İktisat ve kalkınma ekonomisi: kalkınma İdeolojisinin sosyalizasyonu olarak kalkınma ders...

8/8/2019 ktisat ve Kalknma Ekonomisi: Kalknma deolojisinin Sosyalizasyonu Olarak Kalknma Ders Kitaplarnn Eletirisi

1/59

ktisat ve Kalk nma Ekonomisi: Kalk nma deolojisininSosyalizasyonu Olarak Kalk nma Ders Kitaplar n n Ele tirisi*

Fuat Ercan ve zgn Bier**

E er bir lkenin ekonomi ders kitab n yazabiliyorsam, lkenin yasalar n ve szle melerinikimlerin gerekle tirdi i umurumda bile olmaz(P.Samuelson) Biz iktisat rencilerinin ba nageirdi iniz iktisat uval n ne zaman karmayd nyorsunuz? Bu i kence ne zamanbitecek? (Ekonomik Yakla m Kongresi nde Bir rencinin Sorusu)

E er ders kitab e itimin temel arac olarak grlrse, retmenin ya ayan kelimeleri de ersizkal r. Ders kitaplar ndan reten bir hoca, rencisine zgn olan veremez. Kendi kendini derskitab n n klesi yapar ve zgnl n kaybeder. Bylece daha az ders kitab hem retmenler hemde renciler iin daha yararl d r . (M.Gandhi denaktaran Kumar,1988,452).

I-Giri : Bir nceki Ekonomik Yakla m Kongresi ndealternatif kalk nma seeneklerinin

ele tirel dkmn yapt ktan sonra, alternatifleri s ralarken iktisat ideolojisinin

sosyalizasyonunun nne geilmesinin nemi zerinde durmu tum[1]. Ele tirel-alternatif bir

erevenin geli tirilmesi a s ndan iktisad n i aret etti i bilgilerin toplumsalla t r lma yol-

yntemlerinin analize dahil edilmesi gerekiyor. Genel olarak tm sosyal bilimlerin, ama

bizim a m zdan iktisat disiplinin i aret etti i bilgilerin toplumsalla mas n n bir ok kanal

olmakla birlikte (gazeteler, TV, konferanslar vs), belirleyici ve organize olan kanal n e itiminsistematik olarak gerekle ti i iktisat blmleri ve bu blmlerde okutulanders kitaplar

oldu unu belirtmemiz gerekiyor. Ders kitaplar nda var olan bilgi ve bilme biimleri, disipline

eden ve hiyerar ik bir yap ya sahip olan okul arac l ile rencilere aktar l yor. Bu hi

ku kusuz iktisat disiplinin i aret etti i bilgiler iin de geerlidir. Genel geer iktisat ve onun

i aret etti i bilgiler, ders kitaplar sayesinde seri bir ekilde toplumsalla t r l yor. Bilginin

niteli ine ve nas ll na ili kin sorunlar ne kadar nemli ise, bilginin belirli bir biiminin
http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/


2/59


3/59


4/59

oldu u toplumsal ili kiler setinden, anonim ili kiler setine gei in ifadesi olan kapitalist

toplumsal ili kiler (Banuri, 1990) daha nceki toplumsal ili kilerden uzakla ma zgrle me

ile disiplinin e zamanl gerekle ti i bir srecin ba lamas na neden olmu tur. Bilme

biimleri ile iktidar ve gereklik aras ndaki ili kileri sorgulayan M.Foucault, iktidar ile bilme

biimleri ve dahas hakikat retim mekanizmas aras ndaki zorunluluk ieren ba lant lar

a a karmaya al r (Foucault, 2004). Ders kitaplar n n var olu ko ullar n bu

ba lant lar iinde aramak anlaml bir aba olacakt r. Ders kitaplar n verili iktidar n

sreklili ini sa layan k lcal damarlardan biri olarak tan mlayabiliriz. Bu konuda birka

tespit; - iktidar ili kilerigerek sylemin bir birikmesi, bir dola m , bir i leyi i, bir retimi

olmaks z n ne i leyebilir, ne yerle ebilir, ne de ay rt edilebilir. Bu iktidar ierisinde, buiktidardan yola karak ve bu iktidar yoluyla i leyenbelirli bir gereklik ekonomisiolmadan

iktidar uygulamas olmaz. ktidar taraf ndan hakikat retimine ba l k l n r z ve ancak hakikat

retimi yoluyla iktidar uygulayabiliriz. (Foucault, 2004, 38). Gerek sylemin birikmesi ve

iktidar taraf ndan hakikat retimine ba l k l nma hali, ikinci olarakgereklik aray

kurumsalla t r l r, meslekle tirilir. (Foucault, 2004, 38, vurgular bana ait). -Bilme ve

gereklik aray n n iktidar taraf ndan kurumsalla t r l p-meslekle tirilmesitoplumun

normalle tirilmesi (normalizing society) iin gerekli ve zorunludur. Bu gereklili in temelbelirleyeni olan disiplin alt na alma ve disiplin teknikleri ayn zamanda bilme ayg tlar ,

bilgi ve say s z bilgi alan n n da yarat c s d r. (Foucault, 2004, 38). Anonim ili kilerin

egemen oldu u kapitalist toplumda disiplinci iktidar, sadece toplumsal olan de il, ama

toplumsal olan disipline edecekbilme biimlerini de disiplin alt na alm t r. Bilme

biimlerinin disiplin alt na al nma srecindeay klama, normalle tirme, hiyerar ile tirmeve

merkezile tirmeteknikleri kullan ld . Foucault un de imi ile kesin biimde bilim denen bir

tr global alan ya da global disiplin ierisinde her bilmenin bir disiplin olarak dzenlemesiyap ld , ayr ca bylece iten disiplinle tirilmi bu bilmeler yay ld , aralar nda ba lant lar

kuruldu, da l m yap ld , kar l kl a amalara ayr ld (Foucault, 2004, 191). Gereklik

aray kurumsalla t r l p, meslekle tirildi i lde, sosyal gereklik farkl paralara ayr l p,

her paradan bir disiplinin sorumlu olmas sa lanm t r. Sosyal olguyu iinde yer ald

sosyal ili kiler ve bu ili kilerin tarihsel olarak olu turdu u yap sal zelliklerin bir btn

olarak analiz edilememesi, disiplin alt na alma srecinin en nemli sonular ndan biri


5/59


6/59

yar m as rl k bir zaman dilimi iinde kullan lan temel ders kitab olmu tur. J.Stiglitz in ifadesi

ile kitap iktisat paradigmas n n temel ilkelerinden olantekelci rekabet ilkesine gzel bir rnek

te kil ediyor (Stiglitz,1988). Mark Skousen in sorunu ele alan al mas nda i aret etti i gibi

kitap bas ld andan itibaren, A.Smith, Ricardo, Mill ve Marshall n kitaplar n da a an bir

ba ar ya ula m t r. Kitap 41 dile evrilmi , 15 bask yapm ve drt milyon adet sat lm t r.

Mark Skousen in ifadesi ile kitap olduka nemli de i imlere (sava lar, bar lar, enflasyon,

deflasyon, krizler vs) kar ayakta kalmay ba arabilmi tir.(Skousen,1997,137). Her trl

ko ulda ayakta kalan Samuelson un kitab n ayakta kalmas n sa layan ko ullar nelerdir?[3]

Bu soruya cevap ararken, sadece Samuelson un ba ar s ndan hareket edemeyiz. Ba ar n n

nemli belirleyenlerinden biri, kitab n ieri inin verili iktidar ili kilerinin talep etti i bilmetarz ile uyumlu olmas d r. Dil ve retim teknikleri a s ndan daha kabul edilebilir olmas d r.

Samuelson ders kitaplar ndan beklenen zellikleri iyi bir ekilde kitab na iermi tir, ama bu

ba ar ancak beklenenlerin ne oldu unu bildi imizde anlaml hale gelir. W. McGraw n

kitab n ellinci y l nda yapt konu mada Samuelson un ba ar s n n bir iktisat dili yaratm

olmas na ba lar. Bu yle bir dildir ki tm dnya da herkes rahatl kla

konu abilir. (McGraw,1999,356). Fakat di er yandan 1960 lar n ba nda P.A.Samuelson The

American Economic Review e B.W.Lewis le yazd nszde Amerika Ekonomi Birli i ninolu turdu u Ulusal Ekonomi E itim Komitesi nin amac n n ulusal vatanda n ekonomiye

ili kin d ncelerini geli tirmeyi amalad n ve ekonomiyi minimum dzeyde anlaman n

ayn zamanda iyi vatanda anlam na geldi ini belirtirler. Komitenin iyi vatanda ile iktisat

bilgisi aras ndaki ili kiyi kurmas ndan sonra yazarlar s n flarda do ru ekonomik bilginin

temel kayna n n ders kitab (textbook) oldu unu ve bir ok rne in gsterdi i gibi s n fta

ekonomi renmenin ders kitab ndan ayr gerekle tirilemeyece ini i aret edecekler (Lewis

ve Samuelson, 1963). Yani ders kitaplar n n gereklili i yazar n a z ndan Amerika n n enetkili olan iktisat dergisinde ve bir komiteye dayal olarak me rula t r lmakta. Ya da iyi

vatanda l k iin temel bir kriter haline getirilmekte. ktisat ders kitaplar n inceleyen

S.W.Helburn, iktisat ders kitaplar n n renciye neo-klasik iktisad n tan mlad gelenek

iinde kalmas n sa layan ve gerekli in resmi olarak kabul edilen bir erevede

alg lanmas na yol aan bir erevede sunuldu unu belirtiyor (Helbourn dan aktaran

Watts,1987). Bu anlamda hi ku kusuz ders kitaplar kanal ile olduka kompleks olan
http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/


7/59

gereklik birka de i kene indirgemekle kalm yor ama daha da nemlisi kompleks

gerekli in nas l ynetilece i de i aret ediliyor (Bartlet ve Weidenaar,1987). Bu ereve

bylece bir yandan renciyi sistemle uzla may sa layacak bir dolgu niteli i kazan yor. Ama

di er yandan sadece verili olan me rula t rmakla kalmay p, onun belirli s n rlar iinde

kalmas n sa layacak aralar da sunuyor. Bu anlamda iktisat ders kitaplar n n var olan n, var

oldu u gibi devam etmesini sa layacak bir ieri e sahip oldu unu belirtebiliriz

(Watts,1987).Di er yandan egemen iktisat anlay i aret etti i bilgiyi evrensel ve mutlak

grd iin yukar da da i aret etti imiz gibi, Samuelson un kitab na benzer ders kitaplar

olduka farkl toplumsal ili kilerin ya and yerlerde de kullan lm t r. Kapitalistle en

lkelerin, erken kapitalistle en lkelere ok ynl mdahaleleri aras nda iktisat disiplininihra edilmesi de vard r. ktisat disiplini ihra edildi i andan itibaren onun mfredat ve

mfredata yn veren ders kitaplar da ihra edilmi tir. Helen Kimble in Africa daki e itim

srecine ili kin kendi deneyimini anlat rken i aret etti i bir diyalog bu anlamda nemli.

Kimble Afrika da niversitelerin ilk y llar iin olduka ok say da ders kitab bas ld n

belirtir. Ama bu ders kitaplar nda Afrika n n kendi yerel ko ullar na ili kin hemen hemen

hibir bilgi bulunmad n i aret eder. Bu konuyu bir retim yesine sordu unda Afrika

ynelimli bir ders kitab na gerek olmad n , ekonomiye ili kin ilkelerin tm dnyada benzeroldu u a klamas yap l r (Kimble,1969,713). Asl nda Afrika da iktisat e itiminde i aret

edilen bu e ilim, ba ka bir dzlemde yani iktisat renmek iin erken kapitalistle en lkelere

giden rencilerin de kar la t bir olay oldu unu belirtmek gerekir. Yetkin bir iktisat olan

Joan Robinson un ifadesinde de ayn e ilimi bulmam z olas . Kalk nma ktisad retimi iin

yap lan bir konferansta konu an J.Robinson, azgeli mi lkelerden gelen rencilere nas l bir

bilgi vermeliyiz sorusu yneltilir. Cevab ilgintir: Onlar n renmek istedikleri bilgilere

cevap veremeyiz. Onlar n temel ynelimi politiktir. [Yani] lkem hangi yolu semeli? .Bu durumda [lkelerine gidip devrim yapmalar n ya da yapmamalar n syleyemeyiz.

Onlara iktisad n her durumda do ru olan ve her e it politik artta uygulanacak olan bir

k sm n retmeliyiz. (Robinson,1967,149). Giri te M.Gandi den yapt m z al nt n n

Hindistan gere inde K.Kumar detayl bir ekilde ele al r. Hindistan n ders kitab temelli

olmayan e itiminden, on dokuzuncu yzy lda, ngiltere nin zellikle Do u Hint irketi nin

mdahalesiyle, ders kitab merkezli e itime geti ini i aret eden Kumar, 1854 y l nda Sir


8/59

Charles Wood un etkisi dolay nda e itimde brokratik yap n n iyice belirgin bir biim

ald n belirtir. E itim zellikle bat de erlerini ierecek ekilde dzenlenir ve bu

dzenlemede belirleyici olan haz rlanm olan ara, ders kitaplar d r (Kumar,1988). Olduka

farkl toplumsal gerekliklere kar l k iktisat ders kitaplar n n nemli bir zelli i, ele al nan

sosyal gerekli in sadece iktisad n tan mlad bir alandan hareketle analiz edilmesidir. Bu

ilke genel olarak ya anan sreci ne ampirik olarak anlamaya ama daha da kts ne de

tarihsel ili kiler setinden kart lm kavramlardan anlamaya olanak tan r. Bir anlamda iktisat

blmlerinde okutulan ders kitaplar , gerekli i anla l r k lmay nleyen aralard r. Belki

daha do ru bir ifade ile sadece iktisadi olarak kabul edilen olgular analize konu edilir. Bu

zelli in en olumsuz sonucu ise iktisadi olarak tan mlanan dnyan n iinde yer alan bir olguele al nd nda, o olgu zerinde etkisi bulunan di er de i kenler analiz d nda b rak l yor.

G ili kileri, retim aralar n n mlkiyeti gibi asl nda iktisadi alan iinde belirleyici olan

de i kenler genellikle analizlere dahil edilmezler. Bu anlamda gerekli i izofrenik bir

ekilde paralara ay ran ders kitaplar , ayn zamanda basitle tirme ve kolayla t rma ad na a r

genellemelere ynelir, farkl l klar genelleme sreci iinde elenir. Tarihsel boyut, ieriksiz

soyutlama ve a r genelleme sonucunda analiz d nda b rak l r. Bylece ders kitaplar

disiplinin kendine ait alanda hareket etmesi nedeniyle gerekli in btnsel i leyi vevarolu unu analiz d nda b rakm olur. Bu d lama ayn zamanda gerekli e btnsel-

ili kisel bakan teorilerin/analizlerin de d lanmas , ders kitaplar na sokulmamas na neden olur.

Di er yandan a r genellemeler ile elde edilen bilgiler aras nda bir hiyerar i olu turulur. Ders

kitaplar nda bilme yo unlu u ve karma kl a s ndan hiyerar inin en stnde olan a klama

ve analizler de il, bilme a s ndan genellenebilecek nermelere sahip olan analizler kabul

grr. Bylece e zamanl i leyend lama mekanizmalar ,hangi tarz bilginin sosyalizasyon

iin gerekli oldu una karar verir. D lama mekanizmas bazen bir yazar ya da kavramtamamen ders kitab n n d nda tutarken (rnek olarak T.Veblen ya da art -de er kavram ),

bazen de yazar ya da belirli bir kavram ders kitab n n genel erevesine uyumlu hale

getirilecek ekilde, kafas kolu kesilerek (rnek olarak D.Ricardo nun btn zenginli in

kayna emek oldu una ili kin ifadesi ya da bl m zerinden s n fsal analizi) ders kitab na

konulur.[4]Tm bu vurgulardan sonra ders kitaplar n n pasif de i kenler olmad n , dnyay

belirli bir dzenek iinde tan mlad lde kendisini tketen renci ve retim
http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/


9/59

elemanlar n tketti ini belirtmemiz gerekiyor. Ders kitaplar na ynelik ideoloji tan mlamas

yetersiz ve eksik kal yor, nk ders kitaplar iktisadi olguyu anlama ve a klama tarz na

ili kin i aret etti i do rular rejimi, ideoloji anlam nda gerekli in gerek bilgisini vermez ama

bu i aretler ve dzenekler gereklikle nas l ili ki kurulaca n gsterir. Bu gerekli in belirli

bir ekilde yeniden retimine olanak sa lad iin nemlidir. Ama ok daha nemlisi genel

olarak iktisat ve ders kitaplar sadece gerekli i yeniden retme pratiklerini i aret etmez, ok

daha nemlisi yeniden retme ko ullar n n aksad ko ullar i aret etti i lde birlehimci

mhendislik i levi de grr. ktisat disiplinin yntemsel olarak kestirimde bulunmaya

(prediction) nem vermesi[5] ve ok daha nemlisi k sa erimliiktisat politikalar zerinde

yo unla mas , llebilir olan ve olmas gereken de il de olan zerinden bir dilolu turmas[6] iktisad n iktidarla olan ili kisi ve bu ili kinin a a kard sylemsel

zellikleri gsterir. Asl nda tm bu zellikler iktisad kapal bir alan iinde gerekli i aramaya

yneltmi tir. Friedman n nPozitif Ekonominin Metodolojisiadl makalesi, ders kitaplar n n

yap sal zelliklerini de a a kartacak biimde okunabilir. al mas nda pozitif iktisad n

amac n n, belirli bir durumda a a kacak de i iklikleri nceden do ru kestirimde

bulunacak genellemeler yapmak oldu unu belirtir. ktisad n performans n da kestirimlerin

do rulu u ile lebiliriz. Bu anlamda iktisad fizik bilimleri gibi d nmemiz gerekti i i aretedilecektir (Friedman, 1953). Bu ifadeler ele tirel a r mlara yol aacak her trl olmal

ifadesini analiz d na at yor ve bylece iktisat bir lehimci mhendislik i levi ile tan mlan yor.

Kapal bir sistem olarak tan mlanan iktisadi gerekli in s n rlar n izen ders kitaplar , ya am

ili kilerden, ili kilere ikin olan farkl s n flar ve s n flar aras g donan m ndan ve bylece

eli kilerden uzak bir gereklik olarak tan mlama e ilimindedir. Walras iktisad n saf bilim

olabilmesi iin insanlar aras ili kiler ya da d nceleri de il,eyler aras ndaki ili kileri

incelemede yo unla mas gerekti ini, tam anlam yla ba ar ya ula abilmek iin insanlar arasili kilerin teorik srete ortadan kald r lmas gerekti ini vurgular. Walras a gre iktisad nsaf teorisinin her ynyle fiziko-matematiksel olmas gerekir. Ele tirel olmayan iktisad ntan mlad bu dnya, iktisat iin olduka uygun bir dnyad r, eli kilerden ar nm bu

dnyada, iktisat sistemin arada bir i lemeyen paralar n i aret ederek tamir edilmesini

istemek ve sisteme ikin eli kileri gizleme gibi i levlerle tan mlanm t r. ktisad n dnyas

ile iktisat n n bu dnyada stlenece i i levler, ders kitaplar n n ieri ini de belirliyor.
http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/


10/59

ktidar n genel i leyi i ile uyumlu olan bu dinamik etkile im iktisad n bir alt disiplini olan

kalk nma iktisad nda olduka kompleks bir biim al yor. Belki daha do ru bir de imle almas

gerekiyor demeliyiz, zellikle Trkiye de kalk nma iktisad dersi iin yaz lan kalk nma

iktisad ders kitaplar n inceledi imizde birta la ma halinin oldu unu syleyebiliriz.

Ta la ma hali olduka ele tirel bir ifade olarak kabul edilse bile, bir yandan gerekli in

muazzam de i imine kar direnen kalk nma ders kitaplar ve daha da kts bu alanda

olduka s n rl say da al man n yap lm oldu u gere i ile kar kar yay z. Okulda,

sokakta, evlerde ve iki sofralar nda bu lke nas l kalk n r sorusu , ya da ne olacak bu

halimiz tr ifadeler dile getirilmesine kar l k, bu alanda yeterli kadar al ma

yap lamad n gryoruz. Kalk nma iktisad n n zellikle son elli y l na bakt m zda hemenhemen tm Latin Amerika lkeleri ve Hindistan, G.Kore gibi lkelerde olduka farkl ele tiri

ve al malar n yap ld n gryoruz, fakat bu zenginli in Trkiye de gerekle medi ini

zlerek sylememiz gerekiyor. Bunun Trkiye ye zg nedenlerinin incelenmesi bu

al man n konusu de il, ama bir al man n konusu da olmas gerekiyor. Bu a amada

kalk nma ders kitaplar n n neleri ierdi i sorusuna cevap verebilmek iin kalk nma iktisad

olarak tan mlanan disiplinin ne tr tan mlamalara konu oldu unu ve zamanla nas l de i ti ini

k saca gstermeye al aca z. Bu bir yandan kalk nma konusunun gittike zenginle endnyas n a a kar rken, ayn zamanda ders kitaplar n n bu de i imlere pek a k

olmad n da bizlere gstermi olacak.

III-Kalk nma ktisad n n Tarihsel De i imi ve Bilgi Tarz n n Niteli i

Kalk nma iktisad , kapitalizmin e itsiz geli imi sonucunda a a kan iktisad n bir alt

disiplinidir. Bu anlamda bu disiplinin ontolojik nedeni, kapitalizmin e itsiz geli im

dinamikleri iken bilgi kuramsal kayna farkl donan ma sahip toplumsal ili kiler ve yap lararas nda kar la t rmaya dayan r. Kar la t rmaya dayal analiz tarz , sadece kapitalizmin

yap sal ve e itsiz geli imine ili kin gerekli i gz ard edilmesine neden olmaz, ayn zamanda

bizzat bu e itsiz donan m farkl l kar la t rman n kriterlerini de tan mlam olur.

Kar la t rma bir anda farkl l klar lmeye ve farkl l klar lldke hiyerar ik bir

s n fland rmaya yol aar. Hiyerar ik s n fland rma da kapitalist toplumsal ili kileri belirli bir

dzeyde ya ayan erken kapitalistlerin toplumsal zellikleri idealize edilirken, ge


11/59

kapitalistlerin ne kadar geri, azgeli mi oldu u da tan mlanm olur. S n fland rma rtk

olarak rasyonel-rasyonel olmayan, ileri-geri, normal-anormal, sa l kl sa l ks z olan

biiminde tan mland lde, rasyonel olmayan, sa l kl olmayan, normal olmayan zerinde

rasyonelle tirilmesi, sa l kl hale getirilmesi yani normalle tirilmesi iin gerekli mdahaleleri

de me rula t r r. Mdahalenin me rula t rmas ve bunun iin haz rlanan reetelerin

uygulanmas , verili e itsizli in nemli sonular ndan biridir ama esas ve daha nemli olan ise

bu s n fland rman n kendisinin kapitalizmin idealize edilmesine yol amas d r. Bylece bir

yandan kapitalizm idealize edilirken, di er yandan ise azgeli mi , geri kalm lkelerin

idealize edilen konuma ula mas , yeti mesinin gereklili i i aret edilir. Bilgi ierikli bu

gereklilik, ayn zamanda verili toplumsal ili kilerin idealize edilen kapitalist toplumsalili kilere yneltilmesi iin yap lmas gerekenmdahaleleri i aret eder. Kalk nma teorisi

asl nda rtk ya da a k olarak her zaman iin kapitalist geli meyi i aret eder. Kapitalistle me

iin gerekli mdahalelerin yol ve yntemini i aret eder. Bylece mdahale me rula t r lm

olur. Kalk nma iktisad , iktisad n olu a de il de varl a ynlenmi yntemini kullan r ama

nemli bir farkla. Olu a de il de varl a ynelmi yntemde, Max Horkheimer in ifadesi ile

verili toplum biimini kendini yineleyen hep ayn srelerden olu an bir mekanizma olarak

grme e ilimi vard r (Horkheimer, 2005,11). Bu nemli fark, iktisad n mant iindebiimlenen kalk nma iktisad belirli bir varolu u, di er tm varolu lar n yerini alacak biimde

tan ml yor. ktisad n temel ynelimi kapitalizmin verili ili kilerini mutlakla t rmak iken,

kalk nma iktisad ise iktisad n verili kabul edilen bir varolu u ba ka toplumlarda kurgulama

i levini stlenmi tir. Kalk nma iktisad ve dolay s yla kalk nma ders kitaplar ya ama

mdahalenin belirleyeni olankalk nma stratejileri ile kendi isel mant n olu turur. ktisat

disiplinin kapitalist toplumlarda i aret etti i iktisat politikalar , verili i leyi teki olas

aksamalar i aret etmesi ya da verili mekanizman n glenmesine yneliklehimcimhendisli i, azgeli mi toplumlardakalk nma stratejileri ile birlikte bir in a faaliyetine

dn r. n a sreci genellikle de modernle me, bat l la ma, kalk nma, a da la ma

ifadeleriyle gerekle ir/tirilir. Kalk nma iktisad gerekli e mdahale etme yol ve

yntemlerini i aret etti i oranda, topluma ikin olan egemen s n f ve bu s n f n stratejileri,

dolay s yla g ili kileri ile birlikte i leyen bir sretir. n a sreci emek-para ve meta

piyasas n n olu turulmas anlam na geldi i lde, asl nda s n flar n olu umu/geli imi


12/59

anlam na gelir. Ama ok daha nemlisi, bu in a sreci sadece s n flar n olu umu anlam na

gelmeyecek, bu olu umu hayata geirecek teknokratlar n/brokratlar n olu mas na da yol

aacakt r. Kalk nma stratejileri kapitalizmin yap sal zelliklerinin ve s n fsal

olu umunu/in as n sa larken, bunu sa layacak bir grubunda geli mesine yol aar. zellikle

planlama te kilat n n kurulmas , toplumsal gerekli i s n fsal ve kapitalizmin yap sal

zelliklerinin tesinde daha ok ortak iyi ad na hareket eden bir kesimin olu mas na yol

aar. Asl nda bu a klamalar biraz daha detayland r rsak, kalk nma iktisad n n varolu

ko ullar n da a a karm oluruz. Kalk nma iktisad di er sosyal bilimlerden farkl olarak,

olduka e itsiz donan mda olan toplumsal gerekliklerin varl nda ve zellikle bu farkl

donan ma sahip olan toplumsal varolu lar aras ndaki ili kiler sonucu olu an bir disiplin olarakgeli mi /geli tirilmi tir. Bir disiplin olarak kalk nma iktisad n tan mlayan bu temel zellikler

ve bilgiler, kalk nma ders kitaplar kanal ylatoplumsalla t r larak yeniden retilir. zellikle

sanayile me, endstrile me, geli me gibi bir dizi ok ortak kabul gren kavramlar zerinden

kalk nma olgusu, zamanla ge kapitalistle en toplumlarda, s n f ve kesimlerin farkl

taleplerini kar layan byl bir szc e dn m tr. Kalk nma iktisad ders kitaplar iin

nemle belirtilmesi gereken bir ey varsa, o da kalk nma iktisat disiplininin nfuz etti i her

alan n e itli ve yo un ele tirilere maruz kalm olmas na ra men, bu ele tiriler genellikleders kitaplar na girememi tir.Kalk nma iktisad n i aret etti i bilginin nas l bir bilgi oldu u

konusunda farkl a klamalar yap lm t r. Genellikle yine ders kitaplar na girmemi olsa bile,

be farkl tan mlaman n yap ld n syleyebiliriz;

i-)Kalk nma olgusu bir gerekliktir ve temel varolu ko ulunu, kapitalizmin farkl h zda

geli en toplumlar aras ndaki ili kiden al r. Kapitalizmin tarihsel geli iminin mekansal olarak

e itsiz geli imi, sermaye birikimi ve dolay s yla g donan m na daha fazla sahip olan erken

kapitalistle en kesimlerle, kapitalistle meye daha ge ba layan/sokulan ge kapitalistle en

toplumlar aras ndaki farkl l n, ili kinin, e itsizli intan mland bir gereklik dolay nda

kalk nma yaz n biimlenmi tir. Ama bu gereklik zellikle ge kapitalistle en toplumlar iin

ba lang tanitelikselolarak farkl olan iki toplum aras ndaki ili kileri tan mlarken, zamanla

ge kapitalistle en toplumlarda sermaye birikimi ve birikimin temel s n fsal aktrleri olan i

burjuvazi geli ti inde, farkl l k niceliksel bir biime dn m tr. Kalk nma yaz n da hi

ku kusuz bu yap sal/s n fsal dn mlerden etkilenmi tir. rnek olarak kalk nma yaz n ilk


13/59

nce kapitalistle menin gereklerini yerine getirme, bu anlamda geleneksel olan ili ki ve

kurumsal yap larda dn m anlam na gelirken, gnmzde art k kapitalistle en toplumsal

ko ullar n ieriden d ar ya do ru uluslararas la mas talepleri, kalk nman n temel belirleyeni

olmu tur. 1940 larda bir gereklik olarak azgeli mi lik kalk nma disiplinin varl na yol

am t r, ama ayn kalk nma disiplini kapitalizmin gereklerini yerine getirdi i oranda

kendisinin krizini yaratm t r. Kriz asl nda tekil yada ele tirel olmayan iktisad n tekrar

egemen olmas na yol am t r. Ama ayn gereklik, 1990 lar n ortalar ndan itibaren bir

yandan kapitalizmin a a kard olumsuz sonular, di er yandan ge kapitalistle en

toplumlar n dnya kapitalizmi ile btnle me kayg lar , kalk nma iktisad n n farkl biimlerde

yeniden varl na ya da ykselmesine neden olmu tur. Bu anlamda kalk nma iktisad n nkapitalizmin dinamik e itsiz ve bile ik geli iminin rn ve bu e ilimin temel

belirleyenlerden biri oldu unu syleyebiliriz.

ii-) Fakat kalk nma iktisad ayn zamanda g ili kilerinden dolayideolojik bir ieri e

sahiptir. deoloji kavram n burada, kalk nma iktisad n n amac n n ortak iyi yi sa lamak

oldu u ynndeki ifadede bulabiliriz. Kalk nma sreci kapitalist toplumsal ili kilerin

olu turulmas ve dahas sermaye birikiminin sa lanmas gibi mekanizmalar neden oldu u

lde, bu mekanizmalar toplumsal olarak farkl kesimleri, farkl dzeyde etkiler. Ama

kalk nma iktisad ve kalk nma stratejileri her zaman iin tm toplumun yarar na olaca

ifadesinden hareketle tan mlan r. Bu tan mlamalar gerekli i rtt lde, kalk nma iktisad

ideolojik bir ierik kazan r. Al n, yoksullu un, i sizli in azalt laca , ya am dzeyinin

ykselece i ifadeleri bu ortak iyi kavram dolay nda i aret edilecek birka de i kendir.

iii-)Kalk nma kavram ortak iyiyi i aret etmek iin sanayile me ve sermaye birikimi gibi

kavramlar genellikle toplumsal ili kilerden ar nd r larak daha ok retim gleriningeli mesini i aret etti i lde kalk nmaiktisad feti istik bir zellik kazan r.Oysa retim

glerinin geli imi, ister istemez kalk nma srecinde ayn zamanda sermaye sahipleri, i iler,

i sizler ve daha da nemlisi farkl donan mlarda olan erkek-kad n konumlar n n varl na yol

aar.


14/59

iv-) Kalk nma iktisad sadece ideoloji de il ama bilgi biimi olarak bir sylem oldu unu

syleyebiliriz. Bu anlamda kalk nma iktisad ge kapitalistle en toplumlara ait bir do rular

rejimi yarat r (Foucault, 1980,131). Son yirmi-otuz y lda belirleyici olan kalk nma kar t ya

da kalk nma sonras analizler, kalk nma sorununa kalk nmac sylem zerinden analiz ederler.

Bu tarz ele al lar, Michel Foucault un al malar ndan etkilenerek iktidar ve bilgi ili kileri

zerinden sylem ynelimli analizler yaparlar. Kalk nma olgusu ya da ifadesi bu tarz

analizlere gre iktidar n disipline edici teknikleri ve pratiklerinden ba ms z analiz edilmez.

Kalk nma sylemi, birey yada kolektif etkinliklere d sal olan ve genellikle uygulanan

iktidar n disipline edici gc olarak tan mlan yor. Kalk nma iktisad n n ideoloji oldu u

vurgusuyla kalk nma iktisad n n bir sylem oldu u gerekli ini birbiriyle kar t rmamam zgerekir. Escobar n i aret etti i gibi kalk nma sylemi sadece gerekleri gizleme anlam nda

bir ideoloji ya da iktidarda olanlar n gerek do ruyu gizlemek iin rettikleri bir ara

de ildir. Kalk nma sylemi nc dnyadaki insanlar n gnbirlik ya amlar n dzenleyici

pratikler dolay nda biimlenir (Escobar, 1995,104).[7] Bu anlamda kalk nma iktisad sadece

bilgiyi i aret etmez, i aret etti i bilgi ile ya am zerinde etkide bulunur. Bu anlamda da

kalk nma sylemi iktidarla ili kilidir, iktidar n pratik etkinli ini i aret eder. Bu anlamda

kalk nmaya ili kin d nceler bo lukta gerekle mez. Jonathan Crush un ifade etti i gibikalk nma endstrisi olduka hiyerar ik yap ya sahip kalk nmaya ili kin bilgi retim ve

tketim mekanizmas iinde biimlenir. Bu anlamda bilgi iktidar, fakat iktidar da bilgidir.

ktidar bilginin ne olup olmad n tan mlar (Crush,1995,5-6).v-) Kalk nma ekonomisinin

temel belirleyeni, kapitalistle me srecine farkl zamanlarda ya ayan farkl donan mlar aras

ili ki oldu u iin statik kar la t rmaya dayal bir yntem, dolay s yla modernle me

yakla m n n zelliklerine sahiptir (Ercan,1995). Bu anlamda kalk nma ekonomisi kapitalist

yap sal zellikler ve kapitalizmin a a kard gnlk ya am tarzlar n idealize ederek,daha ge kapitalistle en toplumlar n kendileri gibi olmalar n dayat r. Bu yzden erken

kapitalistle en lke pratikleri, ge kapitalistle en lkeler iin srekli yenilenen reetelere

dn r. Bu anlamda asl nda kalk nma iktisad na ili kin her bilgi ayn zamanda bir mdahale

ve dolay s yla kalk nma stratejilerini ierir. Kalk nma iktisad n , kurum ve rgtleriyle

hareket eden ve prati e mdahale edenkalk nma stratejileriolarak tan mlayabiliriz.


15/59

IV-Kalk nma ktisad n n Sreklilik inde K r lmalar : ktisattan Kalk nma ktisad na ve Kalk nmadan Kalk nma Kar tl na

Kalk nma kapitalist sermaye birikimine ba l bir gereklik oldu u srece, kalk nma iktisad

birikimin h z ve donan m na ba l olarak de i im gsterir. Yukar da i aret etti imiz kalk nma

stratejilerinin ayn zamanda bir in a sreci olmas , kalk nma sorunsal n n ele al nmas nda

farkl la malar n varl na yol aacakt r. Asl nda en nemli farkl l k bizzat kalk nma iktisad

diye bir alt disiplinin a a kmas d r. Kalk nma iktisad n n bir alt disiplin olarak geli imi,

iktisad n tm toplumsal ko ullara uygulanacak bir disiplin oldu u d ncesinden bir kopu u

ifade edecektir. zellikle II. Dnya Sava sonras ko ullar nda bir anda dnyan n byk bir

k sm n n azgeli mi oldu u tespit edilir. Bu tespitin kayna yukar da i aret etti imizkar la t rma zerinden gerekle tirilir. ktisad n tasarruf, yat r mlar, tketim ve milli gelir

gibi kategorilerinden hareketle gerekle tirilen kar la t rma, ama zellikle tasarruflar n milli

gelir iindeki pay kar la t rmas zerinden, lkelerin kendi iinde geli mi lik dzeyine gre

bir s n fland rma yap l r. Hi ku kusuz di er alt disiplinler olarak geli me sosyolojisi ve

geli me politikalar da kendi leklerinden hareketle bu hiyerar ik s n fland rmaya katk da

bulunurlar. Bu tarz bir s n fland rma ayn zamanda neden ve niin sorular ile kalk nma

iktisad n n varolu ko ullar n haz rlar. Azgeli mi li in nedenlerinin a klanmas veazgeli mi likten kurtulma stratejilerinin belirlenmesi, kalk nma iktisad n sadece tekil/egemen

iktisattan ayr lmas na neden olmaz, ama ayn zamanda azgeli mi toplumlara ynelik

reetelerin haz rlanmas anlam na da gelir. Bu anlamda kalk nma iktisad n n ilk elden kayna

egemen iktisat iken, zamanla yani in a sresince a a kan sonular bu temel kaynaktan

grece farkl la malar ieren k r lmalara neden olmu tur. Kalk nma iktisad n n ya da kalk nma

iktisad kar t yaz n n kayna , bizzat kapitalizmin in a sreci iken, sre ideolojiler,

sylemler, feti istik a l mlar ve ok daha belirleyici olan kalk nma stratejileri olarak kendinia a kar r. Srecin analizi a s ndan tm bu var olu hallerini ele almak olduka byk

neme sahiptir. nk sylem ya da ideolojik farkl la malar, egemen olan yakla mdan

k r lmalara, yeniden yap lanmalara yol aar. kili okuma ile bu de i ikliklerin hem

gereklikteki belirli dn mleri anlamam z kolayla t rd n , ama sadece rnek olarak

sylemsel analizde ya da yanl bilin anlam nda ideolojide kald m zda gerekli i

anlamam z zorla t rd n syleyebiliriz. al mam z a s ndan kalk nma yaz n nda


16/59

gerekle en bu dn m ve sreklilikleri i aret etmek, daha sonra kalk nma ders kitaplar nda

bu farkl la malar n var olup olmad n sorgulamam za olanak sa lamas a s ndan nem

ta yor. Geli meler-k r lmalar ve sreklili i belirli ba l klar alt nda toplayabiliriz. Hi

ku kusuz tm bu sreklilik ve k r lmalar burada detayland ramay z, bu asl nda anlaml olacak

bir di er al man n konusu olabilir. Burada sadece ok genel bir dnemlendirme yapaca z.

Bu tarz k r lma ve srekli i analiz ederken ilk elden Hirschman (1981) ve Hirschman dan

hareketle Streeten in (1983) yapt analiz, tekil iktisattan yani genel geer iktisad n tm

ekonomiler iin geerli oldu u d ncesiyle, buna kar geli tirilen d nce yazarlar n n

ayr m n ele veriyor. Di er yandan Kuzey-Gney aras ndaki ekonomik ili kilerin ili kiye taraf

olanlar iin karl olaca ve ya olmayaca ifadeleri de bir ba ka ayr m i aret ediyor. Buikinci ayr m geli me yaz n na kar l k azgeli mi lik yaz n olarak da s n fland r l yor

(Bernstein, 1992). Geli me yaz n na kar l k azgeli mi lik yaz n nemli bir dizi farkl l k

iermekle birlikte, asl nda her iki yaz nda kalk nma talebinden hareket etmekte, geli me

yaz n kalk nmay engelleyen nedenleri o lkenin isel dinamiklerine ba larken, azgeli mi lik

yaz n kalk namaman n temel nedeni olarak geli mi kapitalist ekonomileri gsterecektir.

Ama azgeli mi lik yaz n da asl nda kalk nma kavram n /gere ini sorgulamadan,

kalk nman n nas l olaca n n yol ve yntemlerini ara t rm t r (Ercan, 1995). Oysakapitalizmin ge kapitalist lkelerde kalk nma stratejileri do rultusunda in a edilmesi,

sistemin mant na uygun olmakla birlikte, ideolojik olarak i aret edilen ortak iyiye ynelik

olmad a a km t r. Yoksulluk ve i sizli in artmas , askeri darbeler ve sanayile me ve

kalk nman n evre, kad n ve emek zerindeki olumsuz sonular kalk nma kavram n

ele tirerek, kalk nma kar t (post develoment/anti-development) bir yaz n n olu mas na

neden olmu tur.1970 lerin sonunda ba layan ve neo-liberal ynelimli kreselle meci analizler

kalk nma iktisad n n gereksizli ini i aret ederek dnya pazar ile btnle menin tm taraflariin ortak iyi anlam na gelece i vurgusunu ne kartm t r.[8] Bu vurgu beraberinde

btnle me iin gerekli mekanizmalar n yani emek-meta ve para piyasalar n n kapitalizmin

dnya le inde i leyi ine uygun hale getirilmesiyle, devletin etkinlik alan n azalt lmas yani

pr piyasa mant temel ideoloji ve pratik olarak gndemi belirleyecektir. Kreselle me ve

neo-liberal politikalar n etkin oldu u bir dnemde kalk nmac e ilimler, zellikle devletin

retken sermayenin geli mesini sa lamas , teknolojik ilerlemeye destek vermesi ve en


17/59

nemlisi kalk nmay olumsuz etkileyen d sal tehlikelerden ekonomiyi-toplumu korumas

zerinden bir dil geli tirmeye ba lam lard r. G.Kore deneyimi bu tarz analizlerin temel

referans olurken, hastal kl kabul edilen speklatif hareketlerin etkisini azaltma ise en ok

ne kart lan argman olmakta. Kapitalizmin zellikle 1990 lardan itibaren dnyan n birok

yerinde arka arkaya krizlerle yzle mesi, piyasan n her ey oldu u fikrini k smi bir

ele tiriye tabi tutulmas na neden olmu . Washington Sonras Uzla s olarak tan mlanan

analizler, devleti yeniden ve yeni grevlerle tan mlayarak srecin iine al nm t r. Ama

nemli bir farkl l kla, piyasan n belirledi i i levlere uyumluluk anlam nda bir devlet tan m na

i aret edilmi tir. Bu anlamda son zamanlarda kreselle meye kar kalk nmac analizler ile

kreselle me iin devletin etkin k l nd piyasa ynelimli kalk nmac analizlerin belirleyicioldu u bir dnemden geiyoruz diyebiliriz. Kalk nma kar t yaz n a s ndan nemli olan bir

de i me ise, kalk nma kar t analizlerde zel bir yeri olan feminist kalk nma kar t ya da

evreci kalk nma kar t hareketlerin piyasa merkezli ve etkin devlet i leyi i iinde

pasifle tirilmesidir. Di er yandan kapitalizmin dnya le inde etkinli ini artt rd ve

toplumsal ili kiler zerinde gerek egemenli ini kurdu u bu dnemde, devletin yeniden

da t mc politikalar nda nemli gerilemeler ya anmas , sermaye yo un teknolojilerin devreye

girmesi, emek tasarruf eden retim organizasyonlar na gidilmesi ile temel geinmeolanaklar n kaybeden muazzam bir kitlenin varl na yol am t r. Bu geli meler ise kitlelerin

yeniden payla mc ve anti-kreselle meci kalk nma d ncelerine ynelmesine yol am t r.

Tabloda i aret etti imiz sreklilik-k r lma ve geri dn leri kalk nma stratejileri, kalk nma

stratejilerinde devletin stlenece i i levler gibi olduka farkl kriterler dolay nda kendi iinde

bir dizi analize tabii tutulabilir. Fakat bizim amac m z a s ndan sadece bu de i iklikleri i aret

etmek yeterli olacak. Di er yandan kalk nma yaz n nda sreklilik, k r lma ve geri dn leri

yukar da i aret etti imiz, kapitalizmin i leyi i yani gereklik dzeyi ile birlikte ideoloji,sylem ve feti le tirme gibi de i kenler dolay nda yeniden ve daha zengin bir okumaya tabi

tutulabilir. Ama tm bu okumalar ancak kalk nma iktisad n n genel olarak erevesini

olu turma ve teorik detayl bir okuman n konusu olabilir. Amac m z Trkiye de kalk nma

ders kitaplar n n geli me yaz n n geti i a amalar ierip-iermedi ini sorgulamak oldu u

iin, sadece sreklilik ve k r lmalar gstermeye al yoruz. Bu tarz bir analiz iin k

noktam z ya da lmz Max Horkheimer in egemen iktisat iin i aret etti i ifade olacak.


18/59

Horkheimer e gre iktisat olu a de il de varl a ynelmi bir disiplindir. Bu ifadenin a k

anlam verili toplum biimini kendini yineleyen ve hep ayn srelerden olu an bir

mekanizma olarak gren bir bilgi tarz ile kar kar yay z. K r lma ve geri dn leri bu

bilme tarz na kar ya da onun iindeki geli melere atfen kullanaca z. Teoriden uzakla maya

ynelik abalar kopu olarak tan ml yoruz. Hi ku kusuz bu kopu , teorinin btnsel yap s

ve zellikle belirli bir varolu u ycelten teorinin tmne kar gerekle tirilen bir kar k

anlam na gelmiyor. Kalk nma iktisad n n varolu nedeni olan kapitalist toplumlardan farkl

olan toplumlar , kapitalist toplumsal ili kilere ynlendirme kayg s n n bizzat kendisi, tekil

iktisattan kopu un belirleyicisi haline gelmi tir. Tekil iktisad n veri olarak kabul etti i retici

ve tketiciler, taraf olduklar emek-para ve meta piyasalar nda amalar na uygun aralarsemeleri teorinin ilk u ra iken, egemen iktisad n temel belirleyenleri olan rasyonel insan

ile rasyonel davran lar n olu turdu u denge ko ullar (para-meta ve emek piyasas ve bu

piyasalar n kendi aralar nda) ikinci u rak oluyor. Tm bu i leyi in evrensel ve her topluma

uygun oldu unu sylemek ise son u rak oluyor[9]. Kalk nma iktisad a s ndan asl nda her

u rak ok nemli, ama esas belirleyici olan son u rak. Yani rasyonel insan n evrensel ve

mutlak bir gereklik olarak tan mlanmas u ra nemli. Bu ifade daha sonra rasyonel insan

da iine alan piyasan n evrensel ve mutlak oldu u ifadesiyle yer de i tirecektir. Yani feti izmgnmzde daha bir st noktaya ta nm durumda. Kalk nma iktisad n n varolu u, rasyonel

insan ve denge ko ullar n n dnyan n her k esinde ve her toplumda geerli olmad n ifade

etmekle ba l yor. Ama teoriye ynelik bu tarz tan mlama veya kar k ya da kopu un

bizzat kendisi kutsanan ve rasyonel oldu u kabul edilen bir varolu u hiyerar ik olarak yukar

do ru ekerken, di er toplumlar rasyonel olmayan, normal olmayan temsil ediyor. Ayn

zamanda kalk nma iktisad n tek iktisattan farkl k lan mdahale ve mdahaleyi sa layacak

organize g olarak devleti de ne karm oluyor. Asl nda mdahale d ncesinin temelynelimi ise benzer olmayan benzer olana dn trme stratejilerini ierecektir. Ama

kalk nma iktisad n n mdahale kavram ile ba lant s Maynard Keynes in iktisada mdahalesi

ile gerekle mi tir. 1929 Genelle mi krizi ayn zamanda genel geer iktisat disiplinin de kriz

olmu tur. Krizle birlikte denge ilkesi sorgulanmaya ba lanm t r. Farkl mekanizmalara

ba lamakla birlikte 1930 lu y llarda kapitalizmin baz artlarda kriz retece i fikri genel

olarak i lenmeye ba lam fakat Maynard Keynes in bu yndeki ele tirisi en ok tutulan


19/59

ele tiri olmu ve hatta iktisat disiplini a s ndan yer yer bir devrim olarak tan mlanm t r.

M.Keynes kapitalist ili kilerin srekli denge retmeyece i fikrini iktisada ta m ve devletin

bu dengesizlikleri gidermek iin piyasaya mdahale edebilece ini ve hatta kapitalizmin yarar

iin etmesinin zorunlu oldu unu vurgulam t r. u sonuca var yoruz ki, yat r m n cari

ak m n dzenleme i i, sak ncas z olarak, zel giri ime b rak lamaz (Keynes,1980,336).

Keynesyen analizle devletin ekonomik ya ama mdahale etmesinin gereklili inin genelgeer

iktisat disiplini iine monte edilme abalar yla kar la m oluyoruz. Keynes ve daha sonraki

Keynesyen ele al lar iin, devlet, kapitalizmin yaratt enflasyon ve i sizlik gibi ekonomik

hastal klar n stesinden gelecek bir dizi aralara sahiptir. Keynes enflasyon ve i sizlik gibi

olgular eksik talebe ba l yor ve aresinin de toplam talebin ykseltilmesinde buluyordu(Clarke, 1988, 270-75). 1929 Kriz ve sonras Amerika, ngiltere ve sve gibi lkelerin

uygulad klar ekonomi politikalar inceleyen uzmanlar n gsterdi i gibi; nemli farkl l klar

olmakla birlikte ele al nan bu lkelerde devlet a k bte politikalar ve kamu harcamalar ile

ekonomik krizi a ma ynnde bir dizi pratik geli tirmi tir. Yani devletin ekonomiye

mdahalesi teoriye iselle tirilmi oluyordu. Kalk nma yaz n nda mdahale yukar da i aret

etti imiz gibi bir mekanizman n aksayan yanlar n lehimci mhendislik olarak dzeltme

anlam na gelmiyor, zellikle ba lang ta bir in a ve yeniden yaratma amac na yneliyordu.Kalk nma yaz n ve ona kar geli tirilen azgeli mi lik yaz n zamanla, lke iinde in a

faaliyetinin belirli bir yol almas ndan sonra devleti d sal de i kenlere entegre etme ya da

d sal de i kenlerden koruma i levlerinden hareketle yeniden tan mlama yolunu seerler.

Asl nda bu d nce/inan kalk nma d ncesinde farkl a amalarda tekrar tekrar kar m za

k yor. Tabloya bakt m zda Keynesyen geri ekilme yani devleti etkin k lman n kalk nma

yaz n nda sadece VI a ama (Marksist retim tarzlar ve retim Tarzlar n n Eklemlenmesi),

VII a ama (Ele tirel Olmayan ktisada Geri Dn -Washington Uzla mas ) ve VIII a amada(Post-developmentalist-Anti-kalk nmac yakla mlar) do rudan belirleyici olmad n

gryoruz. Keynesyen kar k ve genel geer iktisat a s ndan geri ekilmeyi dnemin

ko ullar iinde de erlendirmemiz gerekiyor. Dnemi tan mlayan nemli bir de i im var ise o

da Sovyetler Birli i nin uygulamaya soktu u planlama olmu tur. Sovyetler Birli i nin

planlama temelli ekonomik ba ar s , genel geer iktisad n (neo-klasik iktisat) ne teorik

erevesi ne de beklentilerine uyuyordu (Preston,1985,40). ABD nin uluslararas la mas


20/59

ynndeki pratikleri mdahalenin bir di er belirleyicisi olmu tur. Mdahale ABD nin uluslar

aras alanda varl n etkin k lmas iin geli tirilen politik yap lanmalar, ayn zamanda Bat -

Avrupa n n Ekonomik Yeniden n as Program n da (Economic Recovery of Western

Europe) gerekli k l yordu. Bylece mdahale kavram uluslararas dzeye ta nm oluyordu.

Plan n geli tirilmesinde nemli bir isim olan Prof. Seymour Harris, bu program n geli tirirken

Keynesyen bir ereve izlemi tir. (Preston,1985,48). Avrupa n n in as nda en nemli a ama

Marshall yard m olmu tur. Marshall yard m Amerika n n Avrupa ya yat r mlar n n ak n

h zland rmas ve Atlantik ekonomisinin geli mesi iin dengeli bir Avrupa yarat lmas

amalar n ta yordu. (Clarke,1988,256). Kalk nma yaz n nda mdahalenin girmesi, belki de

mdahale kavram etraf nda rgtlenen kalk nma d ncesinin geli mesinde bir di ergeli me, Keynes in toplam talep ve onun bile enleri do rultusunda yapt statik analizin,

dinamikle tirilerek uzun dnem a s ndan geli tirilmesi olmu tur. Literatrde Harrod-Domar

olarak tan mlanan modelde, bymenin uzun dnemli belirleyenleri analize dahil edilmi tir.

Bymenin temel belirleyeni olarak gsterilen yat r mlar, kalk nma iktisad n n azgeli mi

toplumlar azgeli mi olarak nitelemesinin de temel belirleyeni olmu tur. Yat r mlar n

Keynesyen analizden hareketle tan mlanmas do al olarak, gelir ve talep de i kenlerini ne

karm t r. Yat r mlar ve dolay s yla retimin geli mesi, toplumda gelirin yksek vedolay s yla toplam talebin yksek olmas ile ili kilendirilmi tir. Keynes in dinamikle tirilmi

bu modeli bir yandan mdahaleyi me rula t r rken, di er yandan ekonomin bymesi iin

gerekli artlar da belirlemi oluyor. B.Hettne nin hakl olarak vurgulad gibi tm bu

de i kenler, kalk nma d ncesinin geli imi iin temel model olmu tur (Hettne,1990,50). Bu

bizim iin iktisat d ncesinde kalk nma iktisad n n bir alt disiplin olarak geli mesi ve bu

anlamda ilk k r lmay i aret ediyor. Kalk nma iktisad n n bir disiplin olarak varolu unun

teorik dili bu olurken, bu dil iki nemli olgu ile kalk nma iktisad n daha bir belirgin halegelmesine neden olmu tur. Bu olaylardan ilki ABD nin uluslararas dzeyde neler yapmay

amalad n a a karan Ba kan Truman n konu mas d r. Ba kan konu mas nda eski

emperyalizmin yani di er insanlar smrmenin kendi planlar nda yeri olmad n ve devamla

amalar n n demokratik ve adil bir dnya yaratmak oldu unu syler. Bu amac yerine

getirmek iin olu turulan programda, sahip olduklar endstriyel geli me ve teknolojik

donan m dnyan n azgeli mi blgelerin geli mesi ve bymesine ynelik kullanacaklar n


21/59

i aret edecektir. (Truman dan aktaran Rist, 1997,71). G.Rist Truman n konu mas yla birlikte

kalk nma kavram n n ke fedildi ini belirtir. Kavram bu anlamda ilk defa geni bir ekilde

dola ma girmi tir. deolojik yada sylemsel olarak azgeli mi olanlara refah ve zenginlik

gtrlece i ifadesi, azgeli mi ya da kalk nmam olanlar kalk nm olanlardan ay rt etmeyi

yani l sorununu gndeme getirmi tir. Bu sorunu uluslararas dzlemde Birle mi Milletler

Ekonomik ve Sosyal Konseyi gndemine alm ve abalar n n genel erevesini ekonomik

geli me olarak izmi tir. Bu ereve iinde abalar azgeli mi denen ekonomileri

tan mlamak ve bu ekonomiler iin kalk nma ko ullar n n ne oldu unu belirtmek olmu tur.

Birle mi milletlerin 1951 y l nda olduka kk bir uzman grubuna haz rlatt Azgeli mi

lkelerin Kalk nmas in ller adl raporda, azgeli mi lkeleri tan mlamak iin lke iitasarruf oranlar na dikkatler ekilmi tir. Geli mi lkelerde lke ii tasarruf oranlar %10

dolay nda iken, azgeli mi ya da kalk nmam lkeler iin bu oran n % 5 ya da daha alt nda

oldu u belirtilmi tir. Tan mlamaya ve dolay s yla s n fland rmaya yarayan lme sorunu, ayn

zamanda sorundan kurtulman n yolunu da bylece gstermi oluyor. Yani lke ii tasarruf

oranlar n n nas l artt r laca zerinde durulmu tur. Tasarruflar n art iin mdahale ve

dolay s yla mdahaleyi yapacak olan devlet ve uluslararas kurulu lar ne kart lm oluyor.

Mdahalenin s n rlar n belirtmek iin ise rapor, zellikle planlaman n gereklili ini ne kar r. Planlama kaynaklar n olas farkl kullan m biimlerinden en iyisini belirlemek olarak

tan mlanm t r. (Preston,1985,64). Birle mi Milletler raporunda azgeli mi li in temel

gstergesinde i aret edilen tasarruf oranlar n n d kl asl nda sermaye birikiminin

yetersizli i ile e anlama geliyor. Sermaye birikiminin olu mas ise kapitalizmi kapitalizm

yapan emek ile emek gcn ayr t rarak emek piyasas n n olu turulmas , emek gcnn

enerjisinin retim srecinde metalar yaratarak meta piyasas olu turmas ve retim faaliyeti

kullan m de eri iin olmad ndan retilen metalar n de i tirilmesi iin para piyasas n nolu turulmas yani yukar da i aret etti imiz gibi bir in a sreci neriliyor. Kalk nma

iktisad n n olu umu zerinde ok duruyoruz, nk ancak bu in a sreci ve onun dili

anla ld nda di er a amalar anla lacak ve yine ancak bu in a sreci gsterildi inde ondan

kopuk bir biim alan geleneksel kalk nma yaz n n n tek ba na yetersiz kald i aret edilmi

olacak. Azgeli mi lkelerin Kalk nmas in ller al mas asl nda kalk nman n ncleri

olan yazarlar n i aret etti i dnya ile uyum iindedir. E er azgeli mi li in temel belirleyicisi


22/59

yetersiz sermaye birikimi ise, sermaye birikiminin artmas iin gerekli ko ullar haz rlamak,

kalk nma iin temel politika olacakt r. Bu d nce tarz n n en geli kin biimi ile ifade

edilmesi ve Birle mi Milletler Geli me Komisyonuna sunulmas nl kalk nma iktisat s ,

W.A.Lewis taraf ndan gerekle tirilmi tir. Preston un anlaml tan mlamas ile Lewis;

Keynes i nc dnyaya ihra etmi tir. W.A.Lewis; Ekonomik kalk nma teorisinin temel

problemi, daha nceleri ulusal gelirin % 4 veya 5 ini veya daha az n tasarruf eden bir

toplumda, gnll tasarruflar % 12 ya da 15 ya da daha yksek bir orana karmakt r.

Asl nda tasarruf ile i aret edilen yat r mlar n artmas ve yazar n ifadesi ile kalk nman n temel

olgusu bilgi ve yetenekleri de ieren h zl sermaye birikimidir (Lewis, 1966, 416). Sermeye

birikimi ve tasarruflar zerindeki vurgu ile birlikte Lewis, 1953 te M s r Merkez Bankas nayapt sunu ta, geli mi olana azgeli mi olan aras ndaki ayr m belirleyen bir di er unsuru

yani piyasan n byk ya da kk olmas zerinde yo unla r. Yazar iin bir ok lkede

endstrile menin nndeki temel engel, lke ii pazar n kk olmas d r (Lewis, 1953).

Tasarruf oran n d kl ve pazar n kk olmas temelinde azgeli mi li i a klayan Lewis,

azgeli mi likten kurtulmak iin nerdi i ereve; azgeli mi li i tan mlayan bir di er zellik

olan emek fazlas n n kullan lmas ynndedir. Bu ifade asl nda lke iinde i ile me yani

emek ile emek gcnn birbirinden ayr mas ile bir emek piyasas olu umunu gstermesia s ndan nem ta yor. Var olan kapitalist ili kiler sistemini mutlakla t rma, binlerce y l

tar msal alanda varl n srdren insanlar n verimsiz olarak a klanmas n da gndeme

getirmi tir. Yazar n ifadesi ile sermaye ve do al kaynaklarla kar la t r ld nda nfusun

fazla oldu u lkelerde s n rs z i gc bulundu unu ve bu anlamda ekonominin byk bir

blmnde eme in marjinal retkenli inin s f r, negatif veya gz nne al namayacak oranda

oldu unu belirtir. Ekonomide geni bir yer kaplayan tm bu kullan labilir emek arz n n

varl nda yeni endstrilerin ve yeni i olanaklar n n herhangi bir emek s k nt s ilekar la madan gerekle tirilece i belirtilmi tir.(Lewis, 1953.406). Lewis retken olmayan

emek deposunun varl na ili kin gr lerini geli tirmek iin modernle me teorilerine de

temellik eden, geleneksel-modern ayr m n kapitalist ve geimlik kesim olarak yeniden

tan mlar (Lewis, 1966,406). Yazar emek piyasas n n yan s ra kalk nma iin gerekli para

piyasas , yani para sermaye olu umuna da dikkatleri ekmi tir. Tasarruflar n ok s n rl say da

kapitalist taraf ndan yap labilece ini, nk toplumun geimlik kesimin gelirlerinin ok az


23/59

oldu u belirtilmi tir. Geimlik kesim e er tasarruf yapamayacak durumda ise, tek kaynak

zellikle azgeli mi lkelerdeki gelir e itsizli i paralelinde tasarruf yapabilen kk bir

kesimin tasarruflar n ek yat r m, yani sermayeye dn trmesi gerekiyor. Fakat azgeli mi

lkelerde, kapitalistlerin karlar n n yat r mlar iin yeterli olmad durumda, devletin direkt

mdahalesi ile yat r m iin kaynak yaratman n gerekli oldu u dile getirilir. Bu mdahale ile

yarat lacak kaynaklar ek para basma ya da ucuz banka kredileri ile kredi verme, vergi oranlar

ile oynayarak sermaye yaratma ya da enflasyon ko ullar yaratarak, kapitalistlerin enflasyonist

karlar elde etmesini sa lama gibi yntemler kullan laca belirtilir (Lewis, 1953, 20). Kredi

yazara gre vergi kanal ile kaynak yaratmadan daha nemlidir, nk, kredi ile birlikte, gelir

bl m endstriyel kapitalistler lehine evirerek, sermaye birikimini h zland r c etkidebulunacakt r. Sermaye birikimi iin kaynak yaratma ko ular ndan ilki lke ii tasarruflar ise

ikincisi ise de d sal finans, yani azgeli mi lkenin d ar dan borlanmas d r. Bu ise direk

olarak, kapitalist lkeler kanal ya da kapitalist zel giri imciler kanal ile gerekle ebilir.

W.A.Lewis yukar da tan mlad biimi ile kalk nma ko ullar n n haz rlanmas iin,

planlaman n gereklili inden bahseder. Planlama yazara gre, piyasan n belirledi i grnmez

sosyal kontrol, devlet kanal ile grnr bir ekilde mdahale ile geli tirmektir. Piyasan n

yaratt bir dizi eksiklikleri bylece devlet, planlama kanal ile elimine eder ortadan kald r r.Bu anlamda planlama devletin piyasan n gvenlik ve varolu ko ullar n haz rlayan bir

arat r.(Lewis,1949,28). Lewis ten yapt m z bu k sa zet bize kalk nma iktisad n n genel

referanslar n vermesi a s ndan nemli. Bu genel referanslar, azgeli mi bir ekonomidei-)

mdahalenin gereklili i, ii-) sermaye birikimi iin emek piyasas n ve para piyasas n

geli tirmek ve iii-) tm bunlar n planl bir ekilde gerekle mesi gerekti i i aret edilmi olur.

Lewis ten hareketle erevesini izdi imiz kalk nma iktisad n n, baz farklarla bu dnemin

di er kalk nmac lar iin de geerli oldu unu syleye biliriz. Farkl l klar sadece in a srecininnereden ve hangi aralarla ba layaca konusunda a a k yor. rnek olarak kalk nma

yaz n na nclk eden ve kalk nma yaz n n yneldi i konular daha a k dile getiren Paul N.

Rosentein-Rodan n 1943 tarihli al mas Do u ve Gney Do u Avrupa n n Sanayile me

Sorunlar adl al mas nda azgeli mi lik probleminin kendinin deyimi ile sadece knt

blgeler (depressed areas) ile s n rl olmad n ve fakat bir btn olarak dnyay ilgilendiren

genel bir sorun oldu unu belirtmi tir. Gerektende sava sonras dnya ekonomisinin yeniden


24/59


25/59

dahas sanki kalk nma yaz n n erevesini izdi i dnyan n kapitalizm ve pazar ili kilerine

kar imi gibi gsterilmesinin ne kadar anlams z oldu unu gsterir nitelikte. R.Rodan daha

sonraki bir al mas nda, Byk ti Teorisi zerine Notlar (Notes on The Theory of theBig Push) ekonominin geli mesi iin yap lacak kk lekli katk lar n bir btn olarak

ekonomide pek de anlaml olmayaca n ve bundan hareketle ekonomik geli menin ba ar l

olmas iin, kaynaklar n belirli bir k sm n n geli me program na ayr lmas n n gerekli

oldu unu vurgular. Yazar dnemin kalk nma yaz n iinde ok kullan lan bir rnekle

kalk nma ile ua n kalk a gemesi aras nda bir paralellik kurar. Nas l bir uak uu a

gemek iin kalkmadan nce yerde gerekli bir h za ula mas gerekiyorsa, ekonominin de

kalk nmas n n sreklili i iin belirli bir miktar kayna n ayn anda kullan lmas gerekir.Bylece azar azar yap lan yat r mlar toplam ekonomiye gerekli h z vermezken, ani ve tm

sektrleri ierecek planl yat r mlar n ekonomide s rama etkisi yaratarak geli meyi

sa layaca belirtilmi tir (Rodan,1971,395). R.Nurkse in k s r dng teorisi ,

Gerschenkron un devleti ne karan analizleri ve tarihsel geli meyi evrimci bir ekilde analiz

eden Rostow, dengesiz kalk nma ile Hirschman n analizlerini azgeli mi li i bir gereklik

olarak kabul eden ama onun kabul edilen bir gerekli e dn trme siyaseti oldu unu

belirtmemiz gerekiyor. Bu anlamda tabloda i aret etti imiz gibi kalk nma yaz n bu evresinderetimci, s n f ve cinsiyet kr olma haline devam ediyor, dolay s yla ideolojik, sylemsel,

feti istik, iktisat politikas temelli bir dizi zelli i ta yor. Bu ynyle kalk nma stratejileri

kapitalizmin bir btn olarak in a edilmesinin aralar n sa lasa bile, kalk nma yaz n

gerekli in yap sal-s n fsal cinsiyeti zelliklerini a a vurmuyor. Bu anlamda ilk k r lma

tam bir k r lma de ildir. 1960 larda Dudley Seers inThe Limitations of the Special Case

ba l kl al mas kalk nma yaz n nda nemli bir farkl la may ve gerekli e ait baz ipular

veriyor. Bizim yapmaya al t m z gibi Seers ok nceleri genel olarak iktisat ve kalk nmaders kitaplar n ele tirerek kendi teorik erevesini olu turuyor. Dudley Seers, Paul

Samuelson un kitab Ekonomi yi ele alarak ele tirir. Ele tirisini kitab n ekonominin genel

ilkelerini retmek iin kullan ld n , oysa bu kitab n ele ald konular ve bu konular

hakk ndaki tm bilgilerin Amerika gerekli inden hareket etti ini ve bu anlamda azgeli mi

bir lkenin, d ticaret, gelir ve yat r m gibi konular n n bu kitaba referans yap larak

anla lamayaca n belirtir. Seers e gre asl nda Samuelson un kitab n n ba l Ekonomi


26/59

de il de Yirminci Yzy lda Birle mi Devletler Ekonomisi olmas gerekti ini belirtir. Seers

devam eden yaz s nda ayn ekilde Marksist ekonominin de azgeli mi ekonomilerinin

anla lmas iin yetersiz oldu unu belirtir. Marksist yaz n azgeli mi ekonomileri bir dizi a r

soyut kavramlarla anlamaya al t n ve bu yzden de gerekli i yakalayamad n ifade

eder. Seers yaz s n n sonunda Ekonominin yeniden yap lanmas iin yararl bir ba lang c n

alak gnll ve fakat devrimci bir sloganla ba lat ld n belirtmi ;Ekonomi ekonomiler

zerinde al an bir bilimdir (Seers, 1967,27,vurgular bana ait). Seers in devrimci bir

slogana ihtiya duymas n n nedenleri, ayn zamanda kalk nma teorisinin ynelece i yeni

a amay da i aret etmi oluyor. Seers, iktisad n ya anan gere e ok yava adapte oldu unu

ve gerekli in gerisinde kald n belirtiyor. Daha nce ya anan krizin gerisinde kalan iktisatimdi de Afrika, Asya ve Latin Amerika da sreklilik arz eden yoksulluk sorununu zmede

yetersiz kald n belirtir (Seers, 1967,1). Bu ele tirilerden sonra kalk nma yaz n nda

gerekle en geli meler kalk nma sorunun kapitalizmle ili kili problemlerini a a

karmaktan daha ok, kapitalizmin a a kard baz problemlere zel ilgi gsterme

belirgin bir biim al yor. A.Sen in sa lad a l m burada nemli A.Sen, geli me kavram n

sadece milli gelirde meydana gelecek art ile ele al namayaca n bu tarz al lar n geli me ile

byme kavramlar n kar t rd n ifade ederek, geli menin asl nda gzel bir ya am lailgilendi ini belirtir. Geli me sorunu dendi inde retilen metalar de il, insan n merkeze

konmas gerekti ine i aret eder. Geli me yaz nortalama ya am sresi (life expectancy) ile

ilgilenmeli. Ortalama ya am sresi ise di er bir de i ken yani ya am standard (living

standart) ile ili kilidir. Bu de i kenleri tan mlayan ey ise hi ku kusuz bir ki inin varolmas

(being) ve bir eyleri yapmas (doing) ile ilgilidir. Sen in deyimi ile birinin olduka iyi bir

durumda varolmas iin, ki inin varolma ya da yapma fonksiyonlar n n geli mesi gerekir.

Fonksiyonlar n geli mesi ise farkl de i kenler aras nda bireyzgr seim yapabilmesigerekli. zgrlk ayn zamanda bireyin yeteneklerinin geli mesi(capabilities) ile yak ndan

ilgilidir (Sen,1988,16-18). zgrlk ile yeteneklerin geli mesi aras ndaki ili ki sonu olarak

insanlar n ne yap p yapamayaca ya da ne olup olmayaca n belirler. A.Sen geli me

kavram n ko ullar n ve ans n bireyler zerindeki egemenli ini, bireylerin ans ve ko ullar

zerindeki egemenli i ile yer de i tirme olarak tan mlar (Sen, 1983, 497).[10] Geli me

kavram nda insana verilen nem, kalk nma anlay n da yeni bir dizi a l m sa lam t r.


27/59

Temel ihtiyalar yakla m ndan (basic needs), e itliki geli meye (egalitarian development)

ve kendi-kendine gvene dayanan geli me (self-reliant development) ile do ay da iine alan

ekolojik geli meye bir dizi nemli a l m sa lam t r. Fakat bu a klamalarda sorunlar k smi

ve izole gereklikler olarak ele al nm ve insan merkezli kalk nma ifadesi s n f kr ve daha

ok yine sorunlar n zm uluslararas ya da ulusal k sa erimli politikalar dolay nda

gerekle tirilmeye al lm .1980 li y llardan itibaren zellikle devletlerin yeniden da t mc

politikalardan ekilmesiyle bu tarz kalk nmac yakla mlar n daha ok sivil toplum

kavramla t rmas zerinden bir dil geli tirdi ini gryoruz. Trkiye de, muhalif dnyada

olduka nemli yeri olan ama ders kitaplar na neredeyse girmeyen bir di er nemli k r lma

azgeli mi lik teorileri diye adland rd m z teorilerden geliyor. Azgeli mi lik teorileriolduka farkl kaynaklardan besleniyor. Ama temel belirleyenlerden biri kalk nma iktisad

arac l yla ge kapitalist lkelere verilen szlerin bir k sm n n gerekle mi , di er k sm n n

gerekle memi olmas d r. Gerekle en k s mlar daha ok emek-para ve meta piyasalar n n

geli mesi iken, gerekle meyen k s m ise bu toplumlarda yoksulluk, i sizlik ve askeri

bask lar n ortadan kalkmamas ve daha da kts artarak devam etmesi olmu tur. Asl nda

azgeli mi lik teorileri, kapitalizmin ge kapitalistle en lkelerde in a edilme srecinin

sonular n sistematik hale getirmi tir. Bu anlamda temel vurgu kapitalizmin grnen yzolan emperyalizm kar tl olmu tur. Bu kar tl k bazen yap salc okulda oldu u gibi daha

iktisat ii bir dille, d ticaret ve fiyat mekanizmas n gndeme al nmas na neden olmu , bazen

bir btn olarak emperyalist dnya sistemi olmu , bazen de ve genellikle kabul gren ise,

kltrel ynelimli azgeli mi lik teorileri olmu tur. Asl nda bu teorik a l m ayn zamanda

egemen olan sosyal bilimin de tart lmas na neden olmu tur. Sosyal bilimler erevesinde

yer alan geli meci d nce tamam yla Bat ya aittir. Bu d nce gelip bizi smrgele tirenler

kadar bize yabanc d r (Goonahlake den aktaran, Hettne, 1990,74).[11] Bilme tarz vekltrel farkl l klar i aret etmenin yan s ra azgeli mi lik yaz n ve onun nclleri geli me

yaz n ndan farkl olarak azgeli mi lik sorununug ili kileri dolay nda analiz eder.

Azgeli mi li in kulland ba ml l k kavram , ele tirel bir kavramd r. Ve geli mi lkelerle

azgeli mi lkeler aras ndaki ili kilerin do as n karakterize etmektedir.

(Wallerstein,1989,s.66). Ba ml l k okulu, iinde birbiri ile tamamen farkl d nceleri ta sa

bile, tm bu okulu tan mlayan temel zellik; azgeli mi denen lkeler ile geli mi lkeler


28/59

aras nda sregelen ili ki zerinde yo unla malar ve bu ili kiyiba ml l k ili kisi olarak ele

almalar d r. Okul iin merkezi neme sahip ba ml l k kavram n Dos Santos yle a kl yor;

Ba ml l k, bir grup lke ekonomilerinin, di er lkelerin byme ve yay lmalar taraf ndan

belirlendi i, bir belirleme durumudur. ki veya daha fazla ekonomi aras nda veya bu

ekonomilerle dnya ticaret sistemleri aras ndaki kar l kl -ba ml l k ili kisi, baz lkelerin

kendi itici gleri ile byyebilirken, ba ml durumda olan di er lkelerin, kendi

geli melerine olumlu veya olumsuz etkide bulunabilecek biimde, ancak ba at lkelerdeki

geni lemenin bir yans mas olarak geni leyebilmeleri durumunda, ba ml l k ili kisine

dn r (O.Brien, 1992, 28). Birok konuda d nceler retmesine ra men, ba ml l k

okulunu nemli k lan tam da bu noktad r. Yani azgeli mi li i a klarken azgeli mi li ingeli mi likle ili kisini gstermek. A.G.Frank n de imiyle azgeli mi lik ile geli mi lik bir

paran n iki yz gibidir, geli mi li in kayna geli me, azgeli mi li in kayna da

geli medir . Azgeli mi lik yaz n yukar da kalk nma kavram na ili kin i aret etti imiz

ideoloji olma halini a a karm t r. P.Baran a gre kalk nma iktisad smrnn

gizlenmesine yard mc olan ideolojik bir arat r.[12] P.Baran n temel kitab nda: azgeli mi

lkelerin ekonomik kalk nmas , geli mi kapitalist lkelerin egemen karlar na kesinlikle ve

temelinden ters d t n i aret eder. Sanayile mi lkelere bir ok nemli hammaddeyignderen, bu lkelerin irketlerine byk krlar ve yat r m alanlar sa layan geri kalm

dnya, ok geli mi kapitalist Bat iin her zaman vazgeilmez bir dayanak,hinterland

olmu tur (Baran,1974,85). Azgeli mi lik yaz n kapitalizmin e itsiz geli im zelliklerini

a a karmakla birlikte, kapitalizmin evre lkelerde kalk nmay sa lamad ynndeki

ktmser d nceye sahip oldu u iin, ba ml l ortadan kald racak kalk nma stratejileri

nermekte. Ama dikkat edilirse burada kalk nma yada retimci mant n kendisi

ele tirilmeden daha ok kalk nmay engelleyen d sal de i kenler ve d sal de i kenlerinta y c unsuru olan komprador ya da asalak burjuvazi olumsuz de i kenler olarak

ele tirilerek kalk nmac bir dil olu turuluyor. Azgeli mi lik yaz n genellikledevlet ve halk

kavramlar zerinden olu turuluyor.[13] Azgeli mi lik yaz n , kalk nma yaz n a s ndan

olduka nemli bir kopu u ifade etmekle birliktekalk nma kavram n kapitalist toplumsal

ili kiler iinde analiz ederek ele tirmeye ynelmez, kalk nmaortak iyi zerinden tan mlan r.

Azgeli mi lik yaz n bu anlamda kalk nma kavram n n feti istik karakterini i aret etmiyor, bu
http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/http://fuatercan.wordpress.com/wp-admin/


29/59

yzden de s n f ve cinsiyet krl devam ediyor. Azgeli mi yaz n n n feti istik olma hali

kapitalizmin yap sal ve dolay s yla s n fsal boyutlar n gz ard etti i lde, Marksist retim

tarzlar ynelimli retim tarzlar temelli kalk nma yaz n n n 1970 lerin ortalar nda kalk nma

sorununu analiz ettiklerini gryoruz. Kalk nma yaz n iin olduka nemli bir k r lma olan

Marksist geli me yaz n n n kapitalizmin yap sal zelliklerini i aret ettikten sonra, bu

zelliklerin farkl toplumsal formasyonda somut olarak nas l biimlendi i konusunda

al malar yap lm t r (E.Laclau, J.Weeks, H.Wolpe, J.G.Taylor, Kay, Brenner, erken dnem

Munck, J.Petras).[14] Kavramsal bir dil kullan lmas nedeniyle, genellikle azgeli mi li e ve

daha da zel olarak tekil lkelerin sermayenin uluslararas la mas srecine kendi ko ullar nda

nas l eklemlendikleri sorunu bo lukta kal yor. Ayn ekilde retim tarz ve fiyat zerindenanalizler kad nlar n piyasa ve fiyat biimine dn meyen yeniden retim ko ullar gz nne

al nm yor, bu anlamda cinsiyet krl devam ediyor. Ayn ekilde evre sorunlar na da ok

fazla e ilmediklerini gryoruz. Marksist yaz n kalk nma yaz n ndan kopu unun temel

belirleyeni, olan n mutlakla t r lmas na kar l k, olan n ele tirilmesine ynelmi olmas d r. Bu

anlamda lehimci mhendislik ve sistem ii kalk nma stratejileri ya da iktisat politikalar

yerine, kapitalizmi a ma ynelimli analizler yap l yor. Kalk nma iktisad n n azgeli mi denen

lkeleri dnya kapitalist ili kileri iine ekme anlam nda in a srecinin dili oldu unubelirtmi tik. n a srecinin ba lang c nda kapitalist toplumlarla geri kalm toplumlar

aras ndaki farkl l k, daha ok niteliksel bir farkl l kt . Ama in a sreci ba ar ya ula t lde

hem nitel farkl l k daha nicel bir farkl l a dn m , hem de kapitalizmin a a kard

toplumsal sorunlar orta yere yay lm t r. Bu sorunlar azgeli mi lik yaz n n geli mesine neden

olmakla birlikte, ayn zamanda gerek erken kapitalistle en lke sermayeleri gerekse ge

kapitalistle en lke sermayelerinin ihtiyalar ndaki yap sal ihtiyalar na kar l k gelecek

taleplerin gl bir ekilde dile getirilmesine neden olmu tur. Bu talepler kalk nma yaz n ndayeniden, egemen tek iktisat anlay na dn e neden olmu tur. Neo-liberal politikalar olarak

da tan mlanan bu yeni stratejiler, piyasan n mutlak egemenli i zerinden geli tirilmi tir. Neo-

liberal politikalar d nld nn aksine mdahaleyi ve devleti analizin d nda b rakmaz

ama negatif mdahale diyece imiz bir dizi mdahale ile devleti tan mlar. Devlet yceltilen

pazar n ihtiyalar na gre emek-meta ve para zerinde siyasal olan n kurumsalla m eski

biimleri yani in a dnemine ait biimlerini kald r p, sermayenin i leyi ini daha bir


30/59

h zland racak yasal dzeneklerin ve kurumsal olu umlar gndeme al r. Pazar dolay s yla daha

ok retim, daha ok retim iin daha ok emek ve daha ok tketim zerinden ya am

yeniden biimlenmektedir. Kalk nma iktisad n n i piyasay in a etmesi gibi, neo-liberal yaz n

da i piyasan n dnya piyasas na kat lmas n n gereklerini yerine getirmektedir. Burada devlet

ve devletin brokratik mekanizmas n n karar al c konumlar n n yerini, sermayenin do rudan

rgtleri, ulus tesi kurumlar ve her iki mekanizma aras nda aktif i lev gren piyasa

teknokratlar alm t r. Neo-liberal kalk nmac dil ve pratikler, kalk nma olarak yceltilen

endstrile me ve sanayile menin toplumsal y k mlar n a a kard lde, kalk nma

yaz n nda bir ba ka kopu u ama nemli bir kopu u gndeme ta m t r. Kalk nma sonras ya

da kalk nma kar t yaz n olarak tan mlayaca m z bu tarz ele al , yntemi gere i kendiiinde olduka farkl a l mlar iermekle birlikte temel ynelimi do rudan kalk nma

kavram n n kendisini ele tirmek olmu tur. Kalk nma sonras ya da kalk nma kar t al malar

zellikle post-modern, post-kolonyal ve feminist al malar n biimlenmi tir (Crush,1995,3).

Bat -merkezli analizlerin disipline edici bilme halleri ve bu halleri prati e dn tren

mekanizmalar na ynelik analizler, ideoloji kavram ndan daha ok sylem kavram na

yneldiklerini gryoruz. Yani kalk nma yaz n ve kalk nma kavram n n i aret ettikleri sadece

bir eyleri gizlemek, rtmekle s n rl kalm yor tam tersine i aret etti i eyi dn trecek birzelli e sahip oldu u belirtiliyor. Bu anlamda Foucault nun g ve bilgi ile ilintili sylem

kavram ne k yor. Kalk nma yaz n Bat merkezli disiplinin nc Dnya y iine alacak

ekilde geni lemesi ve farkl l klar kendine benzeterek dn trmesine ynelik bir sylem

olarak analiz ediliyor. (Escobar, 1984-5: 377). Kalk nma kar t yaz n, kalk nmaya ynelik her

tr bilme halinin ve prati in ekonomik byme de il, ba ml l k ve egemenlikle sonuland

belirtiyor. Bu anlamda yine ekonomik geli menin, lkenin tmnn geli mesine neden

oldu u ynndeki d ncenin aksine, lke iinde mekansal e itsizliklere, geri kalm , kntblgelerin varl na neden oldu u bildiriliyor. Kalk nman n modernle meci boyutunun yerel

kltr ve de erleri tahrip edip, ortadan kald rd na i aret ediliyor. Kalk nma yaz n n ikinci

a amas ya da k r lmas nda ileri srlen kalk nman n temel ihtiyalar kar lamas na ili kin

yakla mlar n tersine, kalk nman n srekli olarak daha fazla yoksulluk ve her geen gn

ktle en al ma ko ullar na yol at ve ayn ekilde evre dostu kendi kendine yeterli

geli menin aksine ekolojik olarak y k m sreci anlam na geldi i i aret ediliyor. Son olarak


31/59

geli menin demokrasi ve ynetime kat l m artt raca d ncesine kar da kalk nman n insan

haklar ve demokrasiyi tahrip etti i i aret ediliyor.[15] Kalk nman n ifade edili inin

yntemsel olarak, izgisel (linear), teleological, ethnosentric ve statik kar la t rmal

analizlere dayand belirtilmi tir. (Nederveen Pieterse 1991).Kalk nma kar t yaz n n nemli

katk lar ndan biri, ba ml l k ya da azgeli mi lik yaz n n alternatif olarak geli tirdi i dilin

asl nda kalk nmac ve modernle meci syleme ikin oldu unu belirtmi olmas

(Manzo,1995); di eri de ve kalk nmac yakla mlar n gz ard etti i etik, kad n, yerel

olu umlar, evre gibi de i kenleri gndeme al nmas na neden olmas d r. Fakat nemli bir

kopu gerekle tirmesine ra men bu yaz n n temel problemi ise gerekli i gndemine

almamas yani al malar nda Bat , Birinci Dnya gibi kavramlar ve zellikle de kltrelierikli tan mlamalara ra men kapitalizmin yap sal-s n fsal zelliklerini i aret etmekten

zellikle ka nmas d r. Asl nda Ray Kiely in i aret etti i gibi kalk nma kar t yaz n, Bat y ,

IMF yi gstermesi ve Bat n n nc Dnya ile ilgilenmesini de piyasa, ucuz emek ve

hammaddeye ba lamas asal nda, bu tarz ele al lar azgeli mi lik teorilerine

yakla t rmaktad r. (Kiely,1999,35). Di er yandan ba ml l k okulundan farkl olarak btnsel

ve devlet merkezli bir kopu yerine daha lokal ve sivil toplum ynelimli stratejileri ne

kart yorlar. Fakat R.Kiely den farkl olarak her iki yakla mda ya anan olumsuzluklar(kalk namama ya da kalk nma) d sal de i kenlerden hareketle a klan yor. Asl nda

kapitalizmin lke iinde geli mesi ve bu geli meye paralel olarak bir i burjuvazi olu tu unu,

analizlerine pek fazla konu etmiyorlar. Bu i burjuvazilerin piyasa ynelimli kltrel

ynelimleri ve yine kar amac na ynelik pratikleri analizlerinin d nda tutuluyor. Kiely in

ifadesi ile sylem i aret ediliyor ama sylemin arkas ndaki aktrlere dikkat

ekilmiyor.Kalk nma sonras ve kalk nma kar t al malar akademik dnyada olduka etkin

olmalar na kar l k, ge kapitalist lke pratiklerinde pek belirleyici olamad klar n ifadeedebiliriz. Ama zellikle 1990 lar n ikinci yar s nda kalk nmac analizlerde iki nemli geli me

oldu unu gryoruz. Geli melerden biri kreselle me ve neo-liberal politikalara kar yeniden

devlet merkezli ve halk ne karan, retken sermaye ile uluslararas arenada rekabet etmenin

gereklerine vurgu yapan bir anti-kreselle meci kalk nmac muhalif bir yakarmayla

kar la t k. Gnmzde daha ok Ha-Joon Chang n ncl n yapt bu tarz analizler daha

ok Alice H.Amsden in al malar ndan[16]hareketle ulusalc -kalk nmac bir strateji


32/59

neriyorlar. M.Khor dan, D. Nayyar a, J.A.Ocompo ya , L.Taylor a ve buradan da J.Toye

gibi kalk nma yaz n n nemli isimlerini ieren bu yakla m n u anda olduka etkili

olduklar n ve ayn zamanda bilimsel al ma retme konusunda ok da verimli olduklar n

syleyebiliriz.[17] Bu tarz analizler iin asl nda bir k r lmadan bahsetmekten daha ok

kalk nma d ncesine geri dn ten bahsedebiliriz. Analiz, Ba ml l k okulu ile kalk nma

yaz n aras nda bir yerde duruyor ve kalk nma isteniyor ama bu dnemde ulusal burjuvaziden

daha ok retken sermaye destekleniyor. retken sermayeyi olumsuz etkileyen

kreselle menin d sal dinamikleri ama zellikle uluslararas speklatif paran n h z n kesecek

iktisat politikalar ne k yor. S n f kavram ndan zellikle lke ii s n flardan pek fazla

bahsedilmiyor[18]. T pk kalk nmac yakla m n feti istik dilinde oldu u gibi retim ve halkgibi ortak blen ifadeler kullan l yor. Gnmzde belirleyici ve belirleyici oldu u lde

ya am dn tren temel kalk nma yaz n n n ve prati inin piyasa merkezli ve devlet destekli

kalk nmac l k oldu unu syleyebiliriz. Bu yakla m n temel kayna konjonktrel olarak

arka arkaya patlak veren krizler olurken, ge kapitalistle en lkelerde birinci ku ak

reformlar n sona erdi i ve bu reformlar n devam niteli inde dnya kapitalizmiyle yap sal

btnle meyi sa layacak dzeneklerin olu turuldu u dneme kar l k geliyor. Krizlerle

birlikte ele tirel olmayan burjuva iktisat lar aras nda ele tirel e ilimler a a kmayaba lam t r. Bu tart malarda ne kan ve ayn zamanda kalk nma yaz n nda yeni bir dnemi

ba latan Dnya Bankas ba iktisat s Joseph Stiglitz olmu tur. Krizin a a kard

tehlikeleri yak ndan izleyen Stiglitz, pr piyasac analizler ve bu analizlerin kurals zla t rma

politikalar na kar , bizim amac m z kurals zla t rma politikalar olmamal tam tersine

dzenlilik ve kendine gveni sa lay c yeni dzenleyicilerin bulunmas gerekti ini i aret

edecektir. zellikle pr piyasac analizlerin nemli lde donan ms z kald klar bu dnemde

Joseph Stiglitz, piyasan n her zaman iin her problemi zme yetene i olmayaca nbelirtecek ve bu anlamda devletin baz problemleri zmede kendine zg bir dizi olana

oldu unu belirtilecektir. Asl nda piyasadaki sermaye sahiplerink sa erimli kar ynelimli

kararlar n n yaratt y k ma kar kolektif akl temsil etmek zeredevlet yeniden greve

a r lacakt r. Joseph Stiglitz piyasan n orman yasalar n harekete geiren ve bu anlamda

geli me, ilerleme, yeti menin olabilece ini ileri sren Washington Uzla mas na kar l k, yeni

tarz bir kalk nman n olanakl l n a ka ifade edecektir. Sol ynelimli bir dizi muhalif kesim


33/59

iin anlam ve nem kazanm olan bu a r asl nda piyasa iin uygun kurumlar olu turmaya

ynelik bir a r d r. Etkin devletin mdahaleleri ile piyasa iin gerekli kurumsal de i imler ve

yasal erevenin olu turulmas na ili kin dzenekler daha sonra IMF ve Dnya Bankas ile

OECD taraf ndan kinci Ku ak Yap sal Reformlar olarak tan mlanacakt r. Stiglitz di er

yandan yeni kalk nma paradigmas olarak tan mlad analizinde kalk nma kavram n n bir

eyleri yakalama bir eylere ula ma anlam nda kullanm ve kalk nman n sadece byme

olarak ele al nmas n n hatal oldu unu belirtmi tir. Kalk nmay toplumun dn m olarak

analiz eden Stiglitz, dn mn geleneksel ili kilerden, geleneksel d nme biimlerinden,

e itim, sa l k ve retimin geleneksel biimde gerekle mesinden modern biimde

gerekle mesine gei olarak tan mlar. Stiglitz in kalk nmaya ili kin i aret etti i tm buereve, geli meyi yeniden yakalama yeti me anlam nda ele alman n sadece retim yada

sadece do ru fiyatlama ile gerekle emeyece i ok daha farkl yap sal-kurumsal

dn mlerin gerekle mesi gereklili i ifade eder. Nedir bu yap sal kurumsal dn mler?

diye sorulursa, ilk elden teknolojinin nemine ve daha sonra e itime, lkenin e itim

sistemine, bili im sektrne bak larak yan t verilecektir. Asl nda pr piyasac analizlerin bir

ad m geri ekildi i bu a amada, yeti me, yakalaman n teknoloji, e itim, bili im gibi tekil

rnekler dolay nda gerekle ece i ynnde rtk bir uzla ma sa lanm t r(Stiglitz,2001)[19]. Stiglitz in i aret etti i yeni anlay gnmzde hegemonik bir biim

alm t r. Verimlilik, rekabet, bilgi toplumu, nitelikli emek, yneti im, yerel kaynaklar

harekete geirecek blgesel kalk nma ajanslar , e itim ile istihdam politikalar n e zamanl

yrtme, etkin devlet ve bu anlamda kamu harcamalar n n kesildi i hayati nem ta yan

alanlarda sivil toplumun devreye girmesi bu egemen sylemin temel bile enlerinden sadece

bir ka d r. Dnya Bankas , OECD, TUS AD n raporlar na bakmak bu alanda yaz lm teorik

al malardan daha anlaml olacakt r. Sermayenin kendi kafas nda tasarlad bir dnyan ne i indeyiz, bu anlamda tarihin bir anlamda da sonu oldu unu da syleyebiliriz. Kalk nma

iktisad n n halleri ve zaman iindeki de i imlerini verdikten sonra, Trkiye de kalk nma

ders kitaplar na ynelik d ncelerimizi art k daha bir rahatl kla dile getirebiliriz.


34/59

Tablo:1 ktisattan Kalk nma ktisad na, Kalk nma ktisad ndan Kalk nma Kar tl na: Sreklilikler,K r lmalar ve Geri Dn ler

K r lma Sreklilik X-Piyasa Merkezli ve DevletDestekli /Kurumsalc Analizler

K r lmadan daha ok piyasamerkezli bir devlet analizini iermeJ. Stiglitz

Piyasa merkezli, dzenleyici devlet,s n f ve cinsiyet kr, feti istik

IX-Anti Kreselle meciKalk nmac larDevlet merkezlikalk nma

K r lma yok. Kalk nmaya geridn Ha-Chong,

Kalk nmac - s n f kr, feti istik,kalk nma stratejileri ynelimlianalizler.

VIII-Be inci K r lma: Post-developmentalist-Anti-kalk nmacyakla mlar

Kalk nma teorilerini diskur olarakanaliz ediyor ve kalk nma denenretimci mant n kad n, evre vedahas bir btn olarak ncDnyay egemenlik alt na almayaynelik bilgi-uygulamalar oldu unu

i aret ediliyor. (Escobar, Esteva,Rahnema, Kothari, ge Munck )

Fakat kalk nma sorunun birgereklik olarak kapitalizme ili kinoldu u gere i gz ard ediliyor vebu anlamda kapitalizmin ncDnya da isel dinamiklerleba lant s kurulmadan d sal bir

olgu olarak analiz ediliyor. Yerelolana dn tarz bir romantikalternatif geli tiriliyor.

VII-Ele tirel Olmayan ktisada GeriDn (Tek ktisat) WashingtonUzla mas (1980 ler)

K r lma Yok Tek ktisada GeriDn (Williamson, Bauer, Little,Krueger, Barro, Lukas)

Dnya piyasas ve dolay s ylapiyasa mekanizmas anla lmasgereken tek de i ken, yap sal uyumve reformlarla piyasan n i lemesineynelik teori ve stratejiler.

VI-Drdnc K r lma:Marksistretim tarzlar ve retimTarzlar n n Eklemlenmesi

Gerekli in zellikle yap sal ves n fsal dolay s yla tarihsel boyutunui aret ediyor Laclau, Weeks, Wople,Taylor, Kay, Brenner, erken dnemMunck, J.Petras)

Fakat azgeli mi li e ili kinzellikleri analize kat lm yor,cinsiyet ve evre sorunlar na duyarlde il,

V-nc K r lma: Azgeli mi likteorileri (Ba ml l k okulu,Yap salc okul, neo-marksistyakla mlar)

Kalk nma ideolojisinin zelliklegerekli e uymayan lkeler arase itsiz g ili kileri a a kar l yor(Prebisch, Baran, Frank,Amin,Emmanuel, Wallerstein, Furtado,Sunkel)

Fakat, s n f ve cinsiyet kr olmahaline devam, dola m alan nbelirleyici olmas , feti istik.

IV- kinci K r lma: Kalk nmaAzgeli mi Toplumlar n SosyalGerekli i eli kisi

ktisat disiplini azgeli mi lkegerekliklerini a klamak iinyetersiz kalmakta, ekonomiekonomileri izleyen bir bilimdir(Seers, Streeten, Hirschman)

Fakat, s n f ve cinsiyet kr olmahaline devam, dolay s yla ideolojik,sylemsel, feti istik, iktisatpolitikas temelli.

III- lk K r lma: Kalk nma ktisad Geli mi kapitalist toplumlarabenzemeyen toplumlar n var oldu ugere i ve a lmas iinneriler(Nurkse, Rodan, Lewis,Gerschenkron, Rostow)

Fakat btnclle tirilmi , retimci,s n f ve cinsiyet kr olma halinedevam, dolay s yla ideolojik,sylemsel, feti istik, iktisatpolitikas temelli.

II- lk Geri ekilme:KeynesyenAnaliz

B rak n z yaps nlar anlayde i iyor ve Kalk nma ktisad ndamdahale ve devlet nem kazan yor.

Fakat btnclle tirilmi , retimci,s n f ve cinsiyet kr olma halinedevam.

I-Egemen ktisat ( ktisad n i aret etti i bilgi tm ekonomiler iin geerlidir, b rak n z yaps nlar, b rak n zgesinler, TRP, Rasyonel aktrler, denge)


35/59

V-Trkiye de Kalk nma Ders Kitaplar na Ynelik K sa Ele tirel Bir nceleme Trkiye ge kapitalistle en bir lkenin btn problemlerini ya arken iktisat e itimi alan renciler, e itimlerinin son y llar na kadar neo-klasik iktisad n btn donan mlar n

yklenmi olurlar. Daha sonra szde lke problemlerini ele alacak olan Kalk nma ktisad

dersiyle kar la rlar. Tam da bu noktada, ders kitaplar n n bilginin sosyalizasyonunu sa layan

temel aralar oldu unu d nd mzden dolay , Trkiye de okutulan Kalk nma ktisad

ders ieriklerini ve kitaplar n analiz etmenin bir gereklilik oldu unu syleyebiliriz. Kalk nma

ders kitaplar na ynelik belirlemelerimizi i aret etmeden nce ilk elden unu belirtmemiz

gerekiyor, i adam ndan, politikac s na ve rencisine her kesin diline dolanan ne olacak

bizim bu halimiz? ifadesi, bu topraklar iin kalk nma ya da kalk nmaman n ne kadar nemli

oldu unu a a karsa bile, iktisat blmlerinde kalk nma ya da kalk nmamaya ili kin

derslerin e itlenmedi ini ve daha da kts kalk nma iktisad dersi iktisat blmlerinin son

s n f na kondu unu gryoruz. Yani y l boyunca mikro, makro ve uluslar aras iktisat gibi

egemen iktisat anlay n tezgah ndan geen, bu bilgileri iselle tiren renciler kalk nma

dersine giriyorlar. renciler bu a amada kalk nmaya ili kin dili a r sosyolojik ya da okul

bitti inde i e yaramayacak bir bilgi olarak gryorlar. Ama di er yandan son s n fta okutulan

kalk nma iktisad dersinde, yukar da i aret etti imiz geli meleri ierecek malzemenin yeteri

kadar olmad n gryoruz. ok az say da olan kalk nma ders kitaplar n n ise ilk elden

kalk nma sorununun tarihsel ve yap sal zelliklerden kaynakland n a klamadan genellikle

nas l sorusuna yneldiklerini gryoruz. Bu anlamda kalk nma stratejisi teknik bir dil olarak,

kapitalizmin in as iin gerekli olanlar i aret ediliyor, ama i aret edilirken buna kapitalizm

de il de feti istik bir dil ile kalk nma ad veriliyor.al man n haz rlanma srecinde

Trkiye de iktisa

İktisat ve kalkınma ekonomisi: kalkınma İdeolojisinin sosyalizasyonu olarak kalkınma ders...

Documents