T.C.

UFUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI

ULUSLARARASI LKLER BLM DALI

1950-1960 DNEM

TRKYE-ABD LKLER

Yksek Lisans Tezi

Hazrlayan

Ayhan BALAN

Tez Danman

Yrd.Do.Dr.zlen KNEK ELEB

ANKARA-2014

1950-1960 DNEM

TRKYE-ABD LKLER

Hazrlayan

Ayhan BALAN

T.C.

UFUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI

ULUSLARARASI LKLER BLM DALI

Yksek Lisans Tezi

ANKARA-2014

BLDRM

Hazrladm tezin tamamen kendi almam olduunu ve her alntya kaynak

gsterdiimi taahht eder, tezimin kat ve elektronik kopyalarnn Ufuk niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits arivlerinde aada belirttiim koullarda saklanmasna izin

verdiimi onaylarm.

Tezimin tamam her yerden eriime alabilir.

17 ubat 2014

Ayhan BALAN

i

TEEKKR

Tez almam srasnda deerli katklaryla beni ynlendiren ve her zaman sabr ve

hogrsyle bana yardmc olan tez danmanm Sayn Yrd.Do.Dr.zlen KNEK

ELEBye, deerli jri yeleri Sayn Prof.Dr.rsan .AKBULUT ve Sayn

Yrd.Do.Dr.Elif GZDAOLU KKALOLUna, niversitemizin saygdeer

retim yeleri ve idari personeline sonsuz sayg ve teekkrlerimi sunarm.

almamda srekli bana destek olan sevgili eim Sakine BALAN ve oullarm lhan

Kaan BALAN ve Orhan Selim BALAN `a da ok teekkr ediyorum.

ii

ZET:

Bu tez, 1950-1960 dnemi Trkiye-ABD ilikilerini detayl bir ekilde incelemeyi

amalayp, szkonusu zaman diliminde, iki lke ilikilerinde ortaya kan nemli

olaylara dikkat ekmektedir.

Ayrca kinci Dnya Sava sonrasnda, Trkiyenin neden Batya yneldiini, Souk

Sava dneminde, ABDden bamsz bir d politika izleyip/izleyemediini detayl bir

ekilde incelemektedir.

Anahtar Kelimeler: Trkiye, ABD, D Politika ve Souk Sava.

iii

ABSTRACT:

This thesis aims to elaborate on Turkey-USA relations between 1950 and 1960. It

attempts to give an account of the major developments and trends in the relations

between the two countries in the selected timeframe.

It examines also to find out why Turkey turned to West at the end of the World War II,

and analyse in detail whether Turkey has followed a relatively more independent

foreign policy separate from United States of America during the Cold War.

Keywords: Turkey, United States of America, Foreign Policy and Cold War.

iv

NDEKLER TABLOSU

I. BLM

1950 NCES TRKYE-ABD LKLER

1. 1950 ncesi Trkiye-ABD likilerine Genel Bir Bak.4

1.1. Osmanl mparatorluu-ABD likileri..4

1.2. Lozan Bar Antlamas ve nemi...10

1.3. Lozan Konferasnda ABDnin Tutumu21

1.4. Cumhuriyet Dnemi Trkiye-ABD likileri...24

II. BLM

1950-1960 DNEM TRKYE-ABD LKLER

2. 1950-1960 Dnemi Trkiye-ABD likileri......26

2.1. Truman Doktrini ............................31

2.2. Marshall Yardm ...........................42

2.3. Trkiyenin Kore Savana Katlmas ..........................46

2.4. NATOnun Kuruluu ve Trkiyenin NATOya ye Olmas...................... .51

2.5. ABD ile Yaplan kili Anlamalar......55

2.5.1. Ortak Gvenlik Antlamas .......56

2.5.2. NATO Kuvvetleri Stats Szlemesi...................56

2.5.3. Askeri Tesisler Anlamas..................................57

2.5.4. Vergi Muafiyetleri Anlamas ...58

2.5.5. Atom Enerjisi Anlamas ...................58

2.5.6. Trk-Amerikan Gvenlik birlii Anlamas ...................61

2.5.7. Jpiter Fzeleri Anlamas:.61

2.5.8. ncirlik ss`nn Kullanlmas Anlamas.....63

2.6. Balkan ttifak.65

v

2.7. Badat Pakt...............68

2.8. Bandung Konferans.......71

2.9. Eisenhower Doktrini...73

2.10. Suriye Krizi...................................74

2.11. ABDnin Trkiyeye lk Fzeleri Gndermesi................................................77

2.12. Lbnan Krizi.....................................77

2.13. rdn Krizi...................................78

2.14. Kbrs Sorunu....................79

2.14.1. Kbrsn Tarihine Ksa Bir Bak ......................................................80

2.14.2. kinci Dnya Sava Sonras Kbrs Sorunu .......................................82

2.14.2.1. Zurich Konferans............................................................................84

2.14.2.2. Londra Antlamas...........................................................................86

2.14.2.3. Zrich-Londra Andlamalarnn hlali ve Trk-ABD

likilerine Etkisi..87

2.14.2.4. ABDnin Trkiyeye Uygulad Kbrs Ambargosu......................91

2.15. U-2 Olay ve Trkiyeye Etkileri ....................................98

III. BLM

1950-1960 DNEM TRKYE-SSCB LKLER VE ABDNN TRKYEYE

BAKII

3. 1950-1960 Dnemi Trkiye-SSCB likileri ..103

3.1. kinci Dnya Sava Sresince Trkiye-SSCB likileri..104

3.2. kinci Dnya Sava Sonras Trkiye-SSCB likileri..105

3.3. SSCBnin Boazlara Ynelik Talepleri106

3.4. SSCBnin Dou llerine Ynelik Talepleri...107

3.5. Trkiye-SSCB likileri ve ABDnin Tutumu..109

3.6. Kbrs Sorununda Trkiye-SSCB likileri...115

SONU.....120

KAYNAKLAR.125

vi

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleik Devletleri

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale

BM : Birlemi Milletler

BMM : Byk Millet Meclisi

CEEC : Conference of European Economic Cooperation - Avrupa Ekonomik

birlii Konferans

CENTO : Central Treaty Organization - Merkezi Antlama Tekilat

CHP : Cumhuriyet Halk Partisi

CIA : Central Intelligence Agency - Merkezi stihbarat Tekilat

EOKA : Kbrsllarn Mill Mcadele rgt

FAA : Federal Aviation Administration - Amerikan Sivil Havaclk Otoritesi

FMS : Foreign Military Sales - Yabanc Askeri Satlar

IMF : International Monetary Fund Uluslararas Para Fonu

LOA : Letter of Offer and Acceptance - Teklif ve Kabul Mektubu

MSB : Milli Savunma Bakanl

NASA : National Aeronautics and Space Administration ABD Ulusal

Havaclk ve Uzay Dairesi

NATO : North Atlantic Treaty Organization - Kuzey Atlantik Antlamas

rgt

ODC-T : Office of Defense Cooperation Turkey - Trkiye Savunma birlii Ofisi

OEEC : Organisation for European Economic Cooperation - Avrupa ktisadi birlii

Tekilat

SBKP : Sovyetler Birlii Komnist Partisi

SEATO : Southeast Asia Treaty Organization - Gneydou Asya Antlamas rgt

SOFA : Statue of Forces Agreement - NATO Kuvvetleri Stats Szlemesi

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyet Birlii

s. : sayfa

TAEK : Trkiye Atom Enerjisi Kurumu

TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi

WUDO : Western Union Defense Organization - Bat Birlii Savunma rgt

vii

NSZ

Bu almada, 1950-1960 dnemi Trkiye-ABD ilikilerinin, tarihsel bir sre

ierisinde, tarihsel gerekliin farkl bak alar ve eletirilmesi balamnda

incelenmesi amalanmtr.

1950-1960 dnemi Trkiye-ABD ilikilerinin, Trkiye tarihininde zel bir yeri

olduunu dnmem, tez konusu olarak bu konuyu sememde belirleyici bir rol

oynamtr.

Bu dnemi zel klan, sonular ile uluslararas siyasetin ve corafyann yeniden

ekillenmesinde etkili olan Souk Sava Dneminin ve bu dnemin baat aktrlerden

ABD ve SSCB karsnda Trkiyenin, uluslararas karlarn bir srtme ve

atmaya yol amadan kar maksimizasyonunu azami klmak iin, ABDye baml

politikalarn youn bir ekilde yaand bir dnem olmasdr.

Yine bu dnemde, komnizmin yaylma tehlikesinin olduu algs srekli canl

tutulmak suretiyle, Trkiyenin d politikada youn bir ekilde Bat yanls tutumu,

Trkiye-SSCB ilikilerini olumsuz ynde etkilerken, o dnem yeni bamszln

kazanan Asya-Afrika devletleri karsnda da Trkiyenin byk bir itibar kaybna

uramasna sebep olmutur.

Trkiye ilk defa bu dnemde topraklar dnda bir lkeye Gney Koreye-

Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin ars zerine asker gndermi, NATOya

bu dnemde ye olmu, ABD ile ok boyutlu askeri ve ekonomik ibirlii antlamalar

yine bu dnemde imzalanmtr. Sz konusu ikili ibirlii antlamalar sonras, verilen

tek tarafl tavizler neticesinde nasl Trkiyenin bamsz bir d politikadan uzaklat

zerine analizler yaplmaya allmtr.

viii

Ayrca, Trkiyenin iinde bulunduu siyasi, askeri ve ekonomik zorluklar amak,

SSCBden gelebilecek tehditler karsnda, yalnzlk politikasndan syrlarak, kendisini

gvende hissedecei, ban ABDnin ektii Bat ittifak iinde gvenli bir yer

edinmek iin youn gayretler iinde olduu, siyasal sadakat dolaysyla da ABDnin

askeri ve ekonomik yardmlarna nasl kavutuu ayrntl bir ekilde incelenmitir.

Yine bu dnemde, zellikle 1960l yllardan itibaren Trkiye-ABD ilikilerinde

Kbrs meselesi nemli bir rol oynamaya balam, ABD Bakan Lyndon B. Johnson

tarafndan, Trkiye Babakan smet nnye 5 Haziran 1964 tarihinde gnderilen,

Trkiye'nin Kbrsa mdahalesini nlemek amacyla ve kaba bir slupla kaleme

alnm Johnson Mektubu sonras, Trkiye-ABD ilikilerinde byk krlmalar

yaanm ve en nihayetinde 1974teki Kbrs Bar Harekat sonras, ABDnin

Trkiyeye uygulad 1975-1978 yllar arasndaki yllk silah ambargosu, tarihte hi

grlmedii oranda iki lke ilikilerini derinden sarsmtr.

zetle, 1950-1960 dnemi Trkiyesinin iinde bulunduu ekonomik, teknolojik ve

askeri kapasitelerden yoksun olmas sebebiyle, tam bamsz bir siyasa retemeyip,

hegoman g olan ABDnin, Trkiyenin kendi gerekleri kadar deil, ancak ABDnin

ayrd kadar bir alanda siyasa retebilecek, kstl bir manevra alanna sahip olabildii

gereklii incelenmeye allmtr.

1

GR

kinci Dnya Sava sonrasnda, ngiltere ve Kta Avrupas uluslararas politika ve