cumhurİyet İdeolojİsİnİn nakŞİbendİlİk tasavvuru - Şerif mardİn ÖrneĞİ - fatih m....

7/31/2019 CUMHURİYET İDEOLOJİSİNİN NAKŞİBENDİLİK TASAVVURU - ŞERiF MARDİN ÖRNEĞİ - Fatih M. Şeker

http://slidepdf.com/reader/full/cumhuriyet-ideolojisinin-naksibendilik-tasavvuru-serif-mardin 1/50

1

CCUUMMHHUURRY Y EET T DDEEOOLLOO J J S SNNNN NN A AK K BBEENNDDLLK K T T A A S S A AV V V V UURRUU - ERiF MARDN ÖRNE -

Fatih M. eker

AARRKKAA KKAAPPAAKK

Türkiyede sosyal ve siyasi hadiselerin yorumlanmasnda din unsuruna önem atfedenakademisyenlerden biri olarak erif Mardinin Nak ibendilikle alakal kaleme ald yazlar bir bütünlük içinde tetkik edilerek; çapraz okumalara tabi tutulduunda ortaya çkan manzara hiçde iç açc deildir. Ona göre mazide ve halihazrda (hatta gelecekte de) Türkiyeyi hem yapanhem de ykan unsurlar ndan biri; 1950lerden önce derinlerde, 50leri müteakiben de görünürdeakan Nak iliktir. Osmanly ve din meselesini henüz halledebilmi olmaktan uzak görünenCumhuriyeti ihata edebilmenin ilk merhalesi, Nak ibendilii tetkik etmekten geçer...

Mardini ilgilendiren esas mesele Nak ibendiliin tarihi ve geleneinden ziyade Türklerin din /slam tasavvurunu oluturan en önemli tarikat etrafnda zamann artlar na tabi olabilecek ve

sistemi tahkim edebilecek potansiyel bir Müslümanl n mevcudiyetini yoklamaktr. Ona göreOsmanllar n ruhunu tekil eden ve sistemin bekasn salayan unsurlar bünyesinde bar ndranNak ilik, Cumhuriyet için de ayn vazifeyi deruhte edebilecek vasflara sahiptir. Nitekim çekirdek kadrosu itibariyle Nak ibendilik çerçevesinde mütalaa ettii AKP'nin iktidarda olmas Kemalizmin bir baar s saylmaldr ifadesiyle akademik srr n ifa etmektedir.

erif Mardinin üzerine dini, siyasi ve sosyal hükümler bina ettii Nak ilik konusundaki bilgilerininshhati ve derinlii ile bunlarla birlikte yürüyen yorumlar nn deeri, elinizdeki eser boyunca tetkiketabi tutulmutur.

ÖÖNNSSÖÖZZ

Nak ilik, tek ve zaruri politikas Müslümanl k olan Osmanllar gibi, elbette dinin her sahadakendisini gösterdii bir toplumda din-devlet birlikteliini, dolaysyla devletin bekasn muhafazaedecek unsurlar ziyadesiyle bünyesinde bar ndran bir tarikat hüviyetini haizdir. ... BalangçtaTürk-slam anlayna hakim olan ruhun tasavvuf olduunun idrakinde olan Cumhuriyetinkurucular , tarikatlar n tekabül ettii yeri çok iyi bildikleri için, stiklal mücadelesinde ve sisteminkuruluunda, oynad ehemmiyetli rolden dolay bu ocaklara iki tarafl bir tavr tak nmlar; buçift yönlü tavr k sa zaman da yerini, ink laplar n paralelinde tarikatlar n ortadan kaldr lmasnabrakm, böylece tarikatlar devletin tabii bir uzvu olmaktan çkm, bir problem haline gelmitir.

"Tarikatlar, özell ikle halen çok etkili gözüken modern tarikatlar esas olarak siyasi amaçlar ar basan kurululardr; bu

nokta açk bir biçimde ortaya çkmaktadr". (Gencay aylan) ... ll.Mahmut döneminde Bektailiin uradak bete Cumhuriyet döneminde Nak ilik maruz kalmtr. ... Haliyle etki tepkiyi dourmu,Kemalizmin dini politikalar sebebiyle Batya doru evrilme, yön deitirme, halk n asli deerlerinmüdafaa ve muhafaza etme gayretlerine vücut vermitir. ... Cumhuriyet dönemi Nak iliimevcudu muhafaza etme gayretini derinlerde sürdürmenin addr. Karakteristik özellii sadelik,gösteriten kaçnma, itiyatl bir tavr tak nma, zikr-i hafiyi tercih etme olan Nak ibendilik buyönüyle anonimlii ve görünmezlii besleyerek kemiyet itibariyle tarihteki gücünden fazla bir eykaybetmeden varln güçlü bir ekilde sürdürmeyi baarmtr.



2

Türk sosyal bilimcilerinin "Max Weber'i erif Mardin'dir. erif Mardin'e göre XIX. ve XX. yüzy ldakislami uyanta esas etkin unsur Nak ibendi tarikat olmutur.

Bu çalmada; erif Mardin'in Nak ibendilie dair görülerinin tenkidi bir analizi yaplarak,Nak iliin ne olduu belki de ne olmad gösterilerek hadisenin hakiki simas meydanaçkar lmaya çal lacaktr. ... Bu satrlar n yazar nn maksad hem Nak ibendilii tarihi realiteleri

içinde ele alarak doruyu, sahih olan ortaya koymak, hem de konunun, Tanpnar'n iaret ettiiçerçevede, "insanla, cemiyetle alakasn" temin etmeye gayret etmektir.

ÇÇNNDDEEKKLLEERR ÖNSÖZ,5GR: SÜREKLLK VE KIRILMA AÇISINDAN OSMANLI VE CUMHURYET DÖNEM, 13

i. Cumhuriyet Devri'nde Nak iliin Vücut Bulduu klim, 15ii. Osmanl ve Cumhuriyet Döneminde Tasavvuf ve Tarikatlar, 25

I. BÖLÜM: NAKBEND GELENEN TEEKKÜL EDEREK OSMANLIYA DAHL OLMASI: ERF MARDN'N TARH NAKBENDLE LKN TASAVVURU,35

i. Tasavvuftan amanizme: slamlama Sürecinde Sünni ve Heterodoks slam Telakkileri,37ii. Nak ibendiliin Osmanl'ya Dahil Olmasnn Sebepleri, 64iii. amanizmden Tasavvufa: Nak ibendilikle amanizm Arasndaki likiler ve Nak iliin

slamlamadaki Rolü, 72iv. Sufilikten Protestanla: Nak ibendi Tarikatnn Hususiyetleri, 76v. Nak ibendi Tarikatnda Mistik Boyut: Vahdet Neesi ve Melami Neve, 80vi. Molla lahi ve Nak ibendi Tarikatnn Osmanl'da Yerlemesi, 87

II. BÖLÜM: GELENENDEN UZAKLAAN NAKBENDLK: ERiF MARDN'N HALHAZIR NAKLE LKNTASAVVURU, 91

i. slamclk ve Tasavvuf: Sirhindi Hareketinden Vehhabilie, 93ii. Müceddidi Nak ibendilik ve Siyaset, 102iii. Müceddidi Öretinin Osmanl 'ya Girii ve Halidilik Adyla Zuhuru, 109iv. Nak ibendiliin Dönüümü: Halidilik ve Siyaset, 116v. Hikmet-i Hükümet çerçevesinde Halidilik, 122vi. Osmanl Dini Hayatnda Nak ibendi-Halidiliin Dinamikleri, 148vii. Osmanl'dan Cumhuriyet Dönemine Aktar lan Miras: Muhafazakar ve Modern Halidilik: Necip

Fazl ve Said Nursi, 155viii. Yeraltndan (Uzletten) Hayata: 1950 Sonras Nak ibendilik, 164ix. Nak ibendiliin Modern Hayatla Hesaplamas: Selefleri ve Halefleri Arasnda Mehmet Zahid

Kotku ve Nureddin Topçu, 167 x. Nak ibendiliin Cumhuriyet Döneminde Alglan: Tar k Zafer Tunaya'nn Miras, 176

III. BÖLÜM: ERF MARDN'N NAKBENDLK TASAVVURUNDA TARKATIN BELL BALI HUSUSYETLER, 187i. Faal Taraf, 181ii. hya Düüncesi ve Tasavvuf / Nak ibendilik, 196

iii. Nak ibendiliin Siyasi Açdan Muvaffakiyetini Temin Eden Dier Amiller, 200a. Teslimiyet ve Teyakkuz, 200b. Strateji Gelitirme Potansiyeli ve stidad, 202c. Özerklie mkan Tanmas, 205d. deolojik Vasta Temin Etme Potansiyeli,207

DEERLENDRME, 211BBLYOGRAFYA,219UMUM FHRST,241



3

GGRR SSÜÜRREEKKLLLLKK VVEE KKIIRRIILLMMAA AAÇÇIISSIINNDDAANN OOSSMMAANNLLII VVEE CCUUMMHHUURRYYEETT DDÖÖNNEEMM

II.. CCUUMMHHUURRYYEETT DDEEVVRRNNDDEE NNAAKKIILLGGNN VVÜÜCCUUTT BBUULLDDUUUU KKLLMM

Osmanl Devleti'nin temel vasfn, halis ve tam bir ahenk olmasa da, din fikrinin daima devlet

fikriyle beraber olmas tekil etmektedir.

Osmanl'da kökeni pek uzaklara giden bir çeit din-devlet söyleminin devaml olarak kar mzaçktn vurgulayan erif Mardin'i bu esas dahilinde megul eden temel mesele, münhasranOsmanl'da ve Cumhuriyet Türkiyesinde dinin dolaysyla devletin haiz olduu mevkidir.

erif Mardin... Türklerin slamlama sürecinden bugüne kadarki geçen sürede teekkül eden slamtasavvurunu ihata edebilmenin yolu; Nak iliin yapsn idrak etmekten geçer. ... Türkiye'nin dinihayatyla Nak iliin dini tecrübesini ayniletiren Mardin, dinin Cumhuriyet devrinde tekrar "dirili"emareleri göstermesinin izlerini de Nak ilik üzerinden takip eder.

Osmanl'da aleni, Cumhuriyet Türkiyesinde zmnen günlük hayata hakim olan slam olmutur.

"Cumhuriyet 'büyük' olarak niteleyebileceimiz konular üzerinde durmutur. Örnein; siyasi rejimin nitelii, milliyetçilikilkesi, Türkiye'nin kalk nmas gibi. Oysa insanlar insan yapan, yalnz büyük davalara katlmalar deildir. Çounluk içingündelik hayat adn verebileceimiz bir yaam kesimi bu davalar kadar ciddi sorunlar yaratr".

"Cumhuriyetin resmi tutumu Anadolu'nun dama tahtasna benzeyen yapsn, hiç sözünü etmeden reddetmekti,Cumhuriyet ideolojisinin benimsettirildii kuaklar da böylece, yerel, dinsel ve etnik gruplar , Türkiye'nin karanlk çalar ndan kalma gereksiz kal ntlar olarak görüp reddettiler. Kar latklar nda, birer kal nt olarak davrandlar onlara. Böylece merkez, büyük eitletirici rolünde çevrenin yeniden kar sna çkt. Bu da merkezin kasvetli ve sertgörünümünü bir kez daha sergiledi, Kemalist ideolojinin yalnkatl bu gerçeklerin aydnlnda ele alnmaldr".

Mardin'e göre, toplumun tarihi mahsullerin üzerine ina edilmesi imkan dahilinde olmasnaramen bunu gerçekletir(e)meyen, bundan uzak kalan Cumhuriyetin kurucular nn söz konusudavran ve tavrlar nn rasyonel sebepleri vardr. ... Bugün için tabii olan Atatürk'ün bu tavr odönem için gayr- tabiidir. Zira pek çok kimse için slam'la toplumsal düzen arasnda dorudanvar olan ban zaruri sonucu olarak slam, toplumun nasl olmas gerektii noktasndamüdahaleci bir tutuma sahiptir. Dolaysyla dini politikadan soyutlamak mümkün deildir.

Bu temayülün kökleri ise Batl fikirlerin Türkiye'ye çarpmasna ve Sultan II. Abdulhamid (öl.1918)zamannda gelien okullamaya dayanmaktadr.

Atatürk'ün slam'n ruhuna, amaçlar na ters gördüü dier bir husus da; "slam tarihinde Allah'lakul arasna giren, Allah'n emirlerini tefsir etme yetkisine dayanarak kii üzerinde egemenlik kurmu, kiiyi istedii tarafa iten pir ve eyhlerin mevcudiyetidir". ... Devlet erkannn bir bölüününtarihten miras aldklar memur statüsünün dnda yer alan, kontrolleri altna alamadklar pir veeyh gibi din adamlar na üphe ile bakm olduklar dr. ... Osmanl 'nn eriata ilaveten eski OrtaDou ve Orta Asya Türk devlet gelenekleri üzerine müesses bir ilkeye, "devletin devlet olarak yaamasn salamann en önemli öe olduu fikri"ne dayandrmaktadr. ... Kayna Bat da olsadevlet yarar na olan bir politikay benimseyerek, pragmatik bir ekilde "ilahi güçlerle dorudanbalar bulunduunu iddia eden, geçimini devletten salamayan dinsel kiileri tam anlamylahazmedememi, tehlikeli gördüklerini sürmü veya idam etmitir". (Mardin)



4

Cumhuriyet Türkiyesinin meneini Osmanl da gören ve bulan erif Mardin'e göre, Cumhuriyetink laplar nn temeli, Osmanl 'nn son döneminde, 1908'lerde Jön Türk devrimiyle ortaya atlanfikirler etrafnda teekkül etmitir. ... Kemalizme Tanzimat' temel alan bir gözlem noktasndanbak lmas gerektiini ifade eden erif Mardin ...

Davison'un tespiti udur:"Mustafa Kemal'in yapt, Osmanl mparatorluu'nun kafasn kesmekti. Devletin ba, Türk siyasal gövdesindenayr lmt. ki darbede 600 yllk hanedann varisi Osmanl sultan ve son sultanlar n sahip olduu halifelik unvan bertaraf edilmiti. Ama gövdenin büyük bir k sm ortalktayd".

erif Mardin Türk modernlemesini Osmanl mparatorluu'yla irtibatlandr r ve "bir moderniteprojesi" olarak ifade ettii Kemalist çadalama arzusu ve temayülünün "Osmanl 'yla ilikisini birsüreklilik ya da k r lma tezine indirgemeden; belli bir tayc öe, kurucu bir öz aramadan,süreklilikle k r lmann e-zamanl olduu bir tarih anlay içinde bir 'deiim-dönüüm' projesiolarak ele alr".

Atatürk reformlar bu sayede, yani imparatorluun ortadan kalkmasyla gerçekletirilebilmitir. "Bianlamda da Atatürk'ün, devleti, ulemann ve tarikat önderlerinin etkisinden koruma geleneini devralm olduuaçktr".

smet Özel'den okuyoruz: "Osmanl batllamasyla Cumhuriyet batllamas tab'an birbirinden ayr eylerdi. ..Farklar uradadr: Osmanl batllamas temelleri slamda 'olan' bir toplumun kapitalist dünyada kendine yer açpaçamayaca sorusuyla vücut bulan, vuku bulan bir bat llamayd. Halbuki Cumhuriyet batllamasnn böyle birköken meselesi yoktu. Kökleri slam'da olan bir toplumun yeni dünya artlar nda kendine yer aramas diye bir eyyoktu. Dorudan doruya dünyann kabul edecei bir toplumu ina etmek, kurmak diye bir mesele vard".

Bu yönüyle, kendisi için en ehemmiyetli kayna bir kenara koyma anlamnda, TürkiyeCumhuriyeti bir k r lmay temsil eder ve kendi ifadesini 'olmayan bir ey için (modern ulus, millikimlik, genel irade) sanki varm gibi çalmasnda' bulur", Kemalizmin hem ütopyac hem dereformcu olduu nokta da tam burasdr.

"Ütopyacdr; çünkü maddi varl olmayan bir toplum imgesinden hareketle modern toplum inasn kendinebalangç noktas olarak almaktadr. Ayn zamanda reformcudur da; çünkü kavramsallatrma düzeyinde istenen vebir tasar m, bir tasavvur olan toplum anlaynn yaama geçmesini, toplumsal deiim olarak tanmlar".

Atatürk de Durkheim gibi ayn istikamete tabi olarak, modern devletin bir yurttalk dini (civicreligion) ile desteklenebileceini ümit ediyordu. Burada kiisel bir deer olmaktan ibaret olarak görülen dinin rolü ikinci derece de veya marjinaldi". "Toplumsal gerçeklii zihinsel kurgulara uydurarak meselenin halledileceini düünen bir anlayn neticesi olarak "Atatürkçülük, dinintoplumsal yap ile kesitii yönleri arka plana atm; dini kii ile Allah arasnda özel bir ba, bir

alveri olarak görmütür". ... Oysa din sadece bir vicdan meselesi deil, her zaman ve her mekanda vicdann bir gelenekle irtibatlandr ld bir saha, uur ve hafza ile ilgili bir olay, bir 'poetik' ve varolu konusu olmutur". ... Cumhuriyetin öncüleri slam'n kiisel fonksiyonlar n kolayca baka bir yapya devredebileceklerini zannetmilerdir.

"Kemalizm, kültürün kiilik yaratc katnda yeni bir anlam yaratmad ve yeni bir fonksiyon görmedii için bir rakipideoloji rolünü oynayamamtr. Kemalizmin Türkiye'de ailelerin çocuklar na intikal ettirdikleri deerlerideitirmekteki etkisi ancak sathi olmutur". (Mardin)



5

erif Mardin'in tenkitten ziyade bir aksülamel mahiyetinde telakki edilmesi gereken tespit vetehislerinin aynsn Cumhuriyet dönemi devlet-tarikat ilikileri üzerine 'gözlemlerde bulunan'Thierry Zarcone'da da müahede ediyoruz: "Kemalizm Halkevi gibi ikame kurumlar teklif etti, bu bir gerçekancak bunlar büyük oranda Müslümanlardan meydana gelmi bir toplumda ortaya çkan problemlerin tamamncevaplayamyorlard. Ve üstelik bu sosyabilite formlar bir tarikatn yapabildii gibi, manevi ve ruhi bir kanunaraynda olan fertleri tatmin edecek durumda deillerdi".

Bu satrlarda da görülecei gibi, halkevleri "tekkelere göre bir fanteziden öteye gidememilerdir"

Gerçekletirilmeye çal lan reform hareketi felsefi temelden yoksundur.

"Cumhuriyet Bat 'dan eitim kurumlar n ve kültürel al kanlklar (müzeler, resim/heykel, laiklik) alrken, bunlar naslnda anlamlar n, kavraylar n ve ontolojik tutumlar n oluturduu bir buzdann suyun üstüne çkan ucundanbaka bir ey olmadn kavramamt". (Mardin)

erif Mardin'e göre Kemalizm'in yol açt bu inanç boluu yaygn demokratiklemeyle berabeNak ibendiliin "siyasal eylemciliinin kaynan oluturmutur.

Kurulu döneminde toplumun temel deerleriyle tenakuz halinde, muayyen hadlerin ilerisinde,bir emri vaki eklinde gündeme getirilen bu politikalar n hayata nüfuz etmesi bir tarafa, bupolitikay yürütenlerle mücadeleyi besleyecei beklenebilir. ... toplum ... dini bir esas olarak telakki ettii ananenin müdafaasn yapmtr.

Türkiye'deki kötülüklerin çounu Müslüman din adamlar na yükleyen Türk sosyal bilimcileri,Mardin'i "eskiden kalm konularla uraarak" zaman kaybetmekle suçlamaktadrlar.

Sosyolojinin verilerine iman eden erif Mardin, ... Türkiye'de siyasi söylemin arka plannda her zaman mevcut olan; ancak üzerinde durulmayan" slam'n, Türk toplumunun zihniyetini,dolaysyla da hayatiyetini ekillendiren ana unsur olduunu ifade ederek hakim pozitivist

paradigmay sarsm; "din-modernleme ilikilerinin daha soukkanl ve tanma-anlama-yorumlama ekseninde ele al nmas gerektii dorultusunda yeni bir çizgi balatmtr". ... erifMardin'in en muvaffak olduu saha da burasdr. erif Mardin'den önce; neredeyse "dini özellik tayan bütün olgular n genellikle gericilik-irtica çerçevesinde" bak ld için, "hem olayn tabiatntanmada, hem de Türkiye'nin sosyal ve siyasi meselelerinin bir yönüne tehis koymada ciddiboluklar domu, neticede sosyal bilimlerle uraanlar n bu alandaki güvenilirlikleri zedelenmiti

Mardin'in gerçekletirmek istedii hedef; siyasi merkezin dini sahaya ilikin görü zaviyesini dahabir derinletirip zenginletirerek mevcut sistemin nasl daha muhkem hale getirilebileceinin yolve yöntemini göstermekten ibarettir. ... "AKP'nin iktidarda olmas Kemalizm'in bir baar s saylmal dr" ifadesiyle srr fa etmektedir. "Din"le Nak iliin tecrübe ettii dini hayat kasteden

Mardin, böylece "din"e hiçbir ekilde içtimai bir mevki tanmayan Cumhuriyetin kurucukadrosunun gerçekletiremediini, Nak iliin, dolaysyla da Nak ilik üzerinden dini hayatn nasldönütürülebileceinin imkanlar n yoklayan bugünkü Kemalist kadronun gerçekletirdiini imaetmektedir.



6

IIII.. OOSSMMAANNLLII VVEE CCUUMMHHUURRYYEETT DDÖÖNNEEMMNNDDEE TTAASSAAVVVVUUFF VVEE TTAARRKKAATTLLAARR

Uzviyetini ekillendiren en etkili unsur tasavvuf olduu için slam, Türk toplumunda tasavvufeklinde görünür. Tasavvufi düüncenin tekilatlanm ekli olan tarikatlar ise imparatorluk siyasetinde, sosyal hizmetleri yerel ölçekte gerçekletirmede, lokal problemleri çözüme

kavuturmada, tekke eyhlerinin otoritesinden faydalanmada, eitim imkanlar nnoluturulmasnda ve "k rsal nüfusla devlet arasnda kanal ilevi görerek önemli bir rol oynuyordu"Bu yönüyle tarikatlar genellikle 'seçkin' (havas) ve 'halk' (avam) kültürleri arasnda bir köprükurulmasn kolaylatrmtr. Osmanl 'da "gösteriçi bir nitelik tayan sofuca uygulamalar"n"avama özgü kabalk" saylmasna mukabil; "istiraka dayanan entelektüelist biçimleri"nin "dahabüyük saygyla el üstünde" tutulduu sufilik "ayn zamanda seçkin slam', ahalinin tabiat üstüneduyduu inançlarla kaynatrma vastasyd".

Resmi din ya da halk dini; bu ikisi slamiyetin pek çok yönünü paylatlar ama ayn zamandabirbirinden belirgin olarak ayr ydlar".

"Resmi dinin en önemli ilevi, alt-snflar n dini için meruiyet kazandran bir çerçeve salamasyd"Atatürk, kurumsal slam'a kar nefretle dolu ve güvensizlikten ibaret bir tavra sahip olduu için"resmi dinin yerine laiklii koymu, böylece bu meruiyet çerçevesini izole etmiti". Uzun vadedelaikletirme lehine ileyecei ümit edilerek "küçük insan"n dini böylece ho görülen amagüvencede olmayan belirsiz bir duruma geldi".

Mardin'e göre, "Cumhuriyet ideolojisi bir söylem olarak slamiyetin yerini ve toplumun 'çimentosuolma rolünü reddederek" üst tabakayla kitleler arasndaki mesafeyi derinletirmitir. "Toplumsalheterojenlii hogörüyle" kar lama, varolu problemlerini ciddiye alma eklindeki Osmanl pratiine mukabil Cumhuriyet 'jakoben'di ve varolu sorunlar n "metafizik ve skolastizm kal nts sorunlar saymaktayd.

Dier taraftan erif Mardin'e göre bir eitim merkezi olarak taazzuv eden tarikatlar resmiulemann verdikleri dünya görüünden farkl bir görüün salanmasn mümkün k lm lardr. ..."Ortodoks ulemann yasakç, mütereddit ve kuru nitelikteki kent slam baka bir Allah anlaynnortaya çkmasna yol açmtr ki, bu da tasavvuftur".

Halk n büyük kütlesi slaml tekke ve zaviyelerde tarikat diliyle, daha aa halka yak n seviyedede Bektailik diliyle yaamtr.

Nak ibendilik eriat hükümlerine bal olmak gibi Sünni ulemay cezbeden özellikleri itibariyleumumiyetle "ulemann tarikat" olarak tavsif edilmektedir.

Bahaeddin Nak ibendin... Bize zor gelen her meselede bilmiyorsan z zikir ehline sorunuz ayetihükmünce alimlere gider onlardan sorar z. Onlar n verdii (fetva) ve hükümle amel ederiz.Öyleyse söyler misiniz bizim tarikatmz doru mudur, deil midir ?"

Hanefi mezhebine mensup olan Bahaeddin Nak ibend'in bu sözleri eski sufilerde rastladmztasavvuf anlaynn sarih bir numunesidir. ... ulemann tarikat payesini kazanmtr.



7

Nak ibend'in tasavvuf anlaynn mihveri Kur'an'dr. Dolaysyla tasavvufun amac eriat en iyiekilde yaamaya gayret etmektir.

Düünce ve fikir beraberliinden öte mekan birliinin de göze çarpt tekke ve medresenin dinanlaylar nda temelde bir farkl l k yoktur. Ayn hedefe sahip olan medrese ve tekke her husustaayn ananenin devamdr. Sadece gidiat, yürüyü güzergah ve usul deiiktir.

erif Mardin' e göre alternatif bir slam toplumu kurarak, slam toplumundan syr labilmeninyollar ndan biri sufilikdir. "Sufilik, alternatif bir slam alemi olarak resmi slam'n negatifi olarak onunla yan yana ve iç içe yaamtr .

Tar k Zafer Tunaya ... "mparatorluk içinde yaygn bask gruplar , dini bölünmeler eklindekimenfaat gruplar , 'tefrikalar' olmutur. Bunlar n devlet içinde, ayr bir devlet denecek derecedebir etkileme sistemi kurduklar açktr. Yar dini lonca tekilat, Ahiler bunlar n banda gelir.Bektailik, Alevilik de bu sisteme dahildir. O kadar ki, Osmanl siyasi hayat tarikatçln rekabetettii bir alan olmutur. ran'dan yay lan ii ak mlara kar , Sünni Nak ibendilik, hemen hemenOsmanll kla yattr. Ve padiahlar, Sünni ak mlar , iiliin yaylmasna kar desteklemilerdir.

Baka menfaat gruplar yla ba edebilmek için, Osmanl Devleti din gruplamalar na büyük bir serbestiyet tanm, onlar n yaycs olmutur. Bu durum Osmanl siyasi hayatnn özellii olmutur"

Tanpnar'n Be ehir'deki ifadesi ise öyle: "Tasavvuf çenisine bürünmek artyla her ar hareketmazur görülürdü."

Bu tavrlar ise "uzun vadede, bir halk dini olduunu bilen ve onu ciddiye alan hlara, hocalarave batl itikat ticareti yapanlara yaramtr. Onlar 'hurafe'yi ciddiye aldklar için köylü ile alttabakadan gelen adamla ayn dili konuabiliyorlard. ... Ancak 'ilerici dindar' da, laikler de bununfark nda olmamlar, "zaman zaman kar lar na hiç tanmadklar bir slam'n ekilleri" çk ncaarmlardr. erif Mardin halk n slam anlaynn kaynaklar nn Osmanl'da tarikatlar olduunu,

"dindar ahali en büyük sadakat gösterilerini mücerret bir slam dininden ziyade müahhastarikatlara saklyordu" ifadeleriyle göstermektedir. ... "kulla Allah arasnda mutavasst vazifesinigören birçok teekküller teessüs etmiti".

Modernist muhit de laikler de nazari düünmeye mahkum olmak yerine realist olsalar, sathtadolamayarak az çok derine inebilseler, halk n slam tasavvurunun nasl bir kaynaktan geldiinigörerek onlarla münasebet tesis ederlerdi. ... Ne ki slamn modernist telakkisine mensup olanlayalnzca "Ortodoks"-Sünni slam muasr hale getirmeye çabalarken, laikler topluma sadece vesadece yeni deerler ikame etme peindedir.

Tasavvuf ve tarikatlarla eriat birbirine oldukça uzak unsurlar olarak telakki eden Mardin'e göre,

Osmanl'da tasavvufun meydan almasnn sebebi, ulemann tahammül edilmesi mümkünolmayan slam anlaydr.



8

IIII.. BBÖÖLLÜÜMM NNAAKKBBEENNDD GGEELLEENNEENN TTEEEEKKKKÜÜLL EEDDEERREEKK OOSSMMAANNLLII''YYAA DDAAHHLL OOLLMMAASSII::

EERRFF MMAARRDDNN''NN TTAARRHH NNAAKKBBEENNDDLLEE LLKKNN TTAASSAAVVVVUURRUU

II.. TTAASSAAVVVVUUFFTTAANN AAMMAANNZZMMEE:: SSLLAAMMLLAAMMAA SSÜÜRREECCNNDDEE SSÜÜNNNN VVEE HHEETTEERROODDOOKKSS SSLLAAMM TTEELLAAKKKKLLEERR

Veinstein ..."Tarikatlar, geni anlamda uygulamalar alannda eski mahalli gelenekleri devam ettirmektedirler ve onlar eskigeleneklerin ve badatrmacln bar nd yerler durumundadr. Tarikatn arabuluculuk fonksiyonu urada kendingöstermektedir. O, kayna itibariyle Arap, ama daveti i tibariyle evrensel olan slam'la mahalli kültürler arasndaarabulucudur. Mistik planda 'eyh' in, bireyle, ona oldukça uzak ve soyut olan bir tanr arasnda arabulucu oluugibi".

Mardin, ... Türklerin slamiyeti amanizme tercih etmelerini öyle ifade eder:"Tarihi bir sralamayla ele alndnda, Türk slamnn farklln yaratan ... ortak deerler aleminin ilki, ileride Osmanlsülalesini kuracak olan ayn Türk gurubun en eski dini olan amanizmdir. Göçebeliin siyas ekolojisi tarafndan siyasliderlie sevk edilmi ve daha önce pek çok defa içinden devletlerin doduu kabile federasyonlar kurmuolan buTürk topluluklar , kutsal bir kitaba dayal ilahi dinleri, babadan oula intikal eden yönetim usulü ve devletin yönetim

için amanizmden daha uygun buldular, slam bir kitabi din olarak Türk elitleri tarafndan Bat Asya'da yeni siyasimerkezler yaratma fikrine, sürekli silah altnda tutulan ordularla beraber, bir grup katibin istihdam edildii yeni Türkhükümdar sülaleleri kurma düüncesine oldukça uygun gelmiti. Bu devletler için slam, ilahi mesajn yorumunuyapacak olan dini personele bunlar n araclyla da gücünü merkezi bir deer kaynandan alan sosyal kontrolügetiriyordu".

slamlama sürecinde "ehirdeki seçkinler slam olduu gibi kabul ederken, ehir medeniyetinindnda kalan Türkmen airetleri ve bir dereceye kadar seçkinlerden olmayanlar slam'nheterodoks sufi eklini yani kendi kavmi ananelerine mutabk gelen ve ( ... ) Türkmen babalar tarafndan telkin edilen akideleri kabul ile iktifa" etmilerdir.

"Garip k yafetleri, azlarda dolaan kerametleri, meczubane yaaylar yla eski 'baks-kam'lar n hatrasn slami eki

alt nda yaayan Türkmen babalar Ouz boylar na anlayacaklar bir dille 'slamiyet' in eski kavmi ananelere tetabukeden sufiyane ancak basit ve avami bir ekl-i muharrefini' telkin etmilerdir .

Melikoff, slamiyeti kabul etmelerine ramen, Türklerin eski inançlar n terk etmemelerini, ..."Gezgin dervi, kalender ya da abdal, aman'n bütün d çizgilerini tar: muska, çngrak, ku teleklerinden balk, asimgesi denek... Tasavvufta zikr, amanln kendini ama (transe) uygulamalar n andr r. Onlar nki gibi, hastalklariyi edici amaçlarla yaplr".

Türkler halk vel ileri olan bu mütevaz gönül adam Türkmen babalar nda, eski inançlar nn enseçkin tipi olan ozanlara benzeyen bir ahsiyet yapsn, "eski Türk 'kam-ozan'lar nn slamlam eklini" görmü ve onlar çok derin bir hürmetle bar na basmtr. slamiyeti kabul etmeleriTürklere eski inançlar n terk ettirmemi, halk inançlar içerisinde sufilik gelimekle birlikte, eski Türk

gelenekleri yeni inana kar arak devam etmitir.

slamlama süreciyle alakal düüncelerini bu görüler çerçevesinde oluturan Mardin'e göreTürkmen savaçlar liderleri gibi slamiyeti benimsemi olsa da "amanist alkanlktan gelmetortular en fazla bunlar arasnda yaygnd".

Türklerin bu ekilde, amanizmle slam arasnda gidip gelerek, eski kültürlerini bir kenara itmedenkendilerine has deerleri muhafaza ederek slam' seçmeleri "muhteva olarak hurafelerle kar k



9

bir Müslümanl k anlay"n dourmakla birlikte, pratikte tarikatlar araclyla bu insanlar farkl birkültür dairesine girmenin tedirginliine düçar olmadan Müslümanl a geçii salamlardr. Eskigelenek ve adetlerine ballklar n sürdüren slam' henüz kamil manada hazmedemeyen veona adeta farkl bir manzara veren Türkmen airetler "slam'a tam girmi olmaktan uzaktrlar:Anadolu'nun slamlamas yüzyllar alacaktr". slam'a dahil olan Türkler, hayata slami prensiplerinarkasndan baksalar da, mensup olduklar eski inanç ve fikirlere daha fazla açktrlar. Durum neolursa olsun, Türklerin eski ile yeninin müterek bask s altnda hayatlar n idame ettirdikleri bir vak adr.

Türkolog Vambery'nin (öl.1913)... "slam dininin sekiz yüz yldan beri bu halk arasnda gelenek denilen eskialkanlklar yok edemediine, din bilginlerinin öütlerine kar n, dinin yasaklad birçok adetlerin geçerliliinibugüne kadar sürdürdüüne dikkat edilmelidir. Buna göre slamiyet Türkmenler ve Orta Asya'nn dier göçebe veyörükleri arasnda yalnz tapnma biçiminin deimesine neden olabilmi, baka bir etki yapamamtr. Baka bir deyile Türkmenler bir zamanlar günee, atee ve dier doal güçlere ettikleri kulluk ve ibadeti imdi Hz.Muhammed'in belirledii biçimde gerçek Tanr ya yapyorlar. Buna kar lk, tarihin bildirdii kendilerine özgü ahlak veeski gelenekler hala varln sürdürüyor; bunlar n ev ve yurtlar bir yerde sabitletiri lmedikçe, göçebelikleri yerleikliedönütürülmedikçe yok olmayaca da kesindir".

AbduIkadir nan, ... slam Dininin mukaddesatndan imi gibi kabul edilerek slamiyetin safln lekelediigörüündedir. nan, bu durumun sebebi olarak; halk kitlesinin "ayd n din alimi rehberler bulunmad için, maneviihtiyaçlar n din perdesi altndaki amanizm kalntlar yla tatmin etmeye mecbur" olduklar hususunu göstermektedir

Mardin, ... Osmanl'da heterodoks unsurlar n devlet için potansiyel bir tehdit oluturduunuvurgular. Buna göre, göçebe eilimlerin amanizmIe balantl bir ekilde diri tutulduubölgelerde, Selçuklu ve Osmanl gibi "devletlerin varln tehlikeye atan büyük isyanlar" olmu,Osmanl'nn kurulu devirlerini heterodoks slam mensuplar yla Sünnilii hakim k lma mücadelesiverenlerin tarihi oluturmutur.

Osmanl güç ve kudretinin zirvesindeyken bile bu dervilerin gücünden çekinmitir. Zira Türkmen

isyanlar nn da gösterdii gibi, muhtelif unsurlardan oluan Selçuklu ordular na kar "dini veyasiyasi bir hareket yapabilecek canl unsur, yalnz bu göçebe Türkmen boylar yd".

Dier taraftan ilk Osmanl beyleri vak flar nn gösterdii gibi, devletin örgütlenmesinde dinadamlar na (faklara) ehemmiyet vermiler, o zamanlar Bizans'a kar yürütülmekte olangazalarda ve kendi hakimiyetlerini halk arasnda merulatrmada önemli fonksiyonlar olanBabai-Kalenderi dervilerine, dini-epik halk edebiyatna, bir kelime ile Türkmen kültür çevresinede ballk göstermilerdir.

Heterodoks dervilerin Osmanl 'nn kurulu devri için ne anlam ifade ettiini Ahmet Yaar Ocak öyle ifade ediyor:Bunlar 1240 ylndaki Babai isyan denilen büyük toplumsal patlamay gerçekletiren kadronun üçüncü kuaktan

temsilcileriydiler. Böylece, Anadolu Selçuklu Devleti'ne bakaldrarak onun zayflamasna, dolaysyla Moolhakimiyeti altna girmesine dolayl olarak vesile yaratan bir kuan torunlar , temsil ettikleri slam anlayyla bir bakadevletin kuruluuna katk da bulunuyorlard.

Rivayetlere bak lacak olursa aralar nda okuma yazma dahi bilmeyenlerin bulunduu Osman Gazi, Turgut Alp gibi ilkOsmanl yöneticilerinin, bu Türkmenlerle ayn toplumsal tabana mensup bulunmalar dolaysyla ayn popüler slamanlayn paylamalar çok tabiiydi. ... Rum Abdallar 'na çok müsait davrandlar ve dervi diye onlar için zaviyeleaçtlar, vak flar tesis ettiler. ... Her halükarda, devlet henüz bir airet beylii olduu ve yönetenlerle yönetilenler ayntoplumsal tabanda yer aldklar için, kurulu döneminde yönetenlerle yönetilenler arasnda, henüz önemli bi r slamanlay ve yorumlay fark yoktur .



10

Böyle bir ortamda slam henüz, araçlar iyi oluturulmu, kurumlar yerine oturmu, ideolojik muhtevas iyi kurulmu bir siyaset arac haline gelmemitir.

Cornell H. Fleischer:Iran ve Arap topraklar ndan gelen Müslüman alimlerin beraberlerinde yüksek bir kültürel gelenei tamasyd.

Geni anlamda, bir hukuksal ve kültüre sistem olarak alndnda slamiyet, Müslüman olan ve olmayan bölgeler arasndaki snr boyunda yaayan deiik topluluklar n üyelerinin Osmanl Devleti ve daha Osmanl snfylabütünlemesinin araçlar n salyordu ... Osmanl Devleti'nin büyük bir kültür oluturmasn da bu salad".

Dinen cevaz verilebilir olmad için Osmanl tarihinde cebren hiçbir ekilde slamlatrma hadisesyoktur.

ehirli Türklerin slam tasavvurunun "tamamyla ortodoks bir Müslümanl k" olduunu vurgulayanKöprülü, heterodoks propagandas yapan Türkmen dervileri yannda büsbütün farkl Sünnitarikatlara mensup dervilerden de bahseder ve bunlar n Osmanl'nn her eyiyle varis olduuAnadolu Selçuklular ndan bu tarafa böyle olduunu ifade eder:"Anadolu Selçuk Devleti, dini siyaset hususunda, Büyük Selçuk mparatorluu'nun ananelerine sadk kalarak Sünnilive Abbasi taraftarln muhafaza etti; devlet nüfuzu altndaki ehirler daima kuvvetli bir Sünni, hatta Hanefi muhitolarak kald; buralardaki medreseler ve Xlllüncü asrda artk çoalmaya balayan birtak m tarikatlar umumiyetle butemayülü muhafaza ve takviye ettiler.

"Bilhassa Anadolu'nun, Xlll . asr balar na kadar çok mühim tarikat faaliyetlerine ve hareketlerine sahne olduu veRumeli fütuhatndan sonra bu faaliyetlerin Balkanlara da yayld bilinmektedir. Yesevi, Hayderi, Kalenderi, BabaiEdhemi, emsi, Cami, Bektai gibi daha çok heterodoks bir mahiyet gösteren tarikatlarla, Mevlevi, shaki, Kadiri,Halveti gibi tarikatlar n, Osmanl mparatorluu'nun her sahasnda, her snf halk arasnda tasavvuf akideleriniyaymak hususunda büyük rolleri olmutur .

"Osman, bir bölgeyi ele geçirdikten sonra bu ülkeyi nasl örgütleyeceini ahilerden ve fak lardan sormaktadr. Fak laslam hukukunu, slam kurumlar n bilen insanlar olarak gazi önderi yönlendirici bilgiler salamaktadr. ... Fak lar n enaa kademede olanlar bu köy imamlar dr. Daha yukar da kadlar, vezirler gelmekteydi. ... Eskiden daha çok ahilerin önde geldii sanlyordu. ... fak lar daha ar basmaktadr.

leri gelen fak lar, Sünni slam hukukunu bilen insanlar olarak toplumda önemli rol oynamlardr. Osman dönemineait fak lar arasnda Ede-Bali, Tursun Fakih adlar n biliyoruz. ... Din adamlar nn ilk dönemlerde devletin örgütlenmesve beylere danmanlk yapm olmalar ... 1453'e kadar devlet içinde otorite bak mndan padiahla k yaslanacakbir mevkiye sahip oldular".

Osman, Orhan ve Murat gazilerin kendilerine vak flar verdii, Fakih (Fak ) unvann tayan bir k sm ulemay tespitedebiliyoruz. lk Osmanl medresesi bil indii gibi 1331 ylnda Orhan Gazi tarafndan znik'te açld. ... Bu ahsiyetlerinOsmanl Devleti'nin kuruluu srasnda, gerek mevcut topraklarda, gerekse yeni fetihlerle ele geçen bölgelerde, ilkidari ve siyasi tekilatlanmann ve kurumlamann mimarlar olduunu çok iyi bi liyoruz".

Mardin'in menfi hususiyetlerinden biri, sadece müdafaa ettii fikirleri tahkim edecek malzeme ileiktifa etmek suretiyle, referans ald kaynaklar , "helikopter metoduyla" tek tarafl olarak kullanmasdr.

Nak ilik de kendisini, yönetime hakim snfn bak açsn belirleyen bu Sünni zihniyet üzerindenina etmitir. ... Türk dilinde yazlan ilk Müslüman eseri olan Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Biligunvanl eserindeki tanr tasavvurunu tetkik etmek yeterlidir. ... Jean Paul Roux, ... Maniheist veBudist telakkilerin hakim olduu bir dini ve kültürel muhitte Yusuf Has Hacib tarafndan yazlan



11

Kutadgu Bilig satrlar arasndan, bugünkü bilgilerimiz nda hala snrl ekildedeerlendirilebilen, karmak bir slam öncesi kültürün szd yeni Müslüman olmu bir ortamn dininancn aktarmaktadr.

Kagarl Mahmud'un ... Bir "Türkiyyat ansiklopedisi olma hüviyet ve deerine sahip olan Divan- Lügati't- Türk simli eseri de "slam kültür dairesine girmi Türk topluluklar nda ve devletlerinde OrtaAsya Türk kültürünün nasl ve ne dereceye kadar devam ettii" gösterecek en zengin hazinedir.

Zihniyetini Karahanllar n hakim olduu Hanefiliin belirleyici olduu bir muhitte, Buhara'da Yusufel-Hemedani (ÖI. 1140) gözetiminde ekillendiren ve düüncelerini ortaya koyan Ahmed Yesevide Kutadgu Bilig'den sonra slamlama sürecinin en eski örneklerinden biri olan Divan- Hikmet'de ... ruh ve mana itibariyle slami; ekil itibariyle de milli hususiyetler içeren hikmetleriyleslamlamay halk indinde gerçekletirmenin yol ve yöntemini göstermitir.

"Karahanllar devrinin "slamlama" mücadelelerinin hatralar " olan Satuk Bura Han ile Manasdestanlar nda görebiliriz. Satuk Bura Han destan, Karahanllar n ilk Müslüman hükümdar olanSatuk Bura Han'n ve kavminin Hace Ebü'n-Nasr Samani araclyla slamiyeti kabulü, yayma

çalmalar , ailesi ve onun kerametlerinden, putperest-Budist Türklerle slam uruna yapt gazalardan dini-milli bir karakterde bahseder. slam medeniyeti ile dier slam olmayanmedeniyetlerin ve göçebe hayatyla medeni ehir hayatnn mücadelesi olan bu destanlar slam'n Türk topluluklar na sufilik kanalyla ulatnn menk bevi bir belgesidir. ... Hiç üphesizgöçebe Türkler hiçbir zaman bu hayat tarzlar dolaysyla slamiyete ayk r davrandklar na dair bir kanaate sahip olmam lardr.

Türklerin halihazrdaki dünya görüleri ve slam tasavvurlar n idare eden pek çok husus slaml ktanönceki devir tarafndan ekillendirilmi.

Türklerin slam dairesine girmeleri, dahili ve harici birtak m saiklerin etkisiyle gerçekleen, çok

yönlü mütemadiyen süren, birkaç yüz yl devam eden bir süreç çerçevesine oturtulabilir. Türklerinslam' benimsemeleri Karahanl Devleti'nin kuruluuna takaddüm etse de Türklerin slam' younbir ekilde benimseyerek bunun semerelerinin hasl olmas Karahanllarla hayatiyet sahas bulmutur. ... "Yalnz hükümdar hanedan deil, devletin istinad ettii halk kitlesi de Türk olmak artyla, ilk defa teessüs eden Türk devleti, 'lkhanlar' veyahut 'Al-i Efrasyab' lakabyla da marufolan bu Karahanllardr."

Genelde slam kültürü özelde de Türk-slam kültürü içerisinde önemli yer tutan ilk ürünlerin,Türklerin geni kitleler halinde slam' kabul ederek ilk Türk-slam devletini kurduklar dönemlerdeyani XI. ve XII. Yüzyllarda ortaya çktklar söylenebilir.

Wilferd F. Madelung, ... 5./11. asrdan beri Türklerin büyük çounluunun Hanefi olduu, yaygnbir kanaattir ... Ebu Hanife'nin görüleri, Maveraünnehir muhitinde, slamlamann ilk döneminde"Türklerin diyar ndaki slam'n durumuna kolayca uygulanmtr. Konar-göçer bir Türk rahatlklaslam'n girift ibadet ve fkhn örenmeksizin veya örenmesi istenmeksizin slam'a giriinin kabuledilmesini istemi olabilir.

Dier taraftan slamlamann cereyan ettii Horasan ve Maveraünnehir Sünni ve heterodoksunsurlar n iç içe girmesiyle alakal bereketli misallerle doludur. ... Bahaeddin Nak ibend'e ilham



12

vermesi ... heterodoks ve Sünni unsurlar n bir arada olmasnn kaçnlmazl n göstermektedir.Öyle veya böyle, bir ekilde birbiriyle irtibatl olan her iki isimden birinin heterodoks dierinin deSünni bir tav r gelitirmesi muhtemelen hayatlar n idame ettirdikleri muhitle izah edilebilir.

Temel meselenin Türklerin slam yorumlar nn Sünni olup olmad noktasnda düümlendiimeydandadr. ... Karahanl Devleti'nin slamlamas Sünni Hanefi-Maturidi zihniyetin hakim olduubir muhitte cereyan etmitir. Dier taraftan Sünni slam, balangçtan bu tarafa oluturmu olduu sistematik yapsyla bir devletin ihtiyaç duyduu, slam arasnda ayr ln, Rafziliin veitizalin umumilemesine mani olmak gibi, pek çok hususu kar layacak unsurlar bünyesindebar ndrmaktadr. Ayr ca Karahanllar n Abbasi hilafeti nezdinde meruiyet kazanmak amac ylakendisini Sünni yaplanmaya entegre ettii bir vak adr.

Türklerin slam'a geçilerini salayan vastalar n banda tasavvuf olduuna göre...

Ahmed Yesevi 'yi Türk ilim muhitine 'Türkolojinin vazgeçilmez bir klasii" haline gelen Türk

Edebiyatnda lk Mutasavvflar isimli eseriyle Fuad Köprülü tantmtr. ... Köprülü siyasi artlar nkendisini mecbur brakt bir tutum içerisinde, zaman zaman ilmi çal malar için önünü açmak,

muhtaç olduu ortam yaratmak amacyla bu tarz mecburiyetler içerisine girerek, resmi görüeters düen "akortsuzluklar" gidermeye çalmtr.

Kent merkezlerinde hakim olan Kitabi slam'la k rsal muhitlerin kültürünü oluturan bir slam anlayvardr. ... Mardin'le ayn çizgide bulunanlar, ... Bu münekkitlere göre Köprülü'nün problemi,heterodoks slam mensuplar yla Sünni slam mensuplar arasnda kesin bir hat çizmesidir.

Ahmed Yesevi Sünni'dir.

Dier taraftan Köprülü, bugün elimizde Ahmed Yesevi'nin kendisi tarafndan yazld muhakkakolan hiçbir eser olmadn, tasavvuf kitaplar nda ve menak p mecmualar nda ona isnad edilen

sözlerin Nak ibendi görüüne göre oluturulmu sözler olduunu söylemektedir.

Kemal Eraslan da DA'ya yazm olduu "Ahmed Yesevi" maddesinde "kime ait olursa olsunbütün hikmetlerin temelinde Ahmed Yesevi'nin inanç ve düünceleri, tarikatnn esaslar bulunmaktadr" diyerek ifade etmeye çaltmz hususu teyit etmektedir.

Halil nalck, ... Müslüman Türk hanedanlardan birçou slam dünyas içinde kendi yönetimlerinsürdürebilmek için bu politikalarda baar l olmalar gerektiini kavradlar. Yani 'hakl' davay benimsemek suretiyle meruiyet temin etme peine dütüler.

erif Mardin, görülecei gibi, Nak iliin memban tetkik ederken, en esasl unsur olarak, gayr-i

Sünni slam anlaynn teekkülüne vurgu yapmaktadr. ... Az çok gelimi bir kültür seviyesinesahip ehirli Türkler, göçebe gayr-i Sünni Türklerden farkl olarak, özellikle "yeni dinin esaslar n vekurallar n ana kaynaklar ndan örenme imkanna sahip bulunanlar arasnda Ehl-i Sünnet'in slamanlay" ve yaay yaylp gelimitir. ... Kurulu sonras yllar Sünni slam'la kurumlam sufiliinyani tarikatlar n "mütareke yaptklar " devirdir. ... Mardin'e göre : Devlet sufilii kullanmak içinsufilie bir yer açmtr.



13

erif Mardin Köprülü'yle balayan ve süregelen gelenein bir tarafna tabi olarak Nak iliin tarihve fikri hayatn amanizm üzerine kurmu; hadisenin mahiyetine dair hemen hiçbir eysöylemese de amanizmden slam'a slam'dan amanizme gidi gelilerle tarikatn karakteristik hususiyetlerini kazand zaman ve zemini meydana koymaya çal mtr. ... erif Mardin'in bir tarafyla, heterodoks boyutlar itibariyle ele ald meselenin hakikatine nüfuz edebilmenin usulüslam öncesi devirle sonras devri; Kitabi slam tasavvuruyla ifahi slam telakkisini bir arada elealmaktan geçmektedir.

slam yani Nak ilik, amanizme Türklere mahsus hususi bir uur ve istikamet vermitir. amanizm veheterodoks unsurlar balangçta slamiyetçin yerlemesini temin etmede bir merhale tekilederken daha sonralar k ymetlerini kaybetmilerdir.

Mardin'e göre, amanist unsurlar, umumiyetle, göçebe eilimlerin güçlü ve canl tutulduubölgelere inhisar eder. Bu durum, heterodoks zümrelerin, Osmanl 'da ve Selçuklu'da sebebiyetverdii problemlerde aikar bir surette görülebilir.

Mardin'de muhakkak olan taraf, sufiliin slam' da amanizmi de besleyerek devam ettirecek bi

keyfiyeti haiz olmasdr. Mardin bu sebepten dolay, Nak iliin köklerini de buraya, slam öncesigeleneklere uzatr. ... Mardin'e göre Nak ilik, içtimai cephesini adeta amanizmin miras veterbiyesi üzerinde ikrar eder. Ama Osmanl muhitine girdikten sonra ... tarikat iklim deitirir;amanist veçhesi sona erer, Sünni taraf balar.

Mardin, kendi Nak ilik tasavvurunun önünü açmak için slam öncesi anane ve gelenekler üzerinde ehemmiyetle durur.

slamlamada heterodoks unsurlar, zamanla yerini, kendisini Sünnilikte tecrübe eden sufiliebrak r. Mardin'e göre bu aamadan sonra sufilik hayatna, hem ekil hem de muhteva olarak kaynat , daha dorusu etkisi altna girdii Sünniliin açt yolda devam eder. ... Osmanl

Devleti'nin sufilere pragmatik gayelerle, kullanmak için yer açt telakkisidir.

Görünürde felce urayan bir damar, slam öncesi inançlar n kal ntlar yla kendisine yeni bir ümitve aksülamel sahas açmasn bilmitir.

IIII.. NNAAKKBBEENNDDLLNN OOSSMMAANNLLII''YYAA DDAAHHLL OOLLMMAASSIINNIINN SSEEBBEEPPLLEERR

Olaylar n arka plann 1230'lardan itibaren Moollar n Azerbaycan'dan Türkmen airetlerini batyasürmeleri, Anadolu Selçuklu sultanln istila ederek yeni göçlere, yaylmalara ve yerlemeleresebebiyet vermesi tekil etmitir. ... "XIII üncü asr Anadolu tarihinin en esasi hadisesi ... Mool

istilasdr".

"Bu kar klk içinde anar inin ta kendisi olan bir mistisizm alr yürür. Balangcndan itibaren daima tasavvufa meyliolan, devletin resmi dinine ramen bir türlü tam manasyla Sünni Müslümanlkla yetinmeyen ve amanizm kalntsakideleri Müslüman dini ile ancak bu çerçeveler içinde birletiren Anadolu'da Alevi akidelerle beraber HaydarilikKalenderilik gibi Melami tarikatlar çoalr". (Tanpnar)

Bu çoalmann meydana getirdii etkiyi, "din perdesi altnda tamamyla siyasi bir gaye istihdafeden ve "Türkmen boylar arasnda müfrit ii akaidi ve Batni fikirleri nereden" Kalenderiyye



14

babalar ndan biri olan Baba shak'n liderliindeki "ilk dini-siyasi hareket" olan BabailerinSelçuklular n bana bela olmas ve Türkmenlerin desteklemedii Osmanl ordusunun Timurlenk'eyenilmesi ve daha sonraki eyh Bedreddin (idam: 1420) ayaklanmas vazh bir ekildegöstermektedir.

"Osmanl mparatorluu'nun ilk zamanlar nda merkezi kuvvetlere kar ba gösteren ayaklanmalar bir bak ma bu

'halk' deerlerinin seçkinler tabakasna kar savunulmasdr. Fakat bu deerlerin seçkinlere kar çkar lmasnda bisüreklilik vardr ki, bu da onlar n modern devirlere kadar ulamasn salad. Batllatr lmaya kar olarak nitelendirilenbütün ayaklanmalar bu halkç yan tar. Bu özellikleri, Patrona isyannda (1730) ve lll. Selim'in reformlar na kar balayan Kabakç isyannda (1807) görürüz." (Mardin)

Batni slamiyet yorumuyla deiik unsurlardan yeknesak bir toplum oluturabilecei umudunutayan eyh Bedreddin hareketi bir bak ma, merkezin gittikçe kuvvetlenen Sünni ve devletçisiyasetine kar , askeri hudut eyaletlerinde ve Türkmenler arasnda kendini gösterenhonutsuzluun bir göstergesidir .

Moollar ... "Anadolu'da Türk slam kesafetini büyük bir nispette" çoaltm ... tipik askeridevletlerin (Memluk ve Osmanl) yükseliini" hazrlamlardr. Mool istilas bu tarafyla slamaleminin kendisini yeniden idrak etmesini temin edecek bir ortama vücud vermitir.

erif Mardin' e göre de söz konusu tarikat Osmanl topraklar na, önce Mool istilasnn dahasonra da Ankara Savann sebep olduu felaket ve musibetler neticesinde dahil olmutur:Osmanl yöneticileri Ortodoks Sünnilie sk sk ya bal olan Nak ibendilii honutlukla kar lamlardr".

erif Mardin, XIV. yüzyln hengameli atmosferinde Osmanl Devleti'nin Türkmen airetlerininAnadolu'ya yerlemesini temin eden gezici dervileri çaresiz bir ekilde desteklediikanaatindedir. Zira bu güçlü liderler ruhlar alemiyle iliki kurabilme ve büyü yapma yeteneklerininoluturduu karizmalar yla kendilerini takip edenleri etkilemitir. ... Mardin... zamanla Anadolu'yayerleilmesini temin eden dervilerin öncü rolü Nak ilik tarafndan üstlenilmitir .

Ahmet Yaar Ocak:"Konar-göçer bir toplumsal yapya dayal bu küçük airet beyliinin gerek iyi hesaplanm, düzenlenmi baar l bifetih politikasyla, gerekse ilhak yoluyla topraklar n durmadan geniletmesi, demografik açdan büyümesi, onubulunduu jeopolit ik konumda ister istemez yerleik bir devlete dönümeye zorlamaktayd. Bu ise hem ihtiyaçlar nçoalt p farkllatrd, hem de sistemli ve salam bir kurumlama zorunluluunu beraberinde getirdi. Zira yenifetihlerle topraklar n genilemesi, toplumsal yapnn buna paralel olarak karmaklamas sonucunu dourmu, bu iseidari yapnn da giderek kompleksleme ve tabiatyla merkeziyetçi bir karaktere bürünmesine yol açmt.

te böylece imparatorlua doru gidi sürecinin içindeki genç Osmanl Devletinin ihtiyaçlar , ancak iyi organizeedilmi, salamca kurumlam bir bürokrasi tarafndan kar lanabilecei için, bunu gerçekletirebilecek tek kurumolan medreseye dayanmas kaçnlmazd. Bu kurumlamada ideolojik motivasyon konumundaki slam, çok tabiolarak, buna gücü yetecek bir tarihsel tecrübesi bulunan Sünni (yahut kitabi) slamd. Oysa Türkmen boylar nn

çounluunun mensup olduu, ifahi ve popüler mistik bir nitelie sahip heterodoks slam, kendini gelitiripkurumlama imkann hiçbir zaman bulamam ve bulamayacak olan bir slam tarzyd. Bununla beraber, k smenk rsal kesim ve özellikle konar-göçer çevreler, sözü edilen bu geleneksel mistik halk slamn smsk korumaya devamettiler. Böylece yöneten ve yönetilen kesimi ortak bir tabanda birletiren bu geleneksel halk slam, daha OrhanGazi ve özellikle I. Murat, I. Bayezid zamanndan balayarak, yönetici snf bata olmak üzere yerini, önemli ölçüdemedresenin güdümündeki kitabi slam'a brakmak zorundayd ve öyle oldu".



15

'Timurlu hanedanyla ayr calkl ilikiler" kurarak, "Anadolu'ya Timur'un ordular yla beraber gelen"Nak ibendiler, bütün bunlar tam manasyla gerçekletirerek,Osmanlya iç nizamn, içtimaisistemini ve ahengini vermiler, imparatorluun en esasl rüknü olmulardr.

erif Mardin'e göre Osmanl'nn bu hengameden s yr larak kurtulmasnn yolu;"Sünni kat kuralclnn salam bir temel üzerine yerletirilmesine bal görünüyordu. Bu temel, kat kuralclnn yen

bir yurttalk ilkesine balayarak Türkmen kar klklar n bastracakt: Bedeviyet, yani soy gruplar na balln yerinmedeniyet, ehre ya da sultana ballk alacakt. Bu da uygulamada bir medrese a oluturulmas demekti.Buralardan mezun olanlar, bir yandan yar devlet memuru olarak hizmet verirken, ayn zamanda da din görevlisiolarak kat kuralc Sünni doktrinini yayacak ve merkezi yönetimin kuku verici tarikatlar denetim altna almasn salayacaklard".

Hamid Algar : "eriat hükümlerine bal, kararl bir Sünni tarikat olan Nak ibendiye açkça Osmanllara uygun olandoktriner bir vurguya sahipti. Bu nedenle yer yer, Nak ibendiye'nin Anadolu'da uzun süre yaayan sapk vepotansiyel olarak isyanc unsurlar zayflatmak üzere Osmanllar tarafndan bilerek gelitirildii söylenmitir. ... (birçokNak ibendi tekkesine elbette dierleriyle birlikte devlet ve idareciler tarafndan irat balanm olmasdr".

Orta Asya'daki Türklerin slamiyete girmesini mahalli kültürleri müsamaha ile kar layarak

salayan sufilerin; bu hogörüyü, slamiyet'in yaylmas maksadyla gösterdiklerini, dolaysylageçici olduunu ifade edebiliriz. Zira geni, snrsz müsamaha, daha sonra yerini veyahakimiyetini Nak ibendilik gibi eriatn esas olduu bir anlaya brakmtr. ... kolonizatör Türk dervileri.

Osmanl'nn slam tasavvuruyla Nak ibendiliin hususiyetleri iki taraf da birletirerek tarikat Osmanlnn ruhi ve içtimai hayatna, çkmamak üzere dahil etmitir. ... heterodoks unsurlaraverilen primin pragmatik saiklerle suni ve geçici olduunu göstermektedir.

Mardin'e göre, Mool istilas ve Timur'la yaplan savan sebep olduu kargaa ve karmaaNak iliin Osmanl'da revaç bulmasnn en tabii amilidir. ... Mardin'in tasavvur edi tarzna göre

bu Nak ilik, mistik tecrübenin deil baka eylerin peinde olan bir oluumdur. Söz konusuanlayta tarikatn bütün k ymeti bir mefhum olmaktan ziyade ekli bir araytan ibarettir.

IIIIII.. AAMMAANNZZMMDDEENN TTAASSAAVVVVUUFFAA::

NNAAKKBBEENNDDLLKK''LLEE AAMMAANNZZMM AARRAASSIINNDDAAKK LLKKLLEERR VVEE NNAAKKLLNN SSLLAAMMLLAAMMAADDAAKK RROOLLÜÜ

erif Mardin'de Nak iliin avdet ederek etrafnda teekkül edecei mihver slam öncesi amanisinançlardr. Onun Nak ilik telakkisi slam öncesi amanizme baldr. ... Karakteristik özellii itidalolan Nak ibendilerin Orta Asya Türkleri arasndaki nüfuzunun temel sebebi "slam öncesi OrtaAsya Türkleri arasndaki uygulamalar n özellii olan dsallatr lm dinsel coku"yu iç odaayöneltmesini salamasdr Mardin' e göre bu Tarikat daha ilk dönemlerinde, "çarp c ayinlerden

kaçnmaya dayal içe dönük" bir tutum kazanmtr.

Türklerin Sünni gelenee balanmasnn güvencesini "Orta Asya Türklerinin dini ile Nak ibendilerinsunduu topyekün 'paket' arasndaki bu köprü" oluturmutur. "Böylece Nak ibendilikte manevimür ide kendini adamann, Türkmenler arasndaki liderlik modeline edeer bir yap salad dagörülebilir". Tasavvufi tarikatlar n hemen hepsinde mür it önemli fonksiyonlara sahip olmaklabirlikte, bu genel anlay detaylar na inip, ayr ntl bir ekilde gelitirip, derinletiren Nak ibendiliktirMardin, mür idin Nak ibendilikteki bu önemli mevkiini amanist gelenekteki "lider"e itaatle



16

ayniletirmektedir. erif Mardin'in bu ekilde amanizmdeki liderle tasavvufi düüncedeehemmiyetli bir yere sahip olan eyhi özdeletirmesi, tasavvufla kabile ruhu arasndaki ilikiyiortaya koyan Sovyet uzman Lucien Klimoviç'i hatrlatmaktadr.

Sufi ve Komiser ... Sovyet literatürü tarikatlar gözden düürmek amacyla tarikatlar n amanistözelliklerine vurgu yapmtr. Oysa "Sovyet yönetimindeki Kafkasya ve Orta Asya'da Müslümanhalk gerek ateizme (veya en azndan dinler arasnda ayr m yapmamaya) yönelmekten gereksesaf ve sade amanizm'e dönmekten" al koyarak "slam'n bir inanç sistemi ve daha geni çaptakültürel bir gelenek, bir hayat tarz olarak varln devam ettirmesini mümkün" k lan ana unsur tarikatlar n mevcudiyetidir.

amanizm ciddi bir özden, batni cepheden mahrumdur. Nak ilik amanizme batni bir özkazandrarak sadece zahiri boyutta kalmaktan ibaret bir halden kurtarm, yeni bir istikamettayini yapmtr. ... Mardin'e döndüümüzde, Nak iliin esasnda amanizmi tekrar ina edip,dirilttiini söyleyebiliriz.

Mardin'in deerlendirmeleriyle Nak iler, kainatn her zerresinde mütemadi surette ilahi varl n

tecell ilerini müahede eder. Söz konusu tarikat mensuplar , dier sufilerin aksine kaytsz ve keyfiolarak deil, eriata uyarak bu mistik derinlii bulmu ve gerçekletirmitir. ... Bu görüün bir ilerimerhalesi, ... vahdet-i vücudun ta kendisidir. Ancak Mardin, ... tarikatn mistik muhtevadanmahrum olduunu iddia etmektedir.

Nak ilie ilahi, ruhi ve manevi bir mahiyetin aksine dünyevi bir mahiyet vererek, tarikatn arlk merkezini ait olduu zeminden bambaka bir tarafa çekmek Mardin'in büyük merak dr. erifMardin'in tarikatn amanist köklerini durmadan yoklayan, Nak ibendilik ve amanizmiayniletirerek birbirinin yerine ikame eden telakkisi, "Türkiye'de, laikl ik ilkesine dayal bir ulus devletkurulurken, laik bir geçmi kurgulamak ihtiyacyla "Selçuklu-Osmanl dönemi paranteze al narak"slam öncesi geçmie müracaat etme tarznda kendini gösteren tavrla da mutabktr. Bir

anlamda Nak ibendilikle göçebe Türklerin, slam öncesi toplumsal hayatyla organik irtibatnoktalar kurulmas, modern bir toplum tasar m ve tahayyülünün tarihi dayanaklar olarak takdimedilmektedir.

IIVV.. SSUUFFLLKKTTEENN PPRROOTTEESSTTAANNLLIIAA:: NNAAKKBBEENNDD TTAARRKKAATTIINNIINN HHUUSSUUSSYYEETTLLEERR

Mardin'e göre Nak ibendilik genelde sufilik eklinde karakterize edilse de, bu niteleme, sufizminaktivist bir hareket tarz olarak telakki edilmeyen tarafyla ve tarikatn kendi iç kaynaklar ylamutabk bir mahiyet arz etmemektedir. ... Mardin'e göre tarikatn as l kuvvetini yapan unsurlar

öyle ifade edilebilir: "Eer sufi, mistik, slam mistisizmi anlamna geliyorsa, ister vecde ilikin, ruhani, iirsel ya dakozmik, ister çilecilik kurallar yla yönlendirilmi ya da teosofik spekülasyonla belirlenmi olsun tarikatn sk bir dokusuolan, ölçülü, bütünlemi, disiplinli ruhani uygulamalar na pek uygun dümemektedir; kald ki bu uygulamalar datarikatn ayakta kalmasnda önemli bir rol oynamtr".

"Protestan etiinde kapitalizmin itici gücü neyse, Nak ibendi tarikatnda da Müslümanlar ntoplumsal hareketliliini salayan odur". Yeri gelmiken erif Mardin'in Nak ibendilik için, yirminciasr Protestanlnda bir hareketin ad olan 'fundamentalizm' tabirini kullandn da hatrlatalm. .A. Bennigsen de baka ülkelerde olduu gibi eski ismiyle Sovyetler Birliindeki "slami



17

fundamentalist uyann, tamamen tarikatlar tarafndan" gerçekletirildiini müahede ettiiniifade etmektedir.

Abdülbaki Gölpnarl (öl. 1982) ... "Nak bendiyye gerçekten de görü, düünü, inanç bak mndan taassubunhem eriat, hem tarikat taassubunun tam mümessilidir, her zaman da bunu ispatlamtr".

Nak iliin bu yönü dier tarikatlardan daha çok rejimle kar kar ya gelmesinin ana sebebiolarak da gösterilmektedir. Zahiri arla sahip bu tarikatn tam manasyla Sünni oluu, "tasavvufesneklii olmay, Cumhuriyetle birlikte balatlan laiklik faaliyetlerinde tavr almasna nedenoldu".

smet Zeki Eyüpolu ..."Mehmed Bahaeddin Nak bend, bir tasavvuf insan olmasna kar n, Sünnilik ilkelerine baldr".

"Tasavvuf hiçbir yerde slam hukukunu yani eriat reddetmez. .. Tasavvuf inancn en deruni bir eklinden baka biey deildir. Bir sufi 'mükemmel' bir Müslüman olmayp, sufi olmayandan daha 'sorumlu' bir Müslümandr. Ancak oasla farkl bir Müslüman deildir. O, daha ciddi bir aratrma ile slam hakk ndaki bilgisini derinletirmeyi ve daha skbir disiplinle ondaki il keleri tespit etmeyi tercih etmitir".

öyle de söylenebilir: eriat hükümlerine pratikte tam manasyla riayet edilemese de teoride tümtarikatlar eriat-tarikat dengesini muhafaza etmeye çalrlar.

Weber'in Protestanla bakt zaviyeden, dini; sosyal hadiselerin ileyii çerçevesinde ele alanerif Mardin, Weber'in kapitalizm ile Protestanlk arasndaki ilikiye dair yaklamn benimseyerek Bat merkezli bir çözümleme tekniini kullanarak Nak ilii analiz etmekte ve bu görüleriyle dehatalar na bir yenisini daha eklemi olmaktadr.

Mardin'in Nak ibendilik tasavvurunun hususiyetlerinden birini, tarikatn manzara ve ruhbütünlüünü k ran, eriatla tasavvuf dolaysyla tarikat arasnda gittikçe kuvvetini arttran bir

ikilie meydan vermesi tekil etmektedir. erif Mardin ... Her eyden evvel unu bilmeli ki,tasavvufla eriat yekdierinin mütemmim unsurudur. Umumi ve hususi manzarasnda slam; eriatda tarikat da hakikati de kendi içerisinde toplar. slami çerçevede bunlar, birçoklar nn halazannettikleri gibi, hiçbir zaman birbirine yabanc/alternatif deil; bilakis birbirlerinin mütemmimunsurlar dr. ... slamiyetçin kamil manada teessüs etmesini salayan bu unsurlardan bir k smn tasfiye etmek; slamiyete onun yan banda yeni ve hususi bir hayat çerçevesi yaratmaklaedeerdir.

Mardin'e göre, Nak ilikte; mistisizmde olmas mümkün olmayacak bütün unsurlar vardr. Eer tarikat mistik bir hüviyeti haiz olsayd, Osmanl'da makes bulunmazd. Bu açdan Nak ilik olsa olsa"mutaassp" bir oluum olarak telakki edilebilir. ... Tarikatn bütün imkanlar n görmeyerek, bir

tarafl kalan zaaflar yla Mardin, Bernard Lewis, smet Zeki Eyübolu, Abdülbaki Gölpnarl'yla aynkulvarda bulumaktadr.

Ayr c vasflar ; "sünnet ve eriata tam uygunluk, yabanc tesir ve unsurlardan uzaklk" olmasndandolay yukar daki isimler umumiyetle Nak ilii bu ekilde tavsif etmektedir. Bir tarafyla dorudur:"Hicri 3. asrdan beri, az da olsa, birtak m felsefi ve batni illetlerin bulat tasavvuf Nak ilikle builletlerden ar nm, söz ve satr olmaktan çok hareket ve sadr ii olmutur. Bu yönüyle Nak ilik,Muhammedi hayata tam bir avdettir ve bu bak mdan çok mühim bir olutur". (Öztürk)



18

Gölpnarl ... tarikatn ledünni tarafna iaret eder ... "bu tarikat, tam mistik bir tarikattr; saliki,gerçekten de bir iç aleme daldran, ruhi teevvülere düüren bir yoldur".

VV.. NNAAKKBBEENNDD TTAARRKKAATTIINNDDAA MMSSTTKK BBOOYYUUTT:: VVAAHHDDEETT NNEE''EESS VVEE MMEELLAAMMII NNEEVVEE

erif Mardin zaman zaman Nak ibendiliin "Sünni" esaslardan taviz vermeyen, felsefispekülasyonlardan uzak, dolaysyla mistik içerikten yoksun, kat bir tarikat olduunu iddiaetmektedir.

Tam bir mistik olan Bahaeddin Nak ibend (öl. 1389), Hacegan dönemi eyhleri gibi "müritleri içinbelli bir giyim tarzndan" kaçnmak, tekkede oturmay sevmemek gibi geleneksel sufiliin birçok yönünü kabul etmeyen tarafyla silsilesinde ad geçen eyhlerin deil, Melametilerin bir varisiolarak görülebilir.

Nak ibend'in ihya ettii on bir esas saliki ... Bahaeddin Nak ibend Hallacn "Ene'l-Hak" tabirinin

yol açt neticeyi deerlendirirken, sanki, içtimai hayatta atafatlar yla gündeme gelenlerinidamn tasvip eden bir üslup ve görünüm sergilemektedir.

"Zikrin nihai gayesi vuküf- kalbidir ve tüm mahlukat fani, Hakk'n ezeli varln da baki olarak görmektir. Bu manaidrak edilince zikreden kiinin gönlünde tevhidin hakiki ekli yer tutar. Basiret gözü açlr. Ak l ve tevhid arasnda hiçbiztlk görmez. Bu makamda zikrin hakikati, gönlün ayr lmaz bir özellii olur. Bundan sonra öyle bir yere eriir ki, zikrinhakikati gönlün cevheri ile birleir ve Hak Teala dnda hiçbir düüncesi kalmaz. Zikreden kii zikirde, zikir demezkurda, yani Hak Teala'da yok olur". (Risale-i Kudsiyye)

Bahaeddin Nak ibend'in buradaki fena anlay ... metafizik ve sembolik anlamda ele alan Sünnmutasavv flar n görülerinin bir uzantsdr. ... Ahlaki bir muhtevaya sahip olan bu fena kavramylainsan hiçleerek zihinsel ve fiili bir çabayla Allah'n sfatlar na bürünüp, O'nun ahlak yla

ahlaklanmaktadr. Hadiseyi bu ekilde telakki etmediimiz takdirde bu meselenin bir ilerikimerhalesi panteizm olabilir.

Nak ibendilik, ekillenmesinde "Horasan bölgesine has geleneklerin" özellikle de Melametiyye'ninkavramlar nn etkili olduu bir tarikattr.

Sirhindi, Hindistan'daki Akbar'n vücut vermek istedii plüralist dini siyasetle slam arasnda bir irtibatn olumasndan endie ettii için vahdet-i ühud'u müdafaa etmitir.

Nak ibendiyye tarikatn Anadolu'ya getiren ve Anadolunun hissi hayatnda çok önemli bir yeriolan, vahdet-i vücud zevkine sahip Molla lahi (öl.1491) Anadolu ve Rumeli bölgesinde Vahdet-

Vücud düüncesinin ve Varidat çizgisinde bir tasavvuf anlaynn, daha sonraki asrlardacanlln koruyamasa da, yaygnlk kazanmasnda ve Melami nevenin Rumeli topraklar ndabugüne kadar uzamasnda çok etkili olmutur. ... Abdullah lahi, aslen bir Ahrari eyhi olupNak iliin Horasan kökenli Hacegan koluna baldr.

1639'da IV. Murat'n idam ettirdii 'Rumiye eyhi' ya da 'Hazret-i Aziz' olarak bilinen eyhMahmud'un sufizmi.



19

Yine Müceddidlliin "bir siyasal organizasyon olarak stanbul hayatnda yer almasnn balcanedenlerinden birisi, ... kökeni Lale Devri'ne uzanan ve bu dönemde devlet yönetiminde sözsahibi olan Melamiler tarafndan desteklenmesidir". Müceddidilik ile Melamilik arasnda III. Ahmet(öl. 1736) döneminde kurulan siyasi ittifak, 18'nci yüzy ldan 20'nci yüzyla kadar kesintisiz süren birmistik gelenein ehir hayatn ihata etmesine vücud vermitir.

Ayr ca Nak ibendi tarikatnn Hz. Ebu Bekir'e (öl.634) ulaan silsilesinin yannda Hz. Ali'ye (öl.661)ulaan silsilesinin de mevcut olmas ve baz Osmanl Müceddidi tekkelerinde Kerbela'ya dair mersiyelerin itiyakla okunmas, muayyen corafyalarda Nak ibendilik üzerindeki Alevi-mereplie veya Alevi etkisine balanabilir.

Kütüphanesinde bnü'l-Arabi'nin birçok eserinin bulunduu Mevlana Halid'in balatt tarikat yenileme ve yayma faaliyetleriyle Nak iler, tedrici olarak bnü'l-Arabi'nin doktrinlerini ihya etmeyebalamlardr. ... "Mevlana Halid'in am'daki kabrinin bnü'l-Arabininkine yak n olmas, gerçektende belli bir ölçüde ruhani yak nln bir iareti olarak kabul edilebilir".

Vahdet ve Melamet, Nak iliin iç dünyasn toplama imkan veren iki kel imedir. Nak ilik

tasavvufun hususi lügatinden gelen, tarikat müteal iklimlere tayan katksz bir vahdet neesi veMelami nevenin olduu muhakkaktr.

Ancak Mardin'de Nak ilik; gönül ikliminde vücud bulan tarafyla deil, içtimai tecrübeleriitibariyle mühimdir.

VVII.. MMOOLLLLAA LLAAHH VVEE NNAAKKBBEENNDD TTAARRKKAATTNNNN OOSSMMAANNLLIIDDAA YYEERRLLEEMMEESS

Mardin'in deerlendirmelerine göre ... Zaruri olarak en emin yolu arayan Osmanl lar, devletmerkezinde hususen de Anadolu'da tesis ettikleri/etmeye çaltklar nizam ve intizam politikasnn

en umüllü unsuru olarak Nak ibendilere güvenmilerdir. Osmanl lar, XIII. yüzyldan itibarenAnadolu'ya giri yapan çok sayda heterodoks inanç ve pratiklerle yüz yüze gelmi; gerek d manzaras ile, gerekse de iç bünyesi itibariyle durmadan deimi, yeni unsur ve münasebetlerlezenginlemitir. Ancak hakiki manasnda kabilelerin sulh etmesi esasna dayanan Osmanl nnhakimiyetini devam ettirmesinin tek yolu; bu heterodoks unsurlar Sünni Ortodoksiye entegreetmekten geçiyordu. Osmanl lar bu maksatlar na ulamada, Nak ibendilikte mükemmel bir müttefik buldular ve heterodoks mahfilleri ortadan kaldrma vazifesini Nak ibendilere tevdi ettilerBöylece Osmanl 'yla hedefte birleen tarikat devlet içerisinde büyük prestij kazand. Her eyinNak iliin nizamndan geçerek tarikatn Osmanl'da kal c hale gelmesini temin eden hakikisebep; Nak iliin eriattan taviz vermez yönleridir. ... I.Bayezd'n (öl.1403) damad olan ünlümutasavv f Emir Sultan, (öl. 1429) Bahaeddin Nak ibend'in müritlerinden Seyyid Emir Külal'in

oluydu".

Fatih Sultan Mehmed (öl. 1481) saltanat döneminde baz Nak i ulular n stanbul'a davet etmitirAma Mardin'e göre, asl manasyla tarikat stanbul'da köklü bir ekle sokan, bir Orta Asyayolculuu neticesinde önce memleketinde (Simav), daha sonra da stanbul'da ilk önemliNak ibendi tekkesini kuran Molla lahi'dir. (öl.1491). ... Molla lahi'nin faaliyetlerinden sonra"Nak ibendiler Türk dini hayatnda merkezi bir konum edindi ve Halveti ile Mevlevi tarikatlar ylaaralar ndaki rekabete ramen bunu korudu".



20

Molla lahi, Simav'dan stanbul'a Fatih tarafndan srarl bir ekilde davet edilince müridi Emir Ahmed Buhari'yi göndermi, müridinin ifreli bir ekilde stanbul'a gelmemesini bildirmesi üzerinede stanbul'a gelmeyi Fatih'in ölümünden sonra Manisal Kazasker Çelebi Muhyiddin'in srarl davetlerine kadar tehir·etmitir.

Mustafa Kara'ya göre Molla lahi'nin stanbul'a gitmemesinin temel sebebi devlete kar isyanetmesinden dolay idam edilen eyh Bedreddin'in Varidat'na erh yazm olmasdr. ... Odönemin en büyük suçlar ndan biri de 'Bedreddini" olmakt".

Durum ne olursa olsun Nak ilik, devletin ve toplumun ruh haline cevap verecek bir potansiyelihaiz olarak, günün en esasl hadisesi olmaa balam tr. Bu aamadan sonra zaman zamantesirin ekli ve sahas deise de Osmanl düünce ve ruh ikliminin mahreki hemen hiçdeimemi hep Nak ibendilik olmutur. Fatih Sultan Mehmed mparatorlua yeni bir istikamettayin ettiinden dolay, muhtemelen hem entelektüel gayelerle hem de Nak ilerin kurucu veyapc taraflar nn fark nda olduu için, Osmanl düünce ve ruh iklimini idare edeceidüüncesiyle siyasi birtak m amillere istinaden tarikat ulular n payitahta davet etmitir. Fatih'in

tarikat muhitten merkeze çekme hesaplar , muhtelif sebeplerden dolay akim kalsa da, dahasonralar bu gaye tahakkuk etmi, tarikat merkezde ve devletin çeitli muhitlerinde feyz oca olarak faaliyetlerine ilelebet devam ede gelmitir.

IIII.. BBÖÖLLÜÜMM GGEELLEENNEENNDDEENN UUZZAAKKLLAAAANN NNAAKKBBEENNDDLLKK::

EERRFF MMAARRDDNN''NN HHAALLHHAAZZIIRR NNAAKKLLEE LLKKNN TTAASSAAVVVVUURRUU

II.. SSLLAAMMCCIILLIIKK VVEE TTAASSAAVVVVUUFF:: SSRRHHNNDD HHAARREEKKEETTNNDDEENN VVEEHHHHAABBLLEE

slam dininin, sosyologlar n hususen de Marksistlerin aksine bir üst yap kurumu olarak deil,Weberci anlamda sosyal, siyasal, kültürel ve hususen de ekonomik yapnn belirleyicisi olan bir kurum olmann yannda "devlet ile sradan halk arasnda kurumsal olmayan balant lar nsöylemini" de oluturan bir temel ekillendirici olarak alnmas gerekliliini vurgulayan erifMardin, ... XIX. yüzylda Osmanl toplumunda, "kapsaml bir slami uyanmaya paralel olarak gelien" slamclk olarak adlandr labilecek ak mn Hindistan'da ekillenmi olmasna ramen"1870'lerden itibaren imparatorluun merkezinde gittikçe güçlenen bir ideolojik davran kümesi"olduunu ifade etmektedir. Nak iliin arka plannda Hindistan'da nevünema bulan Sirhindihareketini gördüü için, slamclk cereyannn Hindistan'da ekillendiini iddia eden Mardin'egöre slamclk cereyannn iki ana ekseni vardr: Birincisi; ... slamc l bir dünya görüü ve hayatrehberi olarak takdim eden okumular n ve aydnlar n fikirlerinden olumutur. Dieri ise ... "geni

halk kitlelerinin o kadar kesin çizgilerle ifade edilmeyen, yazya geçtii zaman bile teorik konulardan çok, bir 'slami nizam' gerçekletirmeye çalan araylardr". erif Mardin bu ikisine,"slamclk cereyanndaki yeri daha yeni aratr lan ve bu açdan daha iyi bilinmesine imkanolmayan tasavvufu ekler ... O yenilenmenin merkezine tasavvufu yerletirmektedir. ... Türkiyeörneinde Müceddidi Nak ibendi tarikatnn "örgütsel yenilii" üzerinde daha fazlayounlalmas gerektiine inanmaktadr. ... Yükselie geçen Nak iliin tarihi temellerine, dinipluralizmin huzursuzluuna bulanm olan Hindistan'a iner: slam'daki en yeni k mldanmalar XVIIyüzylda ve Hindistan'da balamtr. 1526'da Türk hükümdar Babür, Hindistan' istila ettikten sonraDelhi ve Agra'y fethetmi; böylece bu bölgede bir Müslüman imparatorluk kurulmutur. Bu



21

imparatorluun hükümdarlar ndan Akbar (öl.1605) Hindular n kahir ekseriyeti tekil ettii bir imparatorluu yönetmek durumunda olduundan dolay "Hinduluun da tesirini gösterdii Din-ilah adnda senkretik bir inanç gelitirmitir. Akbar'n dini eklektizmine kar bir Nak i olan Ahmedes-Sirhindi "Hinduluun yaylma aracnn sufilik-tasavvuf olduuna inand için, sufiliin reformunuamaçlayan bir hareket balatt". Mektubat müellifine göre,"Akbar' n Hint uygarlk ve dinine gösterdii hogörü slam'n ayrt edici niteliklerini ortadan kaldrmakta, Müslümanlar

aldatarak putpereste dönütürmekte ve Müslümanln merkezinde yer alan Allah'n birlii inancna zarar vermekteydi".

Bunun için Sirhindi, Akbar'n panteizmini Hinduizmin temeli olduu ve iyiyle kötü arasndaki snr ortadan kaldrd için, slam'n dna çkarma mücadelesi vermitir. O, bu tutumuyla tasavvufuyaanan hayatn huzursuzluundan gelen hemen her eye kapam ve mutlak ekilde eriatnidare ettii bir tasavvuf anlayna dönmütür. Sirhindi'nin anlayna göre "din hem ontolojik bir durum, hem metafizik bir teori, hem de eletirel bir tutumdu". Mardin'e göre, Akbar'nfaaliyetlerinde "netice Ahmed el-Sirhindi'nin fundamentalizmi oldu.

Nak iliin mealesini eline geçiren Sirhindi'nin kanaatlerine göre;

"gerçek tasavvuf, insann slam'n kendi öz bünyesini, kendi içine bakarak, kalbini yoklayarak bulmas ndan ibarettiBunu gerçekletirmenin yollar ndan biri de Allah'n birliini hiçbir zaman gözden kaçrmamak, Allah' yaratc güçolarak devaml hatrda tutmakt".

mam Rabbani', Mardin'e göre; Müslüman cemaati harekete geçirme amacyla, Tanr yla birlik aray içinde dünyevi balantlar n ortadan kaldr lmasn eksik, bu nedenle de zararl bir tecrübeolarak telakki ediyordu. nsann "dünyevi balantlar n dini vecd duygular araclyla" amas,ama ayn zamanda hakiki bir mümin olarak yeryüzüne dönüp dünyevi gerçekliklerle yüz yüzegelmesi zorunludur. Zira; "bu dünya kiinin Sünni ahlak n yerletirmekle görevli olduu bir dünyadr.

Nak iliin esasnda mistik hüviyeti haiz bir tarikat iken, Müceddidiliin -Osmanl aya dahil- bumistik muhtevay boalttn ifade etmektedir.

erif Mardin Hindistan ve Arabistan'da ortaya çkan bu iki ak m slami yenilenmenin merkezineyerletirmektedir. Yenilenmenin merkezine sufilii yerletirirken, Vehhabilii de hem sufi kökenliolmas, hem de sufilii eletirmesi nedeniyle Sirhindi hareketine paralel bir ak m olarak deerlendirmektedir. ... Vehhabilere kar en sert ve keskin tenkitler, Davud b. Süleyman b.Cercis Badadi'de (öl.1882) görülecei üzere, Halidi-Nak i eyhleri tarafndan yaplmtr.

Sirhindi hareketiyle Vehhabilik arasnda uzaktan yak ndan bir alaka yoktur. Hatta görülerininmühim bir k smn yapan eskinin hiçbir hususiyetini terk etmeyen Sirhindi'nin tavr na mukabil;Vehhabilikte slam'n tarihi tecrübesinin hiç de devam olmayan yeni bir duru peyda olmutur. Rsraeli'nin cümlelerini aynen alal m:

"Hem Nak ibendiyye hem de Vehhabiyye, eriatn üstünlüü ve slam idealinin egemen olmasn savundular vebid'aya kar iddetle mücadele ettiler. Her ikisi de bu amaçlara ulamak için mili tarist bir yol seçtiler. Bu nedenlesradan insanlar n zihinlerinde, özellikle slam'n, Orta Asya, Hindistan ve Bat Çin gibi uzak topraklarda bu iki grubunbirbiriyle kar tr lm olmas ve birinin dieri sanlm olmas mümkündür".

Batda Vehhabilikle Nak ilik "mutlaka bir tür diriliçi nitelii ifade etmeleri, bir kaynaa dönüü vebu amaca ulamak için gerekli araçlar temsil" etmelerinden dolay ayniletirilmi, "eyh AhmedSerhendi liderliinde kurulan Nak ibendi tarikat tarafndan hazrlanan altyap nedeniyle



22

Vehhabilik Hindistan'da büyük kabul gördü" ifadelerinde de görüldüü gibi birbirini besleyenunsurlar olarak telakki edilmitir.

Dier taraftan dar dan Vehhabiler, içeriden de tarikatn kendi müntesipleri tarafndan ar lk vesuiistimallere yönelik eletirilere cevap verme amacyla Nak iler, kendilerini mahalli adetlerdenönemli ölçüde ar ndrm, hatta "tarikatlar n mevcut yaplanmasna zt kabul edilen" bir tasavvufanlayyla kar kar ya kalmlardr.

Algar : "Vehhabi ve Nak ibendilerden her biri de eriatn uygulanmasna önem vermektedir. Ancak Nak ibendileklasik manada taklitte srar ederken, Vehhabilerin eriat anlayna göre mezheplere balln terk edilmesi gerekirHalidi-Nak ibendilerin sürekli destekleme gayretinde bulunduklar Osmanl Devleti'ne kar isyan eden Vehhabilerinfarkl siyaset anlaylar da vardr".

Dolaysyla Sirhindi'nin Akbar'n dini eklektisizmine yönelttii siyasi içerikli tepkiyle Muhammed b.Abdulvehhab'n Osmanl -slam toplumunu/devletini kar sna almas örtütürülemez. ... Sürenhusumet aikardr. Nak ibendiliin ranllar ve Hristiyan Batdan sonra üçüncü büyük düman Vehhabiliktir. Nak ibendi tarikatnn en az etkili olduu yer de haliyle Arabistan'dr.

Algar "Kemalizm ile Vehhabiliin benzerliini ilginç bulmaktadr.

Nak ibendi tarikatnn Halidi kolu ... eriatn ruhuna uygun bir rabtann müridin tüm sk ntlar n ortadan kaldracan vurgulayan Halid;"esasnda rabtay 'müridin gözleri önünde eyhinin canlandr lmas' eklinde eyhe balln gizlice putperestlie yoaçt düüncesi ile rabta sorunu Halidilerle onlar n reformist rakipleri arasndaki münakaada önemli bir roloynamtr.

Görülecei gibi, Mardin'in iddialar nn aksine, mam Rabbani'nin eriat-tasavvuf dengesinisalamak amacyla sufilii slah ile bn Abdulvehhabn puritanist tavr paralellik arz etmez. ...Metafizik vahdeti vücutçuluunun yerine ahlaki düalizmi koyan ve uygulama alannda da sufiusullerle güçlendirilmi eriat deerlerine büyük arlk vererek sufilie, onun reddedilmesi öyledursun, yeni bir hayat ve yeni bir istikamet veren yönüyle Sirhindi'nin slahat hareketi, daha sonraArabistan'da ortaya çkan Vehhabilik hareketinden esasta farkl dr". ... Vehhabilii Mardin' insavunduu ekilde bir tecdit hareketi olarak ele alanlar hadiseye Bat dan ve Bat merkezlibakanlardr.

Mardin'e göre, modern zamanlar n Nak ilii, yani Halidilik, Müceddidiyye hareketindendomutur. ... Mardin Osmanl 'da ve Türkiye'deki 'slami dirili 'te asl belirleyici ve yönlendiriciunsur olarak Müceddidi-Nak ilii gördüü için, yenilenmenin mihverine dolaysyla slamclnmerkezine tasavvufu yerletirmekte tabiatyla slamcl k ak mnn zeminini Hindistan'akaydrmaktadr.

slamclar n hemen hepsi hayatlar n ve ruhlar n ekillendiren büyük ve esasl amil tasavvufolmasna ramen, tasavvuf ve tarikatlara köklü tenkitler yöneltmiler, en azndan o günkü haliyletasavvufun slam dünyasn yeniden ihya edecek/toparlayacak hususlardan uzak olduunukuvvetle vurgulamlardr.

Öte taraftan, slamclk hareketi öncelikle siyasi bir harekettir, Mardin'in tasavvufu/Nak ilii mahzasiyasi bir hareket olarak telakki eden yönü, slamc ln bu tarafyla mutabktr.



23

Çada slam düüncesinde merkez stanbul'dur. Osmanl Devleti hilafet merkezi olduundandolay hilafetin ilgasna kadar çada slam düüncesini çada Türk düüncesi tayin edipkapsamtr.

erif Mardin, yenilenmenin merkezine tasavvufu; hususen de Sirhindi hareketini ve Vehhabiliiyerletirmektedir. ... Muhammed b. Abdulvehhab'n sufi kökenli olduu doru olmakla beraber onun bu kökeninde sebat etmedii de muhakkaktr. VIII. yüzylda bütün Haremeyn ulemasnnSirhindi'yi kafir sayd bir muhitte dünyaya gelen Muhammed b. Abdulvehhab'da tek ufuk,mistik veçheden mahrum bir eriattr. Ayr ca Vehhabilerin fiili olarak yapt her ey, onlar her manasyla tasavvuf kar t bir mevkiye yerletirmektedir. Balangçta vahdet-i vücuda tammanasyla balyken, daha sonralar bu anlay tasavvufun son mertebesi olarak deil de ilerimertebelerinden biri olarak telakki eden tavr yla ufuk deitirir gibi olsa da, Nak ilik çerçevesindebir tasavvuf tasavvurunu esas alan Sirhindi ise, hayat boyunca tereddüt bile etmeden tasavvufumüdafaa etmitir.

Sirhindi'nin Hindistan'daki plüral ist ortama kar mücadelesi slami açdan gayet tabii iken;

Vehhabilerin slam'n temsilcisi Osmanl 'ya kafa tutan, devlete kar ayr l k hislerini besleyen tavr nhiçbir ekilde tabii addetmek mümkün deildir.

Mardin'e göre Sirhindi, Hindistan'daki plüralist ortam, mensup olduu tarikatn amanizmlemünasebetleri ayarlamasnda olduu gibi, zahir-batn dengesini kurmadaki ustalyla amtr.

Yaad zamann çözülü merhalesine varan umumi manzarasndan dolay hayattan gelen heeyi reddeden, tamamyla eriatn istikamet verdii bir tasavvuf lügatini kullanan Sirhindi,Nak iliin klasik denebilecek saf ve sade ananesine dönmek suretiyle bir yenileme eldeetmitir. ... Osmanl'da tekrar vücud bulan, yeniden hzn arttran Müceddidi çizgideki tasavvufsevgisinde Sirhindi'nin büyük hissesinin olmas da bu duruma ahadet eder.

IIll.. MMÜÜCCEEDDDDDD NNAAKKBBEENNDDLLKK VVEE SSYYAASSEETT

XVII. yüzylda Babürlüler (Hint-Türk imparatorluu) ortamnda biçimlenen ve Anadolu'da XIX.yüzylda etkili olan manevi yenilenme hareketidir". ... Kaos ortam nda cemaat balar nnkorunmas geleneine vücut veren, "peygamberliin düz yolunu yeniden canlandrmay anamisyonu edinen Sirhindi'nin "öretileri, Hindistan'da Nak ibendi tarikatna yeni bir istikamet tayinetti" ve müceddidi Nak ibendilik zuhur etti. ... "Bu müceddidiler ilk olarak Hindistan slam'nda veondan sonra Osmanl mparatorluu'nda olmak üzere merkezi bir etki meydana getirdiler",Böylece imparatorlukta zaten mevcut olan Nak ibendilik imparatorluk dndan gelen bir etkiyle

yeniden canland.

Anne Marie Schimmel'e göre de Nak ibendilik, tasavvufi bir tarikat olmasna ramen, yöneticisnflar n eitiminin kendilerine·dütüü inancyla daima siyasete kar mtr.

dareci zalim olsun, adil olsun, ona itaat etmek gerekir" eklindeki Sünni akaid prensibinibenimsediinden ve Batni, Hurufi ak mlara ve ia düüncesine itibar etmeyip hilafet hususundaEhl-i Sünnet'in görüünü desteklediinden dolay Sünni hükümdarlar n rabet ve yardmna



24

mazhar olan Nak ibendi tarikat, içinde bulunduu toplumun yapsna ve özell iklerine uygun bir yol takip etmitir.

Bütün bunlar gösteriyor ki, Nak ilik tarih boyunca devletin, toplumun tabii bir uzvu olmutur.Dolaysyla müstakil olarak strateji gelitirmesine gerek yoktur. Bilakis hükümdarlar n onlar ,toplumun istikrar için kullanmak amacyla stratejiler gelitirdii söz konusu edilmelidir.

Sirhindi'nin manevi takipçisi olan Delhili ah Veliyyullah (öl. 1762) örneinde daha aktif ve dadönük bir biçim alacaktr."toplumda hüküm süren sosyal ve ekonomik adaletsizliklere sald rd, köylülere uygulanan ar vergileri eletirdi veMüslümanlara, uluslar aras bir Müslüman süper devlet kurma çar snda bulundu. Hindistan'da üstlenen bu 18. yüzyNak ibendi eylemcilii, 19. yüzylda meyvesini veren ve zaman içinde büründüü çeitli biçimlerle Osmanl mparatorluu'nu da etkileyen bir Hint-Müslüman canlan hareketinin kayna oldu".

"slam dünyasnn dnda ortaya çkm olsa bile, 19. yüzyln dünya iletiim devrimi, Müslümanlararas etkileimin daha da gelimesine yol açt". ... Mekke ve Medine gibi ehirler fikirlerin takasedilmesi hususunda bir a vazifesi görerek Nak ibendi öretilerinin telkin edilmesini kolaylatrd.

John O. Voll ... On sekizinci yüzyl hadis tedrisatnda ve 'neo-sufizm' ad verilebilecek aktivist bir tür tasavvufhareketinde çok önemli gelimelerin olduu bir devirdi. Bu tür gelimeler, slam dünyasnda farkl rk ve kültürleremensup ulemann bir tür iletiim ayla etkileimleri sonucunda ortaya çkm, slam dünyas içerisinde bölgeler arasbir fenomendi. Bu iletiim anda bulunan en önemli balant noktalar ndan biri de Haremeyndeki (Mekke veMedine) ilmi topluluk (ulema) idi. Bu iki ehirdeki mehur ve nüfuz sahibi alimler hadis çalmalar nn ve yeni sufizmingelimesinde kozmopolit çekirdei oluturdular ve her iki yöneliin dinamik olarak bütünlemesinde katalizör oldular"

Raphael lsraeli de ... slam dünyasnn her yerinden Mekke ve Medine'ye hac için gelenMüslümanlar, yurtlar na ateli reformcular olarak dönüyorlard".

Frye'ye göre; slamlama sürecinde pek çok dini bünyesinde bar ndran Buhara ve Semerkant,

slami güç merkezlerinden uzakta olduu için hogörülü bir ortama sahipti. Ancak Orta Asyadaha sonralar , istikametini batya doru çevirdikçe deimi, Mekke sadece ibadetler açsndandeil, kültür, sosyal kurumlar ve hayatn her sahasnda müdir unsur olmutur.

Mardin'e göre Nak iler yaadklar dönemin siyasi ve içtimai tesiri altnda faaliyetlerini icraetmilerdir. Hacda ahsiyetlerini idrak eden kimseler, memleketlerine dönmüler ve bulunduklar muhitlerdeki kimseleri Nak i irfanna sevk etmilerdir. ... Mardin... slami dirili olarak tavsif ettii vemerkezine tasavvufu, hususen de Nak ibendilii yerletirdii hareketin, yeknesak bir mihveresahip olduunu, tek bir odaktan yönlendirildiini ve ezamanl olarak muhtelif corafyalardaatlma geçtiini ima etmektedir.

Mardin'e göre Nak ilik mahza siyasi bir harekettir.

Sirhindi ve ah Veliyullah'da görüldüü gibi, huzursuzluk devirlerinde içtima, hayat ahlakianlamda yeniden ina etmek, bir çk yolu bulmak amacyla siyasi atmosfere bulalabilir. Budurum tabiidir. Tabii olmayan ise, siyasi ihtiraslara zebun olarak mahreki deitirmektir. HakikatteHindistan'daki plüralist ortam merulatrmaya çalan bizatihi siyaset ve siyasi aktörlerdir.Dolaysyla bu ortam kabul etmeyen ve ona isyan eden Sirhindi, bu anlamda mistik taraf brakmam, sahih olan bulmak ve ona ermek için mücadele vermitir.



25

IIIIII.. MMÜÜCCEEDDDDDD ÖÖGGRREETTNNNN OOSSMMAANNLLII''YYAA GGRR VVEE HHAALLDDLLKK AADDIIYYLLAA ZZUUHHUURRUU

Osmanl'nn Müceddidi ak mlarla balants Hindistan'a yapt yolculuk esnasnda, Sirhindininoullar ndan Muhammed Ma'sum'un (öl. 1688-89) etkisiyle Müceddidiyye koluna giren eyhMuhammed Murad Buhari'yle (öl. 1729) birlikte ortaya çkmtr. O daha sonra Suriye ve

Anadolu'da söz konusu düünceyi yaymtr. Mardin'e göre Sirhindi'nin Mektubatnn 1787'deMüstakimzade Süleyman Sadeddin (öl. 1781) tarafndan Türkçe'ye kazandr lmas ise bu etkiyiiyice belirginletirmitir.

Mezar tanda taç resmi olmamasndan da anlalaca gibi bir Melami olan Müstakimzade ...

Müceddidi düünce en önemli etkinliini Hindistan'dan döndükten sonra ... Mevlana Halid'le (öl1827) gerçekletirmitir. Müceddiliin Osmanl ya dahil olarak Halidilik ismiyle zuhurunda en büyükmanivela Mevlana Halid'dir. erif Mardin'e göre Cumhuriyet dönemi Nak ibendiliini esasmanada analiz etmenin yolu, Mevlana Halidin (öl.1827) hareket tarzn ve düüncelerini analizetmekten geçer. Öte yandan Mevlana Halid, Sirhindi öncesi Nak ilikle mukayese edildiinde, bi

k r lma noktasn temsil etmektedir. Hareket noktas Sirhindi olmakla birlikte, Nak ilikte asl/esasl deiim Halid'le balar. Ufak tefek geriye dönüler, klasik devri hatrlatmalar olsa da MevlanaHalid'le Nak ilik tam manasyla yeniden teessüs etmitir. ... Mardin'e göre Mevlana Halid'leNak iliin tasavvufi muhtevas boaltlm , tarikat organizatörlükle mahdut hale gelmitir. Bundahiç üphesiz en müessir amil ise modern dönem Nak ibendiliinin asl büyük yapc tarafn oluturan siyasettir.

Mool bask s nedeniyle Hindistan'a hicret ederek Bedaun, Samane ve Biyane gibi ehirlereyerleen aileler, eyhler ve derviler buralarda dini-kültürel çevreler tekil ederek Hindistan'nslamlamasnda ehemmiyetli bir fonksiyon icra etmilerdir. Ancak Hindistan üzerinde Türklerinesas manada hakimiyetini Timur'un tek varisi, Hanefi mezhebinden olan ve Nak i tarikatna

mensup Babür tesis etmitir.

Fatih Sultan Mehmed devrinde balayan ve Kanuni devrinde gelien Osmanl Hindistanmünasebetleri çerçevesinde Osmanl lar, Portekizlilerin bölgede hakim güç olmalar n önlemek gayesiyle, Hindistan'a ilim ve fen adamlar , topçu ve komuta heyetleri göndererek ve bilfiildonanmalar sevk ederek, önceki devirlerdeki Türklerin siyasetini takip etmilerdir.

Müceddidilik Anadolu'da yaylmadan önce zaten genileyerek ve derinleerek mevcudiyetinisürdüren bir Nak ilik vard. ... Osmanl 'nn eriatn hakim olduu bir devlet sistemini yerletirmeyeçalmas, eriatn esas olduu bir tasavvuf anlayna sahip olan Nak ilikle Osmanlnn yenidenbuluarak kucaklamasn temin etmitir. ... Balca hususiyetleri Mevlana Halid'de de görmek

imkan dahilindedir: Hayatn her alannda tavizsiz bir eriat vurgusu, iilere kar hasmane bir tavrve Hristiyan dünyaya kar amansz bir dümanl k.

Hilmi Ziya Ülken, ... mam Rabbani bütün tasavvuf doktrinini yenilemek suretiyle "müfritpanteizmin önüne geçmi ve Osmanl Devleti'nin sonuna kadar Melamilik, Bektailik, Hurufilik adlar altnda Anadolu'ya yaylm olan panteistik hareketlere kar en kuvvetli reaksiyonu yapanve bu yüzden panteizmin ihtilalci zihniyetinden korunmak için devletin en çok iine yaram olantasavvuf doktrini bu olmutur. "



26

Mardin'e göre Mevlana Halid'le Nak iliin mutlak deiim ve dönüümü balar. Zaman ve zeminsiyasetle esir almaya çalan bu dönem Nak ilii, siyasetin delaletiyle birtak m deerlerdenvazgeçerek kendisini inkar noktasna var r, neticede yol deitirir.

IIVV..

NNAAKKBBEENNDDLLNN DDÖÖNNÜÜÜÜMMÜÜ:: HHAALLDDLLKK VVEE SSYYAASSEETT

Mardin'e göre, "Sirhindi ile çada Nak ibendi aktivizmi arasndaki son ve en önemli halkay"oluturan Mevlana Halid'le birlikte Halidiler uluslararas bir seferberlik projesi kapsamnda1790'larda Kafkaslarda Rus igaline kar savam, çeitli airetleri birletirmeye çal mtr. Ayn mücadeleyi 1830'lardan 1859'a kadar eyh amil sürdürmütür.

Özellikle de çok öneml i simgesel bir rol oynayan eyh amil, "yenileme ve cemaatin dinibilincinin siyas bilince dönütürülmesi sürecini hzlandrma ilevini görmütür. .. Ruslara kar baar l direnii, tarihin kritik bir noktasna, slam'n yok olmaya ve Müslümanlar n yabanc hakimiyeti altna girmeye mahkum göründükleri bir döneme rastlamtr".

Hamid Algar da Sovyetler dönemi boyunca bölge halk nn slami kimliini büyük ölçüde Halidieyhlerinin gayret ve nüfuzlar sayesinde koruyabildiini söylerken ... Bu ülke "1943'ten 1978'ekadar bir tek ibadete açk resmi cami görmemi" olmasna ramen tarikatlar sayesinde slamvarln devam ettirmitir.

Mardin'e göre, Mevlana Halid'in konumu "Müslümanlar n seferber edilmelerine yönelik bir stratejbiçiminde tasvir" edilebilir.

erif Mardin görüldüü gibi Panislamizm düüncesini ilham eden unsurun tarikat a olduunaiaret etmektedir. ... slami tarikatlar n hemen hepsinde olduu gibi "Nak ibendiliin iler

kodunun a kurulumu olduunu ifade eden Mardin "yeniden ina kavram ile, bu kodlar n hebirinin zamanla deitii ve sonunda siyaset alanna dönütüklerinin altn" çizmektedir.

Tarikatlar n bu ekilde slam dünyasnn uç kesimlerinde "etkili misyonerlik faaliyetlerine" yönelmesisömürge yönetimi altndaki Müslüman halklar n bu yönetime yönelik honutsuzluklar n körüklemibu da Il.Abdülhamid'in sömürgecilikle mücadeleyi öngören politikas açsndan yararl olmutur.1880'lerde Abdülhamid'in tarikatlar , özellikle de Halidi-Nak ibendi eyhlerini kullanmasebeplerinden birisi bu, yani "misyoner, anti-sömürgeci, anti-emperyalist" karakter tamalar dr.

"19. yüzylda Nak ibendilik Allah'n biricikliine vurgu yapan Ortodoks slami vurguyu unutup, kötü yola sapankimseler olmaktan ziyade 'öteki' olarak, çok aç k bir ekilde Batya odakland. Bu ana deiim/dönüüm tarikat geçmiten çok farkl olarak dünyadaki misyonunu görmeye sevk etti".

Mardin'e göre bu dönemlerde Nak ilik dünyann pek çok corafyasnda atlma geçmitir.Nak ibendiliin Çin Müslümanlar arasnda da yaylmas bu duruma iaret eder. Ancak budönemde Halidilerin en geni etkileri Dou Anadolu'da ... görülür. Nitekim bu muhitte,Nurculuun kayna olan birçok medrese açmlardr.

Bu ekilde yaygnlaan Nak iliin bu yönünü yani "dini rehber deil ajitatör olarak dönütürücürolü"nü II. Mahmud (öl. 1839) önceden sezmitir. Bunu da mezkur padiahn ölümünden 20 yl



27

sonra bir Nak ibendi olan Süleymaniyeli eyh Ahmed'in Tanzimat'n reformcu politikalar na kar çkmas dorulamaktadr.

Mardin'e göre, tüm manevi hayatn merkezini tekil eden velilik, "Nak ibendi eyhlerini karizmatiknitelikli kitle örgütleyicileri konumuna" getirmitir. ... Mardin'e göre, Mevlana Halid'inNak ibendilie getirmi olduu tek yenilik olan, müritle mür it arasndaki bu ba, yani rabta,Nak iliin tarihinde hiç önemli olmad derecede, bu dönemde ehemmiyet kesbetmitir.

"Tarikatlar n, bilhassa 18. yy'daki birtak m yeniden örgütlenme hareketleri sonucunda, artk 19.yy'da üzerlerine daha aktif ve siyasi" denilebilecek bir rol almalar ndan kaynakland söylenebili"Nak ibendilerin yeni ve kitleleri harekete geçirici siyasi ve toplumsal konumlar " o dönemstanbul'unda entelektüel düzeyi yüksek, eitimli, geni görülü Mevlevilerine göre 19. yüzyladaha uygun dümütür.

Mardin'e göre, Nak iliin çeitli corafyalarda 18'nci ve 19'ncu yüzylda verdii mücadele,tarikat, "Panislamizm"in merkezine yerletirmektedir. ... Mardin'e göre, tarikatn farkl muhitlerdekgeni a zamanla tamamen siyasi yöne doru evrilmitir. ... Böylece, iç dünyann inasna önem

veren klasik Nak ilik yeni dönemle kendisini bütünüyle d dünyay inaya adayan bir vaziyeteklini almtr.

Nak ilik, esaslar n bu yeni artlar n zaruri k ld bir çerçevede tanzim etmekten uzak durmayaçabalayarak umdelerini yeni batan nizamlayacak bir tak m tedbirler alsa da, görünütetarikatta siyasete müsavi bir çizgi hep ön planda yer almtr. Böylelikle tarikat bitmez tükenmezbir ekilde bir taraftan kendi ananesine bal kalma mücadelesi verirken; dier taraftan dasiyasetin çok iyi tanzim edilmi deerlerine kar koymaya çalmtr. Bu ise Nak iliin kendisini,varln vücuda getiren k ymetler ve ona kar olan esaslar çerçevesinde yeni batan ayarlamasdemektir.

VV..

HHKKMMEETT-- HHÜÜKKÜÜMMEETT ÇÇEERRÇÇEEVVEESSNNDDEE HHAALLDDLLKK

erif Mardin, ... Osmanl Devleti'nde sosyal yönü bask n slah hareketlerinin devlet adamlar ndanönce din adamlar arasnda biçimlendiini söyler.

Mardine göre Osmanl , dini bir elit ortaya çkararak, bu elit tarafndan kontrol edilen bir eitimsistemi kurmaya çal mtr:"Yüksek dini görevliler, ulema, devlet tarafndan kar land ve meslek hayatlar srasndaki, yükselme yolu (tarik)devlet tarafndan tespit edildii için, gerçekte birer memur haline getirilmilerdi. Yine yüksek rütbeli ulema, yönetimeitirak etmeleri gereken yerlerde Osmanl politikasnn ileyiine uygun bir anlay kazandlar".

Osmanl'da ulemann baat karakterinin devletin memuru olarak, içtimai hayat devlet adnayönlendirmekten öte herhangi bir fonksiyonu olmadn ifade eden Mardin'e göre; Osmanl kendisinden önceki devletlere nazaran "daha düzenli ve topluluun her köesine daha nüfuzedici bir yapya sahiptir. Devletin merkezi tekilat ulemay kendine sk bir ekilde balayarak,"medrese sistemini genel devlet ilerine faydal olacak ekilde" sistematik bir hale getiripgelitirmitir.

Mardin, Osmanl'da ulemann bir taraftan "halk n çkarlar n" temsil ederken, bir taraftan damedreseden çkanlar n, "devlet memuriyetleri genel piramidinde" yer alarak halk unutup



28

politikaclarla ibirliine gittikleri kanaatindedir. "Bu gelimenin sonucu da iki ulema tipinin ortayaçkmas oldu: alt düzeylerde 'halkla birlikte yaayan' ve isteklerinin tercüman 'alt tabaka' ulemasve 'resmi ulema' ya da ulema-y rüsum".

Resmi görü istikametinde hareket eden ulemann meseleleri de bu vadide ele alarak yorumlad kanaatinde olan erif Mardin, Osmanl'nn son devirlerinde "geçimlerini devletindenetledii kaynaklardan" salayan ulemann eski fonksiyonunu kaybettiini ...

Ulemann resmi görü çizgisini takip eden tavr ndan dolay devlet, slahatlar meru halegetirmitir. Asl tavr bu olmayan ulema, devlet geleneinden dolay sesini çkaramamaktadr.

Devletin bu laik eilimlerini kabul ettirebilmi olmas, ulemann Osmanl mparatorluu'nda bir çeit 'memur'statüsünde olmasna dayanr, dier slam ülkelerinden çok daha sk bir kontrole tabi oluundan kaynaklanr. ...Osmanl ulemas, Tanzimat'n laik eilimleri kar snda kendi orijinal slamc fikirleriyle ortaya çkamamtr.

Ulemann devletin çizdii çerçeveye mahkum olmasnn slam kendine mahsus bir çerçevedemahpus edilmi hale getirdiini vurgulayan Mardin'e göre, slamiyet 1830'lara gelindiinde bir

dönüüm geçirmitir. "Artk slamiyet, yaanlan ama sorgulamayan bir ey olmaktan çkmt.Laikletirici reformlar, slamiyeti daha slami k lm t; böylece din kendine özgü snrlar içindeekillenme ye balad".

Ulema ve devlet arasndaki münasebetler; slami çerçeve içerisinde, meruiyetini slami zemindeina ederler. Sultanlar n tahta çkarken biat yemini etmeleri ulemayla devlet arasndaki organik irtibat gösterir. Sultanlar halledildiinde de bu durumu er'i çerçeveye oturtan yine ulemannvermi olduu fetvalardr. slam cemaatinin dini bakannn her zaman için sultan-halife olmas hasebiyle hem din hem de devlet ayn zamanda halife olan, meruiyetini slami çerçevede eldeeden padiahta temsil edilir. Padiahlar n meruiyetini ulema üzerinden temellendirdii nazar- itibara alndnda, Mardin'in ulemann devlete amade olduu eklindeki kanaatlerinin tarihen

kar la sahip olduunu söylemek mümkün deildir. Ulema devlete deil; hem devlet hem deulema eriatn nizam verdii bir çerçeveye amadedir.

Mardin, bir ulema tarikat olan Nak iliin de devletin güdümünde hareket ettiini ima etmektedi

Bu hususta Fatih Sultan Mehmet'in kurmu olduu medreseler hayati bir fonksiyon icra ederler.Ulemann gelecekteki rolü, Fatih'in eyhülislamlk makamn kendisine balamasnda görülebilir.

Güçlü sufi eilimlere sahip olan, birçou Nak ibendi ve Mevlevi tarikatna mensup bulunanulemann slahat hareketlerini tasvip ve desteklemekle kalmayp, bir k sm Avrupai çizgidecereyan eden reformlar n tasarlanmas, tavsiye edilmesi ve planlanmas aamalar nda da

ehemmiyetli rol oynamalar nn dier sebepleri ulema ile devlet arasndaki münasebetlerin bakabir vadiye doru intikal ettiini göstermektedir. ... sultandan korkmalar , muhalif Yeniçerilere,Bektai'lere kar dümanl klar , devletin üst noktalar nda bulunan akrabalara sahip olmalar ...sarayla içli dl olarak padiahlara arkadalk bayla bal olmalar , padiahlar n ... ulemanngönlünü almalar ... hikmet-i hükümet anlayna sahip olmalar , ulemay reformist sultanlarlabütünletirerek, onlar n doal yardmcs haline getirmitir. ... Uygulandnda halk n hogörüylebakmayaca bir politikann sorumluluuna k smen de olsa ulemay ortak etmek istemelerindendolay, kendilerine itaat edecek kimseleri önemli makamlara atadklar n da unutmamak gerekir. ... "devletin çkar , geleneksel deerlerin muhafazasndan önce gelir" ... Yeniçeri



29

Oca'nn ilga edilmesine kadar siyasi merkez, ... Padiah yapacak olduu slahatn önünüaçmak için askeri slahatlara düman olan yeniçerilerin kar snda, avam ve havassn salah vefaziletini takdir edecei alimleri i bana getirerek, "mütehayyizan-mevaliden baz zevatapayeler" vererek, mehur dersiamdan olan hoca efendilerin rütbelerini terfi ettirerek ulemannpozisyonunu güçlendirmi böylece onlar kontrol altna almtr.

Yeniçeriliin ortadan kaldr lmas dolaysyla da Sultana kar en tehlikeli muhalif güç ortadankalkm, neticede yüksek snfa mensup ulema haricindeki ulema ile Sultan arasndaki ilikiler yava yava tersine dönmeye balamtr. Bu merhaleden sonra tasfiye edilerek geri plana doruitilen ilmiye snf "meruluu çok su götüren" muhalefetin, yani ttihat ve Terakki'nin yannda yer alarak, onu merulatracak bir derekeye doru yol almtr. ... Cevdet Paa, ulemannzamannda vaziyete hakim olarak siyasete yön ve istikamet veren tavr n 1780'lerin bandayitirdiini ... vurgular.

"Gerçekten de 19. yüzylda ilmiyenin etki alan önemli ölçüde daraltlmt. Yüzyln sonunda artk sadece eitimin veyargnn baz alanlar n kontrol ediyordu. Bu gelime, modern bir eitim-öretim ve laik bi r hukuk sistemi oluturmakzorunda kalan 19. yüzyl reformlar nn merkeziletirici ve rasyonel eilimleri nda anlam kazanr".

Osmanl bürokrat asli görevi olarak "devletin bütünlüünün korunmasn ve slam'n yüceltilmesingörüyordu". Yani dinin yaamas, muhafaza edilebilmesi için devletin yaamas elzemdir.Osmanl'da dinin gelierek devaml ln salayabilmesi için devlete, hiçbir slami devletteolmad kadar, din üstünde bir mevki tannmtr. ... "hikmet-i hükümet fiili bir sistem idi"...Osmanl resmi ideolojisi demek, devlet ve dinin yahut siyaset ve slam'n ayr maz bir biçimdebirbiri içine girdii bir zihniyet demektir".

nalck, "Tamamen özel koullar altnda gelien Osmanl devleti, eriat aan bir hukuk düzeni gelitirmitir. Bunaimkan veren temel prensip ise örf, yani özel anlam yla hükümdar n yalnz kendi iradesine dayanarak eriatçerçevesine girmeyen alanlarda kanun koyma yetkisidir. Bu da, dorudan doruya hükümdar n devlet içinde tamanlamyla mutlak bir otorite sahibi olmas, devlet çkarlar nn her eyin üstünde saylmas yoluyla gerçeklemitir".

Osmanl'da kanun ve yasa koymann temel artlar öyle tespit edilmitir; 1.eriat d bir durum;2.Buna dair yaygn bir adetin veya k sasa esas olacak bir genel adetin varl ; 3.Hükümdar niradesi; 4. Genel düzenin bunu gerektirmesi. Bununla beraber, er'i kaide ve usullere tabiolmayan, srf Padiahn iradesine dayanan fermanlar eklinde devlet ihtiyaçlar için çkar lan "buörfi kanunlar n, Tanr nn emirlerine dayanan eriata ayk r olmamas, slam cemaatinin hayr vemenfaati icab bulunmas artt".

"eriatn uygulanmas, bir ulu'l-emrin, yani siyasi otoritenin varl n gerektirdii için ulema, siyasigücün salamlatr lmas dorultusunda gerekli olan kanunlar slam devletinin zaruri bir kurumuolarak kabul etmitir".

"eriat kar snda srf devlet çkar için hükümdar n kendi iradesi ile bamsz kanunnameçkarmas, slami esaslara deil, Türk-Mool geleneine balanabilir. ... Ancak, slam devletiolarak onlar n hepsi, önceden prensip olarak her hususta eriatn üstünlüünü kabul etmitir".

Osmanl sultanlar referanslar n slam eriat olarak göstermek yoluyla meruiyet kazanrlar. Siyasotoriteyi ilahi bir zeminde merulatran bu tavr ekseninde bak ldnda "en din d gibialglanabilecek uygulama ( ... ) dini bir zemine dayandr labilir". (Mert)



30

"Osmanl Kanun- Esasi'si 'devletin dini din-i slam'dr' derken, öbür taraftan bürokratlar, Fransz kanunlar n tercümeedip uygulamakta, bunu din ve devletin selameti için yapt klar n ileri sürmekte idiler". (nalck)

"Prensip bak mndan Osmanl ülkesi ve halk iktidar n Tanr dan alan ve yalnz Tanr önünde sorumlu patrimonyal,mutlak bir hükümdar n hükmü altndadr. Bununla beraber onun bu iktidar , nasl siyasi bir pragmatizm dairesindekanun, adalet ve ahlak prensiplerine göre icra etme zorunda bulunduu da bir gerçektir" . (nalck)

Egemenliin Tanr sal kayna hakk nda Türk devlet anlay, slami dönemin egemenlik kavram ile (zllullah- Tanr nndünya yüzündeki gölgesi) özdeletirilmi ve Türk slam sultanlklar nda Sultan gücünün mutlak niteliine katk dabulunmutur. ... Zaman içinde, slam devletini yeniden örgütleyen ve eriatn uygulamasn garanti altna alan bir araç olarak Sultani kanunlar, slam toplum ve kültürünün bir parças haline gelmitir. ... Bugün Türkiyenin seküler siyasi sistemle yönetilen tek slam ülkesi olmas ve dier slam ülkelerinden farkl bir yol izlemesi olgusunun, büyük oranda Osmanl geçmiinin deneyimine dayandn söylersek abartm olmayz.

Osmanl Devleti için "slam dini açsndan böyle bir devlet meru olmaktan uzaktr. Çünkü dinselgelenein deil güçsel, siyasal, militer bir gelenein ürünüdür" diyen Niyazi Berkes ve Çetin Özekgibi isimlerle ayn çizgide buluan Mardin'in ... bak açsnda Osmanl 'resmi ideolojisi'yle Nak ilik hemen hemen birbirinin yerine kullanlabilecek iki kavramdr. Nak ilik, amanizme geçi

sürecinde ifade ettiimiz gibi, nasl modern/dünyevi bir Müslümanlk potansiyelinin tarihtekisomut misaliyse, hukuk sisteminin bu alglan tarzyla Osmanl da, aa yukar ayn durumuncanl bir örneidir.

erif Mardin'e göre Osmanllar "devlete verdikleri bu öncelik yüzünden" geni halk desteinesahip, heterodoks unsurlar içeren hareketlere önderlik yapan karizmatik liderlere, kendidenetimleri dnda gelime gösteren her tür dini tezahüre iddetle kar çkmlar, dolaysyla daNak ibendilie "hikmet-i hükümet" anlaynn öngördüü, müsaade ettii çerçevedemüsamaha göstermilerdir. Mesela IV. Murad (öl. 1640) 1639'da halk üzerindeki nüfuzundandolay bir Nak i eyhini idam ettirmitir.

Bruinessen... eyh Sait isyanndan "önceki y llarda tarikatlar Kürtler için salt dini kurumlar nötesinde oluumlard. eyhlerin hepsi siyasi lider olmadlar; ancak Kürtlerin söz sahibi olan liderlerbirkaç istisna dnda eyhti ve bu 'siyasi' eyhlerin çou Nak ibendi tarikatndand".

Tasavvuf ve tarikatlar tarihine bak ldnda toplumun birtak m temel ihtiyaçlar na cevap verdive kitleleri, yönlendirdii için tasavvuf erbab ile devlet erkan arasndaki münasebetler "dönemepadiahlara, eyhlere göre deiiklikler ve farkllklar" göstermi, hep zikzakl olmutur.

"Devlete kar çkan derviler, halk direni ve tepkilerini korkusuz temsil etme cesaretini gösterdikleri için hükümdarlaözellikle onlardan çekinirler. Onlar yaln z halk tepkilerini yanstmakla kalmaz, yaadklar toplumda Ortaça iletiimkoular içinde kamuoyunu oluturmakta son derece etkin bir durumdadrlar.

Geleneksel toplumda halk üzerinde bu nüfuzlar dolaysyla hükümdarlar, onlara yaranmaya, onlar cami hatipleryaparak, eyhlere vak flar verip zaviyeler kurarak yanda yapmaya çalrlar.

Osman Gazi'den beri Osmanl hükümdarlar nn bu yolla dervileri kendi patrimonyal devlet sistemiylebütünletirmeye çabaladklar n biliyoruz. Derviler, hanedann halk gözünde otorite ve egemenliini merulatranen etkin araclardr; onlar hükümdar egemenliine tanr sal destei, te'yid-i ilahi'yi salayan kutsal kiilerdir. ... eyhEdebali"nin Osman Gazi'ye ve ailesine salad tanr sal te'yid (sanction), hanedann kurulmasnda en önemli faktöolarak anlmtr. ... Osmanl tarihinde son döneme kadar ... (Padiahn Eyüp'te devrin ünlü eyhinden k lç kuanmastaklid-i seyf merasimi)". (nalck)



31

l.Murad gibi sufi hayat süren sultanlarda görülecei üzere kurulu dönemi padiahlar yla dervilerarasnda iyi bir iliki olduu söylenebilir. Genel hatlar yla eyh Bedreddin (idam, Serez 1420)olayna kadar devam eden bu tavr yerini bu tarihten sonra devletin bütün tasavvufhareketlerine biraz daha mesafeli ve endieli durmasna brakmtr.

stanbul'un fethinde evliyann rolünü belirten Ak emseddin'e (öl.1459) kar , Fatih: "Bu ehir k lcmla alnmtr" cevabn vererek...

Fatih, ... "Arab'dan ve Acem'den marifetli kimseleri aratr, buldurur ve korur gözetirdi". NecdetTosun; "Fatih döneminde Osmanl devleti için ia henüz önemli bir tehdit oluturmad için onunNak ibendilere gösterdii alaka tasavvuf düüncesine ve özellikle Horasan sufilerinin baar ylaele aldklar Vahdet-i vücud konusuna olan ilgisi olmal dr".

Yükselme dönemlerinde devlet Cevdet Paann (öl.1895) ifadeleriyle "eyhlii ahla deimekniyetiyle" hareket eden ve "eyhlik postundan ahlk tahtna yükselmenin dikkat çekici bir örneiolan" balangçta Sünni bir tarikat hüviyetini haiz Safeviyye (Erdebiliye)'nin daha sonra iilemesi

ve devletlemesinden tedirgin olarak, iilie ve ii eilimli tarikatlara mütemayil Anadolu'nungeni heterodoks kitleleri üzerindeki Safevi, dolaysyla ii etkilere kar Sünni ulema ve meayh,dolaysyla da Nak ibendileri himaye ile bu tarikat mensuplar nn önünü açarak, tevik ederek iiliin önünü almaya çalmtr.

XVI., XVII., XVIII. ve XIX. yüzy llarda devletin tarikatlara kar bak açsnn hem menfi hem demüspet olduunu görüyoruz. Müspet taraf dönemin padiahlar nn tekke ve zaviye ina veyatamir ettirmeleri, taradaki tarikat temsilcilerini devletin resmi, kadrolu mensubu olarak deerlendirip, sözü edilen çevreleri vak f gelirleri ve vergi muafiyetleri ile güçlendirerek "manevotorite ile siyasi otoritenin bütünlemesi"ni salamalar dr. Menfi yön ise merkezi idareyle problemlhale gelen tarikat ricalinin sürgün edilmeleri -Kalenderiler hariç- eklinde kendini göstermektedir

II. Mahmud'un saltanat senelerinde de devlet, tarikatlara kar benzer yaklamlar içerisindebulunmutur. Gayr Sünni slam anlayndan dolay Yeniçeri Oca'n tekil eden devirmeçocuklar n tercih ettii, "Yeniçeri Oca'nda, adeta resmi bir kült mahiyeti" alan Bektai tarikat,dolaysyla Yeniçeri Oca ilga edilerek heterodoks bir tarikat olduundan dolay iilie, amanisunsurlara ve Hristiyan inançlara meyilli olmas sebebiyle eriatn gereklerini yerine getirmemesi,gayr- müslimlere kar oldukça hogörülü olmalar ve ilk dört halifeden sadece Hz. Ali'ye sayg göstermelerinden dolay Nak ibendilie tam zt bir konumda yer alan Bektai tekkeleri Nak iliedevredilmitir. Yeniçeriliin ilgasnn büyük neticelerinden biri budur. ... devlete gösterdiklerisadakat nedeniyle Halidileri koruyan lI. Mahmud eriattan uzaklaan ve laikleme sürecininönünü açan yenilik hareketlerine vücut vermesiyle Halidilerin tepkisini toplam , neticede...

Halidiler, Padiah Il. Mahmud tarafndan stanbul'dan sürülmülerdir.

Tanzimat devri boyunca stanbul bata olmak üzere birçok tekke mali destek vas tasyla veeyhlerin taktii ile devlet tarafndan hiyerar ik bir denetim ve gözetime tabi tutulmutur. Uzunyllar kendileri tarafndan ve kendi prensipleriyle yönetilen tekkeler, Tanzimat'n devlet düzeninegetirmeyi istedii yeni ekilden dolay, Meihat Makam'na bal Meclis-i Meayih'in kurulmasylabir devlet dairesi haline getirilmitir.



32

Abdülhamid tarikat ve tasavvuf düüncesine ballktan ziyade "siyasi nüfuz ve gerilimleri azaltcbir araç olarak" politikasnn slam dünyasnda tutunmas için dervilerle scak ilikiler kurmu,tarikatlardan yararlanmtr. Çevresinde "Arap eyhlerin varlna mukabil stanbul veya AnadoluRumeli meayihinden" bir topluluk, bir grup bulunmamaktadr. "Ulemaya göre halka yak nl fazla olan, ayr ca söylediklerinin müritleri ve halk katnda kabul edilip benimsenme oran yüksekolan eyhler, Sultann halk nazar ndaki itibar ve öhretini zedeleyebilir, nüfuz ve iktidar n zayflatabilir" düüncesiyle Sultan Abdülhamid tasavvuf ve tarikat çevrelerinden çekiniyordu. ..."En muhafazakar ve eriata bal tarikat olarak Nak iliin II. Abdülhamid'le yak n olduu ... dorudeildir. (smail Kara)

Abdülhamid'in bu tavr n ... "Abdülhamid popülist Nak ibendileri susturdu ama orta snfa mensuptemsilcilerini pohpohlamaktan da geri kalmad". (Karpat)

"Toplumsal ve siyasal anlamda tam bir muhafazakar olan Sultan Abdülhamid popülist militan hareketlerdenkorkuyordu; bu yüzden uyanç kitlelerin radikalizmini, baz dünyevi özlemlerini tatmin etmek ve mümkün olanhallerde tarikatlar n lider kadrolar n sisteme entegre etmek yoluyla törpülemek ve nötralize etmek için devletaygtn ve halife statüsünü kulland. Stratejisi, her iki noktada baar l oldu: Hem köktenci popülist yangnlar söndürdü, hem de yeni bir ehirli, orta snf, dinsel-ulusal liderler grubu yaratt". (Karpat)

Devletin Halidi zümreleri kontrol altnda tutmasnn nedenlerinden biri modernleme kar tl,dieri de Ekrem In'n ifade ettii gibi; "bu tarikatn içindeki Kürt kökenli eyhlerin faaliyetidir.

Tarikatlar n "Osmanl dini-siyasi-sosyal münasebetler ann teekkülünde, ileyiinde önemli veetkili fonksiyonlar " olduu gibi, bizatihi zihniyet dünyasnn oluumunda da belirleyici/temel bir rolü olmutur.

Osmanl'da yöneticiler, halk ve tarikatlar arasnda düzeyi ini-çk larla malul olsa da organik bir ba vardr. Tarikat eyhleri saray protokolünde yer almlar, padiaha k lç kuatmlar, padiahnarzusu veya kendi istekleriyle ordunun moral gücünü temin etmek için harbe i tirak etmiler,esnaf loncalar yoluyla mahalli idarelerin ayr lmaz birer unsuru olmulardr.

Çok açk olarak bildikleri bir ey daha vard, o da medrese ve tekke çevrelerinin dorudan kar çkt bir slahahareketinin baar l olma ansnn olmad idi. (Cumhuriyet idaresi tesis edilirken hocalar n ve eyhlerin en önsralarda gözükmesi de ayn bak açsnn uzantsdr). (smail Kara)

"mevki ve dereceleri" yükseltilmi, maalar artr lm, protokoldeki yerleri ve itibarlar iyiletirilmitir. Dier taraftan;dünyaya bak açlar nihai olarak yenileme teebbüslerine ket vurucu özellikler tad için gerilere doru itilerekitibarsz k lnmlar, statü kayplar na uratlp ... sk denetimlerle önleri kesilmitir".

Osmanl slam anlayyla tasavvuf etle-trnak gibidir. ... Abdülmecid'in inançlar nn temeliniNak ibendi Müceddidi zihniyet ekillendirmitir.

Abdülmecid'in Bektailere sempati duyduuna dair mübalaal iddialar için ... Ortaylya göre ..Abdülmecid'in II. Mahmud'dan daha farkl bir yerde konumlanmasnn sebebi TanzimatFermannn her din, dini doktrin ve özellikle de tarikatlara gösterdii toleransl tavrdr. ...Tanzimatn üzerinde srarla durduu Müslim, gayr- Müslim eitliini tasavvuf, insana sayg plannda çoktan halletmiti.



33

Mardin'e göre, bürokratik Osmanl zihniyeti 'din u devlet' fikrini savunarak din ve devletiayniletirmi, fiili bir sistem olarak 'hikmet-i hükümet'i savunmu, hadiseleri bu perspektiftendeerlendirmitir. ... Mardin ... dikkatleri örfi hukuka çevirerek devletin dinden müstakil, seküler birsaha açtn vurgular. Bu aamadan sonra, artk Osmanl 'nn vücud verdii hukuk sistemi her derde çare ve devadr.

Mardin'in bu görüleri, devletin dine pragmatik yaklaarak, dini kulland noktasndadüümlenmektedir. Oysaki ... devleti kurtaracak olan ey dini de kurtaraca için devletinmodernlemesi istikametinde yaplacak düzenlemeler dine ayk r baz unsurlar tasalar da esasitibariyle" ve zaruret prensibine istinaden meru telakki edilmitir.

Mardin'in bak açsyla Osmanl'da tasavvufun ufku hemen hiç deimemi, bir tarafyla hepNak ibendilik olmutur. ... Osmanl'da her zaman muhafaza ve muvazene unsuru olarak,memleket hayatn tutan bütün imkanlar tasavvufta toplanr, her ey tasavvuf etrafnda döner,hayat büyük ve esasl amil olarak tasavvuf idare eder.

VVII..

OOSSMMAANNLLII DDNN HHAAYYAATTIINNDDAA NNAAKKBBEENNDD--HHAALLDDLLNN DDNNAAMMKKLLEERR

1820'li yllarda Halidi eyhlerinin baar l olmalar nda ... iki faktör tesirlidir. Birincisi Mora isyannnneden olduu hayal k r kl , k zgnlk ve korku, dieri de ... devlet erkannn maddi desteineihtiyaç duymamalar ndan dolay tamamen kendilerini misyonlar na adamalar ve öretileriniözgür, gayretli, kararl ve heyecanl bir ekilde yayma alanna sahip olmalar dr.

Osmanl'nn bana bela olan Vehhabiler ... hac yollar n kapatarak ... hac yolunun kesilmesindendoan heyecan III. Selim'in tahttan indirilmesinin belirleyici nedenidir.

erif Mardin'e göre bu dönem, "Osmanl resmi çevrelerinde hem ilericilerin, hem de

muhafazakarlar n Nak ibendi ideolojik emsiyesi altnda bar nabildii" görülmektedir.

Mardin'in ifade ettii gibi, Nak ibendiliin hem "ilericileri hem de muhafazakarlar bünyesindebar ndrabilecek bir yapya sahip olmasnn temel sebebi hiç üphesiz bu devirde reformhareketine vücud veren aktörlerin düüncelerine meruiyet salayabilmek için dini bir çerçeveye ihtiyaç duymalar dr. ... Böyle bir tanmlama da slahata kar çkanlar n seküler bir otoriteye deil ayn zamanda eriata da kar gelmi olacaklar n tazammum ediyordu". ... 19.yüzyldaki Nak ibendilik "geleneksel dinin ilevlerine modern bir tamamlayc unsur katarak"sadece bir dini, ortodoks sufi tarikat olmaktan ziyade yeni sosyokültürel gerçein sözcüsü halinegelmitir. Mezkur dönemde söz konusu tarikat hem "bölgesel bir 'milliyetçi' güç hem de uluslar aras slami dayanmann bir ajan olarak; ayr ca dolayl yoldan deiikliin ve maddi ilerlemenin

slami bir merulatr cs" olarak hareket etmeyi baaran yönüyle ve elitist, kentsel ve aktivistözellikleriyle Asya Müslümanlar nn ve Osmanl 'nn kültürel tarihini biçimlendiren tek toplumsal,siyasal ve ideolojik güç olmu, neticede "her türlü etnik kökenden gelen Müslüman liderleri" deetkilemitir.

ii ve Alevi temayüllere kar bir tepki hareketi olarak ortaya çkan Halidilik, apaçk ii kar t bir tavr içinde olmutur.



34

iiliin Osmanl 'ya kesin bir ekilde "XV. yüzyln ikinci yar snda ve bilhassa XVI. yüzyln balar ndaSafevi propaganda" yoluyla szarak Alevilik ve zamanla en öneml i halk tarikat olan Bektailietandk yapsn kazandrd ... Safevi devletinin dini ideolojisini tekil eden "Kzlba mezhebinekar yürütülen tehlikeli mücadele" Osmanl padiahlar n Kanuni Sultan Süleyman'dan itibarener'i hukukun sk bir ekilde uygulanmasna sevk etmi ve Nak ibendilik bu hususta önemli roller üstlenmitir. Rabta hakk ndaki risalesini "mürtet ranllar" ve "lanetli Hristiyanlar" telin ilebitirmesinde apaçk kendini gösteren ve halifeleri tarafndan da benimsenen Halid'in budümanca tavr , iiliin Irak a ve Anadolu'ya szmasna engel olduundan Osmanl tarafndanda desteklenmitir. "eyh Ubeydullah'n 1880' de Urmiye bölgesindeki isyan sadece ran yönetimne kar bir bakaldr deil, ayn zamanda iilie kar bir savat".

Tarikat eyhleri bütünletirici bir ilev yüklenmek için gerekli otorite ve güvenilirlie sahip tek lider tipi olarak kalmtArabulucu ve bar salayc bir rol oynayarak siyasi güvenliin yan sra ruhani (ya da en azndan psikolojik) bir rahatlama vaat edebiliyorlard. Pek çou, bu süreç içinde, kudretli birer siyasal lidere dönütü".

Hayat boyunca atad 60'dan fazla halife Dounun "tamamn kapsayan ve Osmanl mparatorluu'nun en uçnoktalar na kadar ulaan bir iletiim ann temellerini atmtr ... Bu iletiim ann tek zayf yan, belki de fazlasylamerkeziyetçi olmas ve ölümünden sonra altm halifenin hiçbirinin, onun merkezi rolünü üstlenememesidir". (Martin

Van Bruinessen)

Halidiliin devletin himayesine mazhar olmas Halidiliin dier bir yaylma nedenidir. Devlet, "iive batni szmalarla tefessüh etmi bir" tarikat olan Bektailie kar n, Sünni akidelere ballktahassas olan Nak ibendilere, yktrmad Bektai tekkelerini vermitir. ... II. Mahmud'dan sonraBektailik yeni bir hayat tarz, bir ritüel benimsedi ve Cevdet Paann ifadeleriyle;Takiyye yolunu ihtiyar i le iar- eriata büründüler ve Sünni suretinde göründüler ... "Mensuplar dier tarikatlara,hatta Nak ibendilie szdlar. ... 1826'dan beri gizli lie itildikleri için, Masonlar nezdinde bir destek buldular.Masonlarla ayn ülküyü paylayorlard: Yani liberalizm, hogörürlük, herkesçe benimsenmi töre ve inançlar kar snda bamszlk ve ruhbana kar olu".

Mardin'in... mütalaa ve mülahazalar Osmanl dünya görüünü idare eden esas zeminin din ve

tasavvuf olduunu göstermektedir.

XIX. asr Osmanl 'snn düünce ve reform hayatnda had çekilmez bir nüfuza sahip olan Nak ilik yapc bir rol oynar. Tarikatn bu yapc ve ina edici hususiyetlerinden dolay, yaplan reformlar meruiyet zeminini Halidilerde bulur. Batyla temas halinde reform faaliyetlerini icra edenler,Nak ilerin bu hususiyetini bildiklerinden ve en fazla onlara güvendiklerinden dolay , din aleyhinecereyan eden k mldanlar , devrin Batdan gelen tesirlerini, gailelerini, bütün straplar n bugüvenin neticesi olarak, Nak ilii bu reformlara, bütün yönleriyle olmasa da itirak ettirerek,ellerinden geldii kadar bertaraf etmeye çalrlar. Dünyevi olan dini esaslarla tamamlamaçaresi olarak nitelenebilecek bu durum, uyank ve uurlu bir ekilde muvaffak olabilmenin,ancak dini/tasavvufi olana dayanmakla mümkün olabilecei inancndan kaynaklanmaktadr.

Nak iler bu asrda hiçbir zaman kendilerini Batllama tecrübesinin zaaflar na kaptrmasalar dadevrin getirdii deiiklikler, yan balar nda cereyan eden mühim hadiselerle onlar n hususi bir ekilde temaslar n temin etmitir



35

VVIIII.. OOSSMMAANNLLII''DDAANN CCUUMMHHUURRYYEETT DDÖÖNNEEMMNNEE AAKKTTAARRIILLAANN MMRRAASS::

MMUUHHAAFFAAZZAAKKAARR VVEE MMOODDEERRNN HHAALLDDLLKK:: NNEECCPP FFAAZZIILL VVEE SSAADD NNUURRSS

Nak iler için siyaset, siyasiler için de Nak ibendiler önemlidir. Siyasetle içli dl olmalar tarihboyunca Nak ibendilii daha pragmatik, daha "modern" bir söyleme sahiplenmeyi gerekli

k lmtr. Daha dorusu modern bir söyleme sahip olmasna ramen eriata sk sk ya bal olmasNak ibendilii hem "muhafazakar" hem de "modern" bir veçheye büründürmü tür. ... 19. yüzyl nen önemli Halidi lideri olan ve Mevlana Halid'in müritlerinden birinin talebesi olan ZiyauddinGümühanevi'nin ... müritlerini muhtelif istidatlar na göre yönlendirmesi fiili durum eksenindeistikamet tayin ettiklerinin bir göstergesi olarak okunabilir. ... Abdulhamid, "1860'larda Ali Paa veKbr sl Mehmed Paa adl sadrazamlar" [Gümühanevi'nin] "sürgüne gönderilmesini istediyse deSultan II. Abdülhamid'in daha hogörülü olduu ve Gümühanevi'yi kendi amaçlar içinkulland anlalmaktadr".

Mardin'e göre, Cumhuriyetin laiklie doru att admlarla beraber Anadolu'daki istilaya kar örgütlenmeleri gerçekletiren din adamlar nn etkinlii azaltlsa da Türkiye'de din, kültür

muhafazakarl , tarikatlar ve dini "modern toplumlarla badatrarak ayn zamanda onuyeniden canlandrmaya çalan ak mlar"la kendisini sürdürmütür. Aslnda dinin etkinliininazaltlmas, gündelik hayat Batl modellerin igal ettii 1890'lara kadar gider. erif Mardin'e göreOsmanl kabinesinin Napolyon Medeni Kanunu'nu kabul etme plan kar snda son ciddi kar çk olarak deerlendirilebilecek, Ahmet Cevdet Paann protestosu (1868) hariç "1890'lar slamigeçmii yeniden yakalama isteinin kamu önünde artk çok ender olarak ifade bulduu bir dönemdi". Abdulhamid'in1880'ler ve 1890'lardaki pan-slamc bir siyaset izlemesinin "radikalMüslümanlar n enerjisini baka tarafa yönelttiini unutmamak gerekir. Bunun anlam; 40 yl ak nsüre boyunca, Nak ibendilii Recep Tayyip Erdoan'a götüren çizginin kendisiyle balad Gümühanevi'nin yerini dolduracak kimsenin ortaya çkmam olmasdr. 1920'lerde yine de bazhareketlenmeler kendini göstermektedir. 1920'lerde Atatürk'ün onayn alarak Türkistan'a giden

Halidi eyhi'nin faaliyetleri ve yine "Nak ibendi eyhlerinden Ata Efendi'nin Üsküdar'daki Özbekletekkesini mill i mücadeleye stanbul'dan katlan ahslar için bir ara istasyonu" haline getirmesibunlara örnek olarak verilebilir.

1930'larda eyh Abdülhakim Arvasi (öl. 1943) ve müridi Necip Faz l Ksakürek (öl. 1983). ... NecipFazl ... "kendi kiisel ve toplumsal hafzas için öyküsel bir arka plan gelitirme çabas"yla slam'adönü yapmtr.

Ksakürek, Cumhuriyetin "kültürel canszlnn altn çizerek, Türk gençliinin düüncesini,geleneksel kanallara yeniden yönlendirme giriiminde bulundu ve slam' yenidendeerlendirmeyi hedefledi". ... Mardine göre ... "Genelde Douyu özelde Osmanl slam

kültürünü savunan bir çizgi" izledii için "1943'ten ölümüne kadar bir çok kez hapse" atlan NecipFazl, "kiisel olarak modern laik kültüre sistematik biçimde saldran bir tutumu benimsemi", ... Buanlamda o, "Türkiye Cumhuriyeti'nin jakoben sekülarizmine" kar reaksiyonun tipik bir göstergesidir.

Cumhuriyetin kurulu dönemine damgasn vuran bir baka önemli hadise ... Bediüzzaman SaidNursi'nin, (1876-1960) "Müceddidi bayran" devralmasdr.



36

Said Nursi'nin fikriyatna mensup olan insanlar n oluturduu ve Nurculuk diye bilinen hareketintarikat olmad doru olmakla birlikte, eer, "ülkemizde tarikatlar yasak olmasayd, Risale-i Nur külliyat yeni bir tasavvufi harekete temel tekil edebilecek güçte" olabilirdi. Tasavvuf tarihimütehasss Mustafa Kara'ya göre; "u husus kesindir ki, 677 sayl kanun olmasayd Risale-i Nur külliyat bu üslupla kaleme alnmayacak, Nurculuk diye tannan hareketin renk ve çizgisi bugünkü gibi olmayacakt.

Nihai tahli lde yöntem olarak tasavvufa kar çkmakla birlikte Said Nursi'nin, tasavvufun verdii imkanlar sonunakadar kulland söylenebilir. (brahim Özdemir)

"Said Nursi hem Kuran', hem de Anadolu mistisizminden geride kalanlar dönütürücü araçlar olarak kullanarak, aynanda birkaç alanda etkinlik gösterebilmitir; halk katndaki dinle temas kurmu, slam dininin halk arasnda geçerlolan çeitlemelerini izleyenleri Allah'n birliinde odaklanan bir inanç dorultusuna çekmi, geleneksel slambanazlnn hantalln yok etmi ve Modern Bat Avrupa düüncesinde görüldüü biçimiyle doann yasalar nkavramaya yönelik bir ak m balatmtr. (Mardin)

"Fethullah Gülen'e göre Bediüzzaman, Nak i olmad gibi, onun hizmet çizgisinin de Nak ilikle dorudan bir alakasyoktur. Zira "Bediüzzaman tarikatlar kar sndaki tavr n açkça belirtmitir. Tarikatlarda nefis terbiyesinin esas olmasna

mukabil, gelecekte ak l ve ilim hükmedecektir. Dolaysyla, bütün meselelerini akla ve ilme tasdik ettiren Kur'anhükmedecektir" diyen ve öncelikle pozitivist ve materyalist anlaya dayal eitimden, Batda büyük ölçüde dinekar gelien fen ve felsefeden kaynaklanan inkar kar snda iman esaslar n müdafaaya birinci derecede önemveren, dolaysyla her eyden önce zihindeki üpheleri silerek, akln aydnlanmasna çalan Bediüzzaman' tarikatlabir arada deerlendirmek doru bir hareket olmasa gerektir. kinci olarak, üphesiz Bediüzzaman'n çizgisindeterbiye ve ruhi-manevi tekamülün de önemli bir yeri vard r. Ancak burada bile Bediüzzaman tarikatlardan, bilhassaNak ilikten ayr lr. Bir yerde, "Nak ibendi yolunda dört eyi terk etmek esastr; dünyay terk, ukbay terk, benlii terk veterk düüncesini terk. Benim, insann aczini itirafna dayal yolumda ise dört ey lazmdr. nsann Allah kar sndahizmet edip, bütün muvaffakiyetleri ondan bilerek tam bir ükür içinde olmas, ayr ca tefekkür", der. Kald ki,"Zamanmz tarikat deil, dorudan hakikati bulma zamandr" diyen de odur. Ayn ekilde, tarikatlarda mür itler silsilesi, bir müridin ölmeden önce bir bakasna "hilafet" vermesi esastr, ancak Bediüzzaman'n çizgisinde böyle biey yoktur. Sonra, Bediüzzaman'n hayat, slami anlay ve hizmet yolunun sosyolojik bir tetkiki bile, onunla Nak iliiniçtimai hizmet çizgisi arasnda dahi, birbirinin devam saylabilecek paralellikler bulmann ne kadar zor olduunuortaya koyacaktr". (Mardin)

Nak ibendilii aan söylemi "Nurculuk" tarafndan sürdürülerek erif Mardin'e göre "Modern Türk kültürünün laik temellerine daha sofistike bir ekilde yerleimini beraberinde getirmitir. Mardin'inCumhuriyet'in temeline daha sofistike bir yerleimin Nurcular vastasyla gerçekletirildiine dair ifadeleri Tar k Zafer Tunaya'ya paraleldi. Tunayaya göre;"Nurcular toplumun bütün hayatna kar mak ve düzenlemek iddiasndadrlar. Nak ibendiler gibi silahl...faaliyetlerde bulunmaktan ... ziyade, pasif mukavemet metotlar n, "ekol"ün mensuplar n arttrma, bunlar bir lideetrafnda toplama ve bol yayn yollar n tercih etmilerdir". Ksaca "Nurculuk hareketleri pasif mukavemet vepropaganda metotlar na bavurmulardr". Risale-i Nur'un mistik niteliinin yaratt etki dindarlar çekerken, dindar entelektüeller de bu hareketin modernbilime kar tak nd olumlu tutumdan etkilenmilerdir". (Bruinessen)

Cumhuriyetçi laik ideolojinin bir dünya görüü olarak slam'n yerini alamamas Said Nursi'ninmesajnn etkisini arttrmtr. (Mardin)

Mardin'e göre, ... bu yeni dönemde belirleyici ve vaziyete hakim olan, slam'n uluslararas harekete geçen gücüdür.

Seyyid Kutub bir bn Teymiyye meddahdr ve kellesini kaptrd sosyalizm yular nn zoruyla Hazret - i Osman'aadaletsizlik isnad eden ve dil uzatan bir bedbahttr". (Necip Fazl)



37

Necip Fazl, ... Mardin'in Nak iliin bir tarafn hep dünyevileme potansiyeli açsndandeerlendiren düünceleriyle mutabktr.

Mardin'e göre, Said Nursi'nin modern hayata kar uurlu bir bak açsna sahip olmas, Halid'inaksine slam'n ahlaki tarafn tekrar gündeme getirerek vurgulamas Nursi'nin Nak ilii aantaraflar dr. Nurcular bu yönü devam ettirmiler ve laik kültüre yumuak bir ekilde nüfuzetmilerdir. Zamana, zemine ve artlara adapte olabilecek unsurlar gösteren bu taraf, daimaNak iliin geleneini hatrlatr. Bütün bu tavrlar yla Nursi, Nak ilie yeni bir atlm imkan ve hz kazandrm, Nak ilii Cumhuriyet döneminin artlar na hazrlamtr.

Dier taraftan, Mardin'e göre Said Nursi, Nak iliin durmadan deiecek bir potansiyele sahipolduunu göstermitir. Ona göre tarikatta asl bünyeyi devam ettiren taraf budur. Bu itibarlaMardin'in Nak ilii içtimai bir vak a olarak mütalaa ettii unutulmamaldr.

Said Nursi'nin de Necip Fazl'n da k ymetler cetveli Cumhuriyetin getirdii deiik ikliminaleyhindedir. ... Necip Fazl ise daimi surette Cumhuriyetin inkar ettii devir adna sistemi tenkit

mevkiinde bulunmu böylece Nursi'nin siyasi hayatn farkl bir açdan tecrübe etmitir.

VVIIIIII.. YYEERRAALLTTIINNDDAANN ((UUZZLLEETTTTEENN)) HHAAYYAATTAA:: 11995500 SSOONNRRAASSII NNAAKKBBEENNDDLLKK

1950'lerden önceki dönem Nak ibendiliin gurbet ve metrukiyet devridir. erif Mardin'e göre"oldukça ortodoks, iyice bütünlemi ve Sünni bir tarikat olan Nak ibendilik gibi gelenekseltarikatlar n 1950'lerden sonra faaliyetlerini arttrdklar " görülmütür.

Çetin Özek'e göre: "Türkiye toplumsal bünyesi itibariyle en ufak bir ihmal kar snda 'Teokratik'sisteme sürüklenebilir" bir özellie sahiptir. Çok partili rejime geçilmeden önce "Türk devrimi

yobazla, irticaa hatta muhafazakarl a kar kesin davranlara sahip" olurken, çok partili rejimegeçildii andan itibaren, "gericilie müsamahal bir iklim"in olumasyla, "laik Cumhuriyetindevrimci ve güçlü dönemlerinde sinmi görünen bu çevreler" bu dönemde "demokratik hürriyetlerden faydalanarak birer siyasi kuvvet olmular". ... erif Mardin, Türkiye'de slam kontroetmek için yaplan (. .. ) reformlar paradoksal olarak slam'n yeniden güç kazanmasna sebepolmutur.

Ne kadar güdümlü ve snrl olursa olsun demokratik sistemin uyguland ülkenin tabii olarak sahip olduu duygudüünce ve inançlar n fil izlenmesine imkan hazrlayan bir karakteri vardr".... Türkiye'de normallemenin varaca yerin, nasl tanmlanrsa tanmlansn slam'dan baka bir yer olmayaca açktr". Zira toplumu kuatc ortak paydaslam'dr. (smail Kara)

IIXX.. NNAAKKBBEENNDDLLNN MMOODDEERRNN HHAAYYAATTLLAA HHEESSAAPPLLAAMMAASSII::

SSEELLEEFFLLEERR VVEE HHAALLEEFFLLEERR AARRAASSIINNDDAA MMEEHHMMEEDD ZZAADD KKOOTTKKUU VVEE NNUURREEDDDDNN TTOOPPÇÇUU

erif Mardin'e göre, Cumhuriyet döneminde "eyh Said isyan ve Menemen olay Nak ibendileriCumhuriyetin tam kar snda görülen güçler arasna" soksa da "dini bir örgütlenme ve bir dinselfikir kayna olarak, Nak ibendi tarikatnn Halidi kolu etkinliini sürdürdü".



38

Diyanet ileri Bakanlnda resmi görevli olan Mehmet Zahid Kotku ... hem Mevlana Halid'dehem de Kotku'da kiilik ve hüviyet Müslüman olmayan öteki"yle k yaslanarak tanmlanr. Sirhindaçsndan öteki Hinduizm iken, XIX. yüzyldan itibaren, Hristiyanl kla ayniletirilen Bat Avrupakültürüdür. ... Günümüz Nak ilerini besleyen dikkate deer miras bu, yani XVI-II. yüzyln sonu veXIX. yüzylda sahip olunan anti-emperyalist tutum ve tav rdr.

Zarcone da Cumhuriyet döneminde Said Nursi ve Rabbani'ye kar gittikçe artan ilgiyi "dervilerinKemalist idarede hissettikleri güvensizlik ve korku duygusuyla açklamaktadr. Bu balamda"tasavvuf bir mücadele ve savunma stratejisi uygulam tr".

Bunlar n siyasette önemli yerlerde bulunmalar nn sebebi siyasi ve ekonomik seferberlik gayesiiçin faydasnn inkar edilemeyecei Nak ibendilerin yurt çapndaki sahip olduklar adr. ..."Turgut Özal ve onunla birlikte daha birçok politikac Nak ibendi olduklar n açkça bildirdiktensonra" gerçekletiini ifade etmektedir. ... Özal'dan itibaren bir tekilat ekli olarak cemaat ba,eskisine nispetle yerini siyasetin kendi bana tekilatlandr c bir amil olmasna brakmtr."Türkiye'de slami öeleri tadn belirten gruplar n politikaya girmesi, onlar n yapsn deitirdigibi, ayn zamanda söylemlerini siyasette kullanlan birer söylem haline getirmitir". Bu durumun

önünü açan ise bizatihi Cumhuriyet sistemidir.

erif Mardine göre Zahid Kotkunun ilk dinci Türk partisini ve bir slami sanayi tesisi kurmakonusunda" Erbakan' ikna etmesi, ve "1968'de slami davay benimseyecek olan Sabah gazetesini" kurdurmas, "etkisini ciddi bir biçimde aratrmak gerekir dese de; daha sonra dahalefi olan Esad Coan kendine damat olarak seçmesi, onun modernlik konusundakiolaanüstü duyarl ln çarpc bir ekilde ortaya koymaktadr. Mardinin ifadelerindenanlalaca gibi, 80ler Türkiyesinin slam tasavvurundaki deiim ve dönüümü daima ZahidKotkuda bulmak mümkündür. Bu dönemi hali ve kaliyle dolduran isim Zahid Kotkudur.

erif Mardin'e göre "yeni tip fundamentalist entelektüeller"den olan Es'ad Coan'n çkard ve

baka hiçbir Müslüman ülkede "laik aydnlar n söylemini yakalama konusunda" muadilininolmad, k smen "sofistike" ve "modernist" araylar ihtiva eden slam, Kadn ve Aile, lim ve Sanatgibi dergiler ve yine ayn gruba ait Vefa Yaynclk ve Seha Neriyat gibi yayn organlar , bugrubun laik entelektüellerin söylemini kullanma ve prestijli yaynlar n taklit ederek "seküler tez vesöylemleri kendine mal etme ve dönütürmeye kalk ma" giriimi olarak deerlendirilebilir.

Nak iliin skenderpaa kolunun çkard , ... bu dergilerde "Türk Müslümanlar için en uygunstratejinin ne olduu tartmas" da yaplm tr. ... Partileme, süreciyle iyice deien dönüenNak ilikte bu, siyasetin deerlerine tutunarak baz deiiklikleri gerçekletirmeye erime hrs, siyasihtiras anlamna gelir.

Kotku-Coan cemaatlerinin Nurcularla birlikte 'mutedil ihyaclar' olarak ... skenderpaa koluylak yaslandnda, ar muhafazakar eilimlere sahip bir grup olan Süleymanc lk kolu; "devletdenetiminde mam Hatip okullar nda yaplan din eitimini 'meru' saymazken; Arvasi'nin (öl. 1943) ardndan gelenHüseyin Hilmi Ik ve 'Ikçlar', slam'da 'reformcu' olarak gözüken ak mlara kar koymalar açsndan ilginç bir karakter göstermektedirler".

Mardinle ayn çizgide yürüyen Kemal Karpat ... bu günkü Türkiye'de Nak ibendiler; "birbirindensadece köken bak mndan (kimi Said Nursi'den kimi Ziyaeddin Gümühanevi'den gelir vs.)yaklamlar ve vurguladklar doktrinler bak mndan ya da ahsiyetleri bak mndan ayr l rlar"



39

Nak iliin bu kollar birbirini tutar m veya tutarsa nereye kadar tutar ? ... Ama Nak iliin modernhayatla omuz omuza yürüdüü de bir gerçektir.

Mardin'e göre, Dünya ekonomisi ve liberalizmi ile geçmiteki tavrlar na göre daha uyumlu bir duru sergileyen Fazilet, Saadet ve Ak Partiyle birlikte ise "modern yap lanmac güç"Nak ibendilii teslim almtr. Nak ibendiliin hayatna ekil veren, bugün itibariyle üslubunu idareeden modern hayattr. ... "1930 ve 80'li yllarda Cumhuriyet rejimi Nak ibendileri ve dier slamimuhafazakarlar , zamanla yeni kurulan bir dünyann çerçeveleri içinde etkin olmaya mecbur etti". Mardin'e göre bu durum; "Kemalizm'in bir baar s saylmaldr". ... Nak ibendi dindar nimann deitirmemise de günlük hayatna uyulmas gereken yeni öeler getirerek ve eitimlesalamtr . Mardin, ihtiyat da elden brakmaz:Tabii ki , Ak Parti Türkiye'deki slami toplumsal-siyasal hareketlerin potansiyelini bitirip tüketmemitir. Ama gelecekteAk Partiye çkacak herhangi bi r slami rakip bilgi, medya, teknoloji ve siyasete dayanan benzer yollar kullanmak mecburiyetinde kalacaktr".

Ekonomik, politik ve iletiim sisteminin farkl lamasnn, Nak ibendi tesirinin temelini andrdn

1990'lar Türkiye'sinin manzaras ortaya koymaktadr. ... mütehasss sfatn haiz Hamid Algar'a göreise hadise udur:"Nak ibendilerin birçou artk, ara-sra birtak m düzeltmeleri talep etseler de, sorgusuz ve bil inçsiz bi r biçimde seküleCumhuriyeti kabul etmilerdir... ama köktenci bir deiime götürebilecek bir potansiyel olmayacaktr...Nak ibendileri ve daha bakalar n gelecekte daha büyük bir militanla itebilecek dier faktörler slamclar n siyassürece organize olarak kat lmlar nn anayasal yoldan engellenmesi...

Türkiye'de bu pasifliin, teslimiyetçi tavr n temel sebebi, Türk kültüründe devletin tuttuu yerlealakaldr. Geleneksel dini tav r, tarih boyunca olumu itaat al kanl ... Osmanl 'da oluanCumhuriyet döneminde de muhafaza edilen bu tavr hem devletle aynilememekte hem dekendisini devletin dnda veya kar snda konumlandrmamaktadr. (smail Kara)

Cumhuriyet devrimlerini "tabii bir tecelli" olarak deerlendiren derviler mevcut siyasal hayata"eyvallah" demeyi tercih etmilerdir. ... Cumhuriyet'in seküler bir sürece evrilmesinin balangçdönemlerinin yaklak olarak yüzyl öncesine uzandn da unutmamak gerekir. Çift tarafl ileyenbu manta göre devlet cemaat ve tarikatlar yoluyla icraatlar na meru bir temel oluturmayaçalrken, onlar açklar n kapatmak için kullanrken, onlar da devletin taleplerini bir ekildekar layarak, siyasi sistemin bu mecburiyetlerini, zaaflar n kullanarak, kendilerine faaliyet alanlar yollar ve imkanlar açmlardr.

Mardin'e göre Nak ilikte hakim olan, hep 'öteki' ekseninde tanmlanabilecek bir durutur. Bu'öteki', Sirhindi' de Hinduizm iken; Halid'de ve Kotku'da Hristiyan Batdr. Halid'den daha fazla yolve imkana sahip olan Kotku, Halid'le Sirhindi'nin tavr na Nursi'nin içtimai ve iktisadi problemleri

çözmeye çalan tavr n ekler ve devlete kar müspet bir duru sergileyerek kendine mahsus bir çevre oluturur. ... Mardin'e göre, Nak ilie geleneinden farkl bir renk veren bu isimler içinbirinci derecede ehemmiyetli olan husus, Nak iliin bir siyasi faaliyet için elzem olan yayg nadr. Karakterini siyasetin belirlemesi, ahlaki muhtevann boalmasn da beraberinde getirir.Siyasete yeni deerler getirse de, netice itibariyle Nak ilik dönüüm yaar. Böylece siyaseteteslim olan bu Nak ilikle slami potansiyelin içi boaltlm tr. Bunda en müessir amil ise bu durumamüsaade eden, imkan veren Cumhuriyet sistemidir. Nak iliin mevcut durumu Kemalizminmuzafferiyetinin ilandr.



40

Tekrar ediyoruz: Tasavvuf ve eriat, batan aa ayn alemin birbirini tamamlayan parçalar dr.

Kotku, modern zamanlar n deer yarglar na mukavemetin, ancak çan dilini kullanmaklamümkün olabilecei kanaatindedir. ... Böylece Nak iler, ilk defa hepten, o zamana kadar tarikatta egemenliini sürdüren görü tarzndan ayr bir ekilde günlük siyasetle içli dl olurlar. Budönemde tarikatn piri zahiren Zahid Kotku'yken, batnen modern hayatn icbarlar dr. ...80'lerden itibaren, Türkiye'nin hayatnda o kadar büyük yeri olan bu Nak iliin, çan deer yarglar etrafnda dönerek partileme süreci, muhalif göründükleri sistemin yolunu açan bir mevkide konumlanmalar na sebebiyet tekil etmitir. ... Nak ilie mensup, bir partiden ziyadecemaat görünümünü haiz olduu iddia edilen oluumun, sistemi eletirmeye cesaret eder görünen taraf, tamamen sistemin çizdii muayyen hudutlar çerçevesinde sistemi tahkimetmeye yöneliktir.

Nureddin Topçu'nun, "iiler hiçbir zaman Müslüman olmadlar" eklindeki tasavvuf merkezliolmayan siyasi tavr ; aman vermez bir ia muhalifi olan Mevlana Halid'le balayan Nak iananeye, siyasi anlamda denk düen yegane unsurdur.

XX.. NNAAKKBBEENNDDLLNN CCUUMMHHUURRYYEETT DDÖÖNNEEMMNNDDEE AALLGGIILLAANNIIII:: TTAARRIIKK ZZAAFFEERR TTUUNNAAYYAANNIINN MMRRAASSII

Türkiyede dini, dolaysyla da Nak ibendi tarikatn harekete geçiren temel saik, tarikatnkendi iç dinamiidir . ... "Türkiye'de resmi laisizmin ideologlar tarafndan yaylan düünceler içinde hiçbiri, tarikatlar n Cumhuriyet rejimine yönelttii tehlikeye ilikin olan kadar yaygndeildir ve yine hiçbir tarikat, Nak ibendiler kadar çarpc bir rejim düman imaj kazanmam tr"(Mardin)

Mardin'in de esasnda görülebilecei gibi, bak açs budur. ... Nak ibendi bireyinin Türkiye

Cumhuriyetinde acmaszca ezildiini göstermeye" çalan Hamid Algar...

"Hiç kukusuz, Nak ibendi tarikatnn vatana ihanet niteliinde faaliyetlerine ilikin kantlar saylabilir". ... 31 Mart 1909 vakasn adres olarak gösterir. Mardin'e göre hadise "ttihad- Muhammedi Cemiyetiyle organik ba olan Nak i Dervi Vahdeti'nin çkard Volkan'n younpropagandasyla ekillenmitir.

Mardin'in "l856'da Müslüman olmayanlara temel haklar n tannmasndan" dolay bir Müceddidi-Halidi eyhinin k k rtmasyla meydana geldiini söyledii ve "Osmanl reformcular m uzun süredüündüren" bir baka olay da (Kuleli Vakas-1859) Nak ibendiliin daha Osmanl'da Cumhuriyetdönemindekine benzer problemlerin kayna olmasna iaret eder.

Mardin'in nihai kanaati odur ki; bir Nak ibendi komplosu olan Kuleli vakas eyh Said veMenemen olaylar na giden yol için bir kilometre ta mesabesindedir.

Ancak Mardin'in üzerinde srarla durduu vak a "31 Mart" olaydr. ... Olayn suç ortaklar ndansaylan Said Nursi ise bu isnad reddetmektedir.



41

Devrin mütehassslar ndan smail Kara'ya göre durum, erif Mardin'in tasvir ettiinin tersinedir. ...Dönemin Nak i eyhlerinin ifadeleri ittihatçlar yüceltip, tam manasyla meruti idareyisavunurlarken, Abdülhamidi bir müstebit olarak nitelemektedir.

Tarihi gerçeklik bu olmasna mukabil hadiseye Tunaya ve takipçileri, Dervi Vahdeti'nin hafz veNak i oluundan dolay dini bir muhteva yüklemeye çalm. ... Tar k Zafer Tunaya;"gerçek slamclar, bu hareketi desteklememilerdir ve mahkum etmilerdir. Hiçbir subay ve mekteplinin kat lmad31 Mart Vakas, çavular n, hocalar n, yerlerinden olan alayl subaylar n öncülüünde gelimitir".

"Gerçek sebepleri hala meçhul, ancak gerçek çehresi irtica olan bir hareket. .. bir din istismarc l örnei, ... slamcfikirlerin siyas çkarlara alet edilmesi eklinde tecelli etmi bir irtica hareketi karakterine sahip".

Ancak her eyden önce geri kalm, az gelimi bir sosyal yapnn gerçek meyvesidir. [31 Mart olay] "temsil ettiizihniyetin hala devam etmesi ... siyasal hayatmzda hakim rol oynamas... bak mndan hala ciddi bir anlam tar. ..31 Mart bir tarih olayndan çok, bir zihniyetin kapkara bir kafann, ark kafasnn sembolü olmutur.

smail Kara ise 31 Mart hadisesine bambaka bir pencereden bakar:"31 Mart hadisesinin akabinde siyasi literatürümüze hakim bir unsur olarak giren 'rtica', gerçek manasyla mahkum

edilmek, devre d brak lmak istenen muhalefetin addr.

Bruinessen' e göre:"eyh Sait Ayaklanmas ... Geni halk kesimleri için bir Kürt devleti fikri fazla bir anlam tamad için liderler diniduygular ön plana çkarmak zorundaydlar".

Yani "isyann açk hedefi slami prensiplerin benimsendii bamsz bir Kürdistan'd".

eyh Said hareketinin sadece Kürt nüfusun yaad bölgelerle snrl olduunu ve Türkiye'ninbaka yerlerindeki Nak ilerle hemen hiç ilgisi olmadn söyleyen Algar; ayaklanmanntarikatlar n kapatlmas için yalnzca bir bahane olarak kullanld kanaatindedir.

"1925 'te tekke ve zaviyelerin kapatlmas, Cumhuriyetin icat ettii bir radikalizm olmaktan çok, kökleri Tanzimat'akadar uzanan bir resmi kontrol ve üphecilie dayanmaktadr. Tekke ve zaviye etrafnda toplananlara vekurumlaanlara modernleen idare tahammül etmemitir". (Ortayl)

Neticede eyh Said ayaklanmas Cumhuriyet tarihinde önemli bir dönüm noktas tekil etmi,"Mustafa Kemal ve smet Paa'ya diktatörlüe yak n yetkiler edinme frsatn vermitir. O andan itibaren Kemalistreform program daha büyük bir hzla ve muhalefeti dikkate almakszn hayata geçirildi". (Bruinessen)

Mardin, 31 Mart yakas ve eyh Said isyanndan sonra Menemen olayn ... Türk laiklerininideolojik donanmn etkilemi üçüncü bir Nak ibendi hareketi de1930'daki Menemen olay oldu.

Gazi Paa: "Kumandanlar bilmelidirler ki bu tarikat yok edilecektir, siyasi irtibat aranacaktr".Kazm Paa: "Bu tarikat muzr bir ylandr, mahvedilmelidir" tarznda kanaatler serdetmilerdir.

Kendisi de bir Nak i olan Necip Fazl'n hadiseyi hükümetin Nak ileri "temizlemek ve bütündindarlar yldrmak" amacyla, "birkaç serseriye yaptr lm... bir tertip iinden baka bir eydeildir" tarzndaki deerlendirmesi.

Hamid Algar'a göre, bizzat smet nönü'nün tasarlam olma ihtimaline dair iaretlerin var olduu



42

Menemen olay, ... Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluundan beri cereyan etmiolan en önemli ve geni irtica olaydr"(Tunaya)

Abdülbaki Gölpnarl da "günümüze kadar ulaan geri ak mlarda daima Nak iliin Halidi kolununrol oynadna vurgu yapmaktadr.

Mardin, son yazd makalelerden birinde önceki görülerinden rücu etmi intiba vererek...

erif Mardin, ... tarikatn tarihinin irticai olarak telaki edilebilecek unsurlarla yüklü olduunuvurgular. ... Eer tek parti iktidar nn yürütücüleri irade ve dirayetlerine güvenerek Nak iliebugünküne benzer bir siyasetle yaklaabilselerdi Cumhuriyetin din politikas çok daha öncedenyerli yerine oturtulabilirdi.

IIIIII.. BBÖÖLLÜÜMM EERRFF MMAARRDDNN''NN NNAAKKBBEENNDDLLKK TTAASSAAVVVVUURRUUNNDDAA TTAARRKKAATTIINN BBEELLLL BBAALLII HHUUSSUUSSYYEETTLLEERR

II..

FFAAAALLTTAARRAAFF

Özellikle Cumhuriyet dönemi için, "tasavvuf' ve "tarikat" kavramlar n hemen hemenNak ibendilikle ayn anlamda kullanan erif Mardin'e göre, bugünkü dünyada tasavvufun çok ehemmiyetli bir yeri vardr. ... Bize göre Mardin'in kastettii problemin temel sebebi ise, Nak ilerinCumhuriyet döneminde dinin Batllama istikametine paralel olarak halledilemeyeceini ispatedecek, potansiyel bir yaplanma arz etmesidir. Mardin'e göre, Nak ibendilerin dünya görüü birkendine dönmenin yannda, ayn zamanda yeni bir aktivizm kazanmay ihtiva eder. ... XVIII.yüzyldan itibaren Asya'da, Afrika'da çok aktivist bir yönle ortaya çkan bu tarikat, "o andanitibaren anti-koloniyal, anti-emperyalist ve ayn zamanda yeni bir slami rönesansn taycs olarak" bir çok bölgede kendisini gösterme sürecine girmitir. ... Bu balamda tarikatn tarihindenirengi isim Mevlana Halid'dir. ... Mevlana Halid'le birlikte Nak ilik, özellikle, bilinçli olarak; "dahaçok bu dünyann ilerine kar mak ve orada bir eyler baarmak" amacyla siyasi bir yöne doruevrilmitir. Dolaysyla da siyasi baar y mümkün k lmak için, mütereddit olmakla birlikte, sufiliktentasavvuftan ve mistisizmden vazgeçmi, siyasete yönelmenin bedelini mistik düünce vetasavvuftan uzaklaarak ödemitir. Nak ibendi geleneinde, bu gidiat tersine çeviren ise SaidNursi'dir. Mardin'e göre, Said Nursi'nin Nak ibendilie önemli katk s; Protestan çevre içindekitarikata kendi öz maddesini ve hayatn yeniden kazandrmas ve bunu da modern dünya içinçok gerekli bir yaklam saymasdr. Halid'in organizatörlüüyle kaybedilen tasavvuf, imkanlar nyeniden ortaya koymann yollar n Said Nursi'yle bulmutur.

Kökleri Orta-Asya 'ya uzanan Sünni tasavvuf geleneindeki bu en ehemmiyetli tarikatn...

Nak ibendilik tasavvurunda siyasetin, neredeyse bir çeit iman halini ald Mardin'e göre;"modern Türk slam siyasetinin baar l öelerinin tamamnda Nak ibendiliin daha sonra oluankollar kaynaklk etmitir. Nak ibendilik bu yönüyle "yeniden douçu" bir harekettir.

Zahir ile batn arasnda nispetsizlik olarak nitelenebilecek bu durumun Gordlevski'ye göre sebebiMüslüman cemaat için dini hürriyeti zedeleyecek tehditler husule geldiinde Nak ibendilerin,"ibadet edip kendi içine dalma eklindeki ruh hallerini terk ederek dini korumak içinayaklanmalar dr. Buna, "Nak ibendi tarikatnn dervi ve müritlerinin, slam dinini dayanak



43

edinerek geni emekçi kitlelerini sömüren egemen s nflar n elinde en karanl k, en gerici bir güçolarak her yerde ve her zaman kullanldklar n eklemek gerek". (Smirnov)

"Klasik tasavvufun sakin, bar ç, dindar ve toplumsal bak mdan kapal ve münzevi tutumundanfarkl olarak "sufilerin gerilla savaçlar na, ordu komutanlar na, hatta devlet bakanlar nadönümesinin sebebi, ... Kemal Karpat'a göre: Cihad ... buna sebep olanlara kar bir mücadeledir. Sufiler oto-transendentalizme ulamak için ruhun ebediyen her türlü bask ,snrlama ve tecavüzden -yabanc igali veya Avrupa taklitçiliinin muhtemel sonuçlar -kurtulmas gerektiine inanyorlard".

Türk tasavvuf düüncesi spekülatif olmaktan ziyade aksiyoner bir karaktere sahiptir. Tarikatlar devresinde slam'a giren Türkler, tekilatçlk-devletçilik dehasn, tasavvufun aksiyon-tekilatcephesi olan tarikatlar alannda da ileterek Osmanl 'y vücuda getirmede, bu dini kurululardanbüyük ölçüde yararlanmlar ve böylece slam'n yayl ile Türk devletinin yüceli ve yükseliiniayniletirerek Türk karakterinin temel hususiyetlerinden olan aktivist, da açk yönü tasavvuflasoyuta sndr p metafizie de açarak tamamlamlardr.

erif Mardin Nak ilerin uzlet/kaç içerisinde deil de, aktivist yönle gönül boyutunubadatrarak, cemiyetle/hayatla beraber hareket etmelerini çözmekte zorlansa da, bu durum,esasnda Nak ibendiliin kendi prensiplerinin tabii bir neticesidir. "Halvet der-encümen" prensibi.

Sohbet eksenli bir tavr n takipçisi olan Nak ibend bu tarafyla, toplumun zihniyetini, hayat tarzn,dünyaya bak n, davran kalplar n ve gündelik dilini belirlemede faal bir rol icra etmitir.

Bahaeddin Nak ibend'de insann ferdi ve sosyal hayat iç içedir. Nak ibend'in tarikatn temelinitekil eden ve Halvet der-encümen eklinde ifade edilen bu dengeli tutumu.

slam modernistlerinin ve slahat hareketlerinin hemen hepsinin tasavvufa "Öte dünyann

selameti, toplumu slah yolunda çalmadan geçer. Etrafndaki sosyo-politik çevreye hiçbir fikir katmadan yalnzca kendi kurtuluu için, içinde bulunduu toplumun maddi ve manevideerlerinden ayr kalan insan slami yaaya sahip çkamaz tarznda yönelttii eletiriler gözönüne alndnda Bahaeddin Nak ibend'in modernistlere de hitap edecek hususiyeti haizolduu ortadadr.

Nak ibend'in hayat modernistlerin tasavvufa yönelttii eletiriler çerçevesinde tetkik edildiindeMüslümanlar pasif, atl, hareketsiz hale getiren bir davrann aksine toplumla hemhal olan bir tutum kendini göstermektedir. Buna göre o, ziraatla itigal ederek, maietini helal yoldankazanma mücadelesi vermi, tekkede oturmaktan ictinab ederek, Melamiler gibi, müritleri içinsufilere mahsus bir giyim tarzn tercih etmekten kaçnm, halktan birisi gibi yaamtr.

Nak ibendiler, toplumla ilikiyi kesmeden manen Hak ile beraber olmaya büyük önem vermilerve tarikatn esaslar n da bu realiteyi/nizam salamaya yönelik bir zemin üzerinde ina etmilerdi

Mardin'e göre, Türkiye'de slami siyasetin baar hanesine kaydedilecek unsurlar hep Nak ilerlehayatiyet bulmutur. Nak ilii siyaset çerçevesinde gören Mardin'in ana fikri öyle hülasaedilebilir: Türkiye'yi anlamann yolunun Nak ilikten geçtii açktr. "Türkiye'de Nak ibendiliibilmeyen Türkiye'den bir ey anlamaz". Mardin'in bir durum tespiti olarak okunmas gereken bu



44

anlay ve tasavvuru tehlikeli olarak görülmü olacak ki Mardin, Türkiye Bilimler Akademisi'ne(TÜBA) alnmamtr.

Mardin'in Nak ibendilik tasavvur ve telakkisinin balca hususiyetini siyaset tekil eder, her eysiyaset etrafnda döner. Bize göre, tarihinin her döneminde olduu gibi, bu dönemde de Nak ilikeriilmesi gereken ideal olarak, insan ve aleme nizam vermeyi öngörüyordu. Dönemininicaplar ndan dolay siyasetle harekete geçti. Ama tarikat yapan ve onda deimeyen k ymeteriattr. eriatn lisann terennüm eden Nak ibendi prensiplerinin tabii neticesi olarak iç deerlermuhafaza etmenin yolu d dünyaya, bütün bir hayata nizam vermekten geçer. Bu aamannberaberindeki umüllü iç alem yolculuu ise, d dünyay olabildiince derin bir ekilde kuatmave kucaklama amacna matuftur. Bu münasebet fikrine ehemmiyet verme sayesinde tek boyutla yetinmeyen Nak ilik çift yönlü bir konuma imkanna sahip olur.

IIII.. HHYYAA DDÜÜÜÜNNCCEESS VVEE TTAASSAAVVVVUUFF // NNAAKKBBEENNDDLLKK

slam dünyasnn son dönemde yetitirdii Müslüman aydnlar, mesela Rzaeddin b. Fahreddin,Musa Carullah (öl 1949), kaynaklara dönüe, selefilie, eriata önem verdikleri oranda, kuatc açklama imkanlar n, genilii, engin müsamahay , derinlii yakalamak, "slam dünyasn giderekdaha fazla etkisi ve tasallutu altna alan modern Bat felsefesine eit/üst düzeyde bir kar lk vermek veya dini açdan mahzurlu görülen felsefi ekollerin zararl tesirlerini bertaraf etmek içingenel olarak tasavvuftan özel olarak da itikadi açdan tart(a)madan vahdet-i vücuddüüncesinden medet ummulardr. Bir k sm Nak ibendilie bal olan bu aydnlar, akl esasalmalar na ramen, tasavvufu bir bilgi elde etme yolu olarak kabul edip, tasavvufi bilgi yöntemolan kef sayesinde, ak l ve duyularla ulalamayacak bilgilere eriilebilecei düüncesindedirlerBu düünürlerden, sezginin bir tarafyla akln en ileri aamas olduu kanaatinde olan MusaCarullah 'a göre tasavvuf, slam'a mahsus bir kef yolu; kef ise bir tür akli bak açsdr.

Haddizatnda "tasavvufu ve tarikatlar dta tutarak, reddederek slam kültürünü tanmak,anlamak ve ihya etmek mümkün olan bir ey deil"dir. ... Modernleme dönemi Müslümanaydnlar n... tasavvuf kar t fikirleri savunarak "oto sansür diyebileceimiz bir mekanizmanniletilmesi"ne vücud verdikleri de bir vak adr. (smail Kara)

Ayr ca bir k sm yetime tarz itibariyle ulema geleneine mensup bu tarz insanlar n tasavvufuhususen de Nak ibendilii tercih etmesi çok tabiidir. Tarikatlar içerisinde Nak ibendilik umumiyetle ulemann tarikat olarak bilinir. "Belki de baka hiçbir tarikatta görülmeyecek derecede" Nak iliin ulemann teveccühüne mazhar olmasnn sebebi, eriat ile tarikat birbirininayr lmaz bir parças olarak gören, fk h ve hadis temeline dayal bir tasavvuf anlayn savunanbu tarikatn kendisini eriat davasna adamas ve "eriatn emirleri dorultusunda al lm mutat

adetleri deitirmeyi, toplumu yenilemeyi hedef alan bir çalma" yürütmesidir.

Nak ibendilik için söylenmesi gereken ilk husus ehirli tarikat olmas ve öncelikle toplumun eitimlüst katmanlar arasnda yaygnlamasdr. (Butrus Abu Manneh)

Yusuf el-Hemedani'nin üçüncü halifesi Ahmed Yesevi'ye (öl. 1166) mensup olanlar n"hace yerine ata lakabn tadklar na bakarak bunlar n Hacegan silsilesinden ayr ldklar n söylemek mümkündürÖte yandan Yeseviliin daha ziyade Orta Asya göçebe Türk kavimleri arasnda, Hacegan'n ise Maveraünnehir'inBuhara gibi eski kültür merkezlerinde Farsça konuan ehirliler arasnda yaygnlk kazand söylenebilir". (Algar)



45

rene Melikoff da Nak ibendilerin hafi zikri; Yeseviliin cehri zikri uygulamalar ve Yesevimeclislerine, Nak ilerin aksine, göçer gelenee uyarak kadnlar n erkeklerle beraber itirak etmeleri nedeniyle Nak ilik Yesevilik ilikisini birçok noktada su götürür bulmakla birlikte; bir hususukesin görmektedir:"Orta Asya'da Ahmed Yesevi'nin ad, Nak ibendilere balanmtr. ... Anadolu ve Rumelide iseAhmed Yesevi ad, Hac Bekta'n cemaat d (heterodoxe) tarik na balanmtr".

Melikoffa göre Yeseviliin Nak ilikle içli dl olduu muhitlerde saf ve sade slami taraf;Nak ilikten kopan bölgelerde ise Yeseviliin daha ziyade heterodoks yönü ön plana çkmaktadrAlexandre Bennigsen'e göre ise Nak ibendiyye tarikat Kafkasya'da "her türlü fanatizmi veradikalizmi bir kenara atma anlamnda 'doktrinel liberalizm' denilebilecek bir tutumuuygulamaya koyarak, daha aristokratik ve tahsilli elemanlar kendine çekmi, bu özelliiyle "OrtaAsya'da dier daha eski tarikatlar saf d olmakszn kendi içinde eritmek suretiyle onlaraüstünlük salayarak büyük bir baar elde etmitir". (Benningsen)

Islah hareketleri, slam alemine nizam ve intizam vermenin yolunu, halka ulamann kayna olan

tasavvufu etrafl bir surette ele almakta görmülerdir. Son dönemde asl nda, günün meselesi buolmutur.

Bahse konu bu dönem slam düüncesine mensup isimler, yeni bir dünyann eiinde ietemelden balayp derinleerek, meselelere cevap vermenin yol ve yordamn, yetitikleri muhitve zamann zaruri sonucu olarak tasavvufta bulmulardr. Tasavvufun baz yönlerine kar tahammülsüz olan bu isimler; slam alemine nizam ve intizam verecek dört ba mamur bir tasavvuf telakkisini, dorudan doruya mensup olmalar nn da gösterdii gibi, Nak iliktebulmulardr. Nak ilik tarikatlar içerisinde, zamann meselelerini tasfiye ederek, devrin eletirilerinemukavemet edecek unsurlar ziyadesiyle havidir. Dolaysyla tasavvufun hakiki hüviyeti/aydnlNak ilikte görülebilir.

IIIIII.. NNAAKKBBEENNDDLLNN SSYYAASS AAÇÇIIDDAANN MMUUVVAAFFFFAAKKYYEETTNN TTEEMMNN EEDDEENN DDEERR AAMMLLLLEERR

1. Teslimiyet ve TeyakkuzSufi ve Komiser 'in müell iflerine kulak verelim:Birincisi: Nak ibendiyye, elit zümreye ve halka ait olma eklinde ikili bir karaktere sahiptir ... kinciolarak: Nak ibendiyyenin, kendisini politik ve sosyal artlardaki deiiklie adapte etmehususunda özel bir kabiliyeti vardr ki, ... O 'toplumun içinde' yer al r ... Nitekim Nak ibendiyyemüntesibinden, herkeste olduu gibi sosyal davrann tüm günlük hayata uydurmas ve sosyalbak mdan 'esnek' olmas istenmitir. Üçüncüsü: Nak bendiyye, herkesin anlayabilecei dili

kullanmaktadr. Dördüncü olarak: Nak bendiyye tarikat, ... Ruslara kar yaplan "kutsalsavalar n (cihadn) yönetimini elinde bulundurmakla çok büyük bir prestij kazanm tr. Beinciolarak: ... Bugün bu tarikat kendini tarihe ayk r olarak bir 'ortak ideoloji' diye adlandrmaktadr.Nak ibendiyye, sessiz (hafi) zikri icra etmek suretiyle, gizli bir faaliyet için gayet iyi hazrlanmtr.Nihayet bu tarikat, her türlü fanatizmi ve radikalizmi bir kenara atma anlam nda, "doktrinelliberalizm" diyebileceimiz bir tutumu uygulamaya koymaktadr. ... Bu özelliinden dolaydr ki,Nak bendiyye orta Asya'da dier daha eski tarikatlar saf d olmaya zorlamakszn kendi içindeeritmek suretiyle onlara üstünlük salayarak büyük bir baar elde etmitir".



46

erif Mardin'e göre, Nak ibendiliin siyasi açdan muvaffak olmasn temin eden hususlardanbirincisi udur:"Osmanl Sultanl nn meruluunu ya da doruluunu sorgulad hiç görülmemi" olan "Nak ibendi tarikat Osmanlmparatorluu'ndaki önemli rolünü sürdürmekle kalmam, günümüzde de laik aydn söyleminin modern Türkiye'deuyandrd prestij çar mlar n yakalamay ve kullanmay baarmtr".

Nak iler ayn zemine istinad ettiklerinden dolay "Osmanl Sultanl nn meruluunu ya dadoruluunu" sorgulamamlar, ancak sultanln icraatlar Nak ibendiler tarafndansorgulanmtr. ... Nak ibendiliin ve ak, vecd ve vahdet-i vücuda dayal tasavvufi düünceninAnadolu ve Rumeli 'de yaylmasna hizmeti geçen sufilerin banda" gelen Molla lahi ... Buteslimiyetçi bir tavr deil, fikri bir cesaret hamulesidir.

darecilerin eriata uymalar zorunluydu. ... Sirhindi'nin söyledii "Krallar n fazileti tebasnnfaziletidir. Onlar n çürümesi idaresi altnda bulunan herkesin çürümesidir" sözünü tekrar etmektedir".

erif Mardin' e göre, söz konusu tarikat Osmanl 'da ve Türkiye'de devletin icraatlar n hiçsorgulamaya tabi tutmam, her hal ve kalde, devletin dümeninde yer tutmutur.

Nak iliin özellikle Cumhuriyet devrinde siyasi merkez kar snda umumiyetle müspet bir vaziyetald doru ve yerindedir. Unutulmamas gerekir ki bu, muayyen hesaplara müstenid bir tavr nneticesidir.

2. Strateji Gelitirme Potansiyeli ve istidad erif Mardin... Nak ibendiliin tarihini, "Müslümanlar n yüksek çkarlar dorultusunda gördüüeyler adna iktidardan yararlanma frsatlar konusunda her zaman tetikte", ... eklindedeerlendirir.

"Tarikat mensuplar nn din söylemleri, tarih boyunca, zamana ve zemine göre farkll k arz etmitir"

Bugün tarikatlar n günlük politika ile ilgilenme1erinin gerisinde esasen korunma duygusu ve bir emrivaki ile kar lama korkusu yatmaktadr. Menemen olay tarikat çevrelerinin hafzalar ndacanllndan bir ey kaybetmemitir. Mardin'e göre Nak ibendileri muvaffak k lan ikinci sebep iseudur: ... "sürekli deien bir balam içinde hep varln korumas, tarikatn gizli örgüt yönü içingerekli temeli salar". Nak ibendiliin, Türk topraklar nda özellikle etkili olmasn temin eden buhusus, "Masonluun Osmanl 'daki kar l olabilir ve hiç kukusuz Halidi tarikatnn 19. yüzyldakifaaliyetlerine yardmc olmutur". ... Zannediyoruz ki, Nak ibendilik için söylenebilecek sözlerin enyanl budur. erif Mardin'in, sufilii masonlukla badatran Thierry Zarcone gibi, Nak ibendilii

"Masonluk"la örtütürmesi, ifade etmek bile zaiddir, tarikat Batl birtak m kurumlarla mukayeseetme çelikisine müstenid, hakikatte asl fasl olmayan bir anlayn kurbandr.

Mesela ruhbanl a kar çkarak, herkesçe benimsenen töre ve inançlara kar liberal vehogörülü bir tutum benimsedii telakkisiyle Bektailikle Masonluu örtütüren ve her iki zümredende sitayile bahseden rene Melikoff'a göre ise, Masonluun Osmanl 'daki izdüümü Bektailerdir"Üyeleri, entelektüel ve liberal seçkinler arasndan gelen Bektailik, Osmanl mparatorluu'nda,vaktiyle Masonluun XVIII. Yüzylda Avrupa'da oynad role benzer bir rol oynam tr". smet ZekEyübolu'nun meseleye bak n da verirsek: "Tanzimattan önceki dini kökenli olaylar, dorudan doruya



47

devletin ya da devlet büyüklerinin, kimi görevlilerin tutumlar na kar yd, gelecee yönelik düzenlemelerle ilgilideildi ... Tanzimat Dönemi'nden sonra ortaya çkan ve dinden kaynaklanan bütün olaylar toplumda yaplmak istenen yeniliklere kar yd... Bu olaylar yaratan adaklar çalar boyunca kendilerini baar yla gizlemi, toplumundurumuna göre etkinliklerini sürdürme olana bulmulardr".

Mardin'in mütalaa ve mülahazalar zaviyesinden hareket mihverini siyasetin tekil ettii

Nak ibendilik hangi zaman yayorsa, o zamann emrindedir. ... Mardin'e göre tarikatn tarihi nekadar uzun olursa olsun, düünce ve geliimi, çehresi belli bal birkaç mesele etrafnda toplanrerif Mardin Nak iliin dünya artlar na bu ekilde adaptasyonunu "slam'n Protestanlamas"olarak tasvir etmektedir. badetle zenginleme mücadelesinin birlikte yürümesi eklinde kendinigösteren bu durum, Nak ibendi bireyinin modern dünyann icbarlar na boyun ediinin bir ifadesi olarak da okunabilir.

Kavramlar n muhtevasnn birbirine kar tr lmasyla gelinen nokta; haliyle tarikatn'Protestanlama'sdr, Böylece Mardin'in temennileri de vücud bulur: Nak ilik zamana ve zemineadapte olabilecek potansiyel ve aktüel bir Müslümanl n bütün imkanlar n haizdir.

Siyasetten hareket eden Mardin'de tarikatn hakiki hüviyetlerinden biri de bir 'strateji' üretimmerkezi görünümü vermesidir. Bu durum, tarikatn yaad zamana teslim olarak cemiyetehakim olmaya çal mas eklinde kendini gösterir.

3. Özerklie imkan Tanmas erif Mardin'e göre Nak ibendiliin muvaffakiyetini temin eden dier bir husus ise XIX. yüzyldadevletle ibirliinin problemli hale gelmesi Halidiyye'nin özerklik salamasna sebep tekil etmi,dolaysyla da tarikat içinde giderek artan ölçüde parçalanmalar meydana gelmitir. Bu da"pirinonay olmadan yeni kollar kurabilme"yi beraberinde getirmitir.

Birçok mür idin ortaya çkarak, tarikatn merkezi özelliini kaybetmesi Chantal'a göre "tarikatn

polis bask lar kar snda varln devam ettirme ansn" arttrmaktadr.erif Mardin'in de ifade ettii gibi Mevlana Halid'in "eyh ile müridini balayan halka"nn"hocann ölümünden sonra da devam etme"sini salamak için tarikata, rabta uygulamasn srarla kendisiyle snrlama eklinde yapt ilave, aslnda, Mardin'in iddialar nn aksine,parçalanmay önlemek, dolaysyla da "tarikatn merkeziyetçiliini koruyabilme" amacnamatuftur. Halid' in "müritlerinden rabtay kendilerini tarikata dahil eden halifeyle deil -ki usulböyleydi - dorudan" kendisiyle gerçekletirmelerini istemesinin sebebi budur.

Nak ibendilikte Kadiriliin aksine halifelerin çou, soy-sopla deil, tarikatn yol vermesiyle halifeolabiliyordu.

eyh Halid'in halifeleri, muhtemelen, çok geni bir corafyada faaliyet gösterdikleri için, bamszhareket etmiler, hatta bazen birbirleriyle rekabete girimilerdir. Bunun sonucu olarak tarikat yeryer farkl , nevi ahsna münhasr hususiyetler kazansa da, genellikle asli kimliini korumay baarmtr.

Netice olarak, Halidi Badadi'nin ald tedbirler, özellikle de rabtann öldükten sonra bilesadece kendisine yaplacan ilan etmesi tarikatn çeitli kollara bölünmesini önlemek vetarikatn devamlln salamak amacyladr.



48

Pirin onay olmadan müstakil kollar kurabilme de, baar y getiren bu tarz amillerin güzel bir örneidir.

4. deolojik Vasta Temin Etme PotansiyeliDördüncü sebep de Nak ilerin "zamanla giderek artan ölçüde kitleleri harekete geçirmeyöntemleri üzerinde younlaan ideolojik araçlar" gelitirmesidir.

Akln kullanarak nefes alma (hu der dem), 'bakarak adm atma' (nazar ber kadem), 'gizemli iç yolculuk' (sefer devatan), 'kalabalk içinde tek bana olma' (halvet der encümen), 'hat rlama' (yad kard), 'düüncelerini zaptetme,geri çekme' (baz gard), 'düüncelerine dikkat etme' (nigah dat) ve 'düüncelerini Tanr üzerinde younlatrma'(yad dat) gibi özdenetim unsurlandr". (Mardin)

Modern dünyay oluturan Rönesans balar nda cereyan eden corafi keifler, ticaret yollar nndeimesi, dünya kapitalist sistemi ve modern ulus devletin geliimi Müslümanlar n bilincindesanldndan biraz daha önce yer etmiti. Bu dönemde slam'n dinamizmini yitirmeyebaladna dair bir endie ve hissiyat çok yaygnlamt. Daha sonra iletiim devriminin müessir

olduu bir baka deiim ise "merkezi kaçr nca çevrenin harekete geçirilmesi için çalmaya"girien Halidilerin çaba ve mücadeleleridir. ... iyiler'in deer yarglar nn meruiyetini salayaneriata zt kötüler grubuna kar gelmesidir. ... "yer alt stratejileri" gelitirmiler ve gündelik hayatta 'kötüler'i malup etmilerdir. ... Söz konusu tarikat mensuplar 'iyiler'in gündelik hayatnda belirleyici olan slam' dayanak olarak alp, muhataplar n kazanrlarken, ayn zamanda da temel aldklar slam' dönütürerek "yeni bir çerçeveye, modernlikten kaynaklanand snrlamalara oturtabildiler. Bu taktiin nihai kazanm, iyilerin deerlerinin popülist bir ideolojinin deerlerine dönümesi oldu; bu, demokratiklemenin slami kar lyd ve artk kendibana bir meruluk temeli olmutu". (Mardin)

Bu yönüyle Nak ibendilik hem geleneksel hem de modern ilkelere göre yerini belirleyen bir tavr n

takipçisi olmutur. Zarcone; çada olarak tarif edilebilecek bu tavr hem "Kemalist ilkelere kar olarak" hem de "çadaln meydan okumasn aça çkarmak için" yapldn ifadeetmektedir.

Bu duruun ehemmiyetini Kemal Karpat öyle ifade eder: "Sufilerin coku ve heyecann ve ak lcmodernizmin ak l ve idrakini birlikte" kullanp ümmete sunarak "entelektüel ve duygusal slam" ile "toplumun orta vealt tabakas arasnda bir köprü" kuran, "hükümete ve modernist reformlara kar açkça militan yeni toplum düzenve bu yeni düzenin eski düzenin dinine yönelttii tehdit arasnda bir uzlama" aray içerisinde olan Nak ibendilerinbu tavr "toplumun imann kaybetmeden çada dünyaya intibak n" mümkün k lmtr.

Mardin'e göre, düüncelerini çok ihtiyatl tedbirlerle tatbik ettiklerini gösteren emareler, Nak iliktedaima mevcut bir ey gibi görünür, Tarikat siyasetin tavassutuna lüzum duyduundan dolay

siyasetle münasebet tesis etmi; bu da zaman zaman varl n tehdit edecek ekilde suiistimalleremaruz kalmasna sebebiyet vermitir.

DDEEEERRLLEENNDDRRMMEE

Mardin'i ziyadesiyle ilgilendiren, Nak ibendilii önemsemesine sebebiyet tekil eden ehemmiyetlmesele, Osmanl 'nn dünya görüünü ekillendirerek hayatna ruh veren büyük ve müessir amilintasavvuf, dolaysyla Nak ibendilik olmas; tarihte ve Cumhuriyet döneminde tarikatn, tabii ya da



49

gayr- tabii, bir ekilde, mütemadiyen varln devam ettirmesini salayan aktivist bir veçhesininbulunmasdr.

erif Mardin'e göre; modern zamanlar n Nak iliinde, Halid-i Badadi'nin mutlak denecek tesirive hakimiyeti vardr. Bu Nak ilii geleneinden kopararak, yeni ve modern bir veçheyebüründüren Halid-i Badadi'den sonra gelenler, Said Nursi müstesna, Halid-i Badadi'ye büyük bir ey ilave etmezler. ... gerçekten bir yol açc olan Mevlana Halid, Cumhuriyet dönemiNak iliinin faaliyetlerine adeta zemin hazrlar. Mardin'in tasavvurunda Halidilik, tarikatn uzuntarihinin neredeyse sona ererek deimesidir. En azndan Halidilikle Nak iliin yeni bir ekliteekkül etmitir. Bu yeni teekkül eden tarafyla Halidilik, kendisini tam manasyla Mehmed ZahidKotku'nun vücud verdii gelenekte idrak etmitir.

Mardin'in çalmas, kendisiyle benzer kaynaklar kullanan, ar iv belgeleri müstesna, Tar k Zafer Tunaya, Kemal Karpat, Butrus Abu Manneh, Martin Van Bruinessen, Gilles Veinstein, AlexandreBennigsen, Chantal Lemercier gibi, tab'an, zevken ve vicdanen ayn hat üzerinde yer alanakademisyenlerle de örtümekte, onlar n damgasn tamaktadr.

erif Mardin Demokrat Partiyle birlikte dinin, yeniden sahnede yerini alarak Türkiye'nin tabiimecrasna dönüünü "slam'n dirilii" olarak adlandr yor.

erif Mardin'e göre Nak ibendiyye'nin tarihi vetirede deiiminin ve muhtelif artlara intibak nntemel nedeni, tarikat olarak temel özelliklerinin Sünnilikle mutabk olmasdr. ... Modern hayatlaberaber, pek çok iin, yalnz politika yoluyla gerçekletirilebilmesinden dolay, merkezi bir rol igaetmi olan politikann vücud verdii deerlerin, insanlar n davranlar na yön vermesi dekaçnlmaz hale gelmitir.

Bir ey yapabilmek için politikaya girmek lazm, ancak politikaya giren insan ruhunu kaybediyormu gibi bir düünce var . (Dergah)

Niçin söylemeyelim: Bugün, Nak ibendiliin baz merkezleri esasnda tasavvufla ban asgariyeindirmitir. ... Tasavvuf bugün kültürel veçhesiyle canlanyor gibi gözükse de, günlük hayattasosyo-kültürel olarak dört ba mamur bir ekilde bir tekke hayat yaanmad meydandadr.Tarihinden kaçan, uzaklaan Nak ibendiliin manivelas modern dünyadr, çada hadiseleringirdabdr. Bu çerçevede Nak ibendilik ne tam manasyla modern dünyann icbarlar ndankurtulabiliyor ne de kendi mecras içerisinde tamamyla eriatn ve tarikatn emrinde olabiliyor. ..Ruhunu tarihinden ziyade çan zaruretlerinin oluturduu, Nak ibendilikte sekülerlemeye aithususiyetler artmtr. Haddizatnda hayata nizam veren deil; nizamn hayattan alan, moderndünyann artlar na adapte olabilmenin ötesine geçen bir müessese, halihaz r koullarla malulhale geldiinde ne kadar kendisi olarak kalabilir?

Tarihine kar mutlak bir hürriyete doru koan, tabiyesi olmayan bir Nak ilikle kar kar yayz.Gilles Veinstein'in de ifade ettii gibi, tarikatlar n legal mevcudiyetlerinin olmad yerlerde,tarikatlardaki sekülerleme temayülünün bir zaruret haline geldiini göz önüne alarak, budurumda en makul izah ekli olarak, unu söyleyebiliriz: Cumhuriyet döneminin malumartlar ndan dolay Nak ilik bir olu halindedir. ... Bugün itibariyle, Nak ibendilik için enehemmiyetli ve biricik mesele budur.



Kemalizmin dini bir vicdan meselesi derekesine indirmesini eletiren Mardin, sonuçta vicdanlaramünhasr bir slam anlayn, "ehliletirilmi Müslümanl k" savunarak, yaad zamann ahlak veörfü namna konuarak, Kemalist çizgiye sadk kalmakta, Kemalizmi sureta mahkum eder göründüü halde Kemalizme mahkum olmaktadr.

cumhurİyet İdeolojİsİnİn nakŞİbendİlİk tasavvuru - Şerif mardİn ÖrneĞİ - fatih m....

Documents