atatürk dönemi türk-rus ilişkileri

8/2/2019 Atatrk Dnemi Trk-Rus ilikileri

1/167

ATATRK DNEM TRK RUS LKLER

Hazrlayan: Bilgihan OLAKDanman: Prof. Dr. lker ALP

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Tarih Anabilim Dal,Yakna Tarihi Bilim Dal iin ngrd

YKSEK LSANS TEZ olarak hazrlanmtr.

Edirne

Trakya niversitesiSosyal Bilimler Enstits

Ocak, 2007


2/167

I

NSZ

Trk - Rus ilikileri, Rusyann Karadenizi bir Rus gl haline getirerek stanbulu ve

Boazlar ele geirdikten sonra scak denizlere kmak istemesi sebebiyle devaml

mcadelelerle gemitir. ok nadir zamanlarda bu tarih dman milletler birbirleriyle dost

olabilmilerdir. Rusyada Ekim 1917de Bolevikler iktidar ele geirdikten sonra gizli

antlamalar aklayarak Trkiye konusunda arlk Rusyasnn politikasn gtmediklerini

belirtmek istemilerdir. ki devlet arasnda yzyllardr devam eden geleneksel dmanlk,

Mill Mcadele dneminde kurulan Trk - Sovyet dostluu ile yklmtr. Trkiye,

emperyalizme kar ulusal bamszlk sava verirken Sovyet Rusya da tilaf Devletleri

tarafndan desteklenen kar devrimci glerle ve Polonya ile savayordu. Bu bakmdan her

iki lke de ayn dmana kar savatklar iin birbirlerini mttefik olarak grmlerdir.

Atatrk, Trk - Sovyet ilikilerini iki devlet arasnda karlkl dayanma olarak

nitelendirmitir. Onun iin nemli olan rejim deil, komuluktur. Sovyet Rusya ise, Boazlar

ve Anadoluya sahip dost bir Trkiyenin varln kendi karlar asndan yararl grmtr.

Kurtulu Savana destek verirken komnizmin Trkiyede yaylmas ynnde faaliyetlerde

bulunmutur.

Trk - Rus ilikileri ile ilgili Trkiyedeki yksek retim kurumlarnda pek ok

yksek lisans ve doktora tezi kaleme alnmtr. Atatrk Dnemi Trk - Rus likileri adl

tezimizde, Osmanl - Rus ilikileri hakknda bir n bilgi verdikten sonra, yzyllardr sren

dmanln nasl dostlua dntn, Atatrkn Sovyet politikasn, Kurtulu Sava

srasndaki Sovyet yardmlarn 1919la 1938 yllar arasnda ele aldk. altmz dneme

damgasn vuran kiilerin hatralarnn yaynlanm olmas iimizi kolaylatran balca etken

oldu. zellikle Kzm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy ve Yusuf Kemal Tengirenk gibi

ahsiyetlerin eserlerinden istifade ettik. Sovyetler Birlii ile ilgili Meclisteki dnceleri GizliCelse Zabtlarndan takip ettik. Bata, Akdes Nimet Kurat, Mehmet Saray, Kamuran Grn

gibi konuya vkf pek ok ilim adammzn basl kitaplarn, konuyla ilgili yazlm

makaleleri, sempozyum bildirilerini, yksek lisans ve doktora tezlerini inceledik. Bu dneme

ilikin ariv vesikalar grlmeden gerek anlalamayacandan Babakanlk Cumhuriyet

Arivinde bulunan belgeleri taradk.


3/167

II

Drt blmden meydana gelen tezimizin birinci blmnde; XIX. yzyldaki ve I.

Dnya Savandaki Trk - Rus ilikilerini, Bolevik htillini ve Brest - Litovsk

Antlamasn ele aldk. kinci blmde; Kongreler dneminde resm olmayan ilk Trk -

Sovyet ilikilerinin balamasn, TBMMnin alyla birlikte Rusyaya ilk resm heyetingnderilmesini ve ttihat Paalarn Rusyadaki faaliyetlerini inceledik. nc blmde;

Kurtulu Savanda Dou Cephesini, Moskova ile Kars Antlamalarn ve Kurtulu

Savanda Sovyet yardmlarn akladk. Ancak bu blmde akladmz Sovyetler

Birliinden Trkiyeye ulaan yardm malzemesinin miktar, mevcut kaynaklarda byk

farkllklar gstermektedir. Salkl bir liste dzenlemeye olanak bulunmamaktadr. Bu

yardmn kaynaklar hakknda Sovyet makamlarnn hibir zaman zikretmedikleri bir hususa

bu blmde deindik. Bu da, Sovyetlerin Trkiyeye gnderdikleri yardmn Buhara Halk

Cumhuriyeti tarafndan temin edilmesidir. Drdnc blmde ise; Lozan Konferans srasndaSovyetlerin Boazlar konusundaki tutumunu, Trk - Sovyet ilikilerinde ibirlii yllarn,

Montr Konferans ile ilikilerdeki yol ayrmn ortaya koyduk. Son olarak da Atatrkn

Sovyetler Birlii ve Komnizm hakkndaki dncelerine yer verdik.

Her zaman grlerinden faydalandm Blm Bakanmz ve danmanm, deerli

hocam Sayn Prof. Dr. lker ALPe, tezin hazrlan esnasnda bana yol gsteren Sayn Yrd.

Do. Dr. Blent ATALAYa, yakn ilgi ve desteini grdm Sayn Prof. Dr. Mehmet

SARAYa, teekkr bir bor bilirim. Son olarak almalarmn her safhasnda yanmda olup

sevgilerini esirgemeyen Anneme, Ablama, Dr. Seile, deerli arkadam Ara. Gr. Aye

TERZOLUna sonsuz teekkrler

Bilgihan OLAK

Edirne 2007


4/167

III

KONU: ATATRK DNEM TRK RUS LKLER

HAZIRLAYAN: BLGHAN OLAK

ZET

Trkiye ile Rusya arasnda yzyllardr sren ilikiler iinde eitli iniler ve klar

yaanmtr. Trk - Rus savalar iki lke arasndaki komuluu zedelemitir. 1917 ylnda

Rusyada meydana gelen Bolevik htilliyle arlk rejiminin yklmasndan sonra Sovyet

Rusya, emperyalizm kart bir tutum izlemitir. Bunun sonucunda da o gne kadar genellikle

dmanca gelimi olan Trk - Rus ilikileri, Batllar karsnda ortak noktada bulumutur.

ok zor artlar altnda giriilen Mill Mcadele hareketinin d politikasnda, Sovyet

Rusyann zel bir yeri vardr. Mustafa Kemal Paa, TBMMnin almasndan sonra 26 Nisan

1920de Sovyet Lideri Lenine bir mektup gndererek Ulusal Kurtulu Mcadelesi iin sava

malzemesi ve madd yardm talebinde bulunmu, emperyalistlere kar da ibirlii nermitir.

Sovyetlerle ilk resm temas, Mustafa Kemal Paann bu mektubuyla balamtr. Daha sonra

1920de Bekir Sami Bey, 1921de de Yusuf Kemal Bey heyetleri Moskovaya gnderilmitir.

Sonuta, 16 Mart 1921de taraflar arasnda Moskova Dostluk ve Kardelik Antlamas

imzalanmtr. Bu antlama, Sovyet Rusya ile yeni Trkiye arasnda ilk diplomatik

antlamadr. Batl devletler Anadoluda Sevr Antlamas dorultusunda kk devletler

grmek isterlerken, yeni Trk Devleti, Sovyet Rusya gibi byk bir devlete Misk- Mill

snrlar iindeki byk siyasal yapsn onaylatarak bu uluslararas oyunu bozmutur.

Kurtulu Savandan sonra da iki lke arasndaki iyi ilikiler srmtr. Musul sorununun

Trkiye aleyhine zmlendii dnemde, iki devlet 17 Aralk 1925te Dostluk ve Tarafszlk

Antlamas imzalamlardr. 1919 ylndaki koullar sebebiyle balayan emperyalist batya

kar kader birlii, 1923ten sonra ibirliine dnmtr. 1936 ylndaki Montr Konferans

ise Trkiyenin Rusya ile olan ilikilerinde yeni gelimelerin balangc olmutur. 1919dan

1938e kadar Mustafa Kemal Paann izledii Sovyet politikas, iki lke arasnda iyi

komuluk ve dostluk ilikilerinin kurulmasn ve devamn salamtr.

Anahtar kelimeler : Moskova Antlamas, Bolevik htilali, Kurtulu Sava, Sovyet

Rusya, Trkiye Komnist Partisi.


5/167

IV

SUBJECT: IN THE PERIOD OF ATATRK TURKISH RUSSIAN RELATIONS

PREPARED BY: BLGHAN OLAK

SUMMARY

There have been positives and negatives in an evoluing relationship which goes back

to centruies between Turkey and Russia. Turkish Russian wars damaged the relationship

between two neighboring countries. Following the Bolshevik revolution occured in Russia in

1917 and the collapse of the tsarist regime, the Soviet Union pursued an anti-imperialist

policy. As a result of this, Turkish Russian relations that had been generally developed

enemily so far moved forward to a point where they have the common good against the West.

The Soviet Union had an important role in the foreign policy of the national struggle

movement achieved under very difficult conditions. Mustafa Kemal Pasha requested for

equipment and financial help for the national independence struggle on 26 April 1920 after

the Turkish Grand National Assembly opened and also suggested a cooperation against the

imperialists by sending a letter to the Soviet leader Lenin. The first formal contact with the

Soviet Union was started owing to this Mustafa Kemal Pashas letter. Later, in 1920 Mr.

Bekir Samis delegations and in 1921 Mr. Yusuf Kemals delegations were sent to Moscow.

In consequence, on 16 March 1921 Moscow treaty of peace and friendship was signed

between the two sides. This was the first diplomatic treaty between the Soviet Union and thenew Turkish Rpublic. Whereas the Western powers desired to see small states in Anatolia in

accordance with Sevres Treaty, the new Turkish Republic ruined this international plan by

getting a big state like Soviet Union to approve its political structure within the national

borders of Turkey. Friendly relations between two countries was continued also after the War

of Independence. In the period that the question of Mosul was solved against Turkey, two

countries signed a treaty of neutrality and nonaggression on 17 December 1925. The common

good that two countries acted for in opposition to the imperialist West due to the conditions in

1919 turned into a cooperation after 1923. Montreux Convention in 1936 marked a new phasein Turkish Russian relations. The Soviet policy that Mustafa Kemal Pasha pursued from

1919 to 1938 led to the establishment and maintenance of good neighborly and friendly

relations between the two countries.

Key words : Treaty of Moscow, Bolshevik Revolution, War of Independence, Soviet

Union, Turkish Communist Party.


6/167

V

NDEKLER

NSZ......I

ZET...........III

SUMMARY..................................................................................................IV

NDEKLER......V

KISALTMALAR......VIII

GR..............IX

I. BLM

XIX. YZYILDAN I. DNYA SAVAININ SONUNA KADAR

OSMANLI - RUS LKLER

A. XIX. YZYIL BOYUNCA LKLERDEK GELMELER.......................................1

1. 1806 - 1812 Osmanl - Rus Sava ve Srp syan.......1

2. 1828 - 1829 Osmanl - Rus Sava ve Yunan syan.......2

3. Msr ve Boazlar Meselesi.....3

4. Krm Sava ve Paris Antlamas.......4

5. 1877 - 1878 Osmanl - Rus Sava (93 Harbi)....7

B. I. DNYA SAVAI SIRASINDA TRK - RUS LKLER..........................................10

1. Sava Srasndaki Gizli Antlamalarda Rusya......12

2. Kafkas Cephesi..........13

3. Bolevik htilli.........14

4. Erzincan Mtarekesi......19

5. Brest - Litovsk Antlamas........21

II. BLM

TRKKURTULU SAVAIHAZIRLIK DNEMNDE SOVYET

RUSYA LE LKLER

A. TRK - SOVYET YAKINLAMASININ BALAMASI.........................................26

1. ki lkeyi Yaknlatran Sebepler.....26


7/167


8/167

VII

IV. BLM

TRK KURTULU SAVAI SONRASI SOVYET RUSYA LE

LKLER

A. LOZAN KONFERANSI SIRASINDA BOAZLAR SORUNU VE TRK - SOVYET

LKLER..............................................................................................................................94

1. Lozan Konferansna Rusyann Katlmas ve Gelien Olaylar................................94

2. Boazlar zerine Mzakereler ve Sonular............................................................96

B. TRK - SOVYET LKLERNDE BRL.............................................................102

1. 1925 Dostluk ve Tarafszlk Antlamas.....103

2. 1927 Ticaret Antlamas.....1053. 1929 Protokol........107

C. TRK - SOVYET LKLERNDE YOL AYRIMI.......................................................110

1. Montr Boazlar Konferans ncesi Dnya Siyasetindeki Gelimeler..............110

2. Montr Boazlar Konferans ve Trk - Sovyet likilerindeki Deiim.................111

D. ATATRK VE KOMNZM...........................................................................................115

1. Atatrkn Sovyetler Birlii ve Komnizm Hakkndaki Dnceleri....115

2. Atatrkn Kurdurduu Trkiye Komnist Frkas................................................119

SONU....122

KAYNAKA.................................................................................................124

DZN.......................................................................................................................130

EKLER................................................................................................................................138


9/167

VIII

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleik Devletleri

Bk. : Bakanl

C : Cilt

ev. : eviren

D : Devre

ed. : Editr

Gnkur. : Genelkurmay

: tima

Md. : Madde

MEB : Milli Eitim Bakanl

s. : Sayfa

t.siz : Tarihsiz

TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi

TDK : Trk Dil KurumuTKF : Trkiye Komnist Frkas

TTK : Trk Tarih Kurumu

v.d. : Ve Dierleri

yay. haz. : Yayna Hazrlayan


10/167

IX

GR:

Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethinden bir sre sonra btn stanbul ve evresi

Trklerin eline gemiti. Osmanl Devleti, dnemin en gl bir devleti haline geldii

sralarda, Moskova Rusyas da Aksak Timurun Altnorduyu ykmas sonucu, hzla

ykselmeye balamt. Ruslarn, daha stanbulun Trkler tarafndan fethinden nce Bursaya

kadar giderek ticaret yaptklar bilinmektedir. Moskovann ykselmesi zerine ticaret daha da

gelimiti. Krm Han Mengli Girayn araclyla, Azak ve Kefe zerinden yaplan bu

ticaret, III. van ile II. Bayezid zamannda, 1492de Moskova ile Osmanl Devleti arasnda

siyas ilikilerin kurulmasn salamt. Bu sralarda Moskova Rusyas iin Osmanl Devleti,

karsnda dayanlamayacak bir kuvvetti. Bu yzden onunla iyi geinmek gerekiyordu. Ancak

Osmanl Devleti iin Moskova ile iyi geinmek diye bir ey yoktu. nk devletin esas

siyaseti Akdeniz ve Orta Avrupaya ynelmi, Moskova Rusyas, coraf durumu sebebiyle

ok uzaklarda kalmt. Rusya ile iyi ilikiler Krm Hanl araclyla srdrlmek

istenmiti. Dolaysyla Osmanl devlet adamlar Rusya ile az ilgilenmilerdi1.

Ceneviz dneminde Rusya, baharat, ipek gibi Dou mallarn ve arap gibi Ege blgesi

rnlerini Kefe yolu ile alyordu. Buna karlk kuzeyden gneye krk, civa, keten gibi mallar

ihra edilmekteydi. Aslnda bu ticaret ekli eski alara kadar gitmektedir. Moskof BykKnezi ve asiller, zellikle Bursann kemhalar,* kadifeleri ve Ege arabndan

vazgeemezlerdi. Osmanl Devleti Krm yarmadasna yerleince, bu ticaretin normal artlar

altnda devam etmesi Moskova iin nemli bir sorun olarak ortaya kmt. eitli ar ticaret

resimleri, len tccarn malna Osmanl makamlarnca el konmas balca ikyet konusu

olmutu2. III. van, Cenevizlilerin yerine Krm sahillerine ve Azaka yerleen Osmanl

Devleti ile iyi dostluk kurarak ticaretini gelitirmek istemiti3.

1 Akdes Nimet Kurat, (1990): Trkiye ve Rusya, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara: s. 4.*Bir eit ipek kuma ( Trke Szlk, (1988): TDK Yaynlar, Cilt: II, Ankara: s. 83 ).2 Halil nalck, (1999): Trk - Rus likileri 1492 - 1700, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491 - 1992), TTK

Yaynlar, Ankara: s. 25-26.3smail Hakk Uzunarl, (1988): Osmanl Tarihi, TTK Yaynlar, Cilt: II, Ankara: s. 476.


11/167

X

III. van, Mengli Giraya mektup yazm, o da bunu padiaha iletmiti. Padiahn

cevap olarak yazd u ifade kendisini ok evklendirmiti: Eer Moskova ar sen Mengli

Giraya karde isen, o zaman bana da kardesin. Bunun zerine, III. van4 stanbula bir

sefaret heyeti yollamay dnmt. Yine Krm Han araclyla 31 Austos 1492de bir

nme ile Osmanl Devletinin ne dndn anlamaya almt. Uygun cevap aldktansonra da,5 1497de Mihail Pleeyev bakanlnda bir sefaret heyetini Osmanl Devletine

gndermiti. Bu heyetin getirdii nmede; Kuzey Karadenizde Osmanllara ait iskele ve

limanlarda ticaret yapan Rus tccarlarna kar sancak beyleri tarafndan Osmanl reayas gibi

muamele yaplmasndan ikyet edilmi, Rus tccarlarnn serbest ticaret yapmalar istenmi

ve komuluk sebebiyle dostluk kurulmasnn arzuland belirtilmiti6.

Bir slm devleti olan Osmanl Devleti, kendi lkesinde Hristiyan tacirlerin gelip

ticaret yapmalar iin kapitlasyon denilen imtiyazlar verir, tccarn ahs ve mal iin zelgarantiler tanrd. Venedik ve Cenevizliler bu garantiler sayesinde Osmanl topraklarnda

serbest ticaret yapma olanan elde etmilerdi. te byk Knez, ayn ticaret garantilerini

kendi tebaasna da salamak iin ortaya kan elverili ortamdan yararlanmak istemiti.

Burada belirtmek gerekir ki, Osmanl Padiahlar bu imtiyazlar yalnz dost hkmetlere

balamlard. O dnemde kapitlasyonlar, iki taraf arasnda grme sonucu yaplm, iki

taraf da balayan bir antlama nitelii tamyordu. Padiahn tek tarafl olarak balad bir

ticaret ve oturma serbestlii imtiyazndan ibaretti. Ancak Osmanl Devletinin zayflad

XVIII. yzylda Padiah da balayan iki tarafl bir anlama olarak yorumlanacaktr. 1739da

da Rusya ile bu nitelikte bir kapitlasyon antlamas imzalanacaktr7.

Osmanl Devletine gelen Rus elisine verilen talimatta; Kefede bulunan padiahn

olu ve stanbulda padiahn huzurunda diz kerek deil, eilerek selam vermesi

istenmiti8. O ise, diz kerek on bin ake hediye almt9. Rusyann ticaret serbestisi

meselesini grmek iin gelen bu eli, kaba ve nvanna yakmayacak hareketlerde

4 Omeljan Pritsak, (1999): 1491 - 1532 Yllarnda Osmanl - Moskova likileri, Trk - Rus likilerinde 500

Yl (1491 - 1992), TTK Yaynlar, Ankara: s. 69.5 Uzunarl, 1988: 476.6 Uzunarl, 1988: 476; Pritsak, 1999: 69.7nalck, 1999: 26.8 Haluk F. Grsel, (1968): Tarih Boyunca Trk - Ruslikileri, Ak Yaynlar, stanbul: s. 36.9 Mehmet Saray, (1998): Trk - Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, MEB Yaynlar, stanbul: s. 22.


12/167

XI

bulunmu, vezirlerin kendisi erefine verdikleri ziyafetlere gitmemi, baka kimselere hitap

etmek istememiti. Bu nedenle, II. Bayezid dostluumuzu kazanmak isteyen Rusya kralnn

taraf- ahaneye gnderdii elinin pek kaba bir kii olmas sebebiyle avdetinde hibir

memurun Rusyaya gnderilmeyeceini bildirmiti. lk Trk elisi de, ancak 1501 ylnda

Kefeden giden Alagz isimli birisidir10

. Yavuz Sultan Selimin clsuna kadar da Rusyadanstanbula eli gelmemitir. nk o tarihlerde siyas bir nemi olmayan Ruslarla olacak

ticar ilikilerin, Kefe sancak beyi olan ehzade ile temin edilmesi uygun grlmt11.

1492de iki devlet arasndaki ilk yaknlama siyas, fakat daha ok iktisad faktrlerin

etkisi altnda gereklemiti. Moskova, bu ibirliinden ticar - iktisad bakmdan da

yararlanmtr. Byk Knezin 1501de bu ticaretten yalnz hazinesi iin kazanc yirmi bin

rubleye ykselmiti. Sonralar Byk Knez, krk ticaretini kendi tekeli altna alarak mal ve

siyas byk karlar salamt. Osmanl padiah Moskovaya ok miktarda altn para ilekrk alm iin tccar gndermiti12. Osmanl - Rus ticaretinde deerli krklerin zel bir

nemi ve yeri vard. Osmanl Devletinde padiah sarayndaki kurallarda krkler trensel bir

neme sahipti13. Rus diplomatik usllerinden biri de Osmanl ricaline zellikle deerli krkler

olmak zere hediye adyla oka rvet vermekti. Rus krkleri ise Osmanl saraynda ve

Osmanl ricali arasnda byk deer tamaktayd. Rus elileri stanbula geldiklerinde,

Osmanl ricalinden gerekli bilgi edinmek veya arzu ettikleri ileri halletmek iin, szde

hediye eklinde krkler verirlerdi. stanbulda daimi Rus eliliinin kurulmasndan sonra, Rus

krkleri Tolstoyun Osmanl ricaliyle mzakere ve mnasebetlerinde nemli rol oynamtr.

Osmanl ricalinin bu krk dknl, Rus hkmet adamlar tarafndan Trklerin genellikle

rvet dknlkleriyle aklanmtr. Ruslar da Trklerin bu zaafndan yararlanmaya

almlardr14.

1502 ylnda Krm Han Mengli Giray, Altnorduya ldrc darbeyi vurmu ve

Altnordu Devleti yklmtr. Moskof Devleti iin bu tarih bir dnm noktas olmutur.

nk Altnordu Hanlar daima byk Knezin efendisi olduklarn ileri sryor ve hara

10 Grsel, 1968: 36-37.11 Uzunarl, 1988: 476.12nalck, 1999: 27, 34.13 M. Nekrasov, (1999): XVI. Yzylda Rus - Osmanl Ekonomik likileri, Trk - Rus likilerinde 500 Yl

(1491 - 1992), TTK Yaynlar, Ankara: s. 94.14 Kurat, 1990: 16-17.


13/167

XII

denmesini istiyorlard. Rus tarihilerinin Tatar boyunduruu dnemi dedikleri dnem

bylece 1502de Krm Han sayesinde kalkmtr.

1512 ylnda, Mengli Girayn lmnden sonra Krm Hanl ile Moskova arasndaki

ittifak krlmt. Fakat Osmanl padiahlar, mparatorluun genel siyaseti bakmndanMoskof Byk Knezleri ile dosta ilikileri srdrmekte yarar grmlerdi15. III. vann

varisi olan III. Vasiliy, ilk kez elisini Krma deil de dorudan stanbula gndermiti.

Balca amac, yeni padiah olan I. Selim (1512-1520) ile ilikileri balatmakt. Elinin

getirdii yazya karlk olarak Padiah da bir yant yazs gndermiti. Bu yazda, Moskova

ile srekli ticar ilikiler kurmak istendii belirtilmekteydi16. Bu dnemde ve Kanun

dneminin (1520-1566) ilk yllarnda Moskova ile stanbul arasnda eliler gidip gelmi ve

dosta ilikiler srdrlmtr.

Kazan ve Astrahan sorunlar Osmanl - Rus ilikilerine yeni bir aama getirmitir.

Bundan sonra Osmanl Devleti, Rusyann genileme abasn, kendi mparatorluk nfuz

alanna bir saldr olarak kabul etmi ve Moskova aleyhinde bir tutuma girmitir. Rusya, 1552

ylnda Kazan Hanln ve 1556 ylnda da Astrahan Hanln igl etmiti. Krm

Giraylar, Ruslar geri pskrtmek iin Osmanllarn yardmn istemiler ve Moskoflarn

Kazan ve Astrahanda camileri kiliseye evirdiklerini syleyerek padiah kkrtmlard.

Buna kar IV. van, bu iddialar yalanlam ve Osmanl Devleti ile karlamaktan kanmt.

Osmanl Devletinin Safevilere kar mttefiki olan Orta Asya Hanlklarndan da,

Osmanl padiahna Ruslara kar, ikyet mektuplar gelmekteydi. Astrahan ve Aa

Volgay kontrolleri altnda tutan Ruslarn bu yolu kestiklerini, Harezmden tccar ve Mekke

haclarnn eskisi gibi serbeste geemediklerini belirtiyorlar ve btn Mslmanlarn halifesi

saylan Osmanl padiahndan bu yolu amasn bekliyorlard. Bylece, Trk - slm leminde

ilk defa Rus yaylmasna kar direni, bir din vazifesi, bir cihat nitelii kazanyordu. Gneye

ve Orta Asyaya doru arln bu ilk yayl, Osmanl Devleti iin siyas olduu kadar

iktisad bir tehdit oluturmaktayd17. Rus genilemesinin farkna varan Osmanl Devleti, 1569

15nalck, 1999: 27.16 Pritsak, 1999: 70.17nalck, 1999: 28-30.


14/167

XIII

ylnda Don - Volga Kanal Projesi ile bu genilemenin nne gemek istemi, ancak bu

teebbsnden bir sonu alamamt18.

ar Hkmeti, IV. van zamanndan balayarak Asya ve Avrupa arasndaki ticarette,

Osmanllara rakip olarak ortaya kmt. O dnemde ngiltere; ran ve Hindistan ticaretinekendisini dorudan ulatracak bir yol ararken, Moskova - Astrahan ve Kafkasya yolunu

dnyordu. ar da, ngilizleri bu projede desteklemiti. Fakat, Osmanl Devleti 1580e

doru Azerbaycan alarak Kafkasya yolunun kontroln ele geirince, ngilizler Osmanl

Devletine yaklamt. Kbrs Savandan sonra 1580de, Venedike kar ngiliz ve

Hollandallar tutan Osmanl Devleti ngilizlere ilk kapitlasyonlar vermiti. Bylece, arlk

lkesi, dnya ticaretinin belli bal yollarndan biri olma ansn kaybetmitir.

Ruslarn Asyadaki yayl karsnda Osmanl Devletinin hareketsiz kalmasnanlamak g deildir: Osmanl Devleti 1578 - 1623 yllar arasnda aralklarla rana kar

uzun bir sava dnemine girmi, Kafkasyay Hazar Denizine kadar igl etmiti. Fakat daha

sonra ran tarafndan geri srlm ve Kafkasyay da kaybetmiti. Ayn dnemde, 1593 -

1606 yllar arasnda Orta Avrupada Habsburglara kar uzun ve baarsz bir savaa

srklenmiti. stanbula gelen Rus elilerinden hl Kazan ve Astrahann boaltlmas

isteniyor, fakat bu koullar altnda hibir hareket yaplamyordu19.Ancak, Kazan ve Astrahan

sorunu bir Osmanl - Rus savana kadar gitmemitir20.

Sarkam Kazaklar hatman* olan Doreenko, Osmanllara tbi olarak Ukrayna

ynetimini elinde bulunduruyordu. 1675 ylnda Rus arlnn kendisine kar kuvvet sevk

etmesi zerine, Osmanl tbiyetinden ayrlp Ruslarla anlaarak merkez konumda bulunan

ehrin kalesini onlara teslim etmiti21. 1678 ylnda bir Trk ordusu, Krm Hannn

kuvvetleriyle birlikte Doreenkonun baehri olan ehrin zerine yrd. ehrinin

mdafaas iin, Rus kuvvetleri Doreenkoya yardma geldiler. Bu durum ilk Osmanl - Rus

savana zemin hazrlad. Bu savata Ruslar yenilerek mzakere istediler. Mzakerelerin

18 Mehmet Saray, (2006): Trkiye ve Yakn Komular, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara: s. 245.19nalck, 1999: 30-31.20 Pritsak, 1999: 71.* Eskiden Rus Kazaklarnn seimle baa getirdikleri komutan (Trke Szlk, 1966: hazrlayan: Mehmet Ali

Aakay, TDK Yaynlar, Ankara: s. 335).

21 Yaar Ycel, Ali Sevim, (1991): Trkiye Tarihi, TTK Yaynlar, Cilt: III, Ankara: s. 171.


15/167

XIV

Krm Han ile yaplmas kararlatrld. nk Osmanl Devleti tarafndan uzun zamandan

beri uygulanan usle gre, Rus ilikileri Krm Han araclyla dzenleniyordu. Osmanl

ricali Rus delegeleriyle mzakerelere girimeye tenezzl etmek istemiyordu. Moskova

delegeleri Krma gnderildi ve mzakerelere baland. 1681 ylnda da ilk Trk - Rus Bar

yapld22

.

1683 Viyana bozgunundan sonra Osmanl Devletinin hzla gerilemeye balamas,

Rusyann iine gelmiti. Rusya Petro zamannda (1682-1725) yaplan reformlarla daha da

kuvvetlenmi, hem Balkan hem de Kafkas cephelerinde genilemeye devam etmiti23.Petro,

Moskova saraylarnn Trk dmanl havas iinde bym ve kendisine yetmeyen

kaynaklarn arttrmak iin darya ynelmiti. Bu dnemde Rusyann denize kys yoktu.

Ancak nnde iki yol vard: Birincisi, Azak kalesini Trklerden alp scak denizlere kmak,

ikincisi de Baltk Denizine kmak. Petro, her iki yolu da denemiti. Azak kalesini alpKaradenize km, ancak bu durum uzun srmemi, Prut Bar ile kaleyi tekrar brakmak

zorunda kalmt. sve ile 1721de yaplan Nitat Bar ile de Baltk sahillerini Rusyaya

kazandrmt. Bu zaferle birlikte Rusya, Dou Avrupann kuvvetli devletlerinden biri haline

gelmitir24.

Viyanada Osmanl Devletinin yenilmesi zerine, Trklere kar oluturulan Kutsal

ttifaka Rusya da katlmt. Bylece Rusya, tarihinde ilk defa olmak zere Avrupal

Hristiyan devletlerle ayn cephede Trklere kar byk bir savaa katlm oluyordu25.1699

ylnda, Osmanl Devleti ile Avusturya - Venedik - Leh ittifak arasnda Karlofa Antlamas

imzalanmt. Ayrca artlar daha sonra belirlenecek bir bar yaplmas kararlatrlarak,

Osmanl Devleti ile Rusya arasnda iki yl sreli bir atekes antlamas yaplmt. Karlofada

varlan antlama gereince de 14 Temmuz 1700 tarihinde iki devlet arasnda stanbul

Antlamas imzalanmt26. Bu antlama, Rusyann Osmanlya kar kazand ilk zaferin

belgesidir. Bununla, Osmanl Devleti Azak gibi nemli bir kaleyi Rusyaya brakmak zorunda

22 Kurat, 1990: 9-10.23 Saray, 2006: 245.24 Grsel, 1968: 47-48.25 Kurat, 1990: 11.26smet Binark, (1999): Babakanlk Osmanl Arivinde Mevcut Nme-i Hmayun Defterlerine Gre Osmanl-

Rus Mnasebetleri, Trk - Ruslikilerinde 500 Yl (1491 - 1992), TTK Yaynlar, Ankara: s. 200.


16/167

XV

kalmtr. Ayrca, Bablinin hi arzu etmedii halde stanbulda daimi bir Rus eliliinin

almas kabul edilmitir.

stanbula gnderilecek Rus elisinin diplomatik faaliyetten ok, Osmanl Devletinin

i ilerine karmaya ynelik bir takm hareketlerde bulunaca ve casusluk yapacadnlmekteydi. Bablinin bu konuda yanlmad, ar Petro tarafndan stanbula tayin

edilen ilk Rus elisi P. A. Tolstoya verilen ve arn bizzat dikte ettirdii talimatnmede

aka grlmekteydi. Tolstoy, Osmanl Devletinde zellikle u konular hakknda bilgi

toplayacak ve hkmetine bildirecekti: Osmanl Devletinin umum durumu, asker vaziyeti,

yabanc devletlerle mnasebeti, gizli asker hazrlklarn kolaylatrlmas konusunda alnan

tedbirler, sava hazrlklar yaplyorsa bunun kime kar olduu, hangi milletlere kar

sempati beslendii, gelirin eskisine gre artt veya azald

Tolstoy bunlarn dnda, Kuds Patriinden baka Ruslara faydal olabilecek kimseler

hakknda bilgi toplayacakt. Rus elisine, hkmetiyle yazmas iin ifreli bir alfabe de

verilmiti. Tolstoy, zellikle Hristiyan reaya arasnda arn propagandasn yapm ve

Ruslara casusluk yapacak kimseleri de bulmaya almtr27.

stanbul Antlamasyla Rusya, ok uzun sreden beri istedii ve gereklemesi iin

srekli urat iki amacna ulamtr. Bunlardan birincisi, gneye inmek ve scak denizlere

almak iin Azak alarak Karadenize bir pencere aarak kmak; ikincisi de, Osmanl

Devleti ile diplomatik ilikiler kurmakt.

Rusya, Osmanl Devletine kar elde ettii bu baarlarna ramen Azak Boazna

sahip olamamt. Bu nedenle de tam anlamyla Karadenize kamamt. stelik

Karadenizde deniz stnl ile, stanbul ve anakkale Boazlar Osmanl Devletinin

elinde bulunduu iin, bu ynde Avrupa ile iliki kurmas mmkn deildi. Bunun iin de

XVIII. yzyln balarnda sveten Gney Baltk kylarn almak iin harekete gemitir28.

27 Kurat, 1990: 15-16.28 Rfat Uarol, (1995): Siyasi Tarih (1789 - 1994), Filiz Kitabevi, stanbul: s. 57-58.


17/167

XVI

sve Kral XII. Karl (Demirbaarl) ile Rusya arasnda sava km ve 1709 ylnda

sava kaybeden sve kral, Osmanl Devletine snmt29.ar Petro, Osmanl Devletinden

sve Kral Demirba arln derhal lkeden karlmasn istemi, aksi takdirde Lehistan

Kralyla birlikte Osmanl Devletine sava iln edeceini bildirmiti30. Rusyann gittike

bymesi, bundan doan tehlikenin oalmas, Azak almas, Demirbaarl kkrtmas vedier birok nedenden dolay 1711 ylnda Osmanl Devleti Rusyaya sava iln etmitir.

Yaplan savata Rusya yenilmi, 1711 Prut Antlamasn imzalam ve Azak kalesini

Trklere iade etmitir. Bylece, Karadenizden kmak zorunda kalm ve bu deniz yeniden

Trk gl haline gelmitir.

Rusya XVIII. yzyln balarnda, yaylma hedeflerinden Baltk Denizi kylarna

yerlemeyi gerekletirmi, fakat Karadenize kmay baaramamt. Bundan sonra Rusya

srekli olarak bu amacn gerekletirmeye alacaktr31.

1725 ylnda ar Petro lmt32. Rusyann kurucusu olarak her ne kadar IV. vann

ismi zikredilirse de, aslnda bu devletin temellerini atp Rus mill uurunu yerletiren ar

Petro olmutur33. Kendisinden sonra Rusya, onun izdii yolda yryerek gittike emperyalist

bir ehre alacaktr. Bu sebeple Petronun kendisinden sonraki arlara bir vasiyetnme

brakt sylenir34. Ruslarn Trklk aleyhindeki almalarnn ana hatlarn oluturduu

ileri srlen bu vasiyetnmede:

Rus milleti gelecekte Avrupann efendisi olmak iin seilmitir Rusyann

sahas, kuzeyde aralksz olarak, Baltk denizi kylar boyunca ve gneyde Karadeniz kylar

boyunca genilemelidir. Mmkn olduu kadarstanbula ve Hindistana yaklamal. Her

kim stanbulu ve Hindistan ele geirirse, dnyann hkimi olur. Bunun iin Rusya

mtemadiyen Trkiye ile sonra da ran ile sava yapmal, Karadeniz sahillerinde asker

29 Metin Kunt, Sina Akin, Suraiya Faroqhi, Zafer Toprak, Hseyin G. Yurdaydn, Ayla dekan, (t.siz):

Zirveden keOsmanl Tarihi (1600 - 1908), hazrlayan: Sina Akin, Milliyet Yaynlar, Cilt: II, stanbul: s.

54-55.30 Ycel v.d., 1991: 256.31 Uarol, 1995: 58.32 Binark, 1999: 202.33 Saray, 1998: 61.34 Grsel, 1968: 56.


18/167

XVII

limanlar kurmal; bu denizle birlikte Baltk denizine sahip olmaldr Avusturya hanedann,

Trkleri Avrupadan karmaya tevik etmeli ve stanbulun bizim tarafmzdan fethinden

sonra, onun gazabn sndrmek iin ya onu Avrupa devletleri ile harbe sokmal, yahut da

elde edilen Trk topraklarndan bir ksmn ona brakmal, bunlarn hepsi de sonradan geri

alnabilir gibi ifadeler yer almaktadr35

.

Rusya, nce Karadenize sonra da Akdenize inmeyi hedef aldktan sonra, buna bir de

din klf uydurmutu. yle ki: Rus arlarndan III. van, 1472 ylnda son Bizans mparatoru

XIII. Konstantinin o sralarda talyada bulunan yeeni Sofia ile evlenmiti. Bu olaydan

sonra Moskova Knezleri, Moskovann Bizans mparatorluunun mirass olduunu iddia

etmeye balamlard. Bu iddia, bir sre sonra Moskovann III. Roma olduu eklinde

tamamyla siyas bir gr haline getirilmek istenmiti. Bu gre gre; Rusya hkmdarlar,

Bizans imparatorlarnn mirass ve Ortodoksluun koruyucusudurlar. I. Roma ve II. Romasona ermitir, o halde III. Roma dedikleri Moskova dier iki Roma gibi dnyaya egemen

olacaktr. Dolaysyla, Rusya Bizansn mirass olacak ve stanbulu alacaktr. Bu sretle

Rusyann Osmanl bakenti olan stanbul ile ilgili emelleri din ynden balam, ancak bu

devletin kuvvetlenmesiyle siyas bir ekil ve ama haline gelmitir36.

Osmanl Devletinin jeopolitik durumu ve Rusyann Byk Petrodan itibaren tkip

ettii genileme ve istila siyaseti gerei, iki devlet arasnda bata asker olmak zere ok

eitli karlamalar meydana gelmitir. Nitekim I. Petrodan itibaren iki taraf arasnda, I.

Dnya Sava dahil dokuz byk sava yaplmtr. Bunlardan ikisi dndaki (1711 Prut

Sava, 1856 Krm Sava) savalarda Osmanl Devleti yenilmitir37.

1736 ylnda Rusyann Avusturya ile daha nce yapm olduu ittifaktan yararlanarak

Krma asker sevk etmesi, Azak ve Klburun kalelerini almas gibi olaylar ve Lehistan

meselesinden dolay Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yeni bir sava dnemi balamtr.

Rusya ile mttefiki olan Avusturyaya kar Osmanl Devletinin stnl ile geen

savalardan sonra 1739 Belgrat Antlamas imzalanmtr38.

35 Saray, 1998: 63-65.36 Uarol, 1995: 58-59.37 Selami Kl, (1998): Trk - Sovyetlikilerinin Douu, stanbul: s. 15.38 Binark, 1999: 202.


19/167

XVIII

Rusyada II. Katerina dnemi (1762-1796), XVIII. yzyl Trk - Rus ilikilerinin

dnm noktasn oluturmaktadr. Bu dnemde, XIX. yzyl Rusyasnn gerek temelleri

atlmtr39. Rusyann izledii yaylmac politikas Petrodan sonra da artarak devam etmi ve

zellikle de II. Katerina ve I. Nikola zamanlarnda en yksek noktasna ulamtr. II.

Katerinann Osmanl Devletini paralamaya ynelik projeleri vard. Yalnz bir GrekDevletinin kurulmas deil, Kafkaslar ele geirdikten sonra Anadolunun dahi ele

geirilmesinin tasarland bilinmektedir. II. Katerina d siyasette I. Petronun prensiplerini

uygulamaya alm ve Osmanl Devletine kar siyasetinde de I. Petrodan daha baarl

olmutur. Karadenize ayak basmakla Rusyaya byk karlar salamtr40.

1768 ylnda Rusyann Grcistan, Lehistan ve Osmanl Devletinin Ortodoks

tebaasna ynelik faaliyetleri yznden Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yeni bir sava

balam, bu sava alt yl srm ve sonunda 1774 Kk Kaynarca Antlamasimzalanmtr41. Bu antlama ile, Rusya Karadeniz sahillerine ulam, geni bir arazi elde

etmi ve Krm Hanlnn ilhak iin de en nemli adm atmtr. te yandan, Ortodoks

tebaay himaye etmek bahanesiyle de Osmanl Devletinin iilerine karma imkn elde

etmitir. Kk Kaynarca Antlamas, Trk - Rus ilikilerinin bir dnm noktas olup

Osmanl Devletini ykmak yolunda Ruslarn byk bir baarsdr42. Bunlardan baka Rusya,

Franszlara verilen kapitlasyonlardaki haklar kendisine de salamtr43.

Kk Kaynarca Antlamasnn nc maddesine gre, Krm istiklline

kavuacakt. Fakat Ruslar bu maddeye uymadlar44. Krmda meydana gelen karklklar iki

devlet arasnda 1779 ylnda yeni bir antlama yaplmasn gerekli kld. mzalanan

Aynalkavak Tenkihnmesi ile Rusya Krm zerinde daha fazla sz sahibi oldu ve nihayet

1783 ylnda da burasn ilhak etti. Ancak, Krmn kayb Osmanl Devleti tarafndan bir trl

kabul edilemedi. Bu nedenle balayan Osmanl - Rus Savalar 1791 ylna kadar srd ve bu

39 lber Ortayl, (1999): XVIII. Yzyl Trk - Rus likileri, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491 - 1992),

TTK Yaynlar, Ankara: s. 132.40 Kl, 1998: 16.41 Binark, 1999: 202-204.42 Grsel, 1968: 59.43 Uarol, 1995: 59.44 Saray, 1998: 93.


20/167

XIX

tarihte imzalanan Ya Antlamas ile sonuland45. Bu antlama ile Rusyaya yeni arazi

braklrken, Krm Hanlnn Rusyaya ilhak da Babli tarafndan tannd46.

Osmanl ordularnn Rusya ve Avusturya karsnda devaml yenilgiye uramas

zerine Osmanl devlet adamlar temelli slahat yapmay kabul ettiler. Islahatlarn baarl birekilde yaplmas bara ve yabanc bir devletin yardmna balyd. Bu nedenle Osmanl

Devleti, Zitovi ve Ya Antlamalarndan sonra d politikada bar prensibini benimsemi ve

Fransa ile iyi ilikilerini devam ettirme yolunu tutmutur47.

XVI. yzylda Kanunnin Fransa Kralna yapt yardmdan sonra baz ekonomik

karlarn da desteiyle Fransa ile Osmanl Devleti arasndaki dostluk gelimiti. Ancak bu

dostluk Napolyonun baa geip de Msra saldrmasna kadar devam etmiti48. Napolyon,

Akdenizdeki menfaatlerini korumak ve ngilizleri yenmek amacyla Msr alm veMorada da Yunanllar arasnda milliyetilik propagandas yapmaya balamt. Bu durum

karsnda, yllardr Osmanl Devletini ypratmaya alan Rusya bu defa Osmanl Devletine

yaknlamaya balamt. Bir Rus elisi, Napolyonun niyetlerini deliller ile pekitirerek u

szleri sylemiti: ar Pol, bu havadisleri Osmanl Devleti ile Fransann arasn amak

iin deil, fakat Osmanl Devletini dost bildii ve iyiliini istedii iin bildirmektedir. Pol,

mparatorie Katerinann durumunda deildir. mparatorie, Osmanl Devletinin dman

idi. Onun tarafndan herhangi bir devlet aleyhine yaplacak ihbarn pheli grlmesi doru

olabilir. Fakat Pol I, Bablinin dostudur, verdii haberleri bir dostun haberleri gibi saymak

gerekir.

Rusyann Babliye bu kadar yaknlk gstermesi Osmanl Devleti hakkndaki

emellerinden vazgetii anlamna gelmiyordu. Rusya, Kk Kaynarca Antlamasyla

Osmanl Devletinin Ortodoks tebaas zerinde bir himaye hakk kazanmasna ramen henz

Boazlar ve stanbulu alamamt. Napolyonun faaliyetleri, Rusyann yllardan beri

kendisinin sayd bir devin bakas tarafndan yaplmas demekti.

45 Binark, 1999: 205.46 Kurat, 1990: 37.47 Enver Ziya Karal, (1970): Osmanl Tarihi, TTK Yaynlar, Cilt: V, Ankara: s. 21.48 Grsel, 1968: 66.


21/167

XX

Fransz filosunun Maltadan sonra Msra asker karmas, Osmanl iin olduu kadar

Akdenizde Rus karlar iin de zararlyd. Bu yzden, iki devlet arasnda bir antla ma

yapmak iin grmeler balam ve 1798 ylnda ilk Osmanl - Rus Dostluk Antlamas

imzalanmtr. Bu antlama, olaylarn dourduu zorunluluk sonucu yaplan geici bir

antlamayd49

. Bylece, Osmanl Devleti Fransaya kar Rusyann yardmn salamt.Ancak Rusyaya ilk defa boazlardan geme hakk da tannmt. Yine Rusya ile bu ittifak

antlamasn imzalamakla, XIX. yzyl boyunca izleyecei denge politikasn da balatm

oluyordu.

Rusya ile 24 Eyll 1805te, 1798 Antlamasna yakn bir antlama daha

imzalanmtr. Bu antlama, bir savunma ittifak meydana getirmekteydi. Ancak, Rusya bu iki

antlamaya ramen Osmanl Devleti aleyhindeki yaylma yani gneye inme siyasetinden

vazgememitir. Aksine, salanan dostluk ortamndan da yararlanarak zellikle Balkanlarda,Osmanl Devletinin zararna geni bir propaganda faaliyetine girimitir. Bununla, blgedeki

Hristiyan topluluklar stanbula kar ayaklandrmann, Osmanl Devletini iteki

mcadelelerle zayflatmann ve blgede kendi siyaseti dorultusunda bir stat meydana

getirmenin hazrlklarn tamamlamak istemitir. Rusya tarafndan mevcut bar ve ittifak

koullarnn srekli olarak bozulmasndan dolay antlamalar fiilen kaldrlmtr50.

49 Karal, 1970: 27-35.50 Uarol, 1995: 85-86, 96-98.


22/167

1

I.BLM

XIX. YZYILDAN I. DNYA SAVAININ SONUNA KADAR

OSMANLI RUS LKLER

A. XIX. Yzyl Boyunca likilerdeki Gelimeler

Osmanl Devleti, 1699 ylndan sonra zellikle Rusyann tehdidi ve basks altna

girmeye balam, buna XVIII. yzyln balarndan itibaren bir de Avusturyann basks

eklenmiti. Bu yzylda Rusya ve Avusturya ile savamak zorunda kalmt. Ancak iki devlete

kar yapt savalarda, baka bir devlete dayanma zorunluluu duymamt. Genellikleyenilmesine ramen savalar kendi gcyle yrtebilmiti. Devlet, XIX. yzyldaki kadar

zayf deildi.

XIX. yzyl, Osmanl Devletinin dalma ve k dnemidir. Osmanl Devleti bu

yzylda yapt savalarda da toprak kaybetmekle birlikte, zellikle Fransz htillinin

etkisiyle ortaya kan milliyetilik isyanlaryla da uramt. Bu ise, dalma ve k daha

da hzlandrmt. Devlet, dardan kendisine ynelen tehdit ve tehlikelere kar, yanna

byk bir devleti alp denge politikas izleyerek varln korumaya, dalma ve yklmay

nlemeye almt51.

Rusya, zellikle XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln balarnda, Osmanl Devletine

kar hasmane politikalarnda o kadar ileri gitmiti ki, neredeyse Osmanl Devletine hayat

hakk tanmak dahi istememiti52.

1. 1806 1812 Osmanl Rus Sava ve Srp syan

Bilindii gibi 4 ubat 1804te Srp syan kmt. Bu sralarda Osmanl Devleti ile

Rusya 1798 Antlamasna gre mttefik durumdayd. Ancak Rusya, mttefik olmaktan da

51 Fahir Armaolu, ( t.siz ): 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914 - 1995), Alkm Yaynevi, stanbul: s. 41, 43.52 Mehmet Saray, (1985):Atatrkn Sovyet Politikas, Veli Yaynlar, stanbul: s. 7-8.


23/167

2

yararlanarak Balkanlarda ve bu arada Srplar arasnda Osmanl Devleti aleyhinde geni bir

kkrtma almasna girimiti. Bununla beraber, Avrupada Napolyon tehlikesi sebebiyle,

balam olan Srp isyann aktan desteklemekten ekinmi, 1805 ylnda kendisinden

yardm isteyen Srplara stanbul ile anlamalarn nermiti. Bunun bir nedeni de, 24 Eyll

1805te Osmanl Devleti ile yapt yeni antlamayd. Ancak, 1806da Osmanl - Rusilikilerinde meydana gelen yeni gelime, yani Rusyann Osmanl Devletine sava amas,

bu devletin Srp isyan karsndaki tutumunu da deitirmiti. Rusya bu savata Srplardan

yararlanmak istemi ve onlar madd ve manev ekilde desteklemiti. Bylece, Srbistann

varln fiilen ve hukuken Osmanl Devletine kabul ettirmeye almt53.

1806 ylnda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Eflak - Bodan meselesinden dolay

1812 ylna kadar srecek yeni bir sava dnemi balamt. Napolyonun Moskova seferi

zerine, iki devlet arasndaki savaa son verilip Bkre Antlamas (1812) imzalanmt54.Buantlama ile Osmanl Devleti bu savatan, Rusyann iinde bulunduu zor durumdan dolay

toprak kayb ynnden olduka az zararla kurtulmutur. Ancak, Rusyaya Besarabyay ve

Tunada gei hakk vermekle, bu devlet karsnda biraz daha gerilemitir. Rusya bu

antlamaya, sava ile dorudan ilgili olmayan Srplara zerklik verilmesine yol aabilecek bir

madde koydurmutu. Bylece de Osmanl Devleti Srplarn siyas varln tanmt55.

2. 1828 1829 Osmanl Rus Sava ve Yunan syan

Srplardan sonra, 1821 ylnda Rumlar bamszlk isteyerek ayaklandlar 56. Rumlar

yalnz Rusya deil, btn Avrupa destekledi. Osmanl Devleti, isyanclara kar baar

kazanmaya balaynca Rusya, Fransa ve ngiltere Navarinde Osmanl donanmasn yaktlar

(20 Kasm 1827)57. Bununla, Yunanllarn bamszlk kazanmalar ii birdenbire geliti.

nk, bylece Yunanllar yola getirecek asker kuvvet kalmam oluyordu58.

53 Uarol, 1995: 131-133.54 Binark, 1999: 206.55 Uarol, 1995: 104-105.56 Kurat, 1990: 54.57 Saray, 1998: 114.58 Kurat, 1990: 56.


24/167

3

Navarinde donanmann yaklmas zerine Osmanl Devleti devletten de sava

tazminat istedi. Ancak bu istek reddedildii gibi, Rusya Osmanl Devletine sava at59.

Osmanl Devleti, 1828 - 1829daki bu Osmanl - Rus Savanda yenilgiye urad ve kendisini

byk madd ve manev kayplara uratan 1829 Edirne Antlamasn imzalamak zorunda

kald. Bu antlama ile Rusya, Tuna Nehrinin azndaki adalar ile Kafkasyada stratejik nemiolan baz yerleri ele geirdi ve bylece biraz daha gneye indi 60. Osmanl Devleti, Eflak -

Bodana ve Srbistana tand haklarla, bu yerlerin geni lde muhtarlklarn tanm

oldu. Barn arlk noktasn bamsz bir Yunan devletinin kurulmas oluturuyordu.

Bamsz bir Yunan devletinin kuruluu da Osmanl Devletinin dalmasnda bir balang

noktasdr. nk eitli milletlere bal topluluklardan oluan Osmanl Devleti halk iin,

Yunan Krall bundan sonra rnek olacaktr. Edirne Antlamas, Osmanl Devletinin Kk

Kaynarcadan sonra imzalad en ar antlamadr. Bu antlama ile Osmanl Devleti toprak

kaybndan baka artk Rusyay yenmek ve onu zararsz duruma getirmek iin beslediimitlerini de kesin olarak kaybetmitir61.

3. Msr ve Boazlar Meselesi

Osmanl Devleti, Mora isyanndaki yardmna karlk Msr valisi Mehmet Ali

Paaya Girit, Suriye ve Trablus - am Paaln vaat etmiti. Mehmet Ali Paa da Edirne

Antlamasndan sonra buralar istemi ve bu durum isyanla sonulanmt. syan karsnda

zor durumda kalan Osmanl Devleti, Rusyann yardm teklifini kabul etmi, 1833 ylnda bir

Rus filosu Karadeniz Boazn geerek Bykdere nnde demirlemiti. ngiltere ve Fransa,

Rusyay Boazlardan uzaklatrmak iin Mehmet Ali Paa ile Osmanl Devletinin arasnda

Ktahya Barnn (14 Mays 1833) yaplmasn salamlard. Ancak bu bar Mehmet Ali

Paann karlarn kolluyordu. Dolaysyla Osmanl Devleti, ngiltere ve Fransaya

gvenemezdi. Hlbuki Rusya, Msr isyannn daha ilk gnlerinden itibaren Osmanl

Devletine dostluk gstermiti. Aslnda, Mehmet Ali Paann stanbula yerlemesi zayf bir

Osmanl Devleti yerine, kuvvetli bir devletin kurulmas demekti. Bu ise, Rusyann iki

yzyldan beri izledii fetihler siyasetinin sonu anlamna geliyordu. Bu yzden Rusya,

Osmanl Devletinin toprak btnlnn korunmasn tercih etmiti62.

59 Saray, 1998: 114.60 Uarol, 1995: 151.61 Karal, 1970: 121-122.62 Karal, 1970: 128-136.


25/167

4

8 Temmuz 1833te Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Hnkar skelesi Antlamas

imzalanmt. Bu antlamann gizli maddesine gre; her iki devlet tehlike halinde birbirlerine

btn imknlar dahilinde yardmda bulunacaklard. Osmanl Devletinin Rusyaya yardmda

bulunmas konusunda glkle karlaaca gz nnde tutularak, Bablinin Rusyaya

yapaca yardm, anakkale Boaznn (Rusyadan baka) btn devletlere kapatlmaseklinde olacakt. Yani Boazlar, sava zamannda sadece Ruslara ak tutulacak, dier btn

devletlere kapatlacakt63. Bylece Osmanl Devleti Rus yardmn salam, Rusya ise

kendisine Akdenizden gelebilecek tehlikeleri nlemi, bu sretle de gneyini gvenlik altna

alm oluyordu. Yine bu antlama ile Rusya, Boazlar zerinde sz sahibi oluyor ve Osmanl

Devleti zerinde kurmay arzulad himaye politikasn gerekletirmeye balam

bulunuyordu64.

Rusyann, Osmanl Devleti zellikle de Boazlar zerinde hkimiyet kurmateebbs Fransa ile ngiltereyi telalandrmt. nk bu durum btn Akdenizin Rus

etkisi altna girmesi demekti ve ngiltere ile Fransann karlarn zedeliyordu. Bu devletler

Rusyay, Boazlarn durumunu milletleraras bir konferansta tespite zorlamlard. Nihayet

ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve Prusya, 13 Temmuz 1841de Londrada toplanp

Boazlar meselesini grtler. Varlan antlama ile Rusya, Hnkar skelesi Antlamasyla

elde etmi olduu Boazlarn kapall prensibini devam ettirerek, Karadenizdeki

gvenliini tekrar salamt. Ancak, Boazlarda ve Dou Akdenizde hkimiyet veya nfuz

kazanmak emelinden de vazgemi oluyordu. Dier devletler Rusyann genilemesinden

korktuklar iin, bu antlama onlarn karlarna uygundu65.

4. Krm Sava ve Paris Antlamas

Osmanl Devleti 1841de Msr ve Boazlar sorununu zmledikten sonra, bir sre

iin de olsa bar dnemi yaamt. Avrupann 1848 htillleri ile alkaland bu dnemde

Osmanl Devleti daha ok i ilerindeki sorunlarla mcadele etmiti. Bir taraftan 1839da iln

ettii Tanzimat Fermann uygulamaya, Suriye ve Lbnanda kan isyanlar bastrmaya

alrken, dier taraftan Eflak ve Bodan isyanlaryla ve bunun sonucu olarak Rusya ve

63 Kurat, 1990: 61-62.64 Uarol, 1995: 175.65 Saray, 1998: 121-122.


26/167

5

Avusturya ile arasnda doan siyas atmalarla ayrca Macar mltecileri sorunu ile

uramt. Bu son gelimeler ise, Osmanl - Rus ilikilerinin yeniden sertlemesine yol

amt.

Bilindii gibi Rusya, zellikle II. Katerina dneminden beri Boazlar ele geirmeyi,Balkanlara ve Kafkaslara sahip olarak Ege Denizi yolu ile Akdenize ve Dou Anadolu yolu

ile bir taraftan skenderun Krfezine dier taraftan Basra Krfezine inmeyi ve bir dnya

devleti olmay amalayan bir politika izliyordu.

ar I. Nikola da (1825-1855) kendisinden nceki Rus hkmdarlarnn emellerini

gerekletirmenin peindeydi66. Rus ordusunu Avrupann en gl ordusu haline getirmek ve

bu sayede Trkleri Avrupadan atmak istiyordu. ar, tam anlamyla bir Mslman - Trk

dman idi. Rusyadaki Mslman - Trk ahali zerinde bask yaparak, onlar Ortodoksluaevirmek iin tedbirler almt. Osmanl Devletine kar dmanl yalnz siyas deil ayn

zamanda din esaslara da dayanmaktayd67. Kk Kaynarca Antlamasnn kendisine

Osmanl snrlar ierisindeki Ortodokslar koruma hakkn verdiini iddia etmekteydi. 1828-

1829 Osmanl - Rus Savanda Rus ordularnn Edirneye kadar gelmeleri, arda yalnz

Ortodoks toplumlarn koruyucusu olmakla kalmayarak, btn Osmanl Devletini

koruyuculuu altna alabilecei midini uyandrmt68.

ar I. Nikola dneminde Kudsteki Kutsal Yerler meselesi, Krm Savann

sebepleri arasnda yer almaktayd. Rusya, mlteciler meselesinin kendisinde yaratt eziklii,

kutsal yerlerde kazanaca bir zaferle gidermeyi umuyordu. Fakat Rusyann esas amac,

Osmanl Devletini 1833 Hnkar skelesi Antlamasnda olduu gibi uydulatrmak,

Balkanlardaki Ortodoks Slav uluslar da Osmanl ynetiminden koparmakt. Rusya, 1848

htillinin sarsntsyla Fransa, Prusya ve Avusturyann zayf duruma dtklerini

dnyordu. Bu durumda, ar Nikola ngiltere ile uyutuu takdirde amacna ulaabileceini

sand. 1844te yapt ngiltere ziyaretinin byle bir yaknlamaya zemin hazrlad

grndeydi. 1853te ngiliz elisiyle yapt bir grmede, sonradan nl olacak olan bir

deyimi ilk kez kulland. Osmanl Devletinin hasta adam olduunu, mirasnn paylalmas

66 Uarol, 1995: 188-189, 192.67 Kurat, 1990: 54.68 Uarol, 1995: 192.


27/167

6

iin tedbir almann yararl olacan syledi. Rusyaya gre; Srbistan ve Bulgaristan Osmanl

Devletinden koparak kendi himayesi altna girmeliydi. Buna karlk ngiltereye Msr ve

Girit verilecekti. Klm Osmanl Devletinin ise, resm deilse de fiili bir ekilde Rus

himayesi altna girecei umuluyordu. ngiltere, Rus planlarn olumlu karlamad. Ancak bu

da Nikolay yolundan alkoyamad69

.

1853 ylnda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Krm Sava balad. Rusyann

Sinopta Trk gemilerini yakmas zerine, Boazlar ve Akdenizin tehlikede olduunu gren

ngiltere ve Fransa donanmalar Boaziine demirlediler. Bu iki devlet, 12 Mart 1854te

Rusyaya sava iln edip Osmanl Devleti ile ittifak yapt. Rusya, mttefik kuvvetlerle yapt

mcadelede yenilip bara raz oldu70.30 Mart 1856da da Paris Antlamas imzaland.

Paris Kongresine katlan devletler (Osmanl Devleti, ngiltere, Fransa, Rusya,Avusturya, Prusya, Piyemonte), yaplacak antlama ile Rusyann daha nceki tarihlerde

kendi lehine bozmaya alt devletleraras dengeyi, Avrupa sistemine Osmanl Devletini

de katarak yeniden kurmay amaladlar. Karadenizin dousundan Adriyatik Denizine kadar

uzanan bir siyas kuak oluturarak, Rusyann gneyinde bir tampon blge kurdular. Bu da,

Rusyann Balkanlarda harekete gemesi halinde, karsnda antlamada imzas bulunan

devletleri bulmas demekti. Bu sretle Rusyann gneye inme politikas nlenmi oluyordu.

Bu antlama ile Osmanl Devleti, Rusyann XVIII. yzyln balarndan itibaren elde

ettii ayrcalklardan ve bunlardan doan iilerine karmalardan bir sre iin de olsa

kurtulmu oluyordu. Ancak, antlamann Karadenizle ilgili yle bir maddesi vard:

Karadeniz tarafsz duruma getirilecek, btn devletlerin ticaret gemilerine ak fakat sava

gemilerine srekli kapal olacak, kylarnda hibir tersane bulunmayacakt. Bu madde,

Osmanl Devletinin Paris Kongresine sava kazanan devlet olarak katlmasna ramen

yenik Rusyaya ait koullarn kendisine de uygulandnn gstergesidir71.

69 Kunt v.d. (t.siz): 130-131.70 Saray, 1998: 127-132.71 Uarol, 1995: 203-204, 206-207.


28/167

7

5. 1877 1878 Osmanl Rus Sava (93 Harbi)

Krm Savandan yenik kan Rusya; ekonomi, eitim, asker v.b. pek ok alanda

kkl reformlara girimiti. Yaylmaclk hrsndan kurtulamad iin, Krm Sava ile elde

edemedii imknlara yeniden kavuabilmek iin Paris Antlamasn zorlamaya balamt.

Osmanl Devleti, Paris Antlamasndan sonra Islahat Fermann iln etmi, Osmanl

tebaasna baz yenilikler getireceini bildirmiti. Antlama gereince, Hristiyan unsurlarn

baz haklarnn Avrupal devletlerin garantisi altnda olmasndan yararlanan Rusya ve Fransa

harekete geip Osmanl Devletinin iilerine karmaya baladlar72.

Rusya, 31 Ekim 1870te Paris Antlamasnn Karadenizde Rus donanmasnn

bulundurulmasn men eden maddesinin kaldrldn iln etti. Hibir devlet buna karkoyamad. 13 Mart 1871de Londrada toplanan bir konferansta imzalanan szleme ile

Rusyann bu hareketi onaylanp, Boazlarn bar srasnda btn yabanc sava gemilerine

kapal olduu teyit edildi. Bu sretle Rusya yeniden Karadenizde donanma bulundurma

hakk kazand. Dolaysyla ok gemeden tekrar stanbulu ele geirme siyasetini takibe

balad73. 1875 ylna gelindiinde Osmanl Avrupas byk bir bunalm iine girmiti. Bu

tarihte Hersekte balayan isyan ksa zamanda gelimi ve bu sorun devletleraras bir nitelik

kazanmt.

Osmanl Devleti 23 Aralk 1876da Merutiyeti iln etmiti. stanbulda bu nemli

olay ve bununla ilgili gelimeler olurken ayn gnlerde Osmanl - Rus ilikileri gittike

gerginleiyor ve iki devlet yeni bir savaa doru gidiyordu74. Merutiyetin iln, stanbuldaki

Rus diplomatlarn telaa drmt. ngiliz raporlarna gre bir diplomat yle demitir:

Bu, Osmanl Devletinin bir meydan okumasdr. Bizi parlamentosuz son Avrupa Devleti

olarak brakmak gayretini pahalya deyeceklerdir. 75

Rusya, gneye inme politikasn uygulamak iin harekete geme zaman geldiini

grerek Osmanl Devletine sava amaya karar vermi ve bu kararn da 19 Nisan 1877de

72 Saray, 1998: 134-135.73 Kurat, 1990: 74-75.74 Uarol, 1995: 320, 332, 336.75 Ortayl, 1999: 133.


29/167

8

Avrupa devletlerine bildirmiti. Kendi karlarn korumak ve Hristiyan toplumlarn

gvenliini salamak zere harekete geeceini iddia ediyordu. Bylece de grnte 1875

ylndan itibaren srmekte olan Balkan bunalm, savan yakn nedeni oluyordu. Osmanl

snrlar ierisindeki Hristiyanlar ve zellikle de Slavlar korumak ise, grnrdeki nedendi

ve ancak ikinci derecede nemli grnyordu76

.

Panislavizm cereyan Rus emellerine let edilmiti. Bu akmn kaynan 1789 Fransz

Devriminde aramak gerekir. htillin ortaya kard milliyetilik uuru Slav halklar

zerinde de etkisiz kalmamt77. Balangta felsef ve edeb bir karakter tayan Panislavizm,

sonradan siyas bir akm haline gelmiti. Rusyann dnda baladktan ve gelitikten sonra,

sonuta bu devlete de etki etmiti78. XIX. yzyl ortalarna doru ise sratle gelimekteydi.

Trklerin zulm altnda inleyen Slav kardelerini kurtarma maskesi altnda hareket eden

bu zmre mensuplarnn esas amalar, Rusyann hkimiyeti altndaki btn Slavlarbirletirmek ve stanbulu ele geirmekti. Panislavistler bu amala Ayasofyaya ha

koymak slogann ortaya atmlard79.

Nitekim, 24 Nisan 1877de Osmanl - Rus Sava (93 Harbi) balam ve bu savata

Osmanl Devletinin yenilmesi zerine 3 Mart 1878de Ayestefanos Antlamas imzalanmt.

Bununla Rusya, slavclk politikasnn zaferini kazanm, Osmanl Devletini istedii gibi

paralayp Balkanlar ve Dou Anadoluya yerlemiti. stanbul ve Rumeli arasndaki ba

koptuu iin devletin Rumelideki topraklar ikiye ayrlmt. Rusya, I. Petro dneminden beri

izledii scak ve ak deniz politikasn byk oranda gerekletirmiti80.

Ayestefanos Antlamasna ilk itiraz Avusturyadan geldi. ngiltere de antlama ortaya

knca telaland ve donanmasn stanbula gnderdi. Rusya, kendi nfuzu altndaki byk

Bulgaristan ve Douda stratejik Kars yaylasn ilhak etmekle ngilterenin Akdenizdeki

durumunu tehlikeye dnyordu81.

76 Uarol, 1995: 327.77 Grsel, 1968: 119-120.78 Uarol, 1995: 320.79 Kurat, 1990: 75.80 Uarol, 1995: 338-339, 342-345.81 Grsel, 1968: 129.


30/167

9

Ayestefanos Antlamasn yeniden gzden geirmek iin 13 Haziran 1878de Berlin

Kongresi topland. Kongreye Paris Antlamasn imzalayan devletler, yani Osmanl Devleti,

ngiltere, Fransa, Almanya, Rusya, Avusturya ve talya katld. Osmanl Devleti ile Rusya

arasnda yaplan Ayestefanos Antlamas yerine, yukardaki devletler arasnda 13 Temmuz

1878de Berlin Antlamas imzaland.

Ayestefanos Antlamas ile karsnda sadece Rusyay bulan Osmanl Devleti, Berlin

Kongresinde alt byk devletin hedefi haline gelmiti. Bunun sonucu olarak kongre,

Osmanl Devletinin paylalma pazarlnn yapld uluslararas bir toplant halini ald.

Rusyann basksyla, Ayestefanos Antlamasnda Osmanl Avrupas, Balkan toplumlar

arasnda paylalmt. Berlin Antlamas ise bunun snrlarn biraz daraltmakla beraber, bu

paylam Osmanl topraklarnn btnn kapsayacak hale getirdi. Bu nedenle de 1856 Paris

Antlamasnda kabul edilmi olan Osmanl topraklarnn btnlne sayg ilkesi, BerlinKongresinde yer almad82.

Berlin Kongresinde, Ayestefanos Antlamasnn hemen hemen btn maddeleri

Rusyann aleyhine olarak deitirilmiti. Kongre, Rusya iin nemli bir diplomatik

malbiyet olmutu. Ancak, kabul edilen maddeler yine de Rusya iin byk karlar

salamt. Kars, Ardahan ve Batum sancaklarnn (Elviye-i Selase) Ruslara braklmas

kararlatrlmt. Ermenilerle meskn yerlerde reformlar yapmak zorunluluu ve bunu

kontrol edecek devletler arasnda Rusyann da bulunmas, ilerideki Rus siyaseti bakmndan

nemlidir. te bu sretle Ermeni meselesi artk milletleraras siyas problem olarak ortaya

kt gibi Elviye-i Selasenin de 1918 ylna kadar srecek krk yllk Rus igli balam

oluyordu83.Rusyann Ermeni reformlar sebebiyle Trkiyenin i ilerine karmasna zemin

hazrlanmt84.

1877 - 1878 Osmanl - Rus Sava, sonular itibaryla bundan nceki Osmanl - Rus

Savalarnn hibirine benzememi ve ok derin etkiler yapm bir savatr. 1856 Paris

Antlamasnda Osmanl Devletinin i ilerine karmama ilkesi vaat edilmiti. 1878

82 Uarol, 1995: 351-352, 354-355.83 Kl, 1998: 17-18.84 Kurat, 1990: 97.


31/167

10

Ayestefanos ve Berlin antlamalarnda ise i ilerine karlmama ilkesi ortadan kaldrlm,

tam tersine i ilerine karma prensip haline getirilmitir85.

B. I. Dnya Savanda Trk Rus likileri

I. Dnya Savana gemeden nce Trablusgarp ve Balkan Savalarnda Rusyann

faaliyetlerinden ksaca bahsetmek yararl olacaktr. 1911 ylndaki Trablusgarp Sava

srasnda Osmanl Devleti, kendi gvenlii asndan anakkale Boazn uluslararas deniz

trafiine kapatmak zorunda kalmt. Bata ngiltere ve Rusya olmak zere bu nlemden

olumsuz ynde etkilenen tarafsz devletlerin, Babliye yaptklar diplomatik basklar

sonucunda, Boazlar yeniden ulama almt. Rus ekonomisi Trablusgarp Savandan

zararl km ve 1912 ylndaki d ticaret geliri 100 milyon rublelik bir d gstermiti.

Rusya, kendisi gibi bir tarm lkesi olan Osmanl Devletine tahl satamazd. Dolaysyla Rus

tahlnn Avrupaya pazarlanmasnda, Boazlar ekonomik can damar roln oynuyordu86.

talyann Trablusgarpa saldrmas zerine, Balkan Devletleri Rusyann araclyla

aralarnda anlamalar yaptlar. lk yaplan Srp - Bulgar ittifakyd. 13 Mart 1912 tarihli bu

ittifaka gre; savaa balama tarihini Rusya tespit edecekti. te yandan ele geirilen

topraklarn paylalmasnda anlamazlk karsa, bu topraklar Rus arnn hakemliine

braklacakt. Bu durum Rusyann Balkan Savalarndaki roln gstermektedir87.

Balkan Savalarndan sonra balayan I. Dnya Sava, XIX. ve XX. yzyln

balarnda meydana gelen olay ve gelimelerin bir sonucudur. Bu savan nedenleri eitli

ekonomik, siyas, asker gelimelere dayanmaktadr. Bunlara byk devletlerin kar

hesaplarn da eklemek gerekir. 24 Austos 1914 gn, Avusturya veliahd Aridk Ferdinand

bir Srpl tarafndan ldrlmt. Bu da, I. Dnya Savana yol aan olaylarn balangc

olmutur88.

85 Bilal N. imir, (1999): 1878 - 1918 Yllarnda Trk - Rus likileri, Trk - Ruslikilerinde 500 Yl (1491 -

1992), TTK Yaynlar, Ankara: s. 147-148.86 Yulu Tekin Kurat, (1999): 1878 - 1919 Arasnda Trk - Rus likilerinin Siyasal Anatomisi, Trk - Rus

likilerinde 500 Yl (1491 - 1999), TTK Yaynlar, Ankara: s. 140-141.87 Grsel, 1968: 145.88 Uarol, 1995: 459, 561.


32/167

11

Sava baladnda Osmanl Devleti henz mttefiksizdi, ama mttefik aryordu.

ngiltere, Bulgaristan ve Fransa ile mttefik olmak iin yapt teebbsler sonusuz

kalmt89. Bunun zerine,2 Austos 1914te Almanya ile gizli bir ittifak antlamas yapm,

antlamann imzaland gn seferberlik iln etmiti 90. Antlamaya, Rusya Almanyaya kar

savaa girdii takdirde, Trkiyenin de savaa girmesi art konmutu (2. madde). Almanya1 Austos 1914te Rusyaya sava iln edince, Alman - Trk ittifaknn 2. maddesi gereince

Osmanl Devletinin de hemen savaa girmesi gerekiyordu. Osmanl Devleti ise hemen savaa

girmek istemiyordu. Ancak, Dou Cephesinde Rusyann byk bir taarruza balamas ve

Bat Cephesindeki gelimeler zerine Almanya Trkiyenin bir an nce savaa girmesini ve

dman kuvvetlerini zerine ekmesini istemeye balad91.

11 Austos 1914te, Akdenizden gelen Almanlarn Goben ve Breslav zrhllar

anakkale Boazn getiler. Osmanl Devleti, zrhllar satn aldn iln etmek sretiyle buolayn tilaf Devletleri ile bir savaa dnmesini bir an iin nledi. Ancak Enver Paann

emri ile, 23 Ekimde Alman Amirali Souchonun komutasndaki Trk donanmasnn, Odesa

ve Sivastopolu bombalamas, Osmanl Devletinin savaa girmesine neden oldu. Daha sonra

Rusya, ngiltere ve Fransa Osmanl Devletine sava iln ettiler 92. Aslnda Osmanl Devleti

savaa girdii takdirde Rusya, Kafkas Cephesine bir miktar kuvvet brakmak mecburiyetinde

olaca iin, Osmanl Devletinin savaa girmesini arzu etmiyordu 93.

Fransa Bykelisi hatralarnda, Rusyann her tarafnda eski Bizans hlyasnn

yeniden canlanmasna ahit olduunu, herkesin azndan u szlerin iitildiini sylyordu:

Bu harp bize Konstantinapol ve Boazlar salayamazsa btn manasn kaybeder

arigrad bizim, yalnz bizim olmaldr. 94

89 Grsel, 1968: 158-159.90 Hamza Erolu, (1990): Trknklp Tarihi, Sava Yaynlar, Ankara: s. 76-77.91 Kurat, 1990: 242.92 Erolu, 1900: 77-78.93 Kurat, 1990: 229.94 Ferudun Cemal Erkin, (1968): Trk - Sovyetlikilerinde Boazlar Meselesi, Ankara: s. 48.


33/167

12

1. Sava Srasndaki Gizli Antlamalarda Rusya

I. Dnya Savanda Osmanl Devletini ilgilendiren bir baka nemli siyas olay da

Osmanl Devletinin blnmesi ile ilgili, tilaf Devletlerinin aralarnda yaptklar

anlamalardr95

.

Bilindii gibi Rusya, stanbul ve anakkale Boazlarn ele geirmek veya kontrol

altna alabilmek iin uzun yllar alm, ancak bata Osmanl Devleti ve ngiltere olmak

zere, Avrupa byk devletlerinin kar kmasyla bir sonuca ulaamamt. Bununla birlikte,

XX. yzyln balarnda meydana gelen gelimeler zerine Boazlar ele geirmek iin 23

Kasm 1913ten itibaren hazrlklara girimiti. Ancak, sadece kendi gcyle amacna

ulaamayacan anladndan, bu konuda ngiltere ve Fransann yardmn elde etmeye

alm, bunun iin de bu iki devletle pazarla balamt. Pazarlk, Boazlarn Rusyayaverilmesine karlk, ngiltere ve Fransann Osmanl topraklarnda elde etmek istedikleri Irak

ile Suriyenin ve randa baz haklarn bu devletlere braklmas konular zerinde yaplmt.

te bu pazarlklar srerken I. Dnya Sava balamt96.

Sava baladktan sonra, arn yapt aklama ile Rusyann bu savatan en byk

kazancnn Boazlar olaca anlalyordu. ngiltere ve Napolyonun Boazlar tek bana bir

lke eder sz ile Akdeniz snrlarnn ve gvenliinin Boazlarda baladn belirten

Fransa; Rusyann Boazlar ele geirmesini engellemek iin yz yirmi yldr Osmanl

Devletini Rusyaya kar korumular, hatta Krm Savana fiilen katlmlard. Fakat imdi

Alman tehlikesi karsnda her ikisi de Rusyay kendi yanlarna almak iin her eye raz

oluyorlard. ar, ngiltere ve Fransann bu durumundan yararlanarak Boazlarn mutlaka

Rusyaya ait olacan kabul ettirdi. anakkale Savann balamasndan sonra Rusya

endieye dt. Eer ngiltere ve Fransa, Boazlar ve stanbulu ele geirirlerse onlar oradan

bir daha karmak mmkn olmazd. Bir de, ngiltere ve Fransann Yunanistan da

anakkale harektna katmak iin bask yapmalar, ngilterenin Ege ve Boazlar

Yunanistana verecei endiesini dourdu ve Rusyann tepkisine yol at97. Dier taraftan

Almanya, Boazlarn ngiltere ve Fransann eline gemesini karlarna aykr grdnden,

95 Erolu, 1990: 81.96 Uarol, 1995: 492.97 Ergun Aybars, (2000): Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ercan Kitabevi, Cilt: I, zmir: s. 57.


34/167

13

bu blgeyi Rusyaya nererek, onunla ayr bir bar yapmay uygun bulup baz giriimlerde

bulundu. Bu da, ngiltere ve Fransay telalandrd ve Rus isteklerini kabul etmeye yneltti98.

Rusyann 4 Mart 1915te ngiltere ve Fransaya verdii notalara gre; stanbul ve

Marmara Denizi Rusyaya katlacak, mroz ve Bozcaada iin ise Rusyann oyu olmadankarar alnmayacakt. ngiltere ve Fransa, bu Rus notasndan holanmamakla beraber, Alman

tehlikesi karsnda 12 Mart 1915te ngiltere ve 10 Nisan 1915te Fransa, Rus isteklerini

kabul ettiklerini bildirdiler. Buna karlk da Rusya, ngiltere ve Fransann Orta Doudaki

karlarn kabul ediyordu99. Bylece mttefikler, yaplacak blmde Boazlar ve evresini

Rusyaya brakm oldular 100.

ngiltere ve Fransa, talyay savaa sokabilmek iin 26 Nisan 1915te Antalya

yresini talyaya vaat etmilerdi. Btn Orta Dounun paylalmas iin, Fransz temsilcisiile ngiliz temsilcisi arasnda uzun grmelerden sonra 3 Ocak 1916da anlamaya varld.

Sykes - Picot Antlamas denilen bu anlamaya gre; Suriye ile Irakn tm ve Trkiyenin

gney ksm ngiliz ve Fransz blgesi olarak ayrlmt. Filistinde ise uluslararas bir

ynetim kurulacakt. Sykes - Picot Antlamasyla Orta Douda saptanan ngiliz - Fransz

stnln Rusya kabul ediyor, fakat buna karlk Trabzonun batsndan geen bir hattn

dousunda kalan Van, Bitlis, Mu ve Siirt yreleri Rusyaya braklyordu. Ancak bu

antlamadan talyaya haber verilmemiti. Durumdan kukulanan talyann mttefiklerinden

aklama istemesi zerine, kesin bir antlama bulunmad, Osmanl Devletinin paylalmas

iin grmelerde bulunulduu yant verilmitir101.

2. Kafkas Cephesi

1914teki Trk - Rus snr 1878 Berlin Kongresinde tespit edilmiti. Kars, Ardahan

ve Batum da Rusyaya braklmt 102. Birinci Dnya Savanda Trk kuvvetleri Ruslarla

sadece Kafkas Cephesinde savamlard. Kafkas harekt, Rusya bir devlet haline gelip

Trklerle mcadeleye baladndan bu yana Anadoluda yaplan harekt ve muharebelerin en

98 Uarol, 1995: 492.99 Aybars, 2000: 57.100 Uarol, 1995: 493.101 Aybars, 2000: 66-67.102 Kurat, 1990: 259.


35/167

14

bydr. Trk kuvvetlerinin sava plan, Kafkasya ve ran zerinden Turana varmak

vaadiyle Almanlar tarafndan yaplan telkinlerle dzenlenmiti103. Savan balamasndan

hemen sonra 1 Kasm 1914te Rusya hcuma geerek Kuzey Anadoluyu igle kalkm

ancak Trk ordusu bunu nlemiti 104. Bundan sonra Enver Paa 20 Aralk 1914te, 150.000

kiilik bir Trk kuvvetine Sarkam - Umraniye istikmetinde taarruz emri vermiti. Bucephede Rusyann da 160.000 kiilik bir kuvveti bulunuyordu. Bu taarruz 22 Aralk 1914ten

19 Ocak 1915e kadar devam ettiyse de yksek dalar, yolsuzluk, souk, alk ve tifs

sebebiyle Trk kuvvetlerinin 90.000 kiilik bir kayp vermesine sebep olmutu105 .

Osmanl ordusunun Sarkam bozgunundan sonra Kafkas Cephesindeki stnlk Rus

ordusuna geti. Ruslar Artvin, Van, Erzurum, Mu, Bitlis, Rize, Trabzon ve Erzincan ele

geirdiler. skenderun Krfezi yoluyla Akdenize inmeyi tasarlyorlard. Bu sretle de kendi

himayeleri altnda olan ve Dou Anadolu ile birlikte Alanya burnundan Suriyeye kadaruzanan blgeyi de iine alan Byk Ermenistan kurmay dnyorlard. Van ve Mu

ynndeki asker hareketlerin arka plannda, ite bu ok uzaklara varan siyas ve ekonomik

emelleri yatyordu.

Dou Anadoluda Rus tehlikesinin bu ekilde artt sralarda, anakkale

Savalarnn sona ermesinden sonra 16nc Kolordu Komutanlna atanan Mustafa Kemal,

6-7 Austos 1916da Mu ve Bitlisi geri ald. Erzurum kurtarlamadysa da Rus ileri harekt

nlendi106. 1917 Rus htilli ise Kafkas Cephesinde harektn durmasna neden oldu. Daha

sonra da atekes ve bar antlamas imzaland 107.

3. Bolevik htilli

1917 ylnn en nemli olay Bolevik htillidir. Bu ihtillin derin sebeplerini,

Fransz htillinden beri Rusyann iinde meydana gelen uzun gelimelerde aramak gerekir.

Bu gelimeler: fikir akmlar, kyl meselesi ve ii meselesidir.

103 Grsel, 1968: 164.104 Uarol, 1995: 469.105 Armaolu, (t.siz): 112.106 Uarol, 1995: 469-470.107 Erolu, 1990: 79.


36/167

15

Fransz htillinin ortaya kard liberal akmn etkisiyle Rusyada 1825te dar

ereveli bir ayaklanma km ve bu ayaklanma abucak bastrlmt. Bu harektn

sndrlm olmas, Rusyada fikir akmlarnn gelimesini nleyememiti. Rusyann

otokratik siyasal dzenine kar fikir tepkileri genileyerek devam etmiti.

XIX. yzylda Avrupada Marksizm ortaya km ve bu doktrin Rus aydnlar

arasnda yaylmaya balamt108. Rus htillinin teorik temelleri de Alman dnr Karl

Marxa dayanmaktayd. Marx, ihtill yaplmasn teklif ediyordu. Yeni dzende zel mlkiyet

bulunmayacakt. Marxa gre tm ktlklerin temeli buydu. Sermayedar iiyi altryor,

onun yapt mal kendisine alkoyuyor, ona ise ancak geinmesine yetecek kadar cret

veriliyordu. Aradaki fark sermayedarn sermayesine ilave ediliyordu. Tm sermaye mallar

devlete ml edilirse, herkese istedii kadar mal verilebilecekti. Ancak herkesin istedii kadar

mal alabilecei komnizm safhasna gelmeden nce sosyalizm safhasnda herkes mill gelireolan katks kadar mill gelirden pay alacakt109.

Marx, kendi fikir sistemini kurarken hi nem vermedii memleket Rusya idi. En

elverili atmosferi ise en ileri endstriye ulam olan ngilterede grmt. Rusyann

tarmsal ekonomik yaps Marxn dncelerinde yer almamt. Ancak Marksizmi

gerekletiren de bu Rusya olmutur.

Rusyada kyl meselesi ve bu meselenin geirdii gelimeler de Marksist fikirlerin

yaylmasnda ok nemli rol oynamtr. lk Rus aydnlar, otokrasinin yerine kuracaklar yeni

siyasal dzenin temelini kyde ve kylde grmlerdi. Toprakszlk ve alk kylnn

devaml ve temel problemiydi. Rus halknn bete drd tarmla geiniyordu. Ancak,

topraklarn drtte birine sahipti. Toprakta feodal dzen hkimdi. Kyl asilzadenin topranda

bir serfti. Bu durumu dzeltmek iin 1861de Kurtulu Kanunu yaynlanmt. Bu kanunla esir

durumda olmaktan kurtulan kylye toprak da veriliyordu. Ancak bu tedbir yrmedi. nk

kylye kt topraklar datlm, topran mlkiyeti deil, kullanma hakk verilmiti. Bu hak

iin de kyl topran sahibine karln deyecekti.

108 Armaolu, (t.siz): 128-129.109 Grsel, 1968: 169-170.


37/167

16

1800lerden itibaren Rusyada endstri gelimeye ve bir ii kitlesi ortaya kmaya

balad. Endstrinin gelimesi ve Kurtulu Kanununun baarszl birok kyly ehirlere

ekti. Bu kyller ehirlerde kt artlar iinde yayorlard. ilerin durumu da kylden iyi

deildi. Bu sebeple 1880lerden itibaren sk sk grevler grld. Bunun sonucu olarak da

sendikaclk faaliyetleri ortaya kt110

.

Bu atmosfer iinde eitli yerlerde Marksist dernekler kuruldu. Bunlardan birisi de

Lenin tarafndan kurulan i Snfnn Kurtuluu in Mcadele Birlii idi. Lenin bu

faaliyeti sebebiyle tutuklanp Sibiryaya gnderildi. Lenin srgndeyken 1898de Sovyetler

Birlii Komnist Partisinin temeli olan Rus Sosyal Demokrat i Partisi kuruldu111. Bu parti

1903te gr ayrl yznden ikiye ayrld. Birinci grup, Leninin evresinde toplanan

Bolevikler (ounluk); ikinci grup, Trokinin evresinde toplanan Menevikler (aznlk)

grubu idi. 1912 Prag Kongresinde Bolevikler partiyi ele geirdiler; ancak her iki grup dagizlice Rusyada Marksist akmlarn gelimesine yardm ettiler. Bunun sonucu olarak 1905te

Petersburgda, Trokinin liderliinde bir ayaklanma kt. Hkmet bu ayaklanmay

bastrdysa da ar, Dumay (meclis) datmak zorunda kald112.

I. Dnya Sava, Rusyada byk bir yokluk ve sefalete yol amt. Rusya, Boazlarn

kapal olmas sebebiyle d yardm alamyordu. 1916 - 1917 k ise ok sert gemi; alk,

yakacak ve giyecek bulunamamas btn lkeyi etkilemiti113.

1916 ylnda Rusyada bir ihtillin meydana gelecei ile ilgili tahminlerde

bulunuluyordu. nk Rusyann durumu gn getike ktleiyor, huzursuzluklar nne

geilemez bir hzla artyor ve lke ihtille doru srkleniyordu. O zamanki Rus takvimine

gre 27 ubat 1917 (12 Mart 1917), arlk rejiminin sona erdii ve ihtillin kesinlikle galip

geldii gn olarak tarihe geti. gn sonra da ar II. Nikola tahttan ekildi. mparatorluk

Meclisi Dumada ilk Geici Hkmet kuruldu. Bu hkmet Mays 1917ye kadar iktidarda

kald. Onu, Koalisyon Hkmeti izledi. Bunlar, Ekim / Kasm 1917de Boleviklerin

iktidar ele geirmesine kadar i banda kaldlar.

110 Armaolu, (t.siz): 129-130.111 Grsel, 1968: 171.112 Pars Tulac , (1987): ada Trkiye, Cem Yaynevi, Cilt: I, stanbul: s. 521.113 Aybars, 2000: 67.


38/167

17

ubat htillinden sonra Rusyadaki bar arzular gerek cephede gerekse lke iinde

ok artmt. Askerler, sadece bar mit etmekle kalmyorlar, geici hkmetten muharip

devletlerle derhal bar giriimlerinde bulunmasn da istiyorlard. Bu srada Rusyadaki

vaziyet ise gn getike ktleiyordu. Asker ve ii buhran iindeydi ve Petersburgda her

gn gsteriler ve kanl arpmalar oluyordu. Cephede de ayn durum sz konusuydu. Rusaskerleri mevzilerini terk ederek memleketlerine dnyorlard. Bu arada tilaf Devletleri de

Rusyay kendi tarafnda tutmak ve Rus cephesinin kmesini nlemek iin her trl areye

bavuruyorlard. Rus cephesindeki ngiliz ve Fransz subaylarnn saylar gittike artyordu.

Hatta ngilizler Rus askerlerine, Almanlara kar savaa devam ettikleri takdirde her nefere

alt ruble vereceklerini vaat etmilerdi 114.

Bolevikler, derhal barn yaplmas, savaa son verilmesi ve topran kyllere

datlmas gibi sloganlarla propagandalar yapyor ve halk kitlelerini kazanyorlard. Rusaskeri, amelesi, kyls bu sosyalist sloganlar benimsiyor ve bunlarn tatbikini talep eden

partileri desteklemeye hazrlanyorlard. Kyller, etraftaki byk iftliklerin arazisini zapt

etmeye balamlard. Bu olaylar Boleviklerin gittike oalp nfuz kazanmalarna yol

amt. Nitekim Eyll sonlarnda ounluk artk Bolevik Partisindeydi115.

Rusyada olaylar ok hzl cereyan etmiti ve nihayet Lenin ile Troki idaresindeki

Bolevik Partisi, 24 - 25 Ekim / 6 - 7 Kasm 1917 gecesi yaptklar bir hkmet darbesi ile

Geici Hkmeti devirerek iktidar ele geirdiler. ubatta arl ykan hareket aa yukar

bir hafta srd halde Geici Hkmetin ykl yalnzca birka saat almt. Birka gn

iinde bata Moskova olmak zere Rusyann belli bal ehirlerinde ynetim Boleviklerin

eline gemiti116.

Bolevikler idareyi ele alnca, ilk olarak 15 Kasm 1917de Rusyada yaayan btn

milletlerin eit ve egemen olduklarn, isterlerse Rusyadan ayrlp bamsz hkmetler

kurabileceklerini iln ettiler. Rus Halklarnn Haklar Beyannamesi, adn tayan bildiri

yaynladlar. Bu bildiri, 19 Kasmdan itibaren eitli milletlerin bamszlklarn iln

etmelerine yol at117.

114 Kl, 1998: 23-26.115 Kurat, 1990: 325.116 Kl, 1998: 27-28.117 Kamuran Grn, (1991): Trk - Sovyetlikileri (1920 - 1953), TTK Yaynlar, Ankara: s. 1.


39/167

18

Bolevik htilli kt zaman, Mslmanlarn ou, bu ihtillin kendilerini arln

zulm ve basklarndan kurtaracana inanyorlard. nk Lenin, Mslmanlarn arlara

kar gelmelerini salamak ve onlar Bolevik saflarna katmak iin bildiri stne bildiri

yaynlyordu ve bu bildirilerde Mslmanlarn onurlarn iade etmek, din ve siyas

hrriyetlerini vermek gibi vaatlerde bulunuyordu118

.

Sovyet Hkmeti, Stalin ve Leninin imzasyla 3 Aralk 1917de Rusyann ve

Dounun tm Mslman emekilerine bir beyanname yaynlad. Bu beyannamede

Doudaki Mslman halka u szlerle seslenilmekteydi:119 Camileri, minberleri, inan ve

detleri Rusya arlar ve zorbalar tarafndan hie saylp ayak altnda ezilen sizler, Rusya

Mslmanlar, Volga boylarnn ve Krmn Tatarlar, Sibirya ve Trkistann Krgzlar

Bundan byle inanlarnz, rf ve detleriniz, mill kltr yaplarnz dokunulmaz iln

ediliyor. Mill hayatnz dilediiniz biimde, serbeste kurunuz. Bu, sizin kutsal hakknzdrTahtndan indirilmi arn imzalad ve devrilmi Krenski hkmetinin onaylad,

stanbulun ele geirilmesine ait gizli antlamann yrtldn, yok edildiini bildiririz.

Zaman kaybetmeyiniz ve topraklarnza yzyllar boyunca el koyanlar srtnzdan silkip

atnz120

Yeni rejimin nderleri bu Bolevik beyannamesinde; Ruslara, Rus igli altnda

yaayan yabanc milletlere ve Trkiye bata olmak zere dier Mslman milletlere birok

parlak vaatlerde bulunuyorlard121.Bu bildiri, 13 Mays 1920de TBMMde de okunmutu122.

Sovyet htilli, Anadoluda da mit uyandrmt. Bilindii gibi stanbul ve

Anadolunun byk bir ksm gizli antlamalarla arlk Rusyasna verilmiti. Eer arlk

118 Ziyat Akkoyunlu, (1991): Azerbaycan Hadiselerinin Arap lkelerindeki Akisleri, Trk Kltr, Say: 333,

Ankara: s. 28.

119 Tulac, 1987: 522.120 Stefanos Yerasimos, (2000): Kurtulu Savanda Trk - Sovyetlikileri (1917 - 1923), Boyut Yaynclk,

stanbul: s. 35-36.121 Saray, 1985: 13.122 Nilfer Efendiyeva, (1989): 1920lerin Balarnda Trk Halknn Mill Kurtulu Savann Resm Sovyet

Basnnda Yanstlmas, IX. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, TTK Yaynlar, Cilt: III, Ankara: s.

1884.


40/167

19

Rusyas yklmasayd, Kurtulu Savan kazanmak iin Rusyay da yenmek gerekecekti.

Sovyet htilli, Trkiyeyi bu byk tehlikeden kurtarmt123.

Bolevik Hkmeti daha iktidar ilk ele ald gn halka bar yapacan vaat etmiti.

Gerekten de Dileri Komiseri Troki, 21 Kasm 1917de mttefik elilerine verdiinotalarda, btn cephelerde mtareke yaplmasn istemiti. Ayrca hkmet, arlk

Hkmetinin btn gizli anlamalarn aklamt. Osmanl Devletini paylaan anlamalar

da bu sretle aa vurulmu oluyordu. Gizli antlamalarn aklanmasnn amac, gerek Rus

halkna gerekse Bat memleketleri iilerine, yaplan savan emperyalizm sava olduunu

anlatmak ve onlar savaa kar yneltmekti124.

Sovyet Hkmeti, 26 Kasm 1917de Alman Ordular ark Cephesi Kumandanlna

mracaat edip derhal bir mtareke yaplmasn istedi. Bu istein kabul zerine, 2 Aralktabalayan mzakereler sonunda, 4 Aralk 1917de bir mtareke imzaland. Daha sonra

mzakereler daha da gelitirilerek nihayet 15 Aralk 1917de Brest - Litovsk ehrinde

Almanya, Avusturya, Bulgaristan, Trkiye ve Rusya arasnda mtareke imzaland. Bu

mtareke Trkiye ile Sovyet Rusya arasnda imzalanan ilk resm belgedir125.

4. Erzincan Mtarekesi

Brest - Litovskda varlan anlama gereince Trkiye ile Rusya arasnda sava haline

fiilen son vermek ve Kafkas Cephesindeki mtareke artlarn tayin ve tespit etmek iin ayr

bir uzlama yaplmas gerekiyordu. Bu amala Ruslarn igli altnda bulunan Erzincan

ehrinde Trk ve Rus murahhaslar karlatlar ve 18 Aralk 1917de 14 maddelik bir

mtareke vesikas imzaladlar. Bununla, 29 Ekim 1914 tarihinde balam olan Trk - Rus

savana son verilmi oldu126.

Kafkas - Trk sava alanndaki Rus ve Trk hareket ordular arasnda, en ksa sre

iinde her iki savaan taraf iin de onurlu bir bar antlamasna ulamak amacyla asker

hareketlerin kesilmesi konusunda yaplan Erzincan Brakmasnda:

123 Doan Avcolu, (1996): Trkiyenin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn), Cilt: I, stanbul: s. 330.124 Armaolu, (t.siz): 139-140.125 Kurat, 1990: 331-332.126 Kurat, 1990: 332-334.


41/167

20

antlama, kesin bar antlamas imzalanncaya kadar her iki taraf 5 Aralk 1917 gn

saat 1den balamak zere balar.

antlama hkmleri yrrle girer girmez, her iki taraf, Kafkas - Trk cephesinin tm

blgelerinde, her trl dman hareketini keser.

gibi maddeler yer almtr127

.

Ancak, Brest - Litovsk ve Erzincan Mtarekelerine ramen, Sovyet Rusyann arlk

Rusyas gibi Ermenilerin Koruyucusu roln zerine almas ve Dou Anadoluda Rus

igli altndaki blgede Ermeniler lehinde bir takm hareket ve giriimde bulunmas,

mtarekelerin uygulanmasnda baz sorunlar ortaya kard128. Bolevik Hkmetinin

Ermenilerin hamisi roln zerine almas, ihtillci Rusyann bu hususta tamamyla eski

arlk Rusyas siyasetini miras aldn gstermektedir 129.

Sovyet Rusya yneticileri, Osmanl Devletinin tilaf Devletlerine yenileceini gz

nnde tutarak, bu devletle kesin bar antlamasnn yaplmasndan nce Trkiye

Ermenilerinin bulunduu (yani Rus igli altnda olan) blgenin geleceinin Rusyann

karlarna gre dzenlenmesi yolunu tuttular, bununla da Osmanl Devletini bir oldu bitti

karsnda brakmak istediler. Sovyet Rusya Hkmeti bu amala 11 Ocak 1918de, Trk

Ermenistan bal altnda bir kararname iln etti. Bu kararnamede Rusya, igli altnda

bulunan Dou Anadoluda bir Ermeni Devletinin kurulmasn desteklediini, Rus ordusunun

Dou Anadoludan ekilirken yerine hemen bir Ermeni Halk Milisinin kurulmasn, bu

blgeye Trkiyeden ve dier lkelerden getirilecek Ermeni gmenlerin yerletirilmesini,

Ermeni Halk Temsilcileri Sovyeti ad ile geici bir ynetimin kurulmasn istediini

aklad. Bylece, Erzincan Mtarekesinden hemen sonra Osmanl - Rus snrnda bir

Ermenistan Devleti kurulmasyla ilgili sorunlar ortaya att. Ayn zamanda kararnamede

bildirilen Rus igli altndaki blgede yani Dou Anadoluda da Ermeni Milisi kurulmas

iine giriti. Bu sralarda ise, Brest - Litovskta bar grmeleri balamt130. Bolevik - Rus

murahhaslar gerek Brest - Litovsk Bar mzakerelerinde ve gerekse ok sonralar Ankara

127 Yerasimos, 2000: 38.128 Uarol, 1995: 475.129 Kurat, 1990: 335.130 Uarol, 1995: 475.


42/167

21

Hkmeti ile mzakerelerde Ermeni meselesinin kendi isteklerine gre halledilmesi iin ok

gayret sarf etmilerdir131.

5. Brest Litovsk Antlamas

15 Aralk 1917de Almanya, Avusturya - Macaristan, Osmanl Devleti, Bulgaristan ve

Rusya geici bir mtareke imzalamlar ve bar mzakerelerinin balamasn

kararlatrmlard. Bar mzakerelerine hazrlk yaplrken, geici mtareke de bir sre iin

uzatlmt. Bu arada Trkiye ile Rusya arasnda Erzincan Mtarekesi yaplmt.

Sovyetlerin esas amalar bir an nce bar imzalamak ve Rusyada Sovyet rejimini

salamlatrmak iin Almanya ile sava haline son vermekti. 20 Aralk 1917de Brest -

Litovsk ehrinde Almanlar ve mttefikleri ile Ruslar arasnda bar mzakerelerine baland.Sovyet - Rus murahhas heyeti, ihtill etiketi gerei ok renkliydi: meslekten ihtillcilerden

baka ii, asker, bahriye ve kyl mmessilleri de heyette yer alyordu. Yine Rus htillinin

gerei olarak bir kadn da temsil edilmiti; vaktiyle Moskova valisini tabanca ile ldrm

olan ve bu yzden on yedi yldan beri hapiste bulunan Bayan Bitsenko da heyete dahildi.

Bolevik murahhas heyetinin en ilgin azalar da alelade bir ii, bir nefer, bir bahriye neferi

ve gr sakall yalca bir kyl idi. Bunlar, Bolevik htillinin icab ve gsteri taraf idi.

nk Bolevik htilli, iiler ve kyller adna yaplmt. te bu zmrelerin de bar

mzakerelerinde temsil edilmeleri gerekiyordu132.

Grmelerde, ortak ve genel konularn yan sra, Osmanl Devleti ile Rusya

arasndaki sorunlar zmlemek ve bir bara gitmek de nemli konular arasnda yer ald.

Sovyet Rusya, yeni rejimini glendirmek ve dier sorunlarn zmlemek iin, Avusturya -

Macaristan mparatorluu ise i dzeninin ok kt duruma gelmesinden dolay bir an nce

bar yapp, savatan ekilmek istiyorlard. Osmanl Devletinin de zellikle Gney

Cephesinde durumu gittike kritik bir ekle giriyordu. Bu nedenle o da bartan yanayd.

Nihayet 3 Mart 1918de, 15 Aralk 1917de mtareke yaplan devletler arasnda Brest -

Litovsk Antlamas imzaland133. Ruslar, lhaksz tazminatsz bar ve milletlerin kendi

131 Kurat, 1990: 338.132 Kurat, 1990: 341-343.133 Uarol, 1995: 476, 503.


43/167

22

geleceklerini kendilerinin belirlemesi parolasyla yola kmlard. Brest - Litovsk

Antlamasn, zorunlu bar, dikte bar olarak adlandrmlard.

Bu barn Osmanl Devleti iin nemi byktr. nk Osmanl Devleti kaybeden

deil kazanan taraft. Nitekim, Trk tarihinde 1711 ylndaki Prut ve 1856 ylndaki ParisAntlamalarndan sonra ilk defa Rusyaya kar bir zafer vesikas imzalanm oluyordu134.

Brest - Litovsk Antlamasnda: Rusya devleti, Anadolunun Dou illerinin

boaltlmas ve Osmanl Devletine dzenli bir biimde geri verilmesi iin gerekli ileri

yapacaktr. Ardahan, Kars ve Batum sancaklar da gecikmeden Rus ordularnca

boaltlacaktr. Rusya devleti, i bu sancaklarn hukuk ilkeleri ve devletler hukuku asndan

sahip olacaklar yeni duruma karmayacak ve bu arada onlarn halkn, bu yeni durumu

komu devletler ve zellikle Osmanl Devleti ile anlaarak belirlemek zere serbestbrakacaktr. maddesi yer almtr.

Bylece, Elviye-i Selase ( vilayet: Kars, Ardahan, Batum) burada yaayan

halklarn rzas kouluyla Osmanlya brakld. Kafkaslarda Rus ordular dald ve

memleketlerine dndler. Bir iktidar boluu ortaya kt. Grcistanda Menevikler,

Azerbaycanda Msavatlar ve Ermenistanda Tanak Partisi bu iktidar boluundan

yararlanarak Mays 1918de bamsz devletler kurdular135.

Mondros Mtarekesi grmelerinde, ngiliz Delegesi Calthorpe btn Kafkasyann

boaltlmasn isteyince, Osmanl Heyeti sancan durumunun milletleraras bir antlama

ile tespit edilmi olduunu belirtti ve bu konu ile ilgili olarak da mtareke antlamasnn 11.

maddesine; Mavera-y Kafkasn (Kafkas dalarnn gneyi) nce Osmanl kuvvetleri

tarafndan ksmen boaltlmas emri verildiinden geri kalan ksm, mttefikler tarafndan

mahall durum incelenerek istenirse boaltlacaktr. hkm kondu.

Bu metinden; gerekirse yerinde yaplacak inceleme sonunda boaltlacak olan

blgenin sancak olduu aka belirtilmemekle beraber, ngilizlerin bu blgeyi kastettikleri

134 Kl, 1998: 394, 397-398.135 Atay Akdeveliolu, Baskn Oran, ar Erhan v.d., (2001): Trk D Politikas (1919 - 1980), ed. Baskn

Oran, letiim Yaynlar, Cilt: I, stanbul: s. 165.


44/167

23

anlalmaktadr. Nihayet Trk kuvvetleri ubat 1919 balarnda btn Kafkasya ve sanca

boaltp 1914 Dou snr gerisine ekildiler136. Bu blgeler Ermeniler ve Grcler tarafndan

yeniden igl edildi. Ancak Mill Mcadele srasnda Dou Cephesinde Ermenilere kar

byk baarlar elde edildi ve Trk kuvvetleri Sarkam, Kars ve Gmry ele geirdiler.

Sava sonunda Ermenilerle Gmr Antlamas imzaland. ErmenistannSovyetletirilmesinden sonra Trk - Rus snrn belirlemek zere Trkiye ile Sovyet Rusya

arasnda imzalanan Moskova Antlamas ile Batum ve evresi hari, Ardahan ve Kars

sancaklar tamamyla Trkiyenin elinde kald137.

136 Trkstikll Harbi (Mondros Mtarekesi ve Tatbikat), (1962): Gnkur. Bk. Harp Tarihi Dairesi Resm

Yaynlar, Cilt: I, Ankara: s. 156, 166.137 Kl, 1998: 421.


45/167

24

II. BLM

TRK KURTULU SAVAI HAZIRLIK DNEMNDE

SOVYET RUSYA LE LKLER

1917deki, Rus Devriminden hemen sonra Boleviklerin, I. Dnya Sava srasnda

imzalanan gizli antlamalar aklamalarna ve 3 Mart 1918de Brest - Litovsk Antlamasn

imzalamalarna ramen, Osmanl Devleti ile Sovyet Rusya arasnda olumlu ilikiler

kurulamamt. nk Rusyadaki yeni rejime kaygyla baklyordu138. Sovyet Hkmetinin,

atatürk dönemi türk-rus ilişkileri

Documents