atatürk dönemi maliye politikaları

8/3/2019 Atatrk Dnemi Maliye Politikalar

1/227


2/227

i

T.C.MALYE BAKANLII

ATATRK DNEM

MALYE POLTKALARI

29 Ekim 2008


3/227

ii

T.C.MALYE BAKANLII

Strateji Gelitirme BakanlYayn No: 2008/384

www.sgb.gov.tre-mail: [email protected]

Her hakk Maliye Bakanl Strateji Gelitirme Bakanlna aittir.

Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

ISBN: 978-975-8195-22-0

1000 AdetAnkara, 2008

Bu Eser,

Cumhuriyetimizin 85. Yl Ansna,Maliye Bakanl adna Prof.Dr. Gneri AKALIN tarafndanhazrlanmtr. Eserde yeralan gr ve yorumlar

yazara aittir.

Tasar

m: vmeTel: 0312 230 67 01

Bask: mit Ofset MatbaaclkTel: 0312 384 26 27


4/227

iii

SUNU

nsanlar ve milletler gelecei ekillendirmek iin tarihi gemilerini,

kltr ve medeniyetlerini asla unutmamaldr. Bizi daha ileriye gtrecek bubirikimlerimizdir. Bu birikimler, birey ve toplumlarda mensubiyet bilincinicanl tutar ve onu derinletirir. Toplumlar zaman iinde hep var olduklar vevar olacaklar duygusuna ancak tarih bilinci ile ulaabilirler. Tarih bilincinden yoksun olan toplumlar ise zaman iinde geri kalmaya venihayetinde yok olmaya mahkumdurlar.

Tarih bilinci dar bir bak asyla oluturulamaz. Bu bilin, tarihi

olaylar, eserleri ve ahsiyetleri gelecee k tutacakekilde yorumlamaklaoluur. Cumhuriyet tarihimizin kukusuz en nemli aamas olan GaziMustafa Kemal Atatrk dnemini de bu ekilde ele almalyz.

Kurtulu Sava sona erdiinde, Trk milleti tam anlamyla yorgun, bitkin ve yoksul dmt. Sava zaten snrl olan kaynaklar tamamentketmiti. Bu artlar altnda bir devletin ancak mali temeller zerindekurulabileceinin farknda olan Byk nder Atatrk, sava biter bitmezmali bamszln kazanlmas mcadelesini balatmt. Bu srete Atatrk,

Maliye politikamzn yerini ve ilevini yeniden tanmlam, ekonomikkalknmada maliyenin rolne byk nem vermitir.

Atatrk Dnemi Maliye Palitikalar almasnda, Atatrk dnemi bir btn olarak ele alnrken mali kurumlar ayrtrlarak incelenmitir.Maliye tarihi asndan bir dnm noktas olan bu dneme ait iktisadi vemali politikalarn ortaya konulmas, bugnn ve gelecein iktisadi ve malipolitikalarna k tutmas bakmndan nemlidir.

Bu Eseri Cumhuriyetimizin 85. Yl Ansna, ksa srede byk birtitizlik ve zveriyle hazrlayan Prof. Dr. Gneri AKALINa ve bu sretekatklarn esirgemeyen Prof. Dr. Turgay BERKSOY, Do. Dr. ErdoanNER ile Do. Dr. Ahmet KESKe teekkrlerimi sunuyorum.

Bu Eserde ortaya konulan bilgi, tespit ve yorumlarn okuyan herkeseve lkemize faydal olmasn temenni ediyorum.

Kemal UNAKITAN

Maliye Bakan


5/227

iv


6/227

v

NSZ

Bu alma, Cumhuriyet Maliye Tarihinin en nemli aamas olan,Atatrk Dnemini ele almaktadr. Kukusuz bu aratrma da, her tarihyazm gibi bugnden gemie bakp; bir deerlendirme yaparak, ilerisi iinbir yol haritas kartmaya almaktadr. Bu deerlendirmeleri, gnmzngeerli dorularnn veya bazlarna gre tarihin sonunda uygarln ulatkurumlar olan; piyasa ekonomisi, demokrasi, hukuk devletinin kabulnn;zmnen de olsa etkilemi olmas muhtemeldir. Zaten Tarih, uygarlk sreci boyunca insanln, dorularnn ve yanllarnn ayrt edilmesinintespitinden ibarettir. Aslnda Cumhuriyet ktisat veya Maliye Tarihi de;

milletimizin yakn gemiteki kalknma servenindeki doru ve yanllarntespitinden hareketle, gelecek iin bir yol haritas kartma giriimidir.Dolaysyla Tarih, sadece olaylara bir ayna tutulmas veya hikaye edilmelerideildir.

Atatrk Dnemi Maliye Tarihini nemli klan birinci husus; malibamszlmzn kazanlmas mcadelesini kapsamasdr: Lozan vesalad kazanmlar; Kapitlasyonlar, Dyun-u Umumiye, Gmrkler, Reji,

milliletirmeler, vergi yetkisi, senyoraj hakk ve Merkez Bankas vb.kincisi,mali devrimler ile ekirdek devlet olan maliye idaremizin ve vergisistemimizin yeniden kurulmasdr. ncs, zmir ktisat Kongresi ilebalayan iktisadi model araylar ierisinde maliye politikamzn yerinin veilevinin yeniden tanmlanmasdr. Drdncs, Dnya Buhran srasndamaliye politikamzn konjonktre kar ynnn tespitidir. Son olarak dadevletin, maliye politikasndan, kalknma srecinde yararlanma abasnkapsamaktadr.

Btn bu gelimeler cereyan ederken, devletin, ayrca nemli maliykmllkler altnda bulunduunun unutulmamas gerekir: Dyun-uUmumiyenin servis yk, ar savunma harcamalar ve iktisadi mucizebekleyii dolaysyla sanayilemenin finansman. Btn bu sorunlarnzm, nce sorunlar alglamay, zme iradesini ve zmek iin yeterlientellektel sermayenin varln gerektirir. yle anlalmaktadr kiCumhuriyet Dneminde kalknma sorunu dndakileri zmeyi baardk veistiklalimizi koruyabildik ve toprak kaybna uramadk. Eer bu aratrma,geri kalan son sorun olan kalknmann zm iin herhangi bir katkdabulununabilirse amacna fazlas ile ulam demektir.


7/227

vi

Maliye Politikas asndan; Atatrk Dnemi, teori ve uygulamada da bir dnm noktas olmutur. kiyz yl kadar sren Klasik Maliyeyaklamnn egemenliine son veren Keynesyen Fonksiyonel Maliye, bu

dnemde ortaya

kt

gibi; Trkiyede ve giderek nc Dnyada,Devletilik dolaysyla K.Btenin, Plann finansman programnadnmesi gibi nc bir yol daha balatlmtr. Bir baka deyile Trkiye, bu dnemdeki Maliye Politikas araylarn; Klasik Maliye, FonksiyonelMaliye, Planl-Maliye Politikas geni ierisinde bir zme balamayaalmtr.

En karanlk ve umutsuz dnemde Ulusumuza nderlik ederek, yolgsteren ve esenlie karan Atatrk ve nnnn, Maliye alanndakikatklarn, incelemek ve yetien nesillere aktarmak frsatn veren MaliyeBakan Sayn Kemal UNAKITANa, Maliye Mstear Sayn Hasan BasriAKTANa ve Maliye Bakanl Strateji Gelitirme Bakan Do.Dr. AhmetKESKe teekkr etmek isterim. Bu aratrma muhtemelen yakn dnemMaliye Tarihimiz konusunda akademik olarak yrtlen ilk kapsamlalma olmaktadr. Kalknmann, sadece yatrm ve teknolojik ilerleme ilebaarlamayacann bilinciyle; tarihin yol gstermesine ve moral destee

ihtiyac olduunu belirterek, Cumhuriyet ktisat ve Maliye Tarihikonusundaki aratrmalarn artrlmas ve derinletirilmesi temenni edilir.Kukusuz bu aratrmadaki fikirler ve yanllar Maliye Bakanln balamazve yazara aittir.

Prof. Dr. Gneri AKALIN


8/227

vii

indekiler

Sunu............................................................................................................. iiinsz. ............................................................................................................ vGR: Cumhuriyet Kurulurken Mali Sorunlarmz .............................. 1A.Atatrk Dneminin Maliye Tarihimiz Asndan nemi........................ 1B. Aratrmann Bu Dneme Yaklam ....................................................... 3C. Dnemin Ekonomik Verilerinin zetlenmesi.......................................... 8D. Cumhuriyet Kurulurken nnde Bulduu Temel Mali Sorunlar.......... 11E. Osmanldan Devir Alnan Ekonomik ve Mali Doktrinler...................... 14F. Dnemin Klasik Maliye Yaklam ve Maliyecilerimiz ......................... 15

G. Yabanc Uzmanlar ve Raporlar ............................................................ 19H. Atatrkn Maliye Politikasna likin Grlerinin Kaynaklar ......... 22I. almada Bavurulan Kaynaklar ........................................................... 24

I. Blm : zmir ktisat Kongresi ve Lozan Konferansnn MaliyePolitikasna EtkileriA. TBMM Hkmetnin Maliye Politikas Araylar ................................ 25B. zmirktisat Kongresi ............................................................................. 26

C. zmirktisat Kongresinin Mal Kararlar .............................................. 28D. Gazinin TBMM Reisi Olarak Drdnc Toplanma Yln A

Konumas: Yeni Mali Siyasetin Esaslar ............................................ 29E. Lozan Konferansnn Mal Sonular.................................................... 31

II. Blm: Cumhuriyetin Kuruluu ve Mal DevrimlerA. Milli Egemenlik ve Milli rade............................................................... 35B. Saltanatn Kaldrlmas ve Cumhuriyetin Mali Siyasetinin Hedefleri .. 36C. ar Reformu ve Tarmn Vergi Yk .................................................. 39D. Maliye Politikasnda Zihniyet Deiimi................................................. 48E. Cumhuriyet Kurulduunda Vergi Sistemimiz ....................................... 51F. Vergi Sisteminin Modernizasyonu:Vergi Devrimleri ............................ 58

III. Blm: Tekel (nhisarlar) daresi ve Tekel Gelirleri PolitikasA. Tekel daresinin ve Gelirlerinin Douu .............................................. 69

B. Tekel Gelirleri ve Trleri ....................................................................... 71C. Tekel Gelirlerinin Tarihi Seyri ............................................................... 73


9/227

viii

IV. Blm: Gmrk Politikas ve Gmrk GelirleriA. Lozan ve Gmrkler Sorunu ................................................................. 81B. Gmrk Tarifelerinin Yeniden Dzenlenmesi ....................................... 82C. Gmrk Gelirlerinin Seyri ..................................................................... 84D. Gmrk Siyasetimizin Deerlendirilmesi ............................................. 86

V. Blm: 1923-1938 Dneminde Vergi Yk ve HesaplanmasA.Vergi Yk ve Cumhuriyet Dnemindeki levi ................................... 89B. Atatrk Dneminde Vergi Yk Hesaplamalar .................................. 91C. Vergi Yknn Snr Tartmalar ........................................................ 94D. Vergi Yk ve Yatrmlarn Karlatrlmas ....................................... 95

E. Ar Vergi Yk ve Artnn Siyasi Sonular...................................... 96F. Mal Tevzin ve Vergi Yknn dari Dalm ...................................... 98

VI. Blm: MilliletirmelerA. Lozan ve Yabancirketlerin mtiyaz Sorunu ................................... 101B. Milliletirme Hareketinin Gerekeleri ................................................. 102C. Milliletirmelerin Aamalar ................................................................ 103D. Milliletirmelerin Ekonomik Hacmi .................................................... 105E. Milliletirmelerin Kapsam .................................................................. 107F. Milliletirme Tartmalar .................................................................... 109G. Milliletirmelerin D Borlanmaya Katks ........................................ 113H. Milliletirmelerin Maliyet-Yarar Analizi ............................................ 114

VII. Blm: Dyun-u Umumiyenin Tasfiyesi ve CumhuriyetinBorlanma Politikas

A. Cumhuriyetin Dyun-u Umumiyeyi stlenmesi ................................. 119B. Lozan ve Dyun-u Umumiye .............................................................. 120C. 1928 Paris Bor Anlamas ................................................................... 128D. 1933 Paris Bor tilafnamesi ............................................................... 132E. Dyun-u Umumiye ve Bte denekleri: Servis Yk ....................... 133F. 1933 Bor Anlamasnn Deerlendirilmesi ........................................ 135

VIII. Blm: Merkez Bankasnn Kuruluu ve Para Politikasnn

TesisiA. Merkez Bankasnn Kurulu Gerekeleri ........................................... 139B. Merkez Bankasnn Kuruluunda leri Srlen Modeller ................... 141


10/227

ix

C. Bankasnn Merkez Bankasna Dntrlmesi nerisi ve Bayarile nnnn Kart Grleri . ........................................................... 144

D. Osmanl Bankasnn Merkez Bankasna Dntrlmesi nerisi veKart Grler .................................................................................... 145

E. Merkez Bankas Yasas ve Getirdikleri ................................................ 147F. A.. Olan Merkez Bankasnn, Zmn Bir Devlet Bankas Olmasnn

Sakncalar............................................................................................ 150G. Merkez Bankasnn Tarihi Performansnn Deerlendirilmesi............ 152

IX. Blm: Milli Hkmetin Bte SiyasetiA. Milli Hkmetin Bte Siyaseti lkeleri .............................................. 155B. CHFnn Maliye Politikas Forml: Denk Bte ve Salam Para

(Mali Disiplin)...................................................................................... 156C. Bte Aklar ...................................................................................... 159D. Bte Politikasnn Byme ve Adam Bana Milli Gelir zerindeki

Etkisi .................................................................................................... 169E. 1923-1938 Dneminde Fiyatlar Genel Dzeyinin Seyri ...................... 172F. Adam Bana Gelir, Vergi Yk, Yatrmlar ve Bor Servisi Yk .... 175G. Mali Disiplin: Maastricht Koullar ile llmesi ............................... 180H. Bte Siyasetinin Sonular.................................................................. 183

X. Blm: Yabanc Uzmanlarn Raporlar ve Muhalif Trk UzmanlarnEletirileriA. Resmi Olmayan Grler ve nemi..................................................... 187B. Yabanc Uzman Raporlar ve Yol Atklar Gelimeler ....................... 187C. Yabanclarn Raporlarnda Maliye Alanndaki Ortak Hususlar............ 188D. Muhalif Trk Uzmanlarn Eletirileri .................................................. 192

Sonu.......................................................................................................... 201

EK:1 ......................................................................................................... .205

Kaynaka ................................................................................................. 209


11/227

x


12/227

1

GR: CUMHURYET KURULURKEN MALSORUNLARIMIZ

A. Atatrk Dneminin Maliye Tarihimiz Asndan nemiMaliye idaresi, ekirdek devleti oluturur. Bu aratrma, Osmanl

mparatorluunun mali vesayet altna dmesi ile balayan kanlmazknden sonra; Trkiye Cumhuriyetinin bamsz Maliye daresini yaniekirdek devletini; nasl kurduunun incelenmesinden ibarettir.

J.Stuart Millin1 deyiiyle devletin ilk ilevi mali fonksiyonu yanifinansmandr. Maliyenin ekirdek devlet olmasnn nedeni, devletin ilk

fonksiyonu olan mal ilevi stlenmi olmasdr. Osmanlmpratorluununkn hazrlayan nedenlerin banda; kapitlasyonlar, dolaysyladevletin mali ilevinde zaafa uramas gelir.

Cumhuriyet daresi, bu nedenle daha Milli Mcadele srasnda maliistikllini iln ile ie balam ve Lozan bu mal bamszln tannmasnailikin senet olmutur. te bu nedenle Atatrk dnemi Maliye Politikasnulusumuzun tarihi asndan nemli klan ilk husus yaanan olaylardr. Mal

istiklalimizin kazanlmas iin Kapitlasyonlarn kaldrlmas, Dyun-uUmumiyenin deme planna balanmas, Reji daresine son verilmesi,demiryollarndan balayarak yabanc sermayenin milliletirilmesi,vergilendirme yetkisinin ve yargsnn tam olarak kazanlmas, senyorajhakknn elde edilerek Merkez bankasnn kurulmas v.b.; bu dnemi nemliklan nedenlerin banda cereyan eden olaylardr.

Ayrca Osmanl Mal sistemi devrimci bir yaklamla2 ykldktan

sonra; yeni ekirdek devletin kuruluu srasnda, modern bir vergi idaresi vevergi sistemi yannda, yeni bir maliye politikas arayna da girilmitir. Nitekim 1920li yllarda Klasik Maliye yaklam rakipsiz tek maliyepolitikas idi. Oysa 1930larn bandan itibaren 1929 Buhranna kar areolmas kaygsyla Fonksiyonel Maliye anlay Batda uygulanmayakoyuldu. Fikir babas Keynes olmakla birlikte; Almanyada Dr. Schacht veAmerikada Roosvelt tarafndan New Deal ad ile uyguland. Oysa nn

1 John Stuart Mill,Principles of Political Economy, London, Longmans Green, 1917,s.801.2 Walker Hines, Trkiyeninktsadi Bakmdan Umumi Bir Tetkiki: 1933-1934, Ankara, 1936,s.129.


13/227

2

hkmetleri 1923den beri denk bte3 ve salam para yani Klasik MaliyePolitikasn izliyorlard. Ancak Dnya Buhran ile kalknma sorunubirletiklerinde devletilik gndeme geldi. Planl bir ekonomide Maliye

Politikas

aray

balad

. Dolay

s

yla Trkiye, Maliye Politikas

a

s

ndan1930lu yllarda Klasik Maliye, Fonksiyonel Maliye ve Planl (Devleti)-Maliye demir geni ierisinde ekirdek devleti kurmak ve mali ilevi yerinegetirmek iin bir yol arad. Sorun hayati neme sahipti, zira nmzde kenOsmanlmparatorluu rnei vard.

Ancak bu dnemde Cumhuriyetin seimi sadece Maliye Politikastercihi deildi. Trkiye kalknmak veya sanayilemek iin iktisadi modelaray iinde idi. Bu amala zmir ktisat Kongresi, daha Lozan veCumhuriyet ncesinde topland. nce ttihat ve Terakkiden devir alnanMilli ktisat4 modelinin, devlet gdmne sokularak icras denendi amaBuhran artlar ile karlalnca baarl olmad anlald; Devletilikgndeme geldi. Bir baka deyile Otuzlu yllara gelindiinde Trkiyeninnnde Milli ktisat Modeli (himayeci piyasa ekonomisi), Devletgdmndeki Milli ktisat Modeli (NEP benzeri) ve Devletilik alternatifleriduruyordu. Bu modeller ierisinde maliye politikasnn yeri ve ilevi

tartlmaya ald. Nihayet iktisadi model olarak devletilik ile beraberplanl-Maliye Politikas tercih edilmi oldu. Buhran ve iktisadi model vemaliye politikas deiiklikleri, hkmet krizine dnerek Bayarhkmetine yol at.

Cumhuriyet, btn bunlar yaparken, tarihin miras, malykmllkleri olan Dyun-u Umumiye, milliletirmelerin bedellerinindenmesi ve kalknmann finansman sorunlarn unutamazd. zellikle mali

vesayetin devam saylabilecek Dyunu Umumiyenin tasfiyesi iin okurald. Kalknma konusunda da Z.Gkalpin aka dile getirdii gibi biriktisadi mucize5 bekleyiiyle yola kld: On ylda Baty yakalamak veyamuasrlamak. Mali istiklalimizin kazanlmas cephesinde baarl olduk; bor yknden, mali vesayetten kurtulduk ve mali istiklalimizi koruduk.Ancak Cumhuriyetin lks olan iktisadi mucizenin gereklemedii,kalknmakta olan ekonomiler arasnda yer almamzdan bellidir. Artk

3CHF Nizamnamesi ve Program, Maliye, TBMM Matbaas,1931.4 Zafer Toprak, Trkiyede Ekonomi ve Toplum(1908-1950), Milli ktisat-Milli Burjuvazi,stanbul, Tarih Vakf, 1995.5 Z.Gkalp, ktisadi Mucize, Makaleler VII, (Der:A.ay),Ankara, Kltr Bakanl, 1982,ss. 163-165.


14/227

3

beklenen iktisadi mucizenin, ancak AB yelii ile gerekleecei grzellikle aydnlar arasnda arlk kazanmaktadr. Zira Cumhuriyetdneminde kalknmamza ramen, Bat ile aradaki farkn devam ettii

gr egemendir.B. Aratrmann Bu Dneme Yaklam

Atatrk Dnemi Maliye Tarihine iki trl yaklalabilir: Birincisi,dnemi iktisadi model/politikalar lt alarak alt-dnemlere ayrtrmaktr:(i) 1923-1929 Liberal Dnem (ii) 1929-1930 Ara Dnem ve nihayet (ii)1933-1938 Devletilik dnemi. kinci yaklam ise 1923-1938 dnemini bir btn olarak almak, ancak mali kurumlara ayrtrarak ve bunlarn

gelimelerini izlemektir.l tasnife yneltilen eletirilerin banda, Liberal Dneme (1923-

1929) yaplan itirazlar gelir. lk itiraz bu dnemin bir liberal dnemolmaddr: Genellikle Liberaller ve iktisatlarn bir ksm rnein o devride yaam olan deerli ktisat Prof. .L.Sar eserlerinde bu dnemin,Liberal dnem olduunu reddetmektedir: Gereke olarak da Sar 1931ekadarki politikaya liberal denilmekte ise de bu terim yerinde deildir.

Gerekten bu dnemde hkmet brakn z yapsnlar ilkesine gre hareketetmemi tersine ekonomiye katklarda bulunarak bir ok koruyucu tedbirler

uygulam , ayrca demiryollar yapmn ele alm tekeller kurarak trl

alanlar zel giriimlere kapatmtr demektedir6. Bunun yerine Sar, ikidnemli bir ayrma bavurmakta ve lk Dnem ktisat Politikas (1923-1931)ve Devletilik Dnemi (1931-1938) olarak ayrmaktadr.

Bir Liberal ekonomiden bahsedebilmek iin nce oulcu bir

demokrasinin ve liberal bir parti iktidar ile bu liberal iktidarn gttliberal iktisat politikalar demetinin varl gerekir. Oysa Tek PartiDneminde kurulabilen iki liberal parti Terakki Perver Cumhuriyet Partisi(TcF) ve Serbest Cumhuriyet Frkas (TcF) ancak muhalefet olabildiler veksa srede de kapatldlar. zellikle 1937deki Anayasann devletilikilkesini kabulnden sonra TBMM zabtlarndan da anlalaca zereLiberalizmi savunmak bile bir Anayasal su idi7. Yukarda sz edilen layrma bavuranlar, genellikle resmi tarih gr (TTK: TrkTarih Kurumu)

6 Ord. Prof. .C.Sar, Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi ve ktisat Politikalar,(ada Dncenin Inda Atatrk), stanbul, N.F.Eczacba Vakf, 1983,ss.337-378.7 TBMM Zabt Ceridesi, 5.2.1937.


15/227

4

ile tarih metoduna aina, sol iktisat tarihi akmdr (TV: Trk Tarih Vakf).Dahas yurdumuzdaki bu her iki tarih okulunun, Liberal ekonomikonusundaki tespitlerine; Liberallerin katlmas mmkn deildir. Resmi

tarih izgisi ve sol tarih ak

m

n

n Cumhuriyetin Ekonomik Tarihininyorumunda devletilik olgusu nedeniyle neticede birletikleri ve benzertezleri savunduklar veya bir milli iktisat tarihi tezi oluturduklargzlenmektedir.

Bilindii gibi, ttihad- Terakki Frkas (TF) Merkez-i Umumisiiinde; Liberal Ekonomi tezini Cavit ve Aaolu Ahmet Beyler savunmakta,Milli ktisat tezini ise Z.Gkalp nermekte idi8. Cavit Beyin Liberal tezleridaha sonralar Teceddt Frkasnda, TcFnda ve nihayet ScFnda da kendineyer bulmutur. Milli iktisat Tezi, Frederic Listin nderliindeki AlmanTarihci okulunun, korumaclk modeli idi. Milli ktisat Tezi, zmir ktisatKongresince kabul grse de; gerek Milli ktisat Tezinin bir TF programolmas, Z.Gkalpin bu tezi devletilik ile badatrmas9, 1929 Buhran veartan Sovyet nfuzu ve yardmlar dolaysyla Trkiye giderek devletiliegemitir. Nitekim devletilik hem bir model hem de finansman veuygulama yntemi olarak Sovyet teknik ve iktisadi yardm ile

gerekletirilmitir. Dolaysyla iktisadi tercihlerdeki isabeti yine o dnemide yaam olan smet Bozda 1970li yllardaki bir Cumhuriyet Tarihiseminerinde yle dillendirir ve bir itirazla da karlamaz: Btn iktisadihayatmz smet Paann Sovyet Rusya seyahatinde edindii intibalarla,

Celal Bayarn Deutch Bankta edindii intibalarn bir muhassalasndan

ibarettir10.

Gnmzde Liberaller ve Muhafazakrlar sz konusu dneme ilikin

tarihi yorumlarn zellikle eletirilerini henz ortaya koyamamlardr.Varolan eserler de iin bandan itibaren yabanclara aittir11. DolaysylaCumhuriyet Tarihini yabanc dil bilmeyen Trklerin incelemesi bir haylizordur. Bu adan bakldnda bu alma; Resmi Tarih ve Sol Tarih Akm(TV: Trk Tarih Vakf) dnda, yerli ve yabanc muhalif kaynaklara da yervererek Cumhuriyete taraf, fakat tarafsz bir tutumla kaleme alnmtr.

8 Z. Gkalp, Trkln Esaslar, stanbul, Kltr Bakanl, 1976,ss.172-176..9

Z. Gkalp, ktisadi nklp iin Nasl almalyz?, Makaleler VII, (Kk MecmuaYazlar Haz: A.ay) Ankara, Kltr Bakanl, 1982,ss.166-169.10 smet Bozda ,Tartmalar, Atatrk Dneminin Ekonomik Toplumsal Tarihiyle lgiliSorunlar, stanbul,TA Mezunlar Dernei, 1977,ss.113-118.

11 Arnold Toynbee- K.Kirkwood, Turkey, London, Ernest Benn, 1926


16/227

5

Dolaysyla bu almann allmn dnda yanlar olabilir, ancak birulusun tarih yazmnn resmi ve gayri resmi tekellere terki kabuledilemeyecek bir olgudur. Resmi tarih ve sol tarih yorumunun12

oluturduklar

milli tarih tezinin belli amazlar

vard

r. ncelikle yabanc

kaynaklar13 kalknma konusuna ok daha ihtiyatl yaklamaktadrlar.Nitekim kalknma konusundaki kayglar demokrasiye geildikten sonra TekParti Ynetiminin unsurlarnca da rnein Falih Rfk Atay tarafndanteslim edilmektedir14.

Tarih Nedir? Bir bakma tarih, insanln, uygarlk asndan doru veyanl deneyerek ayrt ettii; uzun bir zaman tnelidir15. Nitekim hemdevletilik ve planlamann, hem de zelletirme ve piyasa ekonomisinin,kendi dnemlerine zg dorular olarak kabul; Tarihin ve de ktisatBiliminin ktye kullanmdr. Oysa bugnk resmi tarih izgisinin veyaokullardaki Inklap Tarihi retiminin tutumu budur ve ve bu izgi bilime veulusumuzun karlarna aykrdr. Dolaysyla Ulusal Tarih sadece gemiolaylarn bir anlatm ve/veya rejim propagandas16 iin kullanm deil;lkede varolan objektif koullarn yani geri kalmlmzn ve nedenlerinin,

yoksulluun, isizliin ve de baardklarmzn tarihi sebeplerinin karm

ve ulusumuzun gelecei iin bir yol haritasna dntrlmesi olgusudur.Uluslar yanl tarihi yorumlar, yani yol haritalar ile doru hedeflereulaamazlar. Dikkat edilmesi gereken bir husus, o dnemde devletin; gerekMilli ktisat Modelinin Tasfiyesindeki rol ve gerekse Devletilikdolaysyla; Maliye Tarihi, bir bakma bu dnemin Ekonomi Tarihininoda haline gelmitir. Yetien Maliyecilerimizin doru veya evrensel tarih bilinci ile donatlmalar, mali sorunlarmzn zm iin ilk adm

say

labilir.Aratrmada zlenen Yol ve Kullanlan statistikler: Bu

aratrmada sresi, raporun hacmi ve birinci ynteme yaplan itirazlarnedeniyle ikincisi tercih edilmitir. Ayrca bu mal kurumlar ayrtrarakbamsz gelimelerini izlerken; Osmanldan veya TFdan miras kalan Milliktisat Modelinin Tasfiyesi Dnemi (1923-1931) ve Devletilik (1933-12 Zafer Toprak, nsz, Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950), stanbul, Tarih Vakf,

1995,ss. i-iv.13 Max Thornburgh, An Economic Appraisal: Turkey, The Twentieth Century Fund, 1949,s.233.14 F.R.Atay, ankaya, stanbul,15 Gneri Akaln, Cumhuriyet ktisat Tarihi, (baslacak), 2008.16 Recep Peker,nklap Tarihi, stanbul, letiim, 1994.


17/227

6

1938) dnemleri ikili ayrmna da ba vurulmutur. Nitekim Nobel dllProf. D.Northun ban ektii Kurumsal ktisat Okulu, kurumlarngelimesinin izlenmesini bir ktisat Tarihi yntemi olarak kullanmaktadr.

Bir baka deyile arat

rmada, l ayr

m yerine ikili ama zimn bir ayr

m;Milli ktisat Dneminin Tasfiyesi (1923-1931) ve Devletilik (1931-1938)olarak benimsenmi olup; ancak bu ayrm da kurumlarn gelimesi ierisinesindirilerek deerlendirilmektedir.

Milli ktisat Modelinin Tasfiyesi veya Tadili Aamas (1923-1931): zmir ktisat Kongresince benimsenen Milli ktisat Modeli (=Gmrkler: himayecilik + Milli irketler: Milli Sanayi + Milli Bankalar:tibar- Milli Bankas vb. + Milli Burjuvazi ) bir tr devletin gdmndeki piyasa ekonomisi olarak aklanabilir. Gdml Milli ktisat Modeli,Z.Gkalpe atfedilen bir iktisadi mucize ile on ylda Baty yakalamahedefinin tahakkuk etmeyeceinin anlalmas yannda, bu modelin muhalifve TF destekisi unsurlara (TO) hizmet etmesi, 1929 Buhran, Halklkilkesi dolaysyla milli burjuvazinin oluumuna kar olmak, Sovyet nfuzugibi, nedenler ile zaman iinde kademeli olarak tasfiye veya tadil edildi.

Bu tasfiye veya deiiklik hareketlerini yle toparlayabiliriz:Milliletirmeler, Devlet Tekellerinin kurulmas, kapitlasyonlarn veDyunu Umumiye daresinin tasfiyesi, devletin demiryollarn yapmas veiletmesi, devletin bankacla girmesi (Emlk ve Eytam Bankas), hazinedestekli ve ortakl Bankasnn Kurulmas, devletin eker fabrikalaryapmn desteklemesi, Tekel vb. Devlet, milliletirmeler, inhisarlar,bankaclk, demiryolu yapm, eker fabrikalar ile fiilen iletmeciliebalay p devlet eksenli bir ekonomi kurulunca piyasa eksenli ve milli

burjuvazi amal Milli ktisat Modeli kendiliinden kt.

Tek Parti Ynetiminin, Milli ktisat Modelini tasfiyesinde ve/veyadevletilii kurmalarnda kendisi asndan ok hakl sebepleri olduuaikrdr. Zira Milli ktisat Modeli bir milli burjuvazi yaratma adna;ekonomik iktidar piyasalara vermekte, devrimcilere geriye sadece siyasiiktidar tekeli kalmakta idi. Oysa milli burjuvazi TFnin ve aznlklar ise

tilaf Devletlerinin himayesinde olduklar kabulne gre rejim, iktisadi

iktidarn tehditi altnda idi. Dolaysyla devletilik, bir iktisadi milliyetilikhareketi olduu kadar rejimin gvence altna alnmas gayreti idi. NitekimTek Parti Ynetimi; bylece iktisadi ve siyasi iktidarlarn her ikisinin de


18/227

7

tekeline sahip olma yoluna gitti. Bu durum Anayasal olarak fiilen kuvvetlerbirliine de yol at.

Devletilik Dnemi (1931-1938): Aslnda Lozan ncesinde

Z.Gkalpin17 yazlar ile balayan devletilik hareketi; smet Paann Sivasnutku ile birden su yzne kt ve meruiyet kazand. Devletilik hareketince 1931de CHP programna girdi ve 1934de balayan Birinci Be YllkPlan ile fiilen yrrle konuldu. Alnan neticelerden memnun olunmu ki1937de Anayasa hkm haline getirildi. Devletilii savunanlara gredevlet, stiklal Sava mucizesini yaratan Orduyu kurduuna gre; devletsanayii de kurabilirdi. Sovyetlerin 8 milyon $lk iktisadi ve teknik yardmile planlama ve KTler hayata geirildi. Bylece devlet Osmanldan berisregelen iaecilik ilevini beyazlar denilen un, eker ve gazyannsalanmasn da teminat altna alm oluyordu. Devletilik Modelini;(Planlama+KTler+Otari+thal kameci sanayileme+gmrkler:himayecilik+Merkez Bankasnn kurulmas+Tekel+TMO+Devlet retmeiftlikleri ve Kooperatifler+vergilerin zorunlu tasarruf aracnadnmesi+K. Btenin (Konsolide Bte) Finansman Program ileviniyklenmesi) eklinde tanmlamak mmkndr

Milli Gelir Hesaplar: Aratrmada Milli Gelirstatistikleri asndanise; Ekrem Pakdemirlinin kulland ve Bulutay-Tezel-Yldrmn18rettikleri seriye dayanlmaktadr. Ancak elde edilen sonularn testiasndan Ek:1 deki aratrmaya bavurulmutur. Pakdemirlinin kulland,Bulutay-Tezel-Yldrm serisinden hareketle bu dnem iin verdii yllkbyme hzlarnn ortalamas % 7,9 dolaynda kmaktadr. Her ne kadar buyksek byme hz, 15 yllk bir dnemde dnya ekonomik tarihinde

eriilmi bir hz olsa dahi; tahkiki gereken bir olgudur. Zira bu dnemde1926daki 18,2lik, zellikle 1929 byk buhran ylndaki %21,6lk,1933deki %16lk ve 1936 daki % 23,2lik hzlarn birekilde izah gerekir.Ve btn bu dnemde yatrmlarn GSMH iindeki pay en dk % 6 ve enyksek % 11 olduundan, ortalama % 8,5 civarnda kalmtr19. Bir bakadeyile, nerede ise yatrmlarn oran ile kalknma hz birbirlerine yaknkmaktadr ki, bu sermaye hasla orannn 1 civarnda olmas demektir.

17 Z.Gkalp, ktisadi nklp iin Nasl almalyz, Makaleler VII (Der: Dr.A. ay),Kltr Bakanl, Ankara, 1982,170-172.18 Bulutay-Tezel-Yldrm, Trkiye Milli Geliri (1923-1948), Ankara, SBF, 1974.19 Bulutay-Tezel-Yldrm, op. cit.s.120/A


19/227

8

Belki 1936daki byme hz, baz sanayi tesislerinin almas ile izahedilebilir ama byk buhran ylnda Batda milli gelir % 25 oranndaazalrken bizde tam tersinin olmas irdelenmesi gereken bir konudur. Ayrca

bu dnemde milliletirmeler ve d

bor demeleri dolay

s

yla d

ar

yasermaye ihra edilmekte, fiyatlar, ihracat dmekte, d ak, dviz kuru(Sterlin) ve altnn deeri artmaktadr20.

Nitekim (EK: 1) deki altn para zerinden ayn serileri kullanarakyaplan aratrma, bymeye ilikin bu sonular dorulamamaktadr. Ancak bu EK:1deki serinin de speklasyon nedeniyle altnn deerindekidalgalanmalardan etkilenmesi mmkndr. Ancak gnmzde bile tartmalolan Milli Gelir serilerimizin expost tahminlerle; yllar sonra hesabnn ne

kadar doru olduklarn ihtiyatla karlamak gerekir. Belki lehdesylenebilecek tek husus zellikle ekilebilir alann nfus ve eki hayvan ileartmasyla tarm retiminin hzla artrlabilmesidir. Bir baka deyile,byme, kapasite artrmndan deil, kapasitenin kullanmndan artmaktadrdenilebilir. Nfus iin TK verileri kullanlmtr. Bte ve vergiistatistikleri iin Maliye Bakanl yaynlar kaynak alnmtr.

C. Dnemin Ekonomik Verilerinin zetlenmesi

ncelikle bu dnemin bir ekonomik fotorafn ekerek aratrmayabalayalm. Eldeki serilere gre dnemin ekonomik ve nfus verileri(izelge:i/i) zetlenmektedir. Bu izelgeden kacak sonu geri kalm vegeimlik dzeyde bir ekonominin varldr. Adam bana gelir okdktr. Ekonomi doal olarak d ak verme eiliminde olduundansermaye hareketlerine veya d borlanmaya muhtatr. PakdemirlininBulutay-Tezel-Yldrm almasna dayandrd serisinden hareketle bu

onbe yllk dnem zarfnda byme hznn % 7 civarnda olduuanlalmaktadr. Ayrca adam-bana GSMH bu onbe yllk dnemdekatlanmay am (% 102) grlmektedir ki bu da yllk % 5i aan birbyme hzna tekabl eder.

Dikkat edilmesi gereken bir husus, ekonominin d ak vermesi yanii tasarruflarn yetersiz olduu olgusudur. Dviz kuruna ihtiyatla yaklamakgerekir. Zira 1930lu yllarn banda ABD dolarnn altn karlklarkaldrldndan devale edilmesi dolaysyla TL bir miktar deerlenmigrnmekle birlikte, altn ve altna bal Sterlin karsnda deerkaybetmitir.

20 Ekrem Pakdemirli,Ekonomimizin (1923-1990) Saysal Grnm, stanbul, Milliyet, 1991.


20/227

9

(izelge: Giri/i)1923-1938 Dneminde Ekonomik Veriler

Yllar GSMH

1948

fiy.Milyon

TL

AdamBanaGSMH

(1948fiy. TL)

Yllk

Byme

Hz

Dviz

KuruTL/$

hracat

(Milyon$)

thalat

(Milyon$)

Nfus

(000)

mr

Bekleyii

1923 3240,1 257,5 - 1,68 51 87 12.582 (1927) 32

1931 6130,4 412.8 % 8,9 2,12 60 60 14.850 (1935) 31

1938 8858,4 520,6 % 9,5 1,28 115 119 17.016 (1945) 31,8

Kaynak: Bulutay-Tezel-Yldrm, Trkiye Milli Geliri 1923-1948, Ankara, SBF, 1974,s.120/A, Pakdemirli, op.cit,ss.16-17.

Bu Milli Gelir hesaplarnn bir salamas olarak, son stunda grlenmr bekleyiinin; hi artmamas dndrcdr. Buradan milli gelirartlarnn halkn tketiminden ziyade devletin finansman iin kullanldsonucuna varlabilir ve/veya milli gelir hesaplarnn shhati sorgulanabilir.

1923-1938 Dneminde Yatrmlarn Milli Gelir indeki Pay:Bulutay-Tezel-Yldrm aratrmasndan hareketle yatrmlarn milli geliriindeki payna ulamak mmkndr. Hem yatrmlar hem de milli gelir cari

fiyatlarla hesaplanmtr. Oranlar yazarca bulunmutur.

(izelge: Giri/ii)1923-1938 Dneminde Yatmlarn Milli Gelir erisindeki PayYllar Milli Gelir* Yatrmlar* Yatrm/Milli Gelir1923 952,6 66,4 % 6,91924 1.203,8 98,6 % 8,21925 1.525,6 130,0 % 8,51926 1.650,5 131,6 % 7,91927 1.471,2 159,7 %10,91928 1.632,5 174,5 % 10,71929 2.073,1 211,0 % 10,21930 1.580,5 187,2 % 11,81931 1.391,6 116,9 % 8,41932 1.171,2 104,8 % 8,91933 1.141,4 109,2 % 9,61934 1.216,1 143,3 % 11,81935 1.310,0 131,6 % 10,01936 1.695,0 153,8 % 9,1

1937 1.806,5 171,1 % 9,51938 1.895,7 215,1 %11,3

Kaynak : Bulutay-Tezel-Yldrm, op. cit.,s.,120/B(*) cari fiyatlarla milyon TL


21/227

10

Burada zellikle milli gelir serisinin tetkikinden kartlacak sonu;

milli gelirin 1929da cari fiyatlarla bir tepe noktasna vardktan sonra 1934

ylna kadar dt, ancak Be Yllk sanayi plannn yrrle

konulmasndan sonra artmaya baladdr. Bu dmede -yllk % 7lik bymeye ramen- fiyatlar genel dzeyinin azalmas rol oynam olabilir.

Yatrmlarn dk payna ramen, byme hznn yksekliinin nedeni

muhtemelen sermaye/hasla katsaysnn ok kk olmas bulunabilir.

Atatrk Dnemi Maliye Politikasnn Dnm Noktalar: Atatrk

Dnemi Maliye Politikalarnn dnm noktalarn tespit ile ie balayalm:

(i) zmirktisat Kongresi

(ii) Lozan

(iii) Cumhuriyetin Kurulmas

(iv) arn kaldrlmas

(v) Milliletirmeler

(vi) 1929 Dnya Buhran

(vii) 1928 ve 1933 Paris Bor tilafnameleri

(viii) Merkez Bankasnn Kurulmas

(ix) Vergi Reformu

(x) Devletilik ve Planl Kalknmann hazinece finansman.

Bilindii zere, Atatrk Dnemi, Milli Mcadele ile balar; ancak

Sava Yllarnda olaanst koullar geerli olduundan, bu dnem iin bir

Maliye Politikasndan ziyade Sava Ekonomisinden veya Savanfinansmanndan bahsetmek daha doru olur. Sava Dneminin Maliye

Politikas, olaanst koullarn eseridir. Nitekim Gazi21 1923 ylnda bile;

Lozan ncesinde TBMMdeki a konumasnda bu yl harb yl da

olabilir sulh yl da olabilir diyerek, btenin ileride buna gre

ekilleneceini ifade etmekteydi. Aslnda aratrmamza, bir bar dnemi

olan Cumhuriyetin kuruluu ile balamak yerinde olur. Ancak Cumhuriyet

ncesi mevcut olan iki belgenin; zmir ktisat Kongresi ve Lozan, bu

21 Gazi Mustafa Kemal, TBMM Toplant Yln Aarken, 1 Mart 1923,Atatrkn Sylevve Demeleri I-III, (Ed: N.Arsan), TTE Yayn, 1961, ss. 300-328.


22/227

11

dnemdeki Maliye Politikalarna damga vurduklarndan, ele alnmalar ve

incelenmeleri gerekir.

D. Cumhuriyet Kurulurken nnde Bulduu Temel Mali

Sorunlar

Osmanldan, Cumhuriyete miras kalan mali sorunlarn balcalar

unlardr:

(a) Maliye daresinin modernizasyonu

(b) Vergi Sisteminin slah ile gelir yetersizliine are bulunmas

(c) Kapitlasyonlarn kaldrlmas(d) Dyun-u Umumiyenin tasfiyesi

(c) Yabanclarn ilettikleri Doal Tekellerin (kamu kolaylklarnn)

milliletirilmesi

(d) Denk bte ve salam para politikas yani mali disiplininsalanmas

(e) Maliye Politikasn destekleyecek, Para Politikas iin MerkezBankas kurulmas

(f) Mubadillerin iskn ve Sava ykmnn imar

(g) Alt yap yatrmlarnn (demiryollarnn) finansman

Dikkat edilirse bu saylanlarn iinde; henz devlet eliyle kalknmann

finansman, yer almamaktadr. Bu hususun ihmali, ksmen II. Merutiyetten

devir alnan Milli ktisat Modeline22 yani zel teebbs eli ile

kalknmann tercihine ve ksmen de kalknmann mali disiplin ve ekonomik

istikrardan sonra gndeme gelmesine atfedilebilir. Nitekim devletin

kalknmann finansmanndan sorumlu tutulmas, demiryolu siyaseti ile

balatlm ise de bunun bir program olarak da vurulmas ancak devletilik

ve plan uygulamalar ile; 1934de mmkn klnabilmi ve bir Anayasa

maddesine dnmesi ise 1937de olmutur23. Bununla birlikte kalknma

22 Zafer Toprak, Trkiyede Milli ktisat, 1908-1918, Ankara, Yurt Yaynlar, 1982.23 Bilsay Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, Ankara, Bilgi, 1987,s.138.


23/227

12

fikri veya Gkalpe atfedilen ve on ylda Batnn yakalanmas hedefi24, daha

Cumhuriyet kurulurken de benimsenmiti. Sovyet D leri Komiseri

Litvinof ve Keynesin grmelerinden anlyoruz ki on ylda Batnn

yakalanmas hedefi Sovyetlerde de vard25

.Maliye daresi ve ekirdek Devlet Tezi: John StuartMill, devletin

ilk ilevinin mali fonksiyonu olduunu ifade eder26. Dolaysyla ekirdek

devlet, Maliye daresi olup; gen Cumhuriyet bu temel zerinde

ykselecektir. Nitekim Cumhuriyetin, kuruluundan nceki belgelerden

(zmir ktisat Kongresi Kararlar ve Lozann Mal hkmleri) balayarak;

Maliye daresi konusunda hazrlklar yapmas, tesadfi saylamaz. Zira mali

bamszlk hedefi ile Kapitlasyonlar ve Dyun-u Umumiye

badamyordu. Dolaysyla Cumhuriyet Ynetiminin, ie Maliye

daresinden balamas doaldr.

Oysa Osmanldan devir aldmz Maliye Politikasnn esas ise;

Fuat Paaya atfedilen Devlet-i Aliye borsuz yaayamaz veya Cemal

Paann Harbi Umumiyeye -borla G.A.- asker maalarn deyebilmek

iin girdik szleri ile ifade edilen gelir yetersizlii dolaysyla srekliborlanma yaklamdr. Ancak ak bte ve d borcun; mali bamszln

kayb olduu ve bunun rneinin de Osmanl Devleti bulunduu artk

literatre, dolaysyla hafzalara girmiti. Dahas Osmanl Maliyesi, Dyun-u

Umumiye daresinin gzetimine verilmi ve baz gelirleri rehnedilmi idi.

Bunun da tesinde Dyun-u Umumiye kendisine bal Reji daresi ile ttn

gelirini toplamak iin bir zabta/kolcu gc oluturmu ve atmalarda

20.000 hayat kaybedilmiti27

.

Bir baka deyile, Cumhuriyet kurulurken, bugnk dar anlamdaki

Maliye Politikas/Bte Politikas veya Musgravein istikrar ilevi nden

ok daha kapsaml bir maliye politikas sorunuyla veya

azgelimilik/kalknma ilevi ile kar karya idik. Oysa dar anlamda Maliye

Politikas, yukardaki sorunlardan sadece denk bte ve salam para

24 Z.Gkalp, ktisadi Mucize, Makaleler VII, op. cit,ss. 163-165.25 J.Maynard Keynes, A Short View of Russia, ,Essays in Persuasion, London, MacMilllan,London, 1972,ss. 253-272.26 John Stuart Mill,Political Economy, London, Logman, 1965.27 Haldun Derin, Trkiyede Devletilik, stanbul, 1940,ss. 126-127.


24/227

13

politikasna cevap verebilirdi. Yalnz dar anlamdaki Maliye Politikasn bile

gdebilmek iin gerekli ve hazine ilemlerini yapabilecek bir Merkez

Bankas yoktu. Ksacas Maliye Politikasn, bir para politikas ile

desteklemek; mmkn deildi. Ayrca Kalknma ktisad diye bir ktisatdal da ancak II. Dnya Sava sonrasnda ve 1950lerde ortaya kmt ve

iktisadi gelime adna btn bildiklerimiz Alman ve Japon kalknma

deneyimleri idi28.

Kald ki on yllk bir Sava Dnemi (1912-1922), yurdumuzdaki

servet ve insan kaynan tketmiti. Hatta bu nedenle o dnemde Mali

Sorunlarmz zmeyi salayacak entellektel sermayeden mahrum

olduumuzu iddia edenler de mevcuttur29. Nitekim Dnyada ktisat Bilimi

alannda Maliye Politikas ile r aacak Keynes htilali kapda olmasna

ramen, bizim en nemli dnrmz Z.Gkalp ktisat Biliminin evrensel

olmadn vengilizlerin milli karlarn temsil ettiini iddia etmekteydi30.

Ayrca on yllk Sava dnemi art; yetimi insangcmz iin, dnemin

Ankaras bir ekim merkezi de saylmazd.

O tarihte Modern ktisat Bilimi, Cavit Bey, brahim Fazl (Pelin) veyaFethi Bey gibi bir avu insan tarafndan izleniyor ve srasyla ktisat lmi

kitaplar yaynlanyor veya Keynesin Barn Ekonomik Sonular/The

Economic Consequences of Peace kitab evrilmekteydi. Ancak lkemizde

ktisat Bilimini renme sreci, bugn bile henz tamamlanabilmi

deildir. Zira ktisat, sosyal, ancak bir tecrbi bilimdir. Trkiyenin, henz

kalknan bir ekonomi olduuna gre; iktisadi alanda yeterince deneyim ve

birikime sahip bulunmamas nedeniyle renme srecini tamamlad iddiaedilemez. Bir lkede ktisat Bilimi ve piyasa ekonomisi paralel bir gelime

gsterirler.

Dolaysyla Cumhuriyet kurulurken, mal reform veya kalknma iin

gerekli entellektel sermaye yani Teorik ve Uygulamal ktisat/Maliye

Bilgisi byk lde de mehulmzd. Dahas Osmanldan devir alnan

piyasa iktisadi rgtlenmesini ileten sermaye ve teebbs hatta igc

28 .C.Sar, op. cit.,ss. 337-378.29 F.R.Atay, op. cit,ss.30 Z.Gkalp, ktisadi Trklk,Trkln Esaslar, stanbul, Kltr BakanlYaynlar, 1976, ss. 172-176.


25/227

14

faktrleri, Sava sonrasnda levantenler ve aznlklar ile birlikte yurdu

nemli lde terk etmiti. Asrlarn ihmali iinde Trk Milleti ekonomiye

yabanc kaldndan; sermaye ve teebbs arzlar bakmndan faktr

donanmmz son derece arpk ve yetersizdi. rnein yer yer tarmda ifthayvan bulunamadndan, insanlarn ifte koulduuna; bizzat yneticiler

tarafndan tank olunmaktayd. Btn bu faktr donanmndaki arpklk,

piyasa baarszlna yani piyasa ekonomisinin etkin ekilde

iletilebilmesinin; mmkn olmadna iaret etmekteydi.

E. Osmanldan Devir Alnan Ekonomik ve Mali Doktrinler

Cumhuriyet Ynetiminin ekonomi alan

nda elindeki tek yol haritas

;II. Merutiyetten kalma, Milli ktisat31 tezi ve uygulamalar idi. Bu tezin

esas, kapitlasyonlarn kaldrlmas ile gmrklerin arkasnda, milli bir

burjuvazi ve sermaye stoku yaratarak sanayilemekti. Ancak Milli Mcadele

sonrasnda lkedeki iki ayr grup Milli ktisat modelinin etrafnda

ayrmlard. Birincisi Z.Gkalp ve onu izleyen nnn ekibinin (.nn,

. Saraolu, H.Saka, M.eref zkan) Merkantilist/Alman Tarihi

Okulunun otarik yorumu ile ikincisi Cavit Bey ile fikir arkadalar olanFethi Okyar, Aaolu Ahmet ve A.Hamdi Baarn Liberal/ Serbest Piyasa

Ekonomisi yaklamdr. Daha sonralar bu iki gurup ayr ayr partileerek;

ktisadi Tezlerini ve Maliye Politikalarn programlatracaklar ve birincisi

devletilii (CHP), ikincisi serbest piyasay (ScF) savunacaktr.

Bu dnemde Cumhurbakan konumu itibariyle Atatrk, bu iki grup

arasnda hakem durumundadr. Gazi pragmatist bir yaklam ile nce Fethi

Beyi babakan atar32, ancak Takrir-i Skn Kanunu ncesinde kan isyan

ve karklk zerine; smet Paay hkmeti kurmaya memur eder. Atatrk,

daha sonra 1930larn banda nn hkmetlerinin performansn yeterli

bulmadndan; F.Okyara Serbest Partiyi kurdurup demokrasiyi veya

muhalefeti tecrbe eder33. 1933de girilen devletilik uygulamalarnn

sonularn beenmeyen M.Kemal; nce ktisat Bakan M..zkan istifa

ettirir daha sonra da 1937de nnnn yerine C.Bayar Babakanla

31 Zafer Toprak, Trkiyede Milliktisat 1908-1918, Ankara, Yurt, 1982.32 Fethi(Okyar), 2. Fethi Bey Hkmetnin Program, 27 Kasm 1924 , ss. 41-62.33 Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, stanbul, Tercman Yaynlar, 1980, ss. 392-393.


26/227

15

getirir34. Gazi, birinci elden ekonomik hayatn da iindedir; zira sahibi

olduu Bankas aracl ile zel teebbs, piyasay, devletilik

uygulamalarn ve kalknmay srekli izlemekte ve hatta yeni projeler ile

katkda bulunmaktadr.Bir bakma Bankas, Gazinin ekonomi laboratuardr. Dolaysyla

asker/komutan ve devlet adam olan M.Kemalin mesleklerine i

adamln/mteebbislii de kattna tank olmaktayz. Nitekim Atatrk ve

kurduu Bankas, lkemizdeki giriimcilerin ve zel teebbsn ncs

ve hamisidir. Daha sonra zamanla Atatrkn etrafnda Bankaclar35

denilen Celal Bayar, T.R. Aras, Mahmut Soydan, Kl Ali, Topu hsan vb.

bir grup oluacaktr. Bankaclar gurubu 1930lu yllarda girilen devletilik

uygulamalarnda arla kaldn ileri srerek, nce C. Bayarn ktisat

Bakan ve sonra Babakan olmasna yol aan sreci balatacaktr.

Netice olarak Atatrk dneminde Tek Parti Ynetiminde yani CHP

iindeki gruplamalar; genelde Maliye Politikas ve Ekonomik rgtlenme

Modeli etrafnda olumutur. Milli ktisat gr ile yola kan ama

Devletilike kayan nn ve arkadalarna kar; nce TPcF sonra ScF venihayet Bankaclar; Liberal tezi savunmular ve giderek bu gruplamalar

1945de CHP ve DP ayrmna yol amtr.

F. Dnemin Klasik Maliye Yaklam ve Maliyecilerimiz

Dneme Egemen Klasik Maliye Yaklam: ncelikle Maliye

Politikas teriminin, Keynesin 1936da yazd Genel Teori kitabnn bir

rn olduunu ve 1938de Alvin Hansenin Harvard niversitesindeMaliye Politikas Seminerini amas ile yayldn ifade edelim. Bir baka

deyile kitabn balnda yer alan Atatrk Dnemi Maliye Politikas

expost bir adlandrmadr. O dneme egemen olan Klasik Maliye/Minimal

Devlet veya Maliye Politikas anlay; P.Samuelsonnun36 ifadesi ile

A.Smithten, Keynese kadar iki yzyldr deimeyen bir kalpt ve u

hususlar ieriyordu:

a. Bte kk ve denk olmaldr.

34smet nn ,Defterler (1929-1973), stanbul, YKY,2001,cilt 1,s. 252-253.35 Uygur Kocabaolu, Bankas Tarihi, stanbul, Tarih Vakf, 2001, ss.40-50.36 Paul Samuelson,Economics, Newyork, Mc Grawhill, 1992, ss. 5,-10.


27/227

16

b.Borlanma israfa yol aar ve vergilerin ertelenmesi anlamndadr.

c.Btenin ilevi tahsis fonksiyonu ile snrlanmal yani sadece

sosyal mallarn etkin salanmas olmaldr.

d.A.Smithin vergicilik ilkeleri uygulanmaldr.

A.Smithin vergicilik ilkeleri ile kastedilen hususlara ksaca

deinelim37:

*Her yurtta yetenekleri orannda vergi demeli (deme gc ilkesi)

*denecek vergiler belirli olmaldr (kesinlik ilkesi)

*Vergiler mkellef iin en uygun zamanda tahsil edilmelidir

(uygunluk ilkesi)

*Vergi idaresinin maliyeti asgaride tutulmaldr (iktisadilik ilkesi)

Dnemin Trk Maliyecileri ve Doktrinleri:Aslnda dnemin mali

zihniyetine damgasn vuran ilkelerin yukardaki sekiz madde olduunu

iddia etmek mmkndr. Modern Maliyenin veya K. Bte kavramnn

Trkiyeye girmesi Krm Harbi sonrasnda Dyun-u Umumiye ile

olmutur38. Osmanllar bu ilkeleri yabanclardan rendi; ancak ne ldebaar ile uyguladklar Dyun-u Umumiyenin varl ile ortadadr.

Dnemin akademik maliyecileri olan Cavit Bey, H.Saka39, .F. Pelin, H.T.

Ayn, C.Erinin eserlerine baktmzda; bu ilkeleri savunduklar ve

doruluklarn kabul ettikleri grlr.

Bu Maliyecilerden H.Saka ve C.Erin Cumhuriyet dneminde

srasyla Maliye Bakanl ve Mstearlk yapm olup uygulamalarn

ierisinden gelmilerdir. Cavit Bey ise; II. Merutiyetin Maliye nazr olup

Milli ktisat tezine Liberal tutumla yaklaan uygulayan ve Maliye

daremizi slah eden kiidir. Ancak I. Lozan Konferans hari Cumhuriyet

dneminde kendisine faal grev verilmemitir. Cavit Bey40, Bavekil Fethi

Okyarn istei zerine stanbulun ktisadi Durumu adl bir rapor

37

A.Smith,Wealth of Nations, London, Every Mans Library, 1912, ss. 310-311.38 Foster-Hobart,Report on Financial Conditions of Turkey, Parliamantery Papers, London,1862, ss. 475-519.39 Hasan Saka, Maliye Ders Notlar, Ankara, 1936, s.38-39.40 Cavit Bey Komisyonu, stanbulktisat Komisyonu Tarafndan Tanzim Olunan Rapor,stanbul, TO,2006.


28/227

17

hazrlam ise de; muhalif tutumu dolaysyla bu raporun yaynlanmas da

yasaklanmtr.

Bu dnem Maliyecilerimizin zihniyeti, genelde Kta Avrupas ve

Fransz Okulu eilimlidir. Bunlar Maliyeye, Kameralist bir zihniyetle;devlet hazinesinin ynetim bilimi olarak yaklarlar. Dahas Maliye; Hukuk,

Siyaset Bilimi ve ktisat karm bir bamsz Bilimdir. Oysa Anglo-

Amerikan yaklam ise; Maliyeyi bir ktisat alt dal olarak ele alan okul

olmutur. Nitekim bu dnemde yazlm olan A.C.Pigounun Public Finance

(1928)41 gibi temel Anglo-Amerikan klasik Maliye eserlerinden,

Maliyecilerimizin haberdar olduklar grlmemektedir. Bir baka deyile, bu

dnemde yetimi Maliyecilerimiz, ngilizceye ve ktisat Bilimine de pek

aina deillerdir. Aa yukar hepsi niversite ve Dyun-u Umumiye

daresinde birlikte grev alarak yetimilerdir. Sadece Cavit Bey Okulunun

(+.F. Pelin ) ktisat eilimli olduu braktklar eserlerden anlalmaktadr.

Bu dnemde yetimi ve eser brakm akademik kkenli

Maliyecilerimizi sayacak olursak; Cavit Bey, Hasan Saka, brahim Fazl

Pelin, Hasan Tahsin Ayn, Cezmi Erin (Emirolu) adlar anlabilir. Ancakbunlara makale dzeyinde katkda bulunan Maliye Bakan Fuat Araly ve

Meclis zabtlarnda yer alan ilgin eletirileri ile .Saraolunu da

katabiliriz. Ayrca bir bankac olan C. Bayarn da muhtelif vesilelerle

hazrlad raporlarda ve babakan olduktan sonra hkmet programlarnda42

mali konular deerlendirdii anlalmaktadr. Kapatlan Kadronun

yazarlarnn ve zellikle .Sreyya Aydemirin Maliyeye ilikin makaleleri

mevcuttur. Bu dnemde Ahmet Hamdi Baarn mal sorunlarmzlailgilendii eserlerinden anlalmaktadr. Yukarda adlar geen Hasan Saka,

Cavit Bey (+ H.Cahit), Fuat Aral, C.Bayar; Lozanda nnnn Maliye

alanndaki danmanlar olmulardr43.

Bir baka deyile akademik dzeyde; bu dnemde lkemizde Maliye

lmi ile ilgilenenler, bir elin parmaklarn amayacak kadar azdr. Dahas

41 A.C. Pigou,Public Finance, London, Macmilllan, 1928.42 Celal Bayar, Ulusal Ekonomi ve Artrma Meselesi, lk, kinci Kanun, cilt X, s. 59,385397.43 Dr. Rza Nur-J.C.Grew, Lozan Bar Konferansnn Perde Arkas (1922-1923), stanbul,2003,s.10.


29/227

18

dneme damgasn vuran Fransz/Kta Avrupas Maliye yaklam; deerli

bir brokrat-maliyeci olan ve DPT Mstearln da yapm bulunan

M.Aytrn deyii ile, isabetli bir seim deildi. Ancak hemen ifade edelim

ki; Cumhuriyete, sadece Osmanldan Maliye daresi ve vergi sistemi miraskalmad; Maliye alanndaki zihniyeti, entellektel ve beeri sermayeyi yani

kadrolar da devir ald.

Bununla birlikte bu dnemdeki minimal devlet ve Klasik Maliye

yaklamnn belirledii maliye politikas erevesinde; Kta

Avrupas/Fransz ve Anglo-Amerikan okullar, arasnda bir fark yoktur. Fark

yaklamda kullanlan aralardan, ktisat veya Bamsz Maliye

yaklamndan domaktadr. Ancak bu yaklam veya metod fark,

Keynesin Maliye Politikas kavram ile bir ierik farkna da dnecektir.

Dolaysyla 20. Yzyln ikinci yarsnda Klasik Maliye anlay terk

edilecektir. Yalnz Kreselleme ile birlikte minimal devlet/Klasik Maliye

Politikasnn 21. Yzylda tekrar geri dndne tank olmaktayz. Yine de

Anglo-Amerikan Okulunun, Kurumlar ve Gelir Vergilerini ve Fransz

Okulunun ise KDVyi Maliye Literatrne kazandrdklar; aklda tutularak,

her iki yaklamn da hakk teslim edilmelidir.

Bir bakma Atatrk dnemi yani Keynes htilali ncesi, Klasik Maliye

ile gnmzdeki Kresellemeye egemen Mali disiplin yaklamlar

arasnda; nemli bir fark bulunmamaktadr. Kriz ve Souk Sava geince;

piyasa ekonomisi, 1989 sonrasnda piyasa disiplininin bir paras olan mali

disiplini; kresel rekabet koullar nedeniyle tm devletlere empoze

etmektedir. Sanrm Mecellede yer alan Mani zail olunca memnu avdeteder gerei ortaya km demektir. te bu nedenle Keynesin Maliye

politikas gr; yani devletin konjonktrel piyasa baarszlklarn

gidermesi yaklam, devlet baarszl yaratt kaygs ile artk terk

edilmi olmaktadr.

Burada yeri gelmiken, piyasa baarszl ve konjonktrel piyasa

baarszl deyimlerine ksaca deinelim. Piyasa baarszl, Kamu

Maliyesinin varlnn gerekesi olup; piyasa mekanizmasnn kaynaklar

Pareto-Optimal/etkin tahsis edemeyecei tezine dayanr. Yani piyasa

mekanizmas, devlet olmaz ise; kaynaklar israf eder ve kinci en iyi


30/227

19

durumuna yol aar. Konjonktrel piyasa baarszl ise; isizlik/depresyon

veya enflasyon demektir. Keynesin Maliye Politikas veya Fonksiyonel

Maliye anlay ise44; enflasyon veya depresyon boluklarnn devletin

mdahalesi ile doldurulmasna yani konjonktrel piyasa baarszlnntedavisine ilikindir.

Ancak Dnyada yarm asr aan Keynesyen Maliye Politikas

uygulamalar da gstermektedir ki; devletin mdahalesi aslnda kaynaklarn,

daha fazla israfna (etkinsizlie) yol amtr. Bu duruma devletin

baarszl denilmektedir. Piyasa disiplini ve onun bir trevi olan mali

disiplin ile zelletirme, devletin baarszln nlemek iin gereklidir.

Bylece Kreselleme ile gnmzde;1936da Keynesin Genel Teorisi ile

balatlan sre ncesine geri dnlm olmaktadr.

1929 Buhran, ekonomimizi etkileyince; hkmet, Keynesyen Maliye

Politikas yani ak bte yerine; bir yandan Klasik Maliye yaklamn

srdrrken, genelde devlete yine bir dinamik piyasa baarszl saylan

kalknma ilevini vererek yani devletilik yolu ile kamu sektrn byterek

gidermeye alt. Devletilik tercihinde; d kredi temininde zorluk ekenTrkiyeye Sovyetlerin iktisadi ve teknik yardm nerisinin ve TKPden

kopan Kadrocularn rol45 olduu artk bilinmektedir. lkemizde

Osmanldan sonra tekrar ak btenin bir Maliye politikas arac olarak

kullanlmas, Tek Parti Ynetiminde II. Dnya Sava dneminde savunma

harcamalarnn finansman ile balam ve genelde demokratik dnemde

faslasz 2001 Krizine kadar srmtr46.

G. Yabanc Uzmanlar ve Raporlar

Atatrk dneminde iki tr yabanc ktisat/Maliyeci uzman grubu

mevcuttur. Bunlardan ilki lkemize snan Alman Profesrler grubudur.

kincisi ise dnemin hkmetlerince rapor vermeleri iin davet edilen

yabanc uzmanlardr.

44

R.Musgrave, Public Finance Now and Then 1983, Public Finance In A DemocraticSociety, Collected Woks, Volume I, Newyork University Prss, 1986, ss. 89-101.45 V.N.Tr, Tartma, Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi, stanbul YKB Semineri,1981, ss. 221-252.46 G.Akaln, Trkiyede Ekonomi Politik Kriz ve Piyasa Ekonomisine Gei, Ankara, Aka,2002, ss., 15-45.


31/227

20

lkemize Snan Alman ktisatlar ve Maliyeciler Kua:

Bunlardan ilk grup Hitler Nazizminden kaan Alman Profesrlerdir.

Bunlardan en tannmlar; W.Rpke, F.Neumark47, A.saac, A.Rustow,

G.Keesler, J.Dorbetsger olarak saylabilirler. Bazlar Trkiyede yerletilerbazlar ise Amerikaya getiler. Ancak bu akademisyenler yaadklar

dneme ilikin lkenin cari ekonomik ve mali sorunlarla ilgili tartmalardan

-muhtemelen statleri icab veya liberal eilimleri nedeniyle- uzak

durmulardr. Bizden de byle bir talebin gelmedii anlalmaktadr. Bunun

nedeni olarak belki de I. Dnya Savandaki Alman komuta heyetinin,

brakt kt anlar veya milliyetiliin bu konuda rol oynad sylenebilir.

Dahas Tek Parti dneminde eletiri ve muhalefetin mmkn olmad hattayapanlarn ilerini kaybetmelerine veya cezalandrlmalarna yol at

iddialar da mevcuttur48.

Nitekim yurdumuzdaki Alman iktisat ve maliyecilerin, II. Dnya

Sava sonrasnda demokrasiye geilmesiyle birlikte; Trkiyenin sorunlar

konusunda fikirlerini akladklar, hatta baz temel kanunlarmz

hazrladklar grlmektedir. Alman profesrlerin ou Liberal

olduklarndan, Tek Parti Ynetimini etkilemeseler dahi; ileride DPyi

kuracak kuaklar niversitelerde yetitirmilerdir. Yalnz lkemize gelen

Alman profesrler arasnda iki uzman W.Rpke ve F. Neumark ne

kmaktadrlar.

zellikle W.Rpkenin, II. Dnya Sava sonrasnda Alman ekonomik

mucizesini yaratan Sosyal Piyasa Ekonomisi modelinin kurucusu ve

Ba bakan K.Audenauerun ekonomi danman49

olduu dnlrse,kendisinden istifade edilememesini tarihi bir talihsizlik saymak mmkndr.

Ayrca Maliyeci olduu iin nemli olan; F.Neumarkn, Atatrk dneminde

verdii eserlere bakldnda, Klasik Maliye yaklamn ve Kta Avrupas

Alman Okulu izgisini koruduu ifade edilebilir. II. Dnya Sava

sonrasndaki eserlerinden; Neumarkn, Keynesyen Fonksiyonel

Maliye/Maliye Politikas ile tant anlalmaktadr. Bu Alman

47 F.Neumark, Boaziine Snanlar, (ev: .A.Bahadr), stanbul, stanbul ktisat Fakltesi,1982.48 A.H.Baar, Atatrkle Ay..,op.cit,ss.156-158.49 Wilhem Rpke, http//wikipedia.org (12.1.2007)


32/227

21

ktisatlarn nemli bir akademik katks .. ktisat Fakltesini kurarak,

ktisat ve Maliye eitimini Kta Avrupas Okulu geleneinde de olsa

lkemizde kurumsallatrmalardr.

Davet Edilen Yabanc Uzmanlar ve Raporlar: Gerek VergiSisteminin slah ve gerekse Merkez Bankasnn kurulmasna ilikin olarak;

davet edilen yabanc uzmanlar, arkalarnda Maliye Tarihimiz asndan

essiz deerde raporlar brakarak ayrlmlardr. Bu uzmanlardan Maliyeci

olan J.Picharles ile Merkez Bankasnn kurulmas iin arlan ktisatlar50

Prof. Charles Rist, Karl Muller, Dr. Hjalmar Schacht, Leon Morf, Dr. G.

Vissering ve ekonominin genel durumuna ilikin kapsaml bir rapor

hazrlayan Walker Hines ve Heyeti saylabilir. Rapor yazanlardan en

tannm daha sonra Hitlerin Maliye Bakan olan ve sihirbaz Maliyeci

nvann alan Dr. Schachttr. Ancak bir Fransz ktisat profesr olan C.

Ristin Trkiyede ok iyi tannd ve bizzat Maliye Bakan .Saraolu

tarafndan bir kitabnn tercme edildii bilinmektedir.

Amerikal i adam ve iktisat Walker Hines51 ve ekibine Trkiyenin

ktisadi Durumu konusunda kapsaml bir rapor hazrlatlmas ve bu raporiin Bakan Roosveltin dostu olan bir kiinin seilmesi52; Amerikan yabanc

sermayesi ile yaplan grmelere ve kredi olanaklar aratrmalarna

hamledilebilir. Nitekim bu dnemde kurulan Merkez Bankasnn hayata

geirilmesini, bir yl kadar geciktiren 10 milyon $lk dviz rezervini

salayan kredi, Amerikan kaynakldr53. Ve yirmibe yllk kibrit imtiyaz

karl verilmitir. Dahas Cumhuriyetin ilk yllarnda finansman

yetersizlii dolaysyla gereklemeyen byk Chester yatrm projesinin54

de yine Amerikan kaynakl olduunu unutmamak gerekir. Kredi bulmakta

zorlanmamzn muhtemelen nedeni; milliletirmeler kadar ilk d bor

dememizi 1929 ylna kadar geciktirmemiz ve ykmllklerimizi yerine

getiremeyiimiz olabilir.

50.Tekeli-S.lkin, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, Ankara, TCMB, 1997,ss. 261-275.51 Walker Hines Komisyonu, Trkiyenin ktisadi Bakmdan Umumi Bir Tetkiki 1933-1934,

Ankara, Ky retmeni Basm Evi, 1936.52 S.lkin-.Tekeli, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, Ankara, ODT,1982,s.172.53 Tekeli-lkin, Merkez Bankas,..., op. cit,s. 310.54 Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dnemi ktisat Tarihi, (1923-1950) Ankara , Yurt,1982,s.179.


33/227

22

Bu raporlarn hepsinin kamuoyuna aklanmad, ScF Reisi Fethi

(Okyar) Beyin TBMM krssnden yapt eletirilerden anlalmaktadr.

Ancak Atatrkn Serbest Partiyi kurma kararn verirken, bu raporlardaki

eletirileri ve iktisadi kalknmadaki yaval dikkate almas muhtemeldir.Zira Serbest Partinin Program ile Okyar ve nn arasndaki Sivas ve zmir

Nutuklar ile balayan ekonomik tartmalarda ana fikir; bu raporlara egemen

olan, demiryollarnn K.Bte gelirleriyle finansman ve bunun getirdii ar

vergi yk ile bu yatrmlarn ithalat gereksinmelerinin TLnin d deerini

drmesi olmutur55. Bu raporlar yeri geldike konularn seyri ierisinde

almamzda deerlendirileceklerdir.

H. Atatrkn, Maliye Politikasna likin Grlerinin

Kaynaklar

Atatrk aslnda herkesten fazla Maliyenin ekirdek devlet olduunun

ve Gen Cumhuriyetin Mali temeller stnde ykseleceinin bilincindeydi.

Nitekim Milli Mcadele srasnda savan finansmannda gsterdii

gerekilik; Trk tarihinin en ktmser noktas olan Sakarya ncesindeki

Tekalifi Milliye nerisi ve Sovyetlerin mal yardmnn temini, malalandaki yeniliki/innovatif kabiliyetini aka ortaya koyar. Zira

Napolyonun dedii gibi zaferin kazanlmas iin ey gereklidir: Para,

para ve para. te bu nedenle askerlerin mal gerei kavramalar, ok daha

ak ve yalndr. Nitekim nnye gre; Cumhuriyetin kuruluu srasnda

ilk eildikleri ve kendilerini en ok zorlayan husus, Maliye daresinin

kurulmas olmutur56.

Atatrkn Maliyeye ilikin grleri drt kaynaktan toplanabilir:

(i) Afet hanmla birlikte yazdklar Medeni Bilgiler kitabnda yer alan

devlet/kamu hizmetleri ve vergilerle ilgili grleri.

(ii) Afet hanmn -muhtemelen Atatrkn bilgisi ve/veya direktifi ile

hazrlad- Vergi Bilgisi kitab.

55 Fethi Okyar , zmir Nutku, Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu ve Nasl FesihEdildi, stanbul, 1987,ss. 104-109.56smet nn,Hatralar 2 , Ankara, Bilgi Ankara, 1987,s.259.


34/227

23

(iii) Atatrkn Sylev ve Demeleri veya ncelikle TBMMni a

konumalar.

(iv) Bu dnemdeki CHP Programlar ile hkmetlerin mal

icraatleridir.

Atatrkn Afet hanmla birlikte yazdklar Medeni Bilgiler Kitab57

iindeki Blmlerde (12 ve 15. Bl.) Afet Hanm imzasyla yaynlanan Vergi

Bilgisi Kitab da58 yer almaktadr. Dolaysyla Atatrk sadece Maliye

Politikas tespiti ile megul olmam; ayn zamanda bu politikaya derinliine

nfuz etmeye alm, hatta bu alanda yurttalar eitmek de istemitir. Afet

Han

m kitab

n nsznde haz

rl

klar

nda devrin maliyecilerinden;Bavekalet Mstear Kemal Beyden, Bte Encmeni Reisi Hasan

Sakadan ve Maliye Bakan .Saraolundan yardm aldn ifade

etmektedir. Ancak bugn bile okunduunda; Vergi Bilgisi Kitabnn bir lise

Yurttalk Bilgisi retmeninin bilgi dzeyini aan isabetle ve

mkemmellikle yazldn teslim etmek gerekir.

Bu durum Dyun-u Umumiye basks altnda yaanan mali bunalmn,

ciddiyeti hakknda da bir fikir vermektedir. Nitekim Trkiye Lozandaanlamaya varlan Dyun-u Umumiye bor servisini, 1929 ylna kadar

yapamad ve o yl da ancak ilk alt aylk demeyi yapabildi. 1929 Buhran ile

mali gcmz de aan ve haka paylatrlmayan bor demeleri birleince,

ortaya kan kambiyo buhran; dolaysyla Trkiyenin bor demelerini

durdurmas, sadece iyi niyet noksan ile yorumlanamaz. Zira bizim

alacaklmz olan Fransa da, o tarihte I. Dnya Savandan kalan borlarn

demiyordu59. Medeni Bilgiler kitab ierisinde yer alan ve ayrca da Vergi

Bilgisi ad ile yaynlanan blmlerin varl; ulusal bamszln ancak mali

bamszlkla mmkn olduunu ifade eden Atatrk ve arkadalarnn

Maliye Politikasna verdii nemi de ortaya koymaktadr60. Dolaysyla

Cumhuriyetin kurucu kadrosunun, ncelikle ekirdek devlet dediimiz;

57

Gazi M.K. Atatrk, Medeni Bilgiler, stanbul, Orgn Yaynevi, 2003.58 Afet nan, Vergi Bilgisi, Devlet Matbaas, 1930.59 TC. Dleri Bakanl, Trkiyenin D Politikasnda 50 yl, Cumhuriyetin lk On yl ve

Balkan Pakt (1923-1934), Ankara, Dleri Bakanl, 1973,s. 144.60 M.Kemal Atatrk, 1 Mart 1922 Meclisi A Konumas,Atatrkn Sylev ve Demeleri,Ankara, ATM, 1997, ss.236-260.


35/227

24

devletin mal temelleri zerinde titizlikle ve samimiyetle dndkleri ortaya

kmaktadr.

I. almada Bavurulan Kaynaklar

Bu almann hazrlanmas srasndabavurulan kaynaklar:

(a)Atatrkn Maliyeye ilikin sylevleri (b)Dnemin

Hkmetlerinin Programlar (c)Mali konular kapsayan uluslararas

anlamalar (Lozan, Paris tilafnamesi vb.) (d)Yerli ve yabanc uzmanlarn

hizmete zel olarak hazrladklar raporlar (e)Devlet arivlerinde kamuya

aklanan belgeler (f)Maliye Bakanlnn yaynlad bu dneme ilikin

K.Bte ve Kesin Hesap Kanunlar (g)Bte mzakereleri zabtlar (h)Vergiyasalar metinleri, tartmalar ile gerekeleri (i)Al ktisat Meclisi Raporlar

(j)Dnemin Maliyecilerince yazlan kitaplar ve makaleleler (k)Bu dneme

ilikin expost olarak Maliyecilerimizin ve ktisatlarmzn yazdklar

eserler (l)Maliye Teorisine ilikin kaynaklar (m)Dnemin dergi ve gazete

kolleksiyonlar (n)Bu dneme ilikin hatrat (o)statistikler ve Milli Gelir

hesaplar (r)Pakdemirlinin Milli Gelir ve byme hz serileri ile (s)

Pakdemirlinn dayand Bulutay-Tezel-Yldrmn Milli Gelir serileridir.


36/227

25

BRNC BLM

ZMR KTSAT KONGRES ve LOZAN

KONFERANSININ MALYE POLTKASINAETKLER

A. TBMM Hkmetinin Maliye Politikas Araylar

Mudanya Silah Brakmas sonrasnda ve Cumhuriyetin ilanndannce nemli belge mal tarihimize k tutar. Birincisi zmir ktisatKongresi kararlar ve Gazinin toplantdaki sylevi, dieri61 kinci Meclisi

aarken, TBMM Reisi Atatrkn a

konumas

ile nihayet, belkihepsinden nemlisi ve uluslararas bir taahhdmz de olan Lozann malhkmleridir. Bir baka deyile bu belgeler, Cumhuriyet ncesi dnemde;devletin Maliye Politikas araylarn tespit eden metinlerdir. Kukusuzuluslararas bir Antlama olmas nedeniyle Lozan, hayati bir nemi haizdir.Bir bakma nasl Maliye daresi ekirdek devlet veya devletin ilk ilevi ise;K.Bteler, devletin, toplumun genel iyiliini/kamu yararn nasltanmladn ortaya koyar. K. Bte ve dolaysyla vergi yk ayn zamanda

GSMH iindeki pay itibariyle devletin veya piyasa baarszlklarngidermenin, piyasa ekonomisine maliyetidir.

Dikkat edilirse devlet, gerek zmir ktisat Kongresi kararlar vegerekse hkmet programlar ile; daha rejim meselesini bile zmekavuturmadan, yeni bir maliye politikas araylarna girmi ve ilkeler tespitetmeye almak durumunda kalmtr. Zira sz konusu LozanKonferansnda en ok tartlan hususlar; Musul, Boazlar ve Mal sorunlar

idi. Mal sorunlar; Kapitlasyonlar, Dyun-u Umumiye, Reji ve Gmrklervb. hususlardr62. te muhtemelen bu nedenle TBMM hkmeti, Lozanncesinde zmirktisat Kongresi ile mali ve ekonomik konulardaki tutumunutespit etmek ve dnyaya aklamak lzumunu hissetmitir.

61 Gazi M.Kemal, 1923 Trkiye ktisat Kongresi A Konumas, Trkiyektisat Kongresi(A.G.kn, Ankara, 1968, ss.243-256.62smet nn, Dleri Bakan Olarak Lozan Konferans Hakknda, Sylev ve Demeler,TBMM 23 Austos 1923, ss.33-61.


37/227

26

B. zmir ktisat Kongresi

Kongrenin Toplanmasnn Gerekeleri: nce zmir ktisatKongresinin rgtlenmesinin baz nemli niteliklerine deinelim63:

(i)zmirktisat Kongresi iin; her kazadan (1 sanatkr + 1 tccar + 1ii+1 irket mensubu+ 1 bankac + 3 ifti =) 8 kii seilerek gnderilmesiistenmi ise de muhaliflerce; hkmetin bu adaylar bizzat tayin ettii iddiaedilmektedir.

(ii) ncelikle Kongreye davet edilenlerin hepsinin Trk olduklarbilindiinden hkmetin, TF tarafndan uygulanan Milli ktisatProgramna devam arzusunda olunduu anlalmaktadr.

(iii) Kongrede halkn tm zmrelerini temsil iin; ifiler, iiler,esnaf, tccar, sanayici olmak zere be gurubun esaslarnn yani ayr ayrtaleplerinin tespiti yoluna gidilmitir.

(iv) Ankara hkmetinin, zmirktisat Kongresi ile ekonomik konudainsiyatifi ele almas; Ankarann siyasi ve stanbulun ekonomik merkezolaca eklindeki; Serbest Piyasa ekonomisi/Liberal bir grn, artk

geerli olmad

n

ortaya koymaktad

r. Ekonominin ynetimi deAnkarann ve devletin gdmnde olacaktr.

Gazinin A Konumas: Gazi yapt a konumasnda (17 ubat1923) Kongreyi de ynlendirecek, iktisadi alandaki bu en nemli konumasile u grleri ileri srmtr64:

ncelikle ktisadiyat demek herey demektir. Yaamak iin, mesutolmak iin, mevcudiyet-i insaniye iin ne lazmsa bunlarn kaffesi demektir,

ziraat demektir, ticaret demektir, say demektir herey demektir.stiklal-i tamiin u dstur var: hakimiyet-i milliye, hakimiyet-i iktisadiye ile tarsin

edilmelidir.

Osmanl Devleti hakikatte fiilen mahrum-u istikll bir hlegetirilmiti. Bir devlet ki tebaasna koyduu vergiyi ecnebilere koyamaz; bir

devlet ki gmrkleri iin rsum muamelesi ve saire tanzimi hakkndan

menedilir, bir devlet ki ecnebiler zerinden hakk- kazasn tatbikten

mahrumdur. O devlet mstakil addedilemez.

63ibid,ss. 387-437.64 Gazi Mustafa Kemal, Trkiye ktisat Kongresi.., op.cit,ss.243-256.


38/227

27

yle bir iktisat devri ki memleketimiz mreffeh ve zengin olsun. Bu

noktada bir felsefeyi hatrlaynz. O da: El-kanat kenzn la-yfndr.Bu felsefeyi yanl tefsir yznden bu millete byk fenalk edilmitir. Allah

yaratt

nimet ve gzellikleri, insanlar

n istifadesi iin yaratm

t

r. Allahzek ve akl insanlara bunun iin verdi.

...Yeni devletimizin, yeni hkmetimizin btn esaslar btn

programlar iktisat programndan kmaldr. nk demin dediim gibi

herey bunun iinde mndemitir.

Gazinin szlerinden kacak sonu yle zetlenebilir: Misak-Milli nin devam olarak bamsz milli bir ekonominin kurulaca ve

mali istiklalin de bunun oda olacadr. Artk kurulacak yeni devlet; millive bamsz bir iktisadi temel zerine ina edilecektir. Elbette ki bu yenibamsz devletin kuruluuna; kendisinin ilk ilevi olan mal fonksiyonundanbalanacaktr: rnein gmrklerde ve vergilerde serbest olacaz.

Gazinin bu grlerine Kongrede konuan ktisat Vekili MahmutEsat (Bozkurt) fikirlerini de eklediimizde; hkmetin iktisadi ve malipolitikas konusunda akla kavumak mmkndr65:

Biz iktisat mesleklerinden hibirisine mensup deiliz...Buna ben(Yeni Trkiye ktisat Mektebi) diyorum... Yeni Trkiye muhtelit bir iktisat

sistemi takip etmelidir.ktisadi teebbs ksmen devlet ve ksmen teebbs-

ahsi tarafndan deruhte edilmelidir. Mesel byk kredi messesatn

sanayi teebbsatn ilah Devlet idare edecektir. nk memleketimizin

iktisadi vaziyeti bunu ilzm etmektedir.

Hlasa baz hususatta iktisadiyatm z devletletirme usuln takip

edecek, baz hususatta iktisadi teebbslerini ahsi teebbslere terkedecektir. ktisat siyasetimizde ve mesel gmrklerde mutlaka himayeci

olmaly z... Trk hakimiyeti milliyesi ancak ve ancak Trkiye hakimiyet-i

iktisadiyesine isnadla payidar olabilir.

65 M.Esat Bozkurt, Trkiye ktisat Kongresi , op. ,cit, 257-261.


39/227

28

C. zmir ktisat Kongresinin Mal Kararlar

Bu program erevesinde alnan eitli guruplara ait mali kararlaryle zetleyebiliriz66:

(a) Kapitlasyonlarn kaldrlmas.

(b) Dyun-u Umumiye daresine son verilerek Osmanl borlarnntasfiyesi.

(c) Gmrk tarifeleri ile yerli mallarn himayesi ve kaaklnyasaklanmas.

(d) arn kaldrlarak Trk unsurun zerindeki ar vergi yknn

drlmesi.(e) Reji idaresinin ve yabanclara imtiyaz olarak verilen inhisarlara

son verilmesi.

(f) ehirlerdeki kk sanayi ve ticaret zerindeki TemettVergisinin azaltlmas.

(g) Yol vergisinin para yerine aynen yani alma mkellefiyeti iletahsili.

(h) Anam vergisi saymnn baharda yaplmas ve taksitle tahsili.

(i) Zirai aletlerin ve traktr benzini ve yalarnn ithalinde gmrkresmi alnmamas.

(k)Tekalifi milliye ve iae bedeli vb. tccarn hazineden alacaklarnakarlk banka senedi verilmesi.

(l) nhisarlarn kaldrlmas.

(m)Ticarete ait vergilerde Ticaret Odalarna danlmas.(n)Sava dolaysyla yanan ve yklan mahallerde musakkafat (bina)

vergisinin alnmamas.

(o)Tevik-i Sanayi Kanunundaki vergi muafiyetlerinin uygulanmasve kanunun sresinin uzatlmas.

zetleyecek olursak; zmir ktisat Kongresinin ekonomik ve maliolmayan kararlarn bir yana brakrsak; gerekten yeni ve devlet

gdmndeki karma bir Trkiye Milli Ekonomi Modeli arayna iaretetmektedir. Dolaysyla Alman Tarihci Okulunun Merkantilist/ Himayeci

66 Trkiye ktisat Kongresi, op. cit,ss.387-437.


40/227

29

tutumuna ek olarak; devletin, stratejik ekonomik iletmelere sahip olmasfikri de ortaya kmaktadr. Bylece (Alman Tarihi Okulu+Sovyetdeneyimi) etkisinde yeni bir iktisadi model araynn var olduu ve zamanla

bunun devletilike dneceinin belirtileri grlmektedir.zmirktisat Kongresi bu ekonomik kararlarna ek olarak, Z.Gkalpin

fikir babaln yapt67 ve Kongre bakan General Kazm Karabekirinnerdii Misak-ktisadi kabul edilmitir68. Ancak bunun Alman ktisadiyaklamlarna benzedii iddia edilmektedir. Yukardaki mal kararlarabakldnda yeni devletimiz iin bir maliye politikas program kartmakmmkndr. Ancak bunu tamamlayan ikinci bir belge niteliinde olan veGazinin TBMMnin drdnc toplanma yl a konumasnn birliktedeerlendirilmesi daha yerinde olur.

D. Gazinin, TBMM Reisi Olarak Drdnc Toplanma YlnA Konumas: Yeni Mali Siyasetin Esaslar

Gazinin TBMMnin Birinci Dneminin drdnc alkonumasnda (1 Mart 1923) aklad yeni mali programnn esaslarylezetlenebilir69:

Efendiler; Umur-u Maliyemizden bahse gemeden evvel geensene bugn bu mevzu zerinde sylediim szleri msaadenizleaynen tekrar edeceim: Bnye-i devleti yaatmak iin haricemracaat etmeksizin memleketin menabi ve varidatyla temin-i idareare ve tedbirlerini bulmak lazm ve mmkndr. Azami tasarruf

iar- millimiz olmaldr. Binaenaleyh usul malimiz halk tazyik veizrar etmekten ictinap ile beraber mmkn olduu kadar harice arz

ihtiya ve iftikar etmeden varidat- kfiye temin etmek esasnamstenittir.

Efendiler, geirdiimiz sene milli cidalimizin en muazzamhadisesini kaydeylemitir. Ayn sene zarfnda o muazzam hadiseyivcuda getiren ordunun bilumum masarfat temin edildii gibiidare-i umumiye-i devletin istilzam eyledii btn sarfiyat dahihariten bir istikraz yaplmakszn icra olunmutur.

67 Z.Gkalp ktisadi Mucize, op.cit,ss. 163-165.68 Trkiye ktisat Kongresi, Misak-ktisadi,op. cit, ss.,387-389.69 Gazi Mustafa Kemal, Drdnc Toplant Yln Aarken, Sylev ve Demeler, op. cit,ss.301-328.


41/227

30

Bundan baka 1338 senesi zarfnda milli hazine 1337den mdevverduyunu devletin te ikisini tesviye etmitir. Btn ihtiyac-mevcudiyemize ramen memleketin tabakai mstahsiliyesini tekil

eden kyl ve iftiyi himayeden anam rsum mutadesinden misli tenzil edilmi...

Yeni hulul eden sene zarfndaki siyeset-i maliyemizde daima halkfazla bir tazyikata maruz brakmadan ilerimizi grmek gayesiniistihdaf eyleyecektir. Maruzat mesbukamn dier bir noktasndaizah eylediim gibi 339 senesinin sarfiyat bu senenin bir sulh veyaharb senesi olmasklarna gre tahavvl edebilir. Mamafih busene tasavvur edilmekte olan baz hususat hakknda malmatvereyim:

Dmandan istihlas edilen mahaller ile harikten mteessir olanyerlerde inaat- cedideyi tevik ve teshil eylemek iin bunlar besene vergiden muafiyet hakknda bir layiha- kanuniye tanzimolunarak Meclis-i lilerine takdim klnmtr. Emlk, arazi vetemett vergilerinin tayin-i makadiri iin 1339 sene-i maliyesindenitibaren Tahriri Msakkaft Kanuniyle Tahriri Umumi

Nizamnamelerinin tatbiki dnlmektedir. Memleketin hayat sanatve ticaret iin ehemmiyet-i mahsusay haiz olan temett vergisikanununun yeniden ve islahen izhr ve teklifi mutasavverdir.

Gazi, Savan bile yurtii kaynaklarla finanse edildiini veedileceini ifade etmektedir. Henz Lozan Antlamas imzalanmam olsadahi yeni devletin mal siyaseti artk belirginlemitir:

(i) Darya bte aklar iin borlanmamak.

(ii) Denk bte: Toplanan gelir ile yetinmek.

(iii) reticiler zerindeki vergi yknn drlmesi: Anam veTemett vb.

(iv) lkenin yeniden imar iin vergi tevikini kullanmak:Msakkaft (Bina) Vergisini be yl sre ile almamak.

(v) Devletletirmeler (milliletirmeler) beklenilmelidir.

Btn bu kararlarn alnd tarihte ordunun terhis edilmedii ve yenibir sava ihtimali bulunduuna dikkatlerin ekilmesinde yarar vardr. Ancakbilinen bir husus Ordu sadece Misak- Milli iin deil; Misak-ktisadi veyaMisak- Mal iin arpmt ve mal bamszlk istiyorduk. Dolaysyla


42/227

31

zmirktisat Kongesi ve daha sonra Lozan ile de tescil edilecek husus; Malbamszlmzn, Misak-ktisadinin esas olduudur.

Bu konumann arpc bir zellii; lkede krksekiz adi etenin

olduu ve bunlarn krknn bastrld, geri kalan sekizinin de efradnnksmen datld ifade olunmaktadr. Bu husus lkedeki asayi konusundabir fikir vermekle birlikte; ileride nnnn ifade ettii ve lkenin fiziki birbtnl yoktu70 tesbitinin haklln ortaya koymaktadr. Bu asayisizlieare olarak devletin, sadece jandarma ve adliye rgtne nem vermeklekalmad; demiryollarn gelitirerek lkenin her kesine sratle ulamakistedii anlalmaktadr. Dolaysyla demiryolu siyaseti, asayi ve savunmagereksinimlerine bir cevap olarak ortaya kmaktadr.

E. Lozan Konferansnn Mali Sonular

Lozan netice itibariyle kurulacak yeni devletin yani TrkiyeCumhuriyetinin devletler hukuku asndan meruiyet temeli veya tapusenedi olarak dnlebilir. Lozann uzamasna daha dorusu araverilmesine yol aan nedenin olduu anlalmaktadr:

(i) Musul (ii) Boazlar rejimi ile (iii) Dyun-u Umumiye/Osmanl

Borlar ve mali kapitlasyonlar71. Bir baka deyile mal bamszlkLozann en etrefil sorunlarndan birisi olmutur. Dahas Mal sorunlarkonusunda Lozan ile de kesin bir zm getirilememi ve 1928, 1933 vehatta 1936 Dyun-u Umumiye Anlamalar yaplagelmi ve borlarntasfiyesi ancak ellili yllarn balarna sarkmtr.

Her ne kadar Lozan Antlamas ile sulh dnemi balamsa da; bu konuda Boazlar, Musul ve Dyun-u Umumiye bir paket olarak, Lozan

sonrasnda da mzakereye devam edilegelmitir. Nitekim Musul iin (1936Ankara) , Boazlar iin (1936 Montr), Dyun-u Umumiye iin (1933 Paristilafnamesi) otuzlu yllarda imzalanmtr. Kukusuz bu geri kalan soruniinde en krl ktmz; Paris tilafnamesi olmu ve kinci DnyaSavanda Frankn deerinin dmesi ile ykmllklerimiz reel olarakerimitir.

70smet nn,Hatralar 2. Kitap , Ankara, Bilgi, 1987,s.,s.25771. ibid,ss.101.


43/227

32

Lozanda mal alanda hususu gerekletirmek istiyorduk:

*Birincisi mali Kapitlasyonlardan kurtularak mali bamszlmzsalamak;

*ikincisi Dyun-u Umumiye (Osmanl Borlar) iin adil bir demeplan elde etmek; *ncs sava tazminatyd72.

Lozanda karmzdaki asl hasm olan ngilterenin plan ise;muhtemelen ar mali ykmllkler/bor servisi art i isyanlar ile MilliMcadele dneminde elde edemedii askeri zaferi, uzun dnemde ekonomikkertme plan ile temin etmek ve/veya tekrar mali boyunduruk altnasokmakt.

ngiltere asndan sorun, sadece Anadolunun kayb deil; kurulacakyeni bamsz devletin, ezilen uluslara ve zellikle smrgesi olanMslman lkelere; Hindistan, Msr, Sudan, Suudi Arabistan, Afganistan veIrak vb. baarl bir rnek oluturarak, Jingo (ngiliz) Emperyalizminitehdididir. Daha sonra ngiltereyi, otuzlu yllarn ortalarnda Trkiye ileanlamaya zorlayan; rlanda Sorunu, 1926 Genel Grevinin gsterdii zereSovyet Sosyalizminin, ngiltereye sramas olasl ve nihayet en ciddisi

Hitler ile birlikte Avrupada II.Dnya Sava tehlikesidir73. ngiltere; Tanve Britanyann tehlike altnda olmas dolaysyla, artk Trkiyeden; ngilizmparatorluuna, smrgelerine ynelen tehditi ihmal etti ve anlat.

Aslnda Lozann mali hkmlerinin deerini anlayabilmek iinSevres ile karlatrlmas gerekir. Bu karlatrmay Atatrkn74kaleminden kt ekilde; bir izelgeye dntrelim (izelgeI/1). Ayrcazellikle bu karlatrma yapldnda, neden Maliye daresinin; ekirdek

devlet olarak tanmland da ortaya kar. Bylece tilaf Devletlerinin,Osmanl mparatorluunu tedricen yok etmek istediinde ie nce nedendevletin mali ilevinden daha dorusu ekirdek devleti kertmektenbaladklar da anlalm olur. Ayrca bu hkmlerin nasl anlama metninedkldn grmek de mmkndr.

72.nn, Dleri Bakan Olarak..., op. cit.,ss., ss.32-61.73.nn, Hatralar 2, op. cit,s. 261.74 M.Kemal Atatrk,Nutuk, stanbul, Mavi Yelken Yaynlar, 2005,ss.447-448.


44/227

33

(izelge: I/1)

Sevres ve Lozann Mal Hkmlerinin Karlatrlmas

Sevresin Mali Hkmleri Lozann Mali Hkmleri1. tilaf Devletleri, Bte Hakk vevergilendirme yetkisinin kullanmndanihai karar mercii olacak bir MaliyeKomisyonu kuracaklard.

1. Mali ve ekonomik her trlkapitlasyonlar kaldrlmtr.

2. Maliye Komisyonu, Maliye TeftiKurulu ile Maliye daresinidenetleyecekti.

-

3. Maliye Komisyonu, Dyun-u

Umumiye daresi ve Osmanl

Bankas

ile birlikte para arzn dzenleyecekti.

2. Osmanl Borlarndan Trkiyenin

hissesine den k

s

m, deme plan

nabalanmtr.4. Dyun-u Umumiye Geliri dndakitm varidat ile nce igal kuvvetlerigiderleri sonra tilaf devleti uyruununSava zararlar karlanacak, gerisiTrklere braklacakt.

3. Dyun-u Umumiye daresi vekendisine bal Reji daresi ve dierimtiyazlar kaldrlmtr.

5. Trkiyece verilecek her trl imtiyaz,bu komisyonun iznine bal olacakt.

4. Yunanistan sava tazminat olarak;Karaa Trkiyeye verecektir.

6. Maliye Komisyonunun onay ile

Dyun-u Umumiyenin baz gelirlerintoplanmas ii mmkn olduuncayaygnlatralarak, btn Trkiyedeuygulanacakt.

6. Trkiye para arznda, Osmanl

Bankas ile olan zel szlemeninbitiminden itibaren serbest kalacaktr.

7. Gmrkler, Maliye Komisyonununatad bir genel mdrce yrtlecekve 1907 tarifesi (% 8 ) uygulanacakt75.

5. Gmrklerde 1916 tarifesi (% 11)*be yl iin (1929 ylna kadar) geerliolacak daha sonra Trkiye tarifeleritespitte serbest kalacakt.

8. tilaf devletleri uyruklarna tannanKapitlasyonlardan yararlanma (vergi

dememe dahil vb.) hakk iade edilerek;Yunanistan ve Ermenistan yurttalarnada geniletilecekti.

-

Kaynak: M.K.Atatrk, Nutuk, stanbul, Mavi Yelken, 2005,ss.441-449.* Haldun Derin,Devletilik, stanbul,1940,s.25.

Dolaysyla szde bar antlamasna konulacak mali hkmler ile birdevletin smrgeletirileceinin programlanmas, Sevres Antlamas76 ile;Dnya Maliye Tarihine de intikal etmi oldu. tilaf Devletlerinin, Sevres

Antlamas ile hasmlar Osmanl Devletini -kendi deyileri ile hasta adam-

75 M.Kemal Atatrk,Nutuk, op. cit.,s.448.76Osmanlmparatorluunun k Belgeleri:Mondros ve Sevres, (Haz:S. Meray- O.Olcay)Ankara, SBF, 1977, ss.114- 127.


45/227

34

yok etme planlarn uygulamalar belki anlalabilir; ancak tuhaf olan byle bir anlamaya Osmanl Devletinin, -TBMM hkmetinin muhalefetineramen- murahhaslar ve kendi hkmeti araclyla imza koyarak intihar

etmesidir.Aslnda sz konusu mali sorunlarn, Lozan Konferansnn yarda

kesilmesine yol aan nemli konudan (Boazlar Rejimi, Musul ve MaliSorunlar) birisi olduklar da dikkate alnmaldr. Ancak bu frsat, tilafdevletlerine veren; sadece I. Dnya Savanda yenilmemiz deildi.Osmanlnn bor yk ve Dyun-u Umumiye daresi ile Kapitlasyonlard.Ksacas Osmanlnn asrlardr iktisadi zihniyeti red etmesi ve milliekonomiyi ihmali idi. Dikkat edilmesi gereken husus; Lozanda77 baz geihkmleri hari, tam bir mali bamszlk hedeflenmi ve elde edilmiolmasdr.

Lozann Ek Mal Sonular: Lozan, milli ve bamsz bir ekonomiyihedef aldndan ve Kapitlasyonlar da kapsadndan; uzun dnemde bazek mal sonular da dourmutur: (a) Milliletirmeler (b) Osmanl Bankasimtiyaz szlemesinin uzatlmasna ramen, senyoraj hakknn elde edilipkullanlmas (c) Trk bankaclk sisteminin kurulmas ve vergi sistemininyabanc uyruklulara da uygulanmas ile levantenlerin ve aznlklarnekonomideki tekelinin krlmas.

Dikkat edilirse Gazinin Lozan ncesinde dile getirdii78 vergi koyma,bunlar yabanclara uygulama ve gmrk tarifelerinin serbeste tespiti ileyerli retimi koruma haklarna bylece kavuuyorduk. Ayrca devlet vemillet olarak istediimiz alanda yatrm yapmak olanana sahipolabilecektik. Lozann tek ak brakt mali imtiyaz; Osmanl Bankasnaverilmi olan ve 1930a kadar srecek banknot ihrac (senyoraj) yetkisidir ki; bu husus da szlemenin sresi ile kstldr. Netice olarak Lozan, T.C.Devletinin dolaysyla Maliye daresinin bamszlnn uluslararas merutemelidir. Gelecekte Cumhuriyet ve mal sistemi, Lozan anlamas stndeykselecektir. Dolaysyla Lozann mal hkmleri, Cumhuriyete beyaz birsayfa ama olana verdi.

77Lozan Bar Konferans: Konferansta mzalanan Senetler, (ev: S.Meray), stanbul, YapKredi Yaynlar, 2000,s.13-81.78 Gazi M.Kemal, nc Toplanma Yln Aarken, op. cit,ss. 236-260.


46/227

35

KNC BLM

CUMHURYETN KURULUU VE MAL

DEVRMLERA. Milli Egemenlik ve Milli rade

Yukarda ifade ettiimiz zere bir devletin btesi o toplumun geneliyiliini/kamu yararn/sosyal refahn nasl tanmladn ortaya koyar.Cumhuriyet ile, Saltanattan milli egemenlie geite iki kademeli bir yolizlenmitir:

(1) Tek Parti Ynetimi ilk aamay oluturmutur.(2) Daha sonraki aama ise; milli iradenin, toplumun genel iyiliinin

hr olarak tanmlanmasna olanak veren 14 Mays 1950 seimleri ile okPartili Rejim/demokrasi olmutur.

Dolaysyla Tek Parti Ynetimi; mparatorluktan, ulus-devletegeilmesinde zorunlu ilk aama olarak grlebilir. Zira milli iradeye yanisosyal tercihlerin milli-devlet erevesinde aklanabilmesine olanak

verilmesi iin; bir ulusun ve lk birliinin olumas gerekli idi. Atatrkdevrimleri, millet-i hakime etrafnda yeni bir ulusun oluumunu ve onunlk birliini salamay hedef almtr. Ne Mutlu Trkm vecizesi ileifadesini bulan kltr milliyetilii etrafnda ina edilen ulus-devlet projesi,modernleme tarihimizin en nemli aamasdr.

Nitekim mparatorluun ve ulus-devletin, sosyal tercihleri/kamu yarartanmlar birbirlerinden temelde farkldr. Bu fark gzlemlemek iin

Saltanat ve Cumhuriyet dnemi btelerine bir gz atmak yeterlidir.Cumhuriyet ile Bteler vastasyla mali alanda nemli deiikliinvcuda geldiini gzlemlemekteyiz:

a. K. Btenin gider kalemlerinin yaps ve arlklar deimitir.

b. K. Btenin gelir kalemlerinin yaps ve arlklar deimitir.

c. Bte gelirlerinin tahsili ve sarf usulleri yani Maliye daresi

deimitir.


47/227

36

B. Saltanatn Kaldrlmas ve Cumhuriyetin Mali SiyasetininHedefleri

Cumhuriyet ve Saltanat dnemi bteleri arasndaki fark yaratan ilk

kalem Saltanatn kaldrlmas ile hanedann ve saray giderlerinintasarrufudur. rnein hazine-i hassann denei 1313 (1897) yl iin882.550 Lira iken, toplam denek tutar 18.429.411 Liradr. YaklakOsmanl Btelerinin % 4-5 Hanedana ayrlmaktadr. stibdat DnemiOsmanl Btelerinde; eitim ve sala btede ayrlan denekler; Hazine-iHassa-i ahanenin tutarnn altnda kalmaktadr79. Buradan hareketle sosyalrefah devleti harcamalarnn, Hazine-i Hassaya/Hanedana ayrlan denektendk olduu sonucu karlabilir. Eer durum byleyse 150-200 kiininrefah iin harcanan tutarn milletin refahna tahsis edilenden fazla olduusonucuna varlabilir. Eitim ve salk ile bayndrla arlk verilmeyebalanmas, II. Merutiyet ile Cavit Beyin Maliye Nazrl dnemindeolduu grlmektedir80.

Buradan hareketle, Cumhuriyetin mali siyasetinin hedefinin; halk,

tebadan, insan haklar ile donanm millete dntrebilmek iin gerekli,

kamu hizmetlerinin (devletin) finansman olarak zetleyebiliriz. Ksacas,II. Merutiyet ile btelerde nem kazanan kalknma ve sosyal refahharcamalarnn; Cumhuriyet ile birlikte eitlendikleri ve arlklarnartrd gzlenmeye balamtr81. Nitekim demokratik rejime geilmesiyle bu eilim artm ve nitekim giderek K.Btedeki en byk harcamakalemimiz, bugn Milli Eitim olmutur.

Milli Eemenliin bte siyasetine katks, K. Bteler vastasylakamu yararnn, milli irade tarafndan tanmna frsat vermesidir.Demokrasinin halkn, halk iin, halk tarafndan ynetimi olmasnn erdemi;halkn bte hakkna sahip olmasndandr. Osmanl ile Cumhuriyetarasndaki maliye siyaseti asndan fark yaratan -zellikle on senelikII.Merutiyet Dnemi bir tarafa braklrsa- birincinin saltanat/devletifinanse ederek, ikincinin milleti/ekonomiyi kalkndrarak; egemenliimiziidame ettirmeye almalardr.

79 Osmanl Bteleri (1864, 1869, 1880, 1897), (Haz:Do. Dr. E. ner) Ankara, MaliyeBakanl, 2007.,ss.,34-35.80Osmanl Bteleri: 1909-1918, (Haz: Dr.E.ner), Ankara, Maliye Bakanl, 2000,ss. 7-8.81 Cumhuriyet Devri Maliyesi, Maliye Mecmuas, Sene 1, cilt2, say 5-6, 1937,ss3-16.


48/227

37

Aada drt dnemde K. Bte zetleri grlmektedir. Bu bteler vedeiimleri aracl ile si

atatürk dönemi maliye politikaları

Documents