BALOWIE

Z bieszczadzkich lasów

na salony Krakowa i Lwowa

Mecenat nad publikcjà

GMINA BALIGRÓD

Łukasz Bajda

BALOWIE

Z bieszczadzkich lasów

na salony Krakowa i Lwowa

4

Fragment certyfikatu szlachectwa Adama Kazimierza Pawła Bala z 1886 r.,

ze zbiorów Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, rkps 9439

14

w II po ło wie XVII w. mie li swo je sie dzi by na st´ pu jà cy mo˝ no wład cy: An drzej

Mak sy mi lian Fre dro w Kor ma ni cach, Fran ci szek Ka rol Kor niakt w Bia ło bo -

kach i So Êni cy, Mar cin Ka zi mierz Kra sic ki w Kra si czy nie, Mi ko łaj Hie ro nim

Sie niaw ski w Se nia wie oraz Au gu styn Lu bo mir ski w Rze szo wie. W Ty czy nie spo -

ra dycz nie prze by wa li Bra nic cy, dla któ rych głów nà re zy den cjà był Bia ły stok36.

Ma gna ci prze wa˝ nie nie wy ka zy wa li si´ du ̋ ym za an ga ̋ o wa niem w funk cjo -

no wa nie sa mo rzà du te ry to rial ne go. Ich sku pie nie na spra wach sej mi ko wych

ogra ni cza ło si´ z re gu ły do wy bo ru po słów na sej my i de pu ta tów na try bu na -

ły, cza sem rów nie˝ kon fe de ra cji. Ogól nie rzecz bio ràc ma gna ci za in te re so wa -

ni by li wyłàcznie dzia łal no Êcià sej mi ku na szcze blu ogól no paƒ stwo wym37.

Cha rak te ry sty ka nie któ rych ro dzin szla chec kich zie mi sa noc kiej

Trud no jest usta liç licz b´ ro dzin szla chec kich za miesz ku jà cych zie mi´

sa noc kà. W ka˝ dym ra zie na dzie wi´ ciu oka zo wa niach, któ re od by ły si´

na prze strze ni lat 1617–1629 sta wi ło si´ sied miu set sa noc kich szlach ci ców

z pra wie trzy stu sie dem dzie si´ ciu ro dzin38. Oczy wi Êcie zde cy do wa na wi´k -

szoÊç z nich to ro dzi ny szlach ty ubo giej – czàst ko wej oraz za Êcian ko wej, któ -

re men tal no Êcià, try bem ̋ y cia czy wy kształ ce niem nie ró˝ ni ły si´ prak tycz nie

od chło pów39.

Po ni ̋ ej przed sta wiam po krót ce szeÊç ro dzin, któ re na prze strze ni

XVI–XVIII w. po sia da ły du ̋ e zna cze nie w wo je wódz twie ru skim, zwłasz cza

wÊród szlach ty sa noc kiej. Wy bra no je dy nie te fa mi lie, któ re zwià za ne by ły

z zie mià sa noc kà przez przy naj mniej kil ka po ko leƒ, a zwià zek ten nie ogra -

ni czał si´ je dy nie do po sia da nia kil ku wsi w jej ob r´ bie. Dla te go te˝ po zy cja

w paƒ stwie nie by ła ani je dy nym, ani pod sta wo wym wy ró˝ ni kiem przy

wy bo rze po ni˝ szych ro dzin.

36 K. PrzyboÊ, Wielka własnoÊç…, s. 100–101.37 Tam˝e, s. 101.38 O. Winnyczenko, Perepysy pospolytoho ruszennja szljachty sjanockoj zemli w 1617–1629 rokach,„Visnyk Lvivskoho Universytetu”, Ser. istor., 2002 nr 37/2, s. 13.39 Szacuje si´, ˝e w Rzeczypospolitej szlachta biedna stanowiła ok. 60% całej populacji szlacheckiej(U. Augustyniak, Historia Polski 1572–1795, Warszawa 2008, s. 258). Mo˝na przyjàç, ˝e w ziemisanockiej odsetek właÊcicieli czàstkowych – posiadajàcych cz´Êci wsi, czy zagrodowych wÊródszlachty był wy˝szy od Êredniej dla całego paƒstwa.

Rozdział I

15

Kmi to wieKmi to wie na le ̋ e li do naj bar dziej wpły wo wych ro dzin

w Kró le stwie Pol skim. Za pa no wa nia Ja giel lo nów sta le

na le ̋ e li do eli ty wła dzy w paƒ stwie40. Pierw szym udo ku -

men to wa nym êró dło wo przed sta wi cie lem tej ro dzi ny był

Kmi ta z Wi Êni cza, dzie dzic Da mia nic w wo je wódz twie

kra kow skim, wzmian ko wa ny w II po ło wie XIV stu le cia41.

W 1389 r. Wła dy sław Ja gieł ło nadał Pio tro wi Kmi cie, kasz te la no wi lu bel -

skie mu wsie Du biec ko, Stop ni ca, Iskaƒ i Ru szel czy ce. Przy pusz cza si´, ˝e

zie mie w re jo nie Dy no wa i zam ku So bieƒ, Szre nia wi ci z Wi Êni cza rów nie˝

otrzy ma li z nada nia Ja gieł ły42. Uzy ska ny w ten spo sób ma jà tek dał po czà tek

sze ro kiej ak cji osad ni czej, ja kiej do ko na li Kmi to wie w do li nie gór ne go Sa nu.

Głów nà sie dzi bà Kmi tów w Biesz cza dach był w XIV w. za mek So bieƒ, a na -

st´p nie ro dzi na prze nio sła si´ do po bli skie go Le ska.

Dzi´ ki kró lew skim nada niom i wła snej przed si´ bior czo Êci uda ło si´ Kmi -

tom zgro ma dziç naj wi´k szy ma jà tek w zie mi sa noc kiej. Ju˝ na prze ło mie

XIV i XV w. Piotr Kmi ta, kasz te lan lu bel ski po sia dał naj wi´ cej posia dło Êci

w Sa noc czyê nie43. Jed nak ̋ e w po ło wie XVI w. le ska li nia Kmi tów wy mar ła

i znacz nà cz´Êç sche dy po nich prze j´ ła ro dzi na Stad nic kich.

Stad nic cyStad nic cy na le ̋ e li do ro dzin, któ rych zna cze nie, za -

rów no pod wzgl´ dem go spo dar czym jak i po li tycz nym,

si´ ga ło da le ko po za ob szar zie mi sa noc kiej, a na wet wo -

je wódz twa ru skie go. Stad nic cy odzie dzi czy li spo rà cz´Êç

dóbr na le ̋ à cych do wy mar łych w 1553 r. Kmi tów.

Oprócz dwóch li nii Stad nic kich – na Le sku i Du biec ku,

naj wi´k szy kom pleks ma jàt ko wy zie mi sa noc kiej zo stał tak ̋ e po cz´ Êci

odzie dzi czo ny przez Her bur tów, Ste fa na Fre dr´ i Ste fa na Tar now skie go44.

40 R. Trawka, Kmitowie. Studium kariery politycznej i społecznej w póênoÊredniowiecznej Polsce,Kraków 2005, s. 15.41 Tam˝e, s. 47.42 A. Fastnacht, Osadnictwo…, s. 76–77.43 Tam˝e, s. 78.44 Rejestr poborowy ziemi sanockiej 1640, s. XLV–XLVI.

Szlachta sanocka w strukturze społecznej Rusi Czerwonej

20

Rozdział I

Andrzej Drohojowski, XVII w., portret ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku

21

Dro ho jow scyRo dzi na ta zo sta ła na zwa na przez Władysława Ło ziƒ -

skie go jed nà z naj zna mie nit szych i naj sta ro ̋ yt niej szych,od wie ków Êci Êle zwià za nych z dzie ja mi zie mi prze my -skiej52. Dro ho jow scy po sia da li swo je do bra i zna cze nie

tak ̋ e w Sa noc czyê nie. Po sia da li tu taj kil ka posia dło Êci

w po bli ̋ u sto li cy tej zie mi: Nie biesz cza ny, cz´Êç Wie lo po la, Zym bar to wà Wo l´,

Rat na wi c´, Moro chów, Wie trza ny, Mo krza ny, Za wad k´ Mo ro chow skà

i Po bied no. W 1641 r. prze j´ li je po swym krew nym An drze ju, sy no wie Ja na

To ma sza Dro ho jow skie go Zo fii z Bi rec kich – An drzej († po 1687 r.) i Fran ci -

szek († po 1690 r.). Dzi´ki temu dobra Drohojowskich stanowiły w tym

czasie 13 pod wzgl´dem wielkoÊci majàtek ziemski wÊród 17 najwi´kszych

kom plek sów dóbr w zie mi sa noc kiej53.

W II po ło wie XVI w. dzie dzi cem Jaç mie rza i kil ku oko licz nych wsi w zie mi

sa noc kiej był Sta ni sław Dro ho jow ski, któ ry od 1574 r. spra wo wał urzàd kasz -

te la na prze my skie go. Przed 1549 r. od był on stu dia w Kra ko wie, Wit tem ber -

dze oraz Pa dwie. Za je go spra wà Jaç mierz stał si´ jed nym z głów nych

oÊrod ków re for ma cji w zie mi sa noc kiej, a po tom ko wie kasz te la na prze my -

skie go przez pi´ç po ko leƒ po zo sta wa li wier ni wy bo rom re li gij nym przod ka54.

Dro ho jow scy to ko lej na ro dzi na, któ ra w ska li wo je wódz twa, a na wet kra ju

po sia da ła doÊç du ̋ e zna cze nie, jed nak ich ma jà tek w zie mi sa noc kiej nie był

tak du ̋ y, jak Kmi tów, Stad nic kich czy na wet Ba lów.

Ustrzyc cyUstrzyc cy, po dob nie jak Be re ̋ aƒ scy, Step nic cy i Ter -

lec cy by li jed nà z ro dzin wy wo dzà cych si´ z ro du knia -

ziów wo ło skich – Uni chow skich. Ich pro to pla sta, Ste fan

Jancz po cho dził z Woj na gu (Uni cho wa) na Za kar pa ciu.

Za za słu gi w słu˝ bie kró la W´ gier Ma cie ja Kor wi na zo stał on no bi li to wa ny i

otrzy mał herb Prze strzał55. Iwo nia i Teo do ryk, dwaj sy no wie Jan cza słu ̋ y li w

pol skich od dzia łach za ci´˝ nych. Teo do ryk zgi nàł w woj nie z Moł da wià, a

52 W. Łoziƒski, Prawem i lewem, t. 2, Kraków 1957, s. 111.53 Rejestr poborowy ziemi sanockiej z 1640 roku, s. XLIX.54 T. Âliwa, dz. cyt., s. 22–23.55 M. Augustyn, Dzieje rodzin szlacheckich herbu Przestrzał od XVI do XVIII w., „Bieszczad”, nr 9, s. 9.

Szlachta sanocka w strukturze społecznej Rusi Czerwonej

22

Rozdział I

Iwo nia zo stał w 1509 r. na gro dzo ny przez Zyg mun ta I kniaziostwem we wsi

kró lew skiej Wy sznie Brze gi, na zwa nej po tem Ustrzy ka mi Dol ny mi. Od te go

cza su da tu je si´ zwià zek ro dzin her bu Prze strzał z zie mià prze my skà i sa noc kà.

Na prze ło mie XVI i XVII w. po po dzia le daw nych dóbr kmi tow skich, nie -

wiel kà cz´Êç wsi wy ku pi ły od spad ko bier ców spo krew nio ne ze so bà bo gat -

sze ro dzi ny knia ziow skie: Dwer nic cy, Po laƒ scy, Czer nec cy, Za twar nic cy,

a tak ̋ e Ustrzyc cy56. Wej Êcie w gro no po sia da czy ziem skich da wa ło im mo˝ -

li woÊç udzia łu w sa mo rzà dzie szla chec kim. Po tom ko wie Jan cza z Uni cho wa

sta li si´ wła Êci cie la mi ˚u ra wi na, Chmie la, a tak ̋ e po ło wy wsi Kryw ka57.

Pierw szy mi ak tyw ny mi po li tycz nie przed sta wi cie la mi Ustrzyc kich by li

J´ drzej oraz je go syn Ma ciej Sta ni sław. Ten ostat ni, jak ju˝ wspo mnia no był

jed nym z naj cz´ Êciej wy bie ra nych przez szlach t´ po słów zie mi sa noc kiej.

Ma ciej Au gu styn na zy wa go jed nà z naj bar dziej wpły wo wych po sta ci ów cze -

sne go ˝y cia pu blicz ne go w zie mi sa noc kiej i prze my skiej58.

Ma ciej Sta ni sław Ustrzyc ki pod jàł sta ra nia o za mia n´ dzie dzicz nie po sia da -

nych Ustrzyk Gór nych na Ustrzy ki Dol ne z Ja sie niem. Uzy skał przy tym po -

par cie szlach ty sa noc kiej, a na st´p nie sej mu. W zwiàz ku z tym, w 1667 r. Jan

Ka zi mierz wy ra ził zgo d´ na za mia n´ i tym sa mym ro dzin na od 158 lat wieÊ

Ustrzyc kich sta ła si´ wresz cie ich wła sno Êcià59. Jed nym z ar gu men tów prze -

ma wia jà cych za zgo dà na za mia n´ wsi dzie dzicz nej na kró lew skà by ło za ło ̋ e -

nie przez Ma cie ja Sta ni sła wa ko Êcio ła w Ja sie niu. Ustrzyc cy do po ło wy XVII w.

by li wy znaw ca mi pra wo sła wia. Do pie ro sy no wie J´ drze ja, byç mo ̋ e pod

wpły wem po by tu w ko le gium je zu ic kim, prze szli na ka to li cyzm.

Dzi´ ki mał ̋ eƒ stwu z Ma rian nà Brze ziƒ skà, Ma ciej Sta ni sław po wi´k szył stan

po sia da nia ro dzi ny o szeÊç wsi po ło ̋ o nych pod Rze szo wem. Rów nie˝ je go naj -

młod szy syn – Kle mens Igna cy Ustrzyc ki (ur. w 1669), wzbo ga cił si´ dzi´ ki ko -

rzyst ne mu ma ria ̋ o wi. Fran cisz ka z Tar now skich Ustrzyc ka wnio sła w dom m´ ̋ a

do bra po ło ̋ o ne w oko li cach Kro sna60. Sy no wie Kle men sa zmar li bez po tom nie

i z ni mi za koƒ czył si´ zwià zek ro dzi ny Ustrzyc kich z Ustrzy ka mi Dol ny mi, któ re

po ło ̋ o ne by ły wprawdzie w zie mi prze my skiej, ale tu ̋przy gra ni cy z Sa noc czy znà61.56 Tam˝e, s. 28.57 Rejestr poborowy ziemi sanockiej 1640, s. 15 i 79.58 M. Augustyn, dz. cyt., s. 31.59 Tam˝e, s. 35.60 Tam˝e, s. 37.61 Tam˝e, s. 39.

64

Szlachta w mundurach wojewódzkich (Szlachta na polu elekcyjnym),

pocz. XIX w. (fragment obrazu), ze zbiorów Muzeum Okr´gowego w Rzeszowie

65

Nie tyl ko dzi´ ki po ten cja ło wi go spo dar cze mu, ale rów nie˝ pod wzgl´ -

dem zna cze nia na lo kal nej are nie po li tycz nej Ba lo wie na le ̋ e li do pierw szych

ro dzin zie mi sa noc kiej. Mi mo te go, jed nak nie uda ło si´ im na trwa łe uzy skaç

choç by po Êled niej sze go ze Êwiec kich urz´ dów se na tor skich. Brak rów nie˝

wÊród Ba lów se na to rów du chow nych.

Na pod sta wie do st´p nych êró deł nie wie le mo ̋ e my po wie dzieç o szcze -

gó łach dzia łal no Êci po li tycz nej Ba lów do II po ło wy XVI w. W ka˝ dym ra zie ju˝

wów czas Ba lo wie na le ̋ e li do naj bar dziej wpły wo wych ro dzin zie mi sa noc -

kiej. Âwiad czà o tym przede wszyst kim ich po zy cja ma jàt ko wa i pia sto wa ne

urz´ dy, a tak ̋ e za wie ra ne przez po tom ków Pio tra z W´ gier ma ria ̋ e z ro da -

mi se na tor ski mi.

Po czà tek XVII w. przy niósł dzia łal noÊç pod ko mo rze go Pio tra Ba la, któ ry

dzi´ ki znacz ne mu ma jàt ko wi i za pew ne tak ̋ e wy kształ ce niu oraz ce chom

wro dzo nym zy skał znacz ny au to ry tet wÊród miej sco wej szlach ty. Za dbał on

o edu ka cj´ sy nów – Ada ma i Ste fa na, któ rzy po dob nie jak oj ciec we szli w

skład eli ty po li tycz nej zie mi sa noc kiej. Pierw szy z nich, choç pia sto wał je dy -

nie urzàd cho rà ̋ e go prze my skie go, był a˝ sied mio krot nie wy bie ra ny po -

słem na sejm.

W II po ło wie XVII w. trzech przed sta wi cie li ro dzi ny spra wo wa ło urzàd

pod ko mo rze go sa noc kie go. Cho dzi tu mia no wi cie o wspo mnia ne go Ste fa -

na Ba la i je go dwóch sy nów Sta ni sła wa i Ja na 232, spo Êród któ rych zwłasz cza

oj ciec ak tyw nie dzia łał na po lu sej mi ko wym. Dzi´ ki mał ̋ eƒ stwu z Zo fià

Rozdział IV

DZIAŁALNOÂå POLITYCZNA

I WOJSKOWA BALÓW

DziałalnoÊç polityczna

232 Urz´dnicy województwa ruskiego..., s. 278–279.

96

przy pad ku jed nak, w II po ło wie XVIII w., Karsz nic cy, dzie dzi czà cy po Ba lach,

nie chcie li pła ciç czyn szów od owej kwo ty za pi sa nej na Ba li gro dzie i w zwiàz -

ku z tym pro ce so wa li si´ z Ga li cyj skà Pro ku ra to rià Skar bo wà371.

Z za pi sów do ko ny wa nych przez mał ̋ on ki Ba lów na le ̋ y tu wy mie niç do -

na cje na rzecz pa ra fii jaç mier skiej za pi sa ne przez wdo w´ po cho rà ̋ ym prze -

my skim Ada mie, Re gi n´ Kon stan cj´ ze Słu pec kich z Ko nar. W 1646 r.

prze ka za ła ona ko Êcio ło wi w Jaç mie rzu w wiecz ne po sia da nie dla szko ły

grunt dla ba ka ła rza i or ga ni sty. Rok póê niej miej sco wa pa ra fia uzy ska ła od Re -

gi ny Ba lo wej grunt o na zwie Ob sza ry. Na to miast w 1650 r. prze ka za ła trzy ro -

le kmie ce: Pie ni ków k´, Pod łe Bło nia i Ja ni ków k´372. Na to miast w 1728 r.

w Woł ko wyi, daw nej wsi nale˝àcej do Balów, Ju sty na ze Stad nic kich Orze -

chow ska pri mo vo to Ba lo wa, ufun do wa ła ka pli c´ fi lial nà pa ra fii ho czew -

skiej373.

W 1745 r., gdy bi skup prze my ski Wa cław Sie ra kow ski od by wał wi zy ta cj´

pa ra fii ho czew skiej, w jej ob r´ bie oprócz ko Êcio ła pa ra fial ne go ist nia ło jesz -

cze pi´ç ka plic; w Âred niej Wsi, Woł ko wyi, Ba li gro dzie, Raj skiem i Po la nie.

Cho cia˝ nie ist nia ła ju˝ Êwià ty nia ho czew ska, któ rà wy sta wił Mi ko łaj Bal, to

trzy pierw sze z wy mie nio nych ka plic ufun do wa li Ba lo wie, wzgl´d nie ich mał -

˝on ki374. Do dziÊ z tych fun da cji za cho wał si´ je dy nie ko Êciół w Âred niej Wsi.

Po nie wa˝ wo je wódz two ru skie za miesz ki wa li oprócz rzym skich ka to li ków

tak ̋ e uni ci i pra wo sław ni, na prze strze ni lat na te re nie epar chii prze my skiej, do

któ rej na le ̋ a ła zie mia sa noc ka, wy kształ cił si´ pa tro nat nad cer kwià. Patroni,

tzw. kolatorzy mie li za za da nie opie ko waç si´ pa ra fia mi w wy mia rze du cho wym

i ma te rial nym. Prze ja wiał si´ on m.in. w przed sta wia niu swo je go kan dy da ta na

be ne fi cjum i oczy wi Êcie po mo cy ma te rial nej dla pa ro cha oraz obiek tów pa ra -

fial nych. Po dob nie jak w ca łej Rze czy po spo li tej, w epar chii prze my skiej do mi -

no wał pa tro nat szla chec ko -ma gnac ki375. Tak ̋ e Ba lo wie w swo ich do brach,

w któ rych wÊród chło pów do mi no wa li uni ci, ob j´ li swo im pa tro na tem

ich pa ra fie. Przy kład przy no si nam list Alek san dra Ba la do bi sku pa Onu fre go

Rozdział V

370 Tam˝e, s. 239.372 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, s. 359.373 Tam˝e, t. XIII, s. 875.374 T. Maƒkowski, dz. cyt., s. 28.375 M. Kaznowski, Patronat magnacko-szlachecki unickich cerkwi parafialnych na Podkarpaciu wXVIII w. (na przykładzie okolic Drohobycza i Sanoka), „Fasciculi Musei Regionalis Brzozoviensis, nr2, 2007, s. 88–89.

97

Formacja kulturalna i religijna Balów

Ufundowany przez Balów

w XVI w. koÊciół w Âredniej

Wsi – najstarsza drewniana

Êwiàtynia w Bieszczadach

122

Jacek Malczewski, Portret Marii Balowej (1906), własnoÊç Fundacji im. Raczyƒskich

przy Muzeum Narodowym w Poznaniu

123

Gdy po dzi wia my licz ne ob ra zy Jac ka Mal czew skie go, wie lo krot nie

mo˝emy uj rzeç znaj du jà cà si´ na nich po staç Ma rii Kin gi z Bru nic kich

Ba lo we j437, któ ra w 1898 r. zo sta ła ˝o nà Sta ni sła wa Ja ku ba Ba la, star sze go

od niej o dzie wi´ç la t438.

Póê niej sza mu za Mal czew skie go uro dzi ła si´ 26 VII 1879 r. w Za lesz czy -

kach, w za mo˝ nej ro dzi nie zie miaƒ skiej, ja ko Ja dwi ga Ma ria Bru nic ka439.

Praw do po dob nie ja ko ko bie ta nie tu zin ko wa, wy ró˝ nia jà ca si´ nie tyl ko wy -

jàt ko wà uro dà, wo la ła u˝y waç rzad kie go wów czas imie nia Kin ga, a w oso bi -

stych li stach pod pi sy wa ła si´ „Ki nia Bal”. Przy bra ne imi´ bar dzo do niej

przy lgn´ ło. O tym, jak bar dzo, Êwiad czy choç by za pis w od pi sie ak tu zgo nu,

prze cho wy wa nym w Bi blio te ce PAU w Kra ko wie, gdzie zmar ła zo sta ła za pi -

sa na ja ko Ma ria Kin ga440. Rów nie˝ jed na z jej có rek no si ła jej uko cha ne przy -

bra ne imi´.

Rozdział VII

MUZA JACKA MALCZEWSKIEGO

I JEJ CÓRKI

BALOWIE I ARTYÂCI

W I POŁOWIE XX WIEKU436

Pani na Tuligłowach

436 Balowie przez XIX i pierwszà połow´ XX w., podobnie, jak w dobie Polski szlacheckiej, niepozostali zupełnie anonimowi na tle historii. Trzeba jednak zaznaczyç, ˝e dokładne przedstawieniedziejów rodziny Balów po 1772 r. wymaga jeszcze wielu szczegółowych ustaleƒ . W niniejszymrozdziale przybli˝ono jedynie kilka epizodów zwiàzanych ze Stanisławem Balem i jego rodzinà. 437 Rodzina Brunickich miała korzenie ˝ydowskie, a wywodziła si´ z Bawarii, gdzie w 1813 r. IgnacyBrunicki (Izaak Brunstein) uzyskał wraz z bratankiem tytuł barona. Zobacz: S. Leitgeber, NowyAlmanach Bł´kitny, Poznaƒ–Warszawa 1993, s. 12.438 D. Kudelska, Dukt pisma i p´dzla. Biografia intelektualna Jacka Malczewskiego, Lublin 2008, s. 236.Wi´kszoÊç podanych tutaj faktów, dotyczàcych zwiàzku artysty z Balowà zostało zaczerpni´te z tegoopracowania. 439 Tam˝e, s. 235.440 Odpis aktu zgonu Marii Kingi z Brunickich Balowej, Papiery Stanisława i Marii Kingi z Brunickich1907–1955, Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, rkps 9438. [dalej: Bibl. PAU Kraków]

128

Rozdział VII

456 D. Krawczyk, dz.cyt.457 D. Kudelska, dz. cyt., s. 282–283.458 J. Czapski, Âwiat w moich oczach, rozmowy przeprowadził P. Kłoczowski, Zàbki–Pary˝ 2000, s. 168.459 Tam˝e, s. 168.

był rów nie˝ Por tret Ma rii Ba lo wej, uwa ̋ a ny za je dy ny tak na praw d´ au ten tycz -

ny wi ze ru nek mu zy, na ma lo wa ny przez Mal czew skie go. Dzie ło to z 1906 r.,

w trak cie II woj ny Êwia to wej zo sta ło zra bo wa ne przez Niem ców, a na st´p nie

od zy ska ne i od 1956 r. prze cho wy wa ne w Mu zeum Na ro do wym w Po zna -

niu456.

„Ki nia” przez la ta po zo sta wa ła mło da wy glà dem i du chem. Na zdj´ ciach

z okre su mi´ dzy wo jen ne go, z uwa gi na po dob ny styl ubie ra nia, wy glà da jak

ró wie Êni ca swo ich do ro słych có rek. Do sko na le czu ła si´ w to wa rzy stwie lu -

dzi z młod sze go po ko le nia457. Pod jej uro kiem po zo sta wał przez pe wien czas

Jó zef Czap ski, młod szy od Ba lo wej o nie mal dwa dzie Êcia lat. W 1932 r. wy -

bra li si´ ra zem w po dró˝ do Włoch458. Wła Ênie Czap ski twier dził, ˝e to ona

gwał tow nie ze rwa ła z Mal czew skim459.

Komitet obchodów jubileuszu 50-lecia twórczoÊci Jacka Malczewskiego w 1925 r. Jednym

z członków komitetu był Adam Bal, starosta krakowski

129

Zwià zek Jac ka Mal czew skie go i Ma rii Ba lo wej za koƒ czył si´ przed wy bu -

chem I woj ny Êwia to wej, ale jesz cze po 1918 r. utrzy ma ły si´ pew ne kon tak ty

ro dzi ny Ba lów ze zna nym ma la rzem. Po raz ostat ni go Êcił u nich w 1913 r.

Z pew no Êcià był tam w sierp niu, na co wska zu je je den z je go szki cow ni ków.

Z Ki nià wi dział si´ jesz cze po kil ku mie sià cach, w li sto pa dzie – byç mo ̋ e

rów nie˝ w ma jàt ku jej m´ ̋ a. Spo tka nie by ło zda je si´ ostat nim, gdy obo je

jesz cze po zo sta wa li so bie bli scy460.

Tak ̋ e i w la tach póê niej szych za pew ne mu sia ło do cho dziç do spo tkaƒ

by łych ko chan ków, gdy˝ „Ki nia” cz´ sto by wa ła w Kra ko wie, a Ba lo wie po -

sia da li tam ka mie ni c´ przy uli cy Pie rac kie go 7. Ja cek Mal czew ski zo stał rów -

nie˝ za pro szo ny na wspo mnia ny ju˝ Êlub Kin gi Ba lów ny z Je rzym Tur no

w 1923 r. Ja dwi ga Ma ria, czy te˝, jak sa ma wo la ła, Ma ria Kin ga z Bru nic kich

Ba lo wa, zmar ła 3 stycz nia 1955 r. w Kra ko wie461.

Tu li gło wy i ich wła Êci cielB´ dàc na Ukra inie, zmie rza jàc dro gà z Sam bo ra do Lwo wa war to w Rud -

kach od biç na wschód, by po kil ku ki lo me trach do trzeç do Ba low skich Tu -

li głów. Miej sco woÊç ta swo jà me try kà si´ ga XV w. Jej wła Êci cie la mi by ły

ro dzi ny: Ku na tów, Ko ryt ków, Hu miec kich i Gozdz kich. Na po czàt ku XIX w.

Tu li gło wy na le ̋ a ły do Jac ka Fre dry, oj ca Alek san dra – słyn ne go ko me dio pi -

sa rza. Ba lo wie sta li si´ wła Êci cie la mi tu tej sze go ma jàt ku praw do po dob nie

jesz cze w I po ło wie XIX w.462. Do dziÊ za cho wał si´ tu taj eklek tycz ny pa ła cyk,

wznie sio ny sta ra niem Sta ni sła wa Ba la w koƒ cu XIX w. Byç mo ̋ e za adap to -

wa no tu star szy obiekt, jed nak sam pro jekt przy pi sy wa ny jest spół ce zna -

nych wie deƒ skich ar chi tek tów – Fer dy nan da Fel l ne ra i Her ma na Hel me ra.

W po bli ̋ u pa ła cu znaj du je si´ jesz cze ofi cy na, któ ra z uwa gi na ko lum no wy por -

tyk przy po mi na dwo rek, a obok niej stojà daw ne za bu do wa nia go spo dar cze.

Obec nie w daw nym pa ła cu Ba lów mie Êci si´ sa na to rium dla cho rych na

gruê li c´. Pa trzàc na ota cza jà cy ca łoÊç za bu do waƒ, za nie dba ny daw ny park

pa ła co wy, po któ rym spa ce ru jà ubra ni w dre sy gruê li cy, a˝ trud no so bie wy -

obra ziç, ˝e przed I woj nà Êwia to wà znaj do wa ła si´ tu pra cow nia Jac ka

Balowie i artyÊci w I połowie XX wieku

460 D. Kudelska, dz.cyt., s. 280, 286.461 Tam˝e, s. 286.462 G. Ràkowski, dz. cyt., s. 473.

134

Na sa lo nach Lwo wa, Kra ko wa i Po zna niaNie tyl ko ma jàt ko wa, ale tak ̋ e to wa rzy ska po zy cja Ba lów u schył ku XIX

i na po czàt ku XX stu le cia by ła bar dzo wy so ka. O Sta ni sła wie Ba lu (†1947)

oraz je go ˝o nie i cór kach wspo mi na w swo ich za pi skach Ali na z Chwist ków

Da wi do wi czo wa, cór ka słyn ne go ma la rza i ma te ma ty ka – Le ona Chwist ka474.

Mu za Jac ka Mal czew skie go doÊç cz´ sto od wie dza ła tzw. fi ve’y, spo tka nia or -

ga ni zo wa ne w ka˝ dy wto rek przez Ol g´ Chwist ko wà w kra kow skim miesz -

ka niu na ul. Szuj skie go. Po prze nie sie niu si´ Chwist ków do Lwo wa tra dy cja

ta by ła kon ty nu owa na. Go Êci li u nich licz ni przed sta wi cie le Êro do wi ska ar -

ty stycz ne go i na uko we go II Rzecz po spo li tej, jak Jan Le choƒ, Sta ni sław Es tre -

icher, Je rzy Kos sak oraz je go cór ki Mag da le na Sa mo zwa niec i Ma ria

Paw li kow ska -Ja sno rzew ska475. Ba lo wa by ła wiel kà ozdo bà […] kra kow skichfi ve'ów – jak pi sa ła o niej Ali na Da wi do wi czo wa476.

Umi ło wa nie dla sztu ki w ro dzi nie Ba lów po zo sta ło ̋ y we przez dłu gie la ta po

za koƒ cze niu zwiàz ku Ki nii i Mal czew ski go. Jed na z có rek Sta ni sła wa i Ma rii – He -

le na (1904–1996) pod j´ ła de cy zj´ o stu dio wa niu ma lar stwa, a gdy po Êlu bie z Ja -

nem Zyg mun tem My ciel skim za miesz ka ła w Wi Ênio wej nad Wi sło kiem, go Êci ła

tam z m´ ̋ em wie lu ar ty stów. Oprócz nie zwy kłej at mos fe ry, ma la rze przy je˝ d˝a -

jà cy do Wi Ênio wej, cz´ sto lu dzie nie za mo˝ ni, uzy ski wa li wspar cie fi nan so we od

paƒ stwa My ciel skich, któ rzy ch´t nie ku po wa li dzie ła swo ich go Êci477.

Wi Ênio wà od wie dzał tak ̋ e Le on Chwi stek. Ali na Da wi do wi czo wa opi su je,

jak pew ne go dnia jej oj ciec za po wie dział przez te le fon, ̋ e przy je dzie ze zna jo -

my mi z Wi Ênio wej na obiad do ro dzin ne go do mu ˝o ny w Ja Êle. Có˝ to by ło za

ar ty stycz ne to wa rzy stwo! Oprócz paƒ stwa My ciel skich, któ rzy obo je ukoƒ czy -

li ASP, mał ̋ eƒ stwo Cy bi só w478 oraz Zyg munt My ciel ski, szwa gier He le ny z Ba -

lów, wów czas mło dy, ale ju˝ bar dzo zna ny kom po zy tor. Funk cje go spo da rza w

Ja Êle peł nił Hu go Ste in haus, brat Ol gi Chwist ko wej, słyn ny ma te ma tyk479.

Rozdział VII

474 A. z Chwistków Dawidowiczowa, „Zeschni´te liÊcie i kwiat…”. Wspomnienia, Kraków 1989.475 Tam˝e, s. 59–79.476 Tame, s. 70.477 A. Har´dziƒska, DziałalnoÊç kulturalna rodziny Mycielskich w latach 1867–1939[w:] Barbizon WiÊniowski. Mecenat artystyczny Mycielskich w WiÊniowej 1867–1939. Pami´tnik wystawy pod redakcjà T. Szeteli¬-Zauchowej, Rzeszów 1997, s. 58.478 Maria Balowa, podobnie jak Józef Czapski była zaprzyjaêniona z Janem Cybisem i Hannà Rudzkà-Cybisowà. Podczas wspólnej podró˝y do Włoch wysyłali im kartki pocztowe. D. Kudelska, s. 284.479 A. z Chwistków Dawidowiczowa, dz. cyt. s. 72.

135

Balowie i artyÊci w I połowie XX wieku

Tytus Czy˝ewski, Portret Heleny Mycielskiej (1904–1996), lata trzydzieste XX w.,

ze zbiorów Muzeum Okr´gowego w Rzeszowie