REVISTË E BIBLIOTEKËS KOMBËTARE DHE UNIVERSITARE TË KOSOVËS VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

Biblio

HYRJENë Greqinë antike të folurit ka

pasur rëndësi më të madhe se sashkrimi dhe shumica e shkrimeve tëkësaj antike që ne sot i lexojmë janëkristalizime të rastësishme të poemaveorale të improvizuara e të mbindë -rtuara. Milman Parry dhe AlbertLloyd, të cilët studiuan këngët

kreshnike shqiptare e sllave, përkundërnënvlerësimeve ndaj kulturës orale qëekziston me herët, erdhën në për -fundim se oraliteti ka qenë një ndërshtyllat kryesore të ruajtjes së traditësfilozofike e artistike greke. Kjo tregonse rapsodët ishin jo vetëm recitues, poredhe kompozues të traditës homerike.Andaj, kultura shpirtërore shqiptare, epikërisht kultura e kanunit dhe ajokëngëve epike, si një kulturë e kujtesësdhe oralitetit, është dëshmia më e

vonshme e këtij kontinuiteti kulturorantik. Ndonëse shkrimi është shtalb nëkulturën shqiptare, kur kemi të bëjmëme shkrimin si proces të objektivimittë kujtesës në ligjërim (uterancë), ështëdhënë evidencë e mirëfilltë për tëdëshmuar se vazhdimësia kulturoreshqiptare që nga antika e këndej e kashkruar veten në një pëlhurë kujtesoremjaft të ngjeshur.

/ VIJON NË FAQEN 8 /

* Arsim Canolli studion antropologjinë në UCL (University College London) në Londër. Së fundmi ka botuar librin “Kultura K” (2009).

A r s i m C A N O L L I *

2

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

AKTIVITET

Botues: BKUK • Kryeredaktor i botimeve: Prof. dr. Sali Bashota Kryeredaktor: Fazli GajrakuKëshilli redaktues: Bukurije Haliti, Izet Abdyli, Muharrem Halili, Bedrije Mekolli Fotograf: Bujar Mehmeti; Realizimi kompjuterik: Hekuran RexhepiAdresa: Sheshi “Hasan Prishtina”, p.n. PrishtinëTel: ++381 38 225-605, Fax: ++381 38 248-940 • e-mail: biblioteka@biblioteka-ks.orgwww.biblioteka-ks.org

Biblioteka Kombëtaredhe Universitare eKosovës bashkë me

Bibliotekën Kombëtare tëShqipërisë organizojnë, më17 - 19 nëntor 2011,Konferencën Kombë tare tëBibliotekonomisë me temën“Perspektivat kombë tare nëintegrimet botërore“.

Kjo konferencë tashmëtradici onale organizohetpër herë të gjashtë dheështë organizim i për -bashkët i këtyre dy insti -tuci oneve më të rëndë sishmetë biblioteka risë - të Koso -vës dhe të Shqipërisë.

Konferenca mbahet nënmbështetjen e Ministrisë sëArsimit Shkencës dheTeknologjisë së Kosovësdhe Ministrisë së Kulturës, TurizmitRinisë dhe Sporteve të Shqipërisë.

Do të paraqiten, nëpërmjet kumte -save, njohës të fushës së bibliotekarisëdhe shkencave të informacionit ngaKosova dhe Shqipëria. Nga kjokonferencë priten rezultate që do tështyjnë përpara ide dhe koncepte qëlidhen, përveç të tjerash, edhe meprojekte dhe punë konkrete të këtyredy bibliotekave, me intencën për të

ofruar udhë dhe alternativa për shumënga aspekte të veçanta të informacionite të bibliotekave digjitale në nivelnacional.

Në këtë konferencë pritet të bëhetedhe promovimi i Portalit Albano -logjik, portal ky që ofron qasje nëburimet bibliografike, si: libra,artikuj, harta dorëshkrime etj. poredhe burime digjitale të karakteritalbanologjik.

Bukurije Haliti

Në këtë numër

MBI “LIBRIN E LIBRAVE” SHQIP..............4

BIBLIOTEKA NË iPad..........6

ALEKSANDRIA DHE RASTI ARISTOTELI....17

REFERENCA BIBLIOGRAFIKE ...............20

BURIMET ELEKTRONIKE ..................24

KOLEKSIONI I GAZETAVE -RËNDËSIA DHE RUAJTJAE TYRE.................................27

BIBLIOTEKAKOMBËTARE

DHE UNIVERSITAREE KSOVËS

THE NATIONALAND UNIVERSITYLIBRARYOF KOSOVA

ORGANIZOHET NË PRISHTINË EDICIONI VI I KONFERENCËS

KOMBËTARE TË BIBLIOTEKONOMISË

3

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

MANIFESTIM

Biblioteka Kombëtare dhe Univer-sitare e Kosovës dhe AmbasadaAmerikane në Prishtinë orga-

nizuan Edicionin e nëntë - Java e Bib-liotekës në Kosovë, nga 12 deri më 16prill 2011. Manifestimi qendror umbajt në Prishtinë dhe në Prizren, meaktivitete të rëndësishme - ligjërata, se-sione, debate të veçanta nga fusha ebibliotekarisë, promovime, donacionedhe përurime.

Nga bibliografia te uebografia:mundësi apo realitet për bibliotekatshqiptare; Bibliotekat e Kosovës dhe in-formacioni; Biblioteka dhe mediat; Bib-lioteka dhe përdoruesit, ishin disa ngatemat që u trajtuan në ligjërata, sesionee debate, për të parë këndvështrimetdhe rezultatet e hulum ti meve tëekspertëve të fushës së bibliotekarisë.

Gjatë Javës u organizua promovimimë i rëndësishëm bibliografik në his-torinë e kulturës shqiptare - i botuarnga Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë:Libri shqip 1555 - 1912 në fondet eBibliotekës Kombëtare, i autorit Ra-mazan Vozga, si dhe Bibliografi e libritshqip në fondet e Bibliotekës Kom-bëtare 1913 - 1944, i autorëve: Mak-sim Gjinaj, Margarite Mele, MyrveteElmazi. Në promovimin e këtyre dybotimeve shume të rëndësishme përkulturën dhe historinë shqiptare, refer-uan Prof. dr. Osman Gashi, dekan iFakultetit të Filologjisë në Prishtinë dheProf. dr. Sali Bashota, drejtor i Bib-liotekës Kombëtare dhe Universitare tëKosovës.

Gjatë Javës u bë edhe prezantimi iprojektit: Portali Albanologjik Shqipëri- Kosovë. Prezantimin e këtij projekti e

bëri specialisti i fushës së bibliotekarisënga Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë- Ramazan Vozga.

Cikli i ligjëratave filloi me referimine Etleva Domit, me temën: Nga bibli-ografia te uebografia: mundësi apo re-alitet për bibliotekat shqiptare dhe vijoime referues - bibliotekarë nga Kosova,të cilët ofruan kontribute të dobishmenë këtë fushë. Përmendim këtuligjëratat, nga sesioni i parë, të mbaj-tura nga: Bukurije Haliti, Edona Mun-ishi - Kokollari, Fatime Millaku &Besnik Gashi, Drita Millaku & MeritaDakaj, Fatime Mehmetaj & Bujar Ha-jrizi. Në sesionin e dytë, me tema uparaqitën: Ramush Zeka, Jehona Shala,Albana Mehmetaj, Adil Olluri & Fla-mur Maloku & Liridon Zekaj & GencHaxhiu, Naime Bekteshi dhe FloraMazrekaj. Në sesionin e organizuar nëBKUK me temën “Biblioteka dhe për-doruesit”, me referime u paraqitën ZizeRexhaj - Kraja dhe Muharrem Halili.

Në Prizren është mbajtur debati metemën: “Biblioteka dhe mediat”. Nëkëtë debat referuan Ibrahim Berisha,Sahadete Sadikaj, Teuta Demiri, MarkPalokaj dhe Qazim Thaçi.

Një vëmendje të veçantë iu kushtuaedhe promovimi të Trungut “Miqtë eBibliotekës”, me donatorët më të rëndë -sishëm që kanë ndihmuar BibliotekënKombëtare dhe Universitare të Kosovës.

Gjatë Javës u bë hapja solemne eBibliotekës së Forcës së Sigurisë sëKosovës, në kazermën “Adem Jashari”në Prishtinë.

Njëra ndër aktivitetet tashmë tradi-cionale në Javën e Bibliotekës nëKosovë është edhe Dita e Dhurimit tëLibrit, në të cilën shumë donatorë ngaKosova i dhuruan BKUK-së materialetë ndryshme, si: libra, dorëshkrime, fo-tografi, etj.

Në edicionin e nëntë të Javës së Bib-liotekës në Kosovë u hap ekspozita e fo-tografive: “Impresione” e autorit -Fahredin Spahija, si dhe ekspozita mekarikatura e autorit Ramadan Zaplluzha.

Edhe ky edicion i Javës u kurorëzuame të arritura që fokusojnë gjendjendhe perspektivat e bibliotekave nëKosovë, duke sensibilizuar njëkohësishtedhe opinionin kulturor dhe institu-cionet për një vëmendje të veçantë nëzhvillimin e bibliotekave.

Bukurije Haliti

U MBAJT EDICIONI IX I JAVËS SË BIBLIOTEKËS

P r i s h t i n ë , 1 2 - 1 6 p r i l l 2 0 1 1

4

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

LIBRI

Fundi i vitit që shkoi në fushën ekulturës e të botimeve për -gjithë sisht dhe në fushën e bib-

liotekarisë në veçanti na ka dhënë njëdhuratë të jashtëzakonshme, thesare aperla të çmueshme, dy vëllimet e Bib-liografisë së librit shqip - i pari i titul-luar “Libri shqip 1555 - 1912” meautor Ramazan Vozgën dhe i dyti“Bibliografi e librit shqip (1913 -1944 i autorëve: Maksim Gjinaj,Mar ga rita Mele dhe Myrvete Elmazi.Janë dy vëllime bibliografike që përf-shijnë një periudhë rreth 400-vjeçare.“Libri i librave shqip”, siç e ka quajturme plot të drejtë drejtori i BKSH-sëAurel Plasari, është hartuar nga spe-cialistë me dije, përvojë, përgjegjësi eakribi të rrallë shkencore, të cilët përmë se 12 vite kanë qëmtuar, si gjur-mues perlash në oqeanet e trazuara,nëpër Koleksionet e BKSH-së për li-brat shqip nga autorë shqiptarë e tëhuaj si dhe për librat e autorëve tëhuaj në gjuhën shqipe, duke na i vënëpërpara me tërë aparaturën shkencoree informacionet e nevojshme për lex-uesit e kategorive të ndryshme: spe-cialistë fushash të ndryshme shken core,studiues, studentë e lexues të pa-sionuar të trashëgimisë shkencore,kulturore e artistike shqiptare e mbishqiptarët.

Përgjatë tërë kohës sa jam marrëme këto dy vëllime të bibliografisë sëlibrit shqip më janë sjellë nëpër menddy nocione të veçanta: bibliografiadhe historia e librit. Nocioni i parënuk mund të njëjtësohet plotësishtme të dytin ndonëse interferonshumë me të, ndërkaq i dyti përfshinnjë gamë të gjerë problemesh që, në

fund të fundit, ka të bëjë me tërëtrashëgiminë e shkrimit e atë kultur-ore të njerëzimit.

Historia e shkrimit, historia e lib-rit, historia e botimit dhe e dis-tribuimit të tij në kohë dhe hapësirëka të bëjë me një gamë të gjerëveprimtarish intelektuale e teknike,pa të cilat sot nuk do të kishim as in-formacionet më të pakta kulturore,shkencore etj. Por në këtë vërshim tëjashtëzakonshëm të teknologjisë së in-formacionit, historia e librit vetvetiunuk i zgjidh problemet, kërkesat epritjet tona. Bibliografitë janë ato që endriçojnë shtegun tonë në kërkimin einformacioneve që duam.

Është pohuar që “nuk mund tëketë Bibliotekë Kombëtare pa Bibli-ografi Kombëtare” Në këtë kontekstkëto dy vëllime e përmbushin nëmënyrë të mrekullueshme jo vetëmnevojën e lexuesit shqiptar, por edhejanë dëshmi e një niveli shumë të lartëtë përgatitjes profesionale e shkencoretë punonjësve të BKSH-së në 90-vje-torin e themelimit të saj. Si të tilla atodo të jenë për një kohë të gjatë burimi pashmangshëm referencash për stu -diues profilesh të ndryshme shken-core, por edhe model vërtet i rrallë injë niveli të admirueshëm profesional- shkencor.

Në shkrimin hyrës përmbledhës“Mbi bibliografitë dhe mbi këtë bibli-ografi”, theksohet midis të tjerash: “kjoështë bibliografia e parë gjithë -përfshirëse në këtë fushë, sepse përm-ban librat e botuar në hapësirënte rri to riale që korrespondon me atë tështetit të sotëm shqiptar dhe trojetshqiptare jashtë saj në periudhën ko-hore që ka për objekt hulumtimi. Janëpërfshirë në të jo vetëm librat në kup-timin e mirëfilltë të fjalës, por edhe

broshura ose libërtha me numër tëvogël faqesh, fashikuj, ekstrakte menumërtim faqesh etj. pavarësisht ngaalfabeti me të cilin janë shkruar” (f. 26).

Si studiues letërsie dhe lexues i pa-sionuar, kam provuar dhe provoj ak-tualisht shumë tundime, pyetje eshprehje habie dhe entuziazmi rrethstrukturës e përmbajtjes së këtyre dyvëllimeve të bibliografisë së libritshqip që i kemi përpara. Të flas e tëshkruaj për to si për dokumente, faktee korpuse, apo të flas për atë që lexoje zbuloj brenda tyre.

Bibliografitë përgjithësisht dhe “Bib-liografia e librit shqip” pa dyshim janëtë tilla çfarë i konsideronte bibliografiSër Walter W. Greg, në vitin 1930 tëshekullit të kaluar: “studim i librave siobjekte materiale”. “Ajo për çka bibli-ografi interesohet”, pohonte ai, “janëcopat e letrës ose të pergamenës, tëmbuluara me shenja të caktuara, tëshkruara ose të shtypura. Me këto ailidhet thjesht si me shenja arbitrare.Kuptimi i tyre nuk është punë e tij”.

Është në lidhmëni me këtë konsta-tim pohimi i Ramazan Vozgës: “ështëzbatuar rregulli”, pohon ai, “sipas tëcilit bibliografi pasqyron çfarë sheh nëburimin e informacionit dhe konkre -tisht në fletën e titullit. Për librat kufleta e titullit ose informacioni përndonjë element bibliografik në tëkanë qenë të munguar, të dhënat janëmarrë nga burime të tjera, si koper-tina, shpina e librit, titulli i shkurtuarnë fletën para faqes së titullit, fletët etjera paraprijëse, informacioni i shty-pur dhe i nënvizuar në pjesën esipërme të çdo faqeje të librit, fjalëtnistore të tekstit, fjalët përmbyllëse tëtij etj., por edhe nga parathëniet,pasthëniet dhe të tjera elementebrenda botimit”.

O s m a n G A S H I

MBI “LIBRIN E LIBRAVE” SHQIP

5

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

LIBRI

Përveç regjistrave bibliografikëqë fillojnë me vitin 1555, që ko-rrespondon me librin e parëshqip që njohim deri sot “Me-sharin” e Gjon Buzukut, këtovëllime bibliogra fike janë tëpajisura edhe me apara turë tjetërndihmëse e shpjeguese, si: Tregu -esin e autorëve, Treguesin etitujve, Treguesin lëndor, Tregu -esin e botuesve, tipografëve,libërshitësve e shtyp shkronjave;pastaj vula, etiketa, ex-librise etj.

Në vëllimin e parë, që përfshinvitet 1555 - 1912, përshkrimidhe informacionet bibliografikejanë vënë sipas një parimi kro-nologjik e historik, ndërkaq nëvëllimin e dytë ky përshkrim dhekëto informacione bibliografikejanë paraqitur sipas fushave tëveçanta, si: filozofi, sociologji,psikologji, etikë, shkenca ekonomike,politike, shteti dhe e drejta, ushtria,teknika, bujqësia, filologjia (gjuhësidhe letërsi), historia etj. Pa dyshim tëgjitha fushat janë me interes e tërëndësishme, megjithatë, duke u nd-jerë më shumë në terrenin tim, jampërqendruar veçanërisht te zërat qëkanë të bëjnë me letërsinë, atë shqipedhe sidomos atë botërore.

Shënimet bibliografike për letër sinëbotërore të përkthyer e të botuar nëgjuhën shqipe midis viteve 1913 -1944, për mua kanë qenë mahnitëse:ato përfshijnë të dhëna shumë tëçmueshme për studiuesit e letërsisëdhe ata të letërsisë së krahasuar. Atygjejmë shënime për veprat e autorëvetë njohur botërorë të përkthyera nëgjuhën shqipe, si: Mihail Eminesku,Ugo Foskolo, Omar Khajami, A.Manxoni, Henri Longfelow, VinçencoMonti, Saadiu i Persisë, Anton Çe-hovi, Henrik Ibsen, Molieri, Pushkini,Shileri, Shekspiri, Tolstoj, Virgjili,Balzaku, Servantesi, Gëte, ViktorHygo, Prosper Merime, Alfred dë

Myse, pastaj antologji e përzgjedhjejetë ndryshme krijimesh poetike e nëprozë të autorëve evropianë e botërorë.

“Libri shqip 1555 - 1912” dhe“Bibliografia e librit shqip 1913 -1944” na mbushullojnë edhe memënyrën dhe stilin përmes të cilitofrohen informacionet e të dhënat endryshme. Është thënë jo një herë që“librat e mirë e kërkojnë lexuesin eedukuar”. Duke qenë “punimi i parëbibliografik retrospektiv, megjithatëautorët e kanë parë si të rëndësishmet’i informojnë lexuesit edhe me çështjetë tjera si: “historia e bibliografisëshqiptare, për gjendjen e librit shqipnë faza të ndryshme zhvillimi, si dheshpjegime të ndryshme teoriko -metodologjike e teknike mbi funk-sionin e bibliografisë si të tillë.

Në parathënie gjejmë informa-cione të thukëta për traditën e bibli-ografisë shqiptare dhe bartësit e saj, si:Norbert Jokl, F. Nopcsa, G. Petrotta,F. Miklosich, Gustav Majer, A.Stratigo, Zef Valentini, Emil Legrand,Faik Konica, Lumo Skendo, Jup Kas-

trati, Dhimitër Shuteriqi etj.Duke e vështruar nga ky kon-

tekst studimin e gjatë të vënë siparathënie “Mbi bibliografitëdhe mbi këtë bibliografi” të Ra-mazan Vozgës, si dhe tërë përm-bajtjen e të dy vëllimeve, mundtë pohojmë se kemi të bëjmë,thënë figurativisht, me miniera tëpashtershme, burime kolosale in-formacionesh, faktesh e të dhë-nash, me të cilat një pjesë emadhe e lexuesve ndeshet përherë të parë.

PËRMBYLLJE

Në qoftë se e tërheqim njëparabolë rreth nocionit të ku-jtesës që nga lashtësia deri nëditët e sotme do të vërejmë për-parime të pamatshme. Çfarë

ishte kujtesa apo mbamendja enjerëzimit në epokat e errëta të lashtë-sisë para se të zbulohej shkrimi, çfarëishte ajo kur u zbulua shkrimi dhe upërdorën pllakat e argjilës, papiruset,pergamenat, e çfarë ishte në të ash-tuquajturën epokë e Gutenbergut?

Sot flasim për kujtesën e digjital-izuar, memoriet e pashlyeshme dhe nëkëtë kontekst edhe për bibliotekatdigjitale.

Nëse në shekullin XVIII njerëzit earsimuar të Evropës perëndimoreankoheshin se kishte tepër gjëra për tëlexuar (duke pretenduar se duhej lex-uar gjithçka që botohej), sot njerëzimiështë i ballafaquar, para së gjithash, mepërzgjedhjen, seleksionimin.

Për t’u rënë në gjurmë librave që naduhen për jetën dhe të ardhmen tonë,duhet siguruar më parë burime infor-macioni. Dy vëllimet e Bibliografisë sëlibrit shqip të autorëve Ramazan Vozga,Maksim Gjinaj, Margarita Mele dheMyrvete Elmazi, janë pikërisht ato qëna duhen, udhërrëfyes, ndriçues shtig-jesh në pyllin e jetës sonë.

Prishtinë, prill 2011

6

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

E-LIBRI

Jam Liridon Zekaj, zyrtar iTeknologjisë Informative në Bib-liotekën Kombëtare dhe Univer-

sitare të Kosovës. Përpos kësaj pune qëkryej në këtë institucion, kohë pas kohe,jashtë orarit të punës zyrtare, dizajnojedhe libra e revista të autorëve e tëbotuesve të ndryshëm në Kosovë, të cilëti ruaj edhe në formatin PDF, në disqe eUSB flash drive. Nuk jam adhurues as ilibrit fizik e as i atij elektronik, pasi nukkam kohë të lexoj libra por, derisavështroj nëpër Google teknologjitë mëtë reja të komunikimit, pajisjet për libratelektronikë, libraritë e librave elektron-ikë, këndet e bibliotekave të libraveelektronikë, shqe të sohem për të ardh -men e librit fizik; mendoj se si do tëduket ose të merret libri fizik pas dyose tri dekadave edhe në BibliotekënKombëtare dhe në atë Universitare tëKosovës (pasi të ndahet kjo e dyta ngae para edhe me punë, edhe me ob-jekt). E ky shqetësim botëror më kaprekur mua, stafin e IT-së dhe ud-hëheqësin e BKUK-së, për të bërëndonjë përgatitje për digjitalizimin elibrave, të cilin shqetësim kemi nisurta kthejmë në punë të përditshme.

Muajin e kaluar, pas një konfer-ence mbajtur në Tiranë për bib-liotekën digjitale, edhe ne në BKUKkemi filluar digjitalizimin e librave,sidomos të librave të rrallë, të cilëtjanë paksa edhe të dëmtuar fizikisht,pasi ka të tillë rreth 500 vjet jetë. Li-brat e tillë, për shkak të mungesëssë aparaturave (skanerëve e scan ro-botëve) për digjitalizimin e tyre,jemi duke i skanuar në skanerë tëthjeshtë, të formatit A4, të cilët ihasim nëpër internet caffe.

Është marrë kjo iniciativë, për

të digjitalizuar libra, pasi kohët e fun-dit, në gjithë botën, edhe në Kosovëntonë të vogël është shtuar për temëdiskutimi libri elektronik, se si mundtë lexohet ai përpos si libër fizik, tëcilin shkojmë e blejmë në librari, teshitësit ambulatorë shesheve të qyte -teve, ose e huazojmë nga ndonjë shokose nga bibliotekat. E kjo kërkesëështë shtuar shumë marrë parasyshedhe mjetet e teknologjisë së informa-cionit, sidomos mundësinë që sotofron iPadi për leximin e librave elek-tronikë, të revistave, të gazetave, tëbroshurave e të informacioneve tëndryshme në uebe sociale tëndryshme, e i cili është bërë shumë ipërdorshëm e i dashur për çdo lexues,pasi në të, njerëzit me kohë të lirë, për-pos që lexojnë libra, edhe luajnë lojëratë ndryshme, e përdorin chatin nëfacebook, twitter, ose edhe msn-në. Eky mjet multimedial digjital, që ofronedhe zë, edhe pamje,

edhe lëvizje, ka lënë shumë anash lib-rin fizik. Gjithashtu, ka dëmtuarbotuesit (shtypshkronjat).

Në këtë shekull, për shumicën epopullsisë në botë, libri elektronikështë shumë më superior sesa ai ishtypur, pasi nuk dëmton ambientin,kursen letër, nuk është i rëndë, infor-macioni nga ai mund të shkëputet etë bartet te tekstet e tjera shumë mëlehtë sesa nga libri fizik. Ta zëmë, nësenjë libër në formatin PDF i ka 4-5megabajt, në një iPad 16 gb memoriemund t’i fusim rreth 2 800 libra elek-tronikë. Pra, ky iPad shumë i avan-cuar dhe shumë i lehtë me peshë, as500 gramë, është një bibliotekë per-sonale shumë e dashur, e cila ta jepmundësinë ta gjesh librin që dëshironta lexosh për pesë sekonda. D.m.th.,është shumë praktik dhe shumë shër-byes i shpejtë.

Por, ky mjet i ftohtë ka nxiturdebat të nxehtë dhe ka nisur t’i dëm-

tojë shtëpitë botuese, të cilat ar-syetohen duke thënë se: iPadiështë i ftohtë, nuk ka emocion,mungon ndjenja e prekjes,shënimet me laps, era e letrës,përthyerja e cepave të faqeve etj.

Në këtë kontekst të shqetë -simeve nga teknologjitë e reja, popërmendim Elisabeth Ruge, njëbotuese e regjur me krizat. Dukekërkuar në Google mendimet ebotuesve të librave rreth së ardh -mes së librit, qasje interesante përlibrin dhe iPadin kishte edhe ajo.

Të kujtojmë me këtë rast se ajonë vitet '90 ngriti thuajse nga hiçishtëpinë botuese “Berlin Verlag”dhe sot i gëzohet deri në 200 pub-likimeve të reja në vit. Por, edhepse shtëpia e saj botuese ështëtashmë e konsoliduar, ajo të ardh -

L i r i d o n Z E K A J

BIBLIOTEKA NË iPad

7E-LIBRI

VITI 8 • NUMRI 1 • 2011

men e librit dhe të punës së vet e shehme shqetësim: “Mendoj se na presinkohë shumë të vështira, duhet të kemitë gjithë shumë ide, duhet të jemi tëpërgatitur për të rejat, dhe atë çkaështë për ne e rëndësishme në përm-bajtje në botën e publikimeve, të arri-jmë ta harmonizojmë me të renë”.

Vështrimi drejt së ardhmes nukështë vetëm për Elisabeth Ruge si njëpërgatitje përpara një stuhie tëmadhe. Botues, tregtarë të librit, njo-hës të sektorit, të gjithë janë të njëmendjeje: libri elektronik do ta kthejëvërtet përmbys gjithë sektorin e librit.Përballë shifrave të shitjes, tani përtani reagimi është i përmbajtur: “NëGjermani kuota me 1% e librit elek-tronik në treg është mjaft e ulët, dhekjo ka kryesisht dy arsye: së pari,oferta me ‘bestseller’ nuk është endeaq e madhe sa duhet, që të ishte vërtettërheqëse për një numër të madh lex-uesish. Së dyti, ne nuk kishim pajisjetë përshtatshme leximi, pra lexues përlibra elektronikë. Edhe këto aparaturado të vijnë, prej disa javësh kemi iPaddhe nga laboratorët e zhvillimit tëofruesve të mëdhenj mësojmë se gjatëkëtij viti do të vijnë edhe shumë pa-jisje të tjera, me cilësi të ngjashme”.Kështu thotë Roland Schild, adminis-trator i Librekas, një lloj dyqani në in-ternet për libra elektronikë i shoqatëssë sektorit gjerman të librit. Rreth 25000 tituj librash elektronikë numëronLibreka. Për krahasim: në tregun gjer-man të librit ofrohen 1,2 milionëlibra të shtypura. Ky krahasim tregonqartë kontrastin e fortë mes tendencësmediale dhe realitetit në sektorin ebotimit. Këtu shtohet dhe konfuzionii madh kur është fjala për aparatet eleximit. “Fatkeqësisht jemi në një sit-uatë kur pikërisht ofruesit e mëdhenjngulin këmbë në formatet e tyre,kështu që librat elektronikë mund tëlexohen vetëm në pajisjet e tyre. Kjosituatë nuk është aspak e këndshme

për konsumatorët, pasi, nëse merr njëtjetër aparat leximi, duhet ta blesh tëgjithë bibliotekën nga e para”, - thotëSchild.

Me ofrues online si për shembulllibrarinë në internet Amazon apoeBook-Store të Apple, konfuzionibëhet i plotë. Kush është në këtë rastbotuesi? Kjo në të ardhmen nuk do tëluajë më një rol kaq të rëndësishëm,thotë një nga drejtueset e Microsoft,Dorothee Ritz: “Ne jemi një sipër-marrje programesh kompjuterikë dhejo sipërmarrje mediesh në kuptimin engushtë. Nga ana tjetër, ne jemi derinë një farë mase publikues, pasi tëgjithë konsumatorët që janë në plat-format tona, krijojnë jashtëzakonishtshumë përmbajtje dhe unë mendoj sene botojmë në kuptimin që këtopërmbajtje që krijohen atje, i bashko-jmë me atë që sot quhet libri klasikdhe në këtë mënyrë krijohen formakrejt të reja dhe interesante libri. Nejemi gjithçka. Kjo e bën këtë botë tëre kaq interesante”. Dhe njëkohësishtsfidë për botën e vjetër. Nëse librat dotë vazhdojnë të digjitalizohen gjithnjëe më shumë dhe të shiten në internet,çfarë do të ndodhë me libraritë?

Disa prej tyre nuk dorëzohen, porpërpiqen të hyjnë në lojë. Kështu edhe

libraria Osiandër në jug të Gjermanisëka 22 filiale dhe këtyre u shtohet edhenjë dyqan në internet. Shefi i Osiander-it, Hermann-Arndt Riethmüller, tre-gon se përse klientët duhet t'i drejtohenportalit të tyre: “Kush dëshiron sot tëblejë një libër elektronik, duhet tëregjistrohet me një llogari të veçantë tekofruesit e ndryshëm. Nëse vijnë në li-brarinë tonë, mund të sigurojnë libratelektronikë të të gjithë këtyre ofruesve.Kjo është për ne një mundësi eshkëlqyer. Ne kemi funksion këshillues,ne jemi seleksionues. Ky funksionpërzgjedhjeje mendoj se forcohet ashtusiç forcohet edhe funksioni i librit”.

Se sa do ta kërkojnë lexuesit në tëardhmen librin elektronik, nuk mundtë parashikohet me siguri. Disa për-faqësues të sektorit hedhin sytë ngatregu amerikan: atje xhiro e libritelektronik përbën gati 10% të xhirossë përgjithshme. Një tendencë kjoedhe për tregun gjerman të librit? Tëpaktën sipas një anketimi rreth 3 nga80 milionë gjermanët mendojnë tëblejnë sivjet një libër elektronik. Por,e di se, ani pse me vonesë, BibliotekaKombëtare dhe Universitare tëKosovës ka filluar të punojë për t’uofruar lexuesve edhe këtë mundësi:Bibliotekën në iPad.

8

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

/ VIJON NGA BALLINA /

Kjo ka nënkuptuar dhe endenënkupton se “gjetjet arkeologjike nëkujtesën shqiptare” zgjerojnë shtegune interpretimit dhe të njohjes së vetes:atë që quhet vetë-ekzaminim apo vetë-interpretim. Ky interpretim mëton tëtejlakojë epistemologjinë tradicionaledhe të kultivojë dijen si interpretim ivetes e i autenticitetit real dhe të ima -gji nuar për veten.

Doemos kur mendojmë përgjendjen e leximit dhe të shkrimit nëkulturën shqiptare, duhet të reflek -toj më brenda trajektores historike tëzhvillimit të kulturë shpirtërore emateriale të shoqërisë shqiptare dhemendimit shqiptar si entitet në vete.Por, reflektimi i mirëfilltë mbi këtëgjendje është sfidë pasi që duhet t’iprijë një kërkim i denjë dhe ikujdesshëm në literaturë dhe nëempiri. Siç thotë Fishta, në një ese tëtij, për natyrën e artit “para vshtirsissë saj theme u asht dridhë pupla nëdorë der nji Platonit, nji Aristotelit...me gjith kta po ia himë ksajë barre, enë mos na zafet frymen nën peshën evet, zhyte-mbyt do t’i dalim përtej”.1

Andaj, në këtë shkrim dua që shkurti -misht të japë një analizë konceptualetë raportit të kulturës dhe mediumit,duke u fokusuar në shkollat kryesoreqë kanë influencuar hulumtimin dhekritikën mbi atë raport.

PREMISAT KULTURORE DHE IDEOLOGJIKE

Jemi të vetëdijshëm se mendimikulturor shqiptar ka nevojë të zgje -rohet brenda shtegut interpretativ tëartit, kulturës, gjuhës, letërsisë, ora lite -tit, historisë, medieve etj., por gjithnjëduke u tundur edhe në rrafshin teorik

pragmatik. Mendoj se epistemologjiashqiptare nuk do të përfitojë shumë,posaçërisht për arsye të gjendjes së saj,nga i ashtuquajturi mendim kritik, ngamendimi që vjen si “mekanizëm” apo“instrumentalitet”. Siç thotë edheKeneth Minogue në shkrimin e tijrreth teorisë së ideologjisë, është vetëmtradita refleksive mbi dukën e vetes sinjeri, si grup e si kulturë, ajo që mundt’i bëj ballë “racionalizmit mekanik”(jo racionalitetit!) politik të ideolo gjisë.Andaj, mendimi kulturor shqiptar,tashmë i dalë nga një kontaminimideologjik, vetëm duket se po venitetnga dallga e quajtur mendim kritik.Sepse mendimi kritik është një“mendim” që përvetëson banalitetin errymave teorike kinse çliruese eiluminuese, të cilat ndonëse fshihenprapa një oferte të mirë metodo -logjike, intencë kanë leximin shabllon.Ky mendim i tillë po na huton, dukena ofruar një protezë për të lexuar endjerë artin e kulturën. Doracaku ikëtij mendimi mëton të na ngritëvetëdijen, duke na shpjeguar se artintonë duhet ta “dekonstruktojmë”, ta“çmitizojmë”, ta “dekontaminojmë”nga tradita etj., sepse përndryshekonta minohemi edhe ne dhe s‘karrugëdalje pos leçitjes. Natyrisht se kyargument duket atraktiv kur kemiparasysh historinë e mendimit shqiptartë zhvilluar brenda një gjysmë shekulliideologjik prej të cilit kemi dalë.

Realizmi socialist dhe kritikaideologjike kishte shfrytëzuar të gjithamjetet instrumentaliste të saj për tëpërçuar glorifikimin e Partisë dhe tëfrymës ideologjike të saj. Katalizatorëtë saj ishin tërë mediumet e përçimittë mendimit që nga libri, televizioni,kinematografia, festivalet, konferen -cat, e kështu me radhë. Ndërsa në

kohën aktuale, pas një kontaminimidhe ngecjeje në komunikim memendimin bashkëkohor perëndimor,mendimi shqiptar është në ngarendjepër të komunikuar dhe krijuar rela -cione me këtë mendim. Mungesa enjë tradite mendimi dhe moslëvrimii saj ka krijuar një huti te studiuesit erinj, të cilët përvetësojnë metodologjie rryma të ndryshme kulturore. Natyrisht se nuk ka të keqe tëpërvetë sohet metoda e mirë që ndih -mon interpretimin më solid dhe mëobjektiv, por, fatkeqësisht, bashkë memetodologji, sot merren “shabllon”edhe premisat, kahet, intencat dheideologjitë e këtyre rrymave, të cilatfrymojnë si “shkolla të mendimitkritik” edhe në shtegun akademikperëndimor. Këto “shkolla” tashmëpothuajse janë trend i gjerë edhe nëPerëndim dhe çdo pikëpyetje në këtoshabllone shpesh nënkupton leçitje.Nëse vihet në pyetje statusi i tyreakademik, menjëherë pason etiketimitashmë klishe se kush nuk është nëvazhdë të postmodernizmit, femini -zmit apo edhe postkolonializmit,fshihet pas një izmi tjetër, ose ështëtradicionalist i zgjebur, ose diskrimi -nues, etj. D.m.th nëse nuk e pranonpostmodernizmin dhe izmat e tjerë sivlerë apo famullitarët e kësaj izme, sinjerëz të kulturës, ke një problemserioz ose të trashëguar ose politik, osediçka tjetër (p.sh. kjo u ngjan shumëakademikëve anglezë kur mohojnëkëto rryma dhe etiketohen me diçkaqoftë edhe personale). Kjo do të thotëse nuk mund të jesh njeri e dashamiri kulturës, i artit apo tërë poeisisit,sepse këtë dashuri e kanë pushtuardhe e ndjejnë vetëm post-kritikët.

Sidoqoftë, shkollat e mendimitkritik, po ashtu, kanë premisa dhe

KULTURA, MEDIET, KRITIKA

9

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

kahe specifike të zhvillimit të tyre.Teknologjia dhe mediet e reja nukkanë një traditë intensive të zhvillimitë tyre si mjete apo praktika të reja.Intensiteti i zhvillimit të tyre kainspiruar një mori kritikash dherrymash kritike e studimore. Atotashmë kanë krijuar dhe metodologjitë thukët të prirë nga mendimi kritik.Mirëpo, kjo hapje joharmonike emendimit kritik, krahas zhvillimit tëhovshëm medial, është përdorur edhepër letërsinë, artin e kulturën nëpërgjithësi. Sipas shablloneve tëstudimit të televizionit, si fenomen,është studiuar edhe letërsia e piktura.Mënyra se si është studiuar fotografiaokazionale është përvetësuar edhe përstudimin e letërsisë. Kjo po vihet reedhe në shtegun e kritikës shqiptare.

Sidoqoftë, pa pretenduar të synojpolemikë, do të jap një pasqyrë tëshkurtër të një shtjellimi metakritikmbi raportin kulturë-medie-tekno -logji, të cilin e kemi bërë më herët.Por, do të fokusohemi në rolin emedieve si ndihmaçarë empirik tëmendimit kritik.2

ARGUMENTIME

Qysh në lashtësi njeriu kakomunikuar me njeriun, ka shprehurndjenjat dhe mendimet e vetanëpërmes gjuhës që është një prejmediumeve primare dhe karakte -ristike për njeriun. Mirëpo, gjuha siobjekt dhe si medium i komunikimit,pothuajse është zhvilluar deri në atëmasë sa që ajo tashmë nuk ështëthjeshtë medium por edhe mediumbazik për ontologjinë e zhvillimitracional të njeriut. Ekziston njëhistori relativisht e re e zhvillimit tëformave të reja të shkrimit dhe tëkujtesës. Natyrisht se një ndëraspektet kryesore në këtë udhë janëzbulimet kyçe si letra kineze, shtyp -shkronja e Gutenberg-ut, fonografi i

Edison-it, radioja e Markon-it,fotografia, filmi, TV, kompjuteri, dheinterneti e zhvillimet e funditdixhitale. Të gjitha këto zbulime, tëcilat kanë ndikuar në ndryshimin erelacioneve sociale brenda shoqërivetë ndryshme, janë zhvillime që ipërkasin krahut material të zhvillimittë shoqërisë. Edhe pse shoqëria (dheajo moderne) zhvillohet nga idetë dhesynimet e inteligjencës njerëzore, tëcilat racionalizohen si përpjekje përnjë jetë më të mirë, mediumet shihensi katalizatorë në zhvillimin eshoqërisë moderne. Benedict Andersonargumenton se vetë kombi është një“komunitet i imagjinuar”3 ku mediu -met (p. sh. shtypi) kanë qenë kataliza -torë të krijimit të këtij komuniteti kufilani prej kësaj ane nuk e njehfistekun prej asaj ane, mirëpo të gjithëe kanë një perceptim të njëjtë se ciliështë kombi i tyre. Edhe pse kyargument është relativist, prapëse -prapë rrumbullakon natyrën e mediu -meve si katalizatorë të zhvillimeveshoqërore. Nga ana tjetër, kemiargumentin e Anthony D. Smith-it senacionalizmi i ka premisat në etni dhenë idetë e kultivuara brenda një etnieterritoriale, gjuhësore e politike.4 Poashtu, mund të themi se edhe debatet

në estetikë dhe kritikë letrare ekulturore bazohen po ashtu mbiargumentet se përkundër të gjithaaspekteve të rëndësishme të materia -litetit të mediumeve, prapëseprapë ajoqë mbijeton dhe i jep shpresë qeniesnjerëzore është imagjinimi, objektiestetik, vizioni etik dhe vetë ndër -lidhja e relacioneve sociale. Argu -mentet e tanishme rreth teknologjisëdixhitale dhe internetit janë argu -mente që pothuajse e bëjnë romantike“ndërlidhninë sociale”; internetimundëson për individët, të cilët, nëmungesë të aktivitetit në programetmadhore, që i japin domethëniepërvojës së tyre, duke kaluar nëpër një“rites de passage”, përmbushin kërke -sat e tyre estetike, etike e politike, dhe“mpihen” në efemeritetin e dixhitalisë.

Për shembull, si në antropologjiashtu edhe në disiplinat e tjera,pothuajse tërë argumentet, konceptetdhe spekulimet filozofike adoptohenpër të akomonduar “revolucionin” eri të kohës sonë. Nëse zhvillimin einternetit dhe të dixhitalisë në tërësi eshohim si një zgjatje të dorës-protezëtë njeriut për ta zhvilluar organizimine jetës dhe përvojës njerëzore, atëherëështë e natyrshme të kemi një dozëfrike nga kjo dorë e zgjatur që mund

10

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

të fillojë të rebelohet dhe të kthejëfjalë. Këtë dozë droje e hetojmë edhenë jetë të përditshme edhe në përsiatjefilozofike. Në shesh dalin pyetje, si:Ku banon teknologjia? Çka ndodhme materialitetin e saj që na ndihmontë objektivojmë ndjenjën dhe mendi -min tonë në letër, në pikturë, nëekonomi, në politikë, në ligje enorma? Këto janë pyetje që janështruar posaçërisht pas revolucionit tëdixhitalisë e këndej, kur kemi tëbëjmë me një shtim të madh nëmasën teknologjike dhe në kornizat esaj që na e “afron” dhe “ofron” njëritual të anëtarësisë në simulacion.

Mirëpo, sa i përket vetë masës sëmediumeve që bartin mesazhin, qëkatalizojnë formën e kulturës, qëprezervojnë informatat etj., ekzistonnjë korpus i madh i studimeve qëshpalos argumentime të ndryshme.Ekzistojnë argumente të llojllojshmerreth teknologjisë si medium qëndërmjetëson jetën njerëzore dheshumica e argumenteve janë të ndaranë ato që theksojnë mëninë ndaj“afrimit” që dixhitalia bën dhe tëtjerat që theksojnë çlirimin e lexuesitdhe “afrimin” e mesazhit kulturor temasat. Kësisoj, dixhitalia5 luan rolin epajtuesit të individit. Ajo ofrohet si“sheqerkë dixhitale” e nganjëherëedhe si zëvendësim për “garën” ehumbur në botën reale. Po ashtu,dixhitalia “afron” informimin telexuesit dhe konsumuesit. Ajo, poashtu, e sheh veten si “fëmijë të ri tëëndrrës revolucionare dixhitale”. Jorastësisht, në vitin 1996, Fondacioni iLirisë (Electronic Freedom Founda -tion) në deklaratën e Pavarësisë sëKiberhapësirës (Cyberspace) dhaultimatum revolucionar: “Qeveri tëBotës Industriale, ju gjigantë të mishite hekurit, unë vij nga Kiberhapësira,shtëpia e re e Mendjes. Në emër të sëardhmes, ju kërkoj juve të së kaluarësqë të na lini të qetë. Ju nuk jeni të

mirëseardhur këtu. Ju nuk kenisovranitet aty ku mblidhemi ne”.6

Ajo që është më e theksuara ështëfakti se gjithmonë flitet për rëndësinëe mediumeve për jetën e njeriut tërëndomtë. Sidoqoftë, neve na intere -son të dimë edhe si argumentohetnocioni i vlerës së kulturës kur kemitë bëjmë me format e reja mediale.Në studimin e mediumeve hasim nënjë trini gjenealogjike: tekstet mediale- ku fjala tekst ka kuptim semiotik(duke përfshirë vizualen, audialenetj.), teknologjinë mediale dhekontekstet mediale.7 Le t’i shikojmëato një nga një.

TEKSTET MEDIALE

Semantika e nocionit “tekst” vjenkryesisht nga shtjellimi semiotik dhelegacia semiotike gjë që ka bërë që kjofjalë të nënkuptojë edhe format e tjeratë sistemit të shenjimit, si filmin,fotografinë, këngën, etj. Legacia ekësaj domethënieje na vjen ngaSaussure-i, e kulminon te Barthes-i,Adorno etj. Duke kritikuar industrinëkulturore apo kulturën masive, këtakritikë i shohin prodhimet e kësajindustrie si tekste të cilat duhet tëdekodohen apo demistifikohen ngaideologjia kapitaliste, borgjeze apoedhe nacionaliste. Prandaj, duhettheksuar se teoritë mediale fillojnë tëmarrin hov nga kjo premisë që e shehtekstin medial si tekst, i cili është ingjyrosur nga ideologjia, dominimidhe si produkt të një “industriekulturore”. Si argument i dendur delse teksti medial është ind, i cili përçonmesazhin e prodhuesit. Receptuesitapo lexuesit janë pasivë dhe u nën -shtrohen “përkëdheljes” së industrisëkulturore të drejtuar nga ideologjia.Po ashtu, edhe karakteristika tjetër emediumeve - bartja e mesazhit - vihetnën kontrollin e dominimit.

Ndër argumentuesit më të zell -

shëm ishin Adorno dhe Horkhei mer-i, të cilët ikën nga regjimi nazist iHitlerit, që përdori propagandën përtë mobilizuar gjermanët, dhe migruannë Amerikë. Sipas tyre, mjetet einformimit, si gazetat, radiot,kinematë etj., ishim mediume të cilatpërdoreshin për të forcuar argu -mentin nazist e fashist dhe për tëkrijuar një “të vërtetë”, një status quoqë përçonte ideologjinë e tyre. Poashtu, ata panë se edhe në Amerikëmbizotëronte një kulturë masive dheqëndrimi i tyre ishte se edhe pse nëAmerikë nuk sundonte Hitleri, atjembretëronte një ideologji e kapita -lizmit që donte të shlyente vlerat ekulturës së lartë evropiane, duke izëvendësuar ato me vlerë tregu. Adorno na thotë se “tërë praktika eindustrisë kulturore e transferonmotivin e përfitimit në forma kultu -rore. Qysh kur këto forma, si komo -di tete në treg, filluan t’u sjellinpërfitime krijuesve të tyre ato veçsejanë bërë forma të përfitimit”8.Adorno dhe shkolla e tij (frank -furtiane) argumentuan se tekstetmediale dhe mediumet në të cilat atoshfaqen kanë efekte të mëdha nëshoqëri, qoftë si tekste që përçojnë njëmesazh të kamufluar të ideologjive(totalitare, kapitaliste etj.) qoftë sitekste që krijojnë agoni, qorrësi dhefantazi. Pra, masat vuanin nga efekti imediumeve në të dy anët dhe ky efekti “gjilpërës hiperdermike” në masat e“mpira” mban gjallë gjeneratorinkapitalist e totalitarist.

Barthes-i njihet si një ndërdemistifikuesit semiotikë kryesorë tëmitologjisë/ideologjisë në format endryshme të pop-kulturës. Në vlugune ’60-tave ai kishte transformuarsociologjinë kulturore në semiologjikulturore, ku gjithçka ishte sistemshenjues apo megatekst, ku duhet tëidentifikoheshin shenjat e ngarkuarame energji dominus. Në studimin e

11

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

teksteve mediale bashkohet semio -tika, teoria kritike, sociologjia, antro -po logjia e shumë disiplina të tjera.Disa nga konceptet kryesore qështjellohen në këto analiza janë edhenarrativi, reprezentimi, miti, hapësiramediale etj. Pra, theksi bie mbi vetëtekstet mediale si tekste që prodhohendhe konsumohen por edhe rrethprodhimit dhe masës ideologjike tëinvestuar në prodhim. P. sh. Barthes-i analizon reklamën Panzani, ku jepenshenja të ndryshme si domate, qepë,pako e pastave, etj., në sfond tëngjyrave të gjelbër dhe të kuqe.Barthes-i vjen në përfundim se kjoreklamë jo vetëm që promovonushqimin në të por edhe “italianë -sinë”(apo italianicitetin), duke enatyralizuar mesazhin konotativ tësaj.9 Adorno po ashtu do të thoshte seprapa reklamave të tërë kulturësmasive qëndron një industri e cila efabrikon atë. Kjo industri tenton qëtë afrojë “produktin” te masa. Adornokëtë “afrim” e shihte si strategjiideologjike: “topitje” për të manipu -luar dhe si “zbritje” të kulturës sëlartë. Walter Banjamin-i, e shihte këtë“afrim” më pozitivisht - si demokrati -zim i masës. Siç cekëm edhe më herët,Barthes-i i ri me mantel të semiurgutna thotë se ky “afrim” nuk është ashtusiç shihet: çdo tekst ka simptomat eveta ideologjike dhe këto simptomaduhet identifikuar. Barthes-i plakfillon të dezinfektojë shkrimin etekstin medial me ilaç të ri qëformohet me polisemi, kënaqësi etj.

Përjashtim këtu ka bërë F. R.Leavis i cili këtë “afrim” e shihte si një“standardizim” dhe “zbritje” të kul -turës së traditës që fisnikëronteshpirtin dhe emanciponte mendjenpër të ditur se çka të ndjejmë.Mirëpo, Leavis nuk “demaskonte”ideologji prapa “afrimit”, por vetëmtheksonte “mëvetësinë” e kulturës sëtraditës (traditës, duke nënkuptuar

traditën estetike). Leavis kurrë nuk ekishte bërë objekt të studimit të tijjetësor demaskimin e “ideologjisë”apo “dominimit”. Ai bëri kritikë tëmotivueshme të letërsisë e të kulturës,duke dashur ta ruajë vetëm letërsinëe mirëfillte si objekt të kritikës së tij.Kjo vërehet në tërë veprat e tij kritike.

Edhe studimet kulturore britaniketë iniciuara nga Raymond Williamsdhe dega e tyre e studimeve mediale einauguruar nga teksti Encoding/Decoding i Stuart Hall-it,10 fillojnë tëkundërshtojnë, sipas tij, një leximpesimist ndaj hapjes dhe afrimit tëkulturës dhe provojnë “hapje” ndajkëtij “afrimi”. Mirëpo, arsyeja e kësajhapjeje është në “deqendërzimin” apoedhe “mohimin” e vetë “kulturës sëlartë” të traditës estetike siç e promo -vonte Leavis-i. Këto arsye bazoheshinnë premisat e vendosura nga neo -marksistët si Gramsci, Foucault, dhepostsosyrianët francezë. Pra, sipas tyretekstet mediale ishin tekste qëkodoheshin nga prodhuesit dhe deko -do heshin nga lexuesit sipas inteli -gjibilitetit të tyre. Pra, domethënia e njëteksti medial varet nga ajo që sjelllexuesi në tekst, duke u bazuar nëparadigmën e lexuesit si faktor divers.Mirëpo, kjo rrymë e studimeve donte

ta shihte tekstin medial doemos tëhapur dhe nuk mëtonte që nëontologji të çdo krijimi medial tëvendosej një traditë e shkrimit tëkulturës së lartë artistike. Kjo rrymë,edhe pse e sofistikuar mjaft nga njëdiskurs abstrakt i cili të step ngamakineria e tij terminologjike, nukndoqi vazhdën e studimeve të tekstevetë tipit të Mathew Arnodlit, Leavisit eEliotit. Kjo rrymë filloi të merret mëshumë me teoritë e qasjeve të huazuaranga të gjitha bibliografitë disiplinorendaj teksteve mediale se sa me vetëtekstet mediale. Pra, me zgjerimin eshtegut vizual e medial, u përvetësuanteori që tentonin të çlironin lexuesinnga një “ideologji” më shumë se sadiçka tjetër. Le të themi e kjo është nërregull. Por ku mbetet vetë teksti, apoontologji tekstit letrar, apo imazhitfotografik, apo imazhit lëvizës? Kumbetet kritika e motivuar nga teksti, ejo nga opurtunistikja e tekstit (ah, kytekst qenka i mirë për ta vërtetuarpërkatësinë time ndaj një shablloni tëri!)?

Ajo që vërehet në pothuajse tërëkorpusin e studimeve mediale (kahuttë receptimit) është një argumentmjaft relativist që doemos tenton tëromanticizojë “konsumuesin aktiv”,

12

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

kah ky që aludon se konsumuesi gjendomethënie ashtu siç atij i shkonpërdore. Hebdige-i, dhe shumë tëtjerë e përdorin pa vend fjalën “dome -thënie”. Domethënia e një teksti nukështë secili kuptim që ai tekst mundtë ketë për një lexues. Domethënia etekstit është intenca e autorit, ashtusiç synohet nga autori, siç rrezaton nëtekst dhe kapet nga lexuesi si intencëe imagjinatë e tillë. Pra, duhet të kemiparasysh dallimin në mes të kuptimitsipas rëndësisë që një tekst mund të ketëpër një individ (këtu hyjnë arsyet endryshme personale a kontekstuale)dhe të zënit apo kuptimit të dome -thënies se tekstit ashtu siç i prin autorinë tekst. Këtë dallim mëse të rëndë -sishëm na e shpjegon qartë E. D.Hirsch-i në shkrimet e tij të thuktërreth autorit, domethënies, interpre -timit, validitetit, etj.11 Në këtë kontekstduhet të cekim se forcë centrifugalenë të dy hemisferat, në atë të autoritdhe tërë objektivimit të tij në tekst,dhe në atë të lexuesit dhe receptimittë tekstit, është intenca e autorit.Ndërsa kritiku si hulumtues idomethënies së autorit bën validimin etekstit. Robert Grant-i na përkujton se“nëse ne e injorojmë intencën e autorit(a.c. Grant-i përdor fjalën “utterer”) nee zhveshim nga natyra e saj atë qëdëshirojmë ta sqarojmë dhepërfundojmë duke sqaruar një njësikrejtësisht të imagjinuar, e cila në fakt,buron nga vetë tendenca për tësqaruar”.12 Në anën tjetër, nuk do tëthotë që për arsye se çdo tekst kaintencë autoriale, ne duhet ta përqa -fojmë atë tekst. Vetëm tekstet qëobjektivojnë intencën autoriale tëdhënë përmes një imagjinimi e mje -shtë rie të thellë, e cila nuk dëshiron tëçlirojë, por të afirmojë, se ekziston njëbotë imagjinare e imagjinimnxitësejanë tekste të traditës estetike dhemund të pranohen në këtë sintagmë.Përmes intencës autoriale të objektivur

në vepër ne e dimë se çfarë qëndronpas një vepre: propaganda, informataapo bukuria. John Searle-i, një ndërfilozofët më të shquar në shqyrtimin eintencionalitetit, shkon edhe më larg,duke na thënë se arsyeja pse e quajmënjë vepër poezi, roman a tekst do tëthotë se ne po aprovojmë intencën eautorit.13

Duhet të theksojmë se edhe pseromanticizimi i lexuesit aktiv kafilluar të marrë hov të madh dhe nukka të ndalur, prapëseprapë në argu -mentimet që përmendëm më herëtnuk shihet me sy të mirë nga shumëstudiues të denjë të kulturës. Modleski na thotë se shumë kritikë tëkulturës sot kanë një problem: “atajanë aq të kujdesshëm që të mos bëhenelitistë sa që bien pre e një modepopuliste... dhe anekënd të zhytur nëpop-kulturë... ata nuk mund të arrijnënjë distancë kritike nga ajo dhe kështupërfundojnë duke shkruar apologji përkulturën masive”.14

Ajo që duhet theksuar në këtë rastështë fakti se kjo kulturë, e cilafisnikëron shpirtin e ndjenjën, krijo -het nga autorë që e ndjejnë dhe eobje kti vojnë atë. Për këtë arsyekultura e tillë kërkon nxënie apokuptim të domethënies së tekstit duke eri-imagjinuar imagjinatën që autori jep

në tekst. Vetëm autori që ka imagji -natë origjinale, i cili i sheh mediumetsi mjet, arrin që t’ia ndalë hovinkiçifikues dixhitalisë për hir të dixhi -talisë: hov ky që vjen nga vetë ata qëe duan kiçin, sepse kiçi nuk krijohetvetë, por nga kiç-autorët.

TEKNOLOGJIA MEDIALE

Siç thamë më parë, teknologjia apomaterialiteti medial është po ashtufaktor kyç në trininë që karakterizonstudimet mediale. Shtrohen pyetjet:Sa ndikon teknologjia si bartës imesazhit në komunikim dhe nëkulturë? Sa ndikojnë mediet nëimagjinimin e autorit? Pyetje të tillakanë filluar të përfshijë diskursinakademik qysh para zhvillimeve tëhovshme teknologjike të Pasluftës sëDytë Botërore. Mirëpo ne pamë mëherët se edhe Adorno dhe pasuesit etij në njërën anë, atë të demaskimit tëideologjisë, edhe Leavis në anën tjetër,atë tradicionale, nuk ishin dashamirëtë hovit të madh teknologjik që kishtefilluar të promovonte “zbritjen” dhe“afrimin” e kulturës te masat e gjera.Ata e shihnin teknologjinë si faktorkryesor në zhvillimin e kulturësmasive dhe “afrimin” e saj te masat.Mirëpo, pos Adornos, shumica e

13

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

këtyre autorëve vetëm alarmonin“zbritjen” e kulturës dhe të artit,mirëpo nuk elaboronin më shumërreth teknologjisë si “objekt” dhe si“materialitet” për arsye se së pari“mediumet” shiheshin si vegla dhe sëdyti “mediumet” shiheshin si “zbritje”e kulturës.

Mirëpo, në krahun e argumentevepër teknologjinë dhe “materialitetin” emediumeve teknologjike, në skenëdalin shkollarët e Torontos në krye meHarold Inis-i, Walter Ong-u dheMarshall Mcluhan-i. Pa dyshim sepuna e këtyre studiuesve vë bazat epikëpamjes deterministe në teorinë ekomunikimit. Ky determinizëm epozi cionon teknologjinë mediale(medi umin që bart mesazhin) mu nëqendër të zhvillimit të civilizimit, dukejustifikuar edhe çdo ndryshim social sitransformim të mediumeve dhe dukekonkluduar se ndryshimet e formës sëteknologjisë mediale ndryshojnë edhestrukturën e vetëdijes. Inis argu -menton se efektet kryesore të teknolo -gjisë mediale shihen së pari nëorgani zimin social e përmes tij atopërthyhen edhe në kulturë. Inis eshihte teknologjinë mediale si “impe -riali zëm të mediumeve” dhe, dukenjohur mirë dhe duke e vlerësuar larthistorinë e oralitetit dhe shkrimit,erdhi në përfundim se kulturës do t’inevojitej një kthim tek oralja pasi qëoralja kishte autoritet moral, ndërsashkrimi inkurajonte “monopolin edijes”. Shoqëria me një kulturë oralemë të denjë nuk do të mund tëkontrollohej nga politika e buro -kracia.15 Kjo tezë e Innis-it përkthehette Ong-u më vonë si fazë e dytë eoralitetit, e cila u rri shtati zhvillimevetë fundit të revolucionit dixhital.

Sidoqoftë, një ndër farkuesitkryesor të determinizmit teknologjikmedial është padyshim MarshallMcLuhan-i, i cili ishte profesor iletërsisë dhe i takonte po ashtu traditës

së shkollës së Torontos. McLuhan-iargumentoi thukët rreth ontologjisë sëteknologjisë mediale (shtypi, mediu -met elektronike etj.) në zhvillimin enjeriut. Ai paraqiti disa teza për tambrojtur argumentin e tij. Ndër këtonjihen: miti i Narcisit, mediumi ështëmesazhi, mediumi është shtesë apozgjatje e njeriut, mediumet/medietkrijojnë fshatin global, medietndërrojnë vetëdijen etj. McLuhan-i iparapriu Benedict Anderson-it për mëse njëzet vjet, duke supozuar seteknologjia e shtypit ishte katalizatorkryesor për zhvillimin e idesë sëkombit dhe vetë kombit. Mirëpo,përkundër Andersonit, që e zgjeroitemën e tij dhe e ndërthuri menacionalizëm, McLuhan-i donte tëpërthekonte në mënyrë më filozofikekëtë dukuri. McLuhan-i na jep dymetafora kryesore për të kuptuarpothuajse tërë argumentin e tij. Që tëdy këto metafora mund t’i gjejmë nëlibrin Understanding Media (1964)16.Metafora e parë që McLuhan-ishpalon për ta shpalosur argumentine tij për teknologjinë është ajo e mitittë Narcisit. Narcisi kishte rënë nëdashuri me imazhin e tij të parë në ujëdhe kësisoj nuk arriti që të shkoqejprej tij. Ky ishte obsesioni dhe gazepii tij. Mirëpo Mcluhan-i na thotë sehalli i Narcisit nuk ishte se ai kishterënë në dashuri me veten e tij por se ainuk e njihte imazhin e tij si imazh qëi përkiste atij. Po ta dinte se ishtereflektim i vetes së tij ai nuk do tëkishte të njëjtat ndjenja për të. SipasMcLuhan-it njeriu i sotëm ështënarkissos - po ashtu i mpirë - (edhefjala narcis ka domethënien “mpirje”)dhe nuk e njeh ambientin teknologjiksi pjesë e tij, si dorë e zgjatur e tij, aposiç e quan McLuhan-i si prosthesis apoprotezë e tij. Pra, sipas McLuhan-itproteza është bërë pjesë organike.17

Mirëpo, ende pa rendur tutje pyetjado të shtrohej: si është e munduar që

një protezë e njeriut (subjektit,shpirtit) të shihet si pjesë që edeterminon gjendjen shpirtërore të tij?Si është e mundur që një protezë e tillë,qoftë televizioni, qoftë realiteti virtual,të determinojë mesazhin dhe ndjenjënqë njeriu dëshiron t’i japë njeriuttjetër? Një teknologji e tillë do tëmund ta nxiste një impuls organik tënjeriut për të thënë diçka, mirëpovetëm bukuria e imagjinimit të thellë ebën teknologjinë të dukshme dhe tëpadukshme në të njëjtën kohë. Kurdëgjojmë interpretimin e Dasmës sëFigaros së Betovenit nga GiovanaBartoli, harrojmë se ekziston njëteknologji e tërë (shkrimi, orkestrimi,etj.) prapa këtij interpretimi. Pra, vetënatyra e dritës është natyrë që emundëson aksionin. Ne nuk do tëzgjasim argumentimin tonë rrethpozitës së determinizmit teknologjik/medial në përgjithësi, por do tëndalemi te një aspekt në veçanti.Sidoqoftë, disa nga tezat e shqyrtuaratë kësaj faqeje analitike të teknologjisëmediale dhe raportit të saj me kulturënkanë peshë dhe rezonojnë fuqishëmsidomos kur kemi të bëjmë mefenomenin e “fshatit global” dheefektet e formave, zhanreve dhekarakteristikave të mediumeve globale.Sot kur bota reale po “reprezentohet”nga bota virtuale, këto pikëpamje janëmëse relevante. Dihet se me mijëranjerëz kalojnë orë të tëra e disa edheme vite të tëra në botën “virtuale” apoatë të hapësirës kibernetike (“cyber -space”-it18 ) duke shkruar në Facebookapo Myspace, duke “jetuar” në SecondLife, apo duke biseduar në MSN. Përdikë ky është një çlirim apo një arratinga bota reale. Mirëpo, pyetjashtrohet: çka ofron ky realitet virtual?Literatura e studimeve mediale sjell nëshesh disa premisa argumentimi. Njëndër argumentet e para është ai rrethrealitetit virtual si inteligjencëartificiale, e cila ndërthuret në mikro -

14

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

botën kompjuteristike dhe kësisojfillon të marrë njëfarë autonomie të sajmirëpo gjithnjë duke shëmbëllyerinteligjencën njerëzore. Këtë argumente shtjellon mirë Floridi i cili na thotë:

Konstruksioni specifik i mikrobotës“brenda” sistemit të kompjuterizuarpërfaqëson një kombinim të përgje -gjësive ontologjike, të cilin progra -merët e paramendojnë kur edize njojnë sistemin dhe po ashtulejojnë që të adoptohet nga sistemi. Kybashkëdyzim me ambientin (imanen -cën) është tipar i kafshës dhe iinteligjencës artificiale. Ky bashkë -dyzim është edhe forca edhe kufiridramatik i saj. Në anën tjetër, ajo që ibën format e sofistikuara të inteligjen -cës humane pikërisht të tilla ështëbaraspesha që ato tregojnë në mes tëreagimit kreativ ndaj ambientit dhetërheqjes reflektive nga ai (trans -cendencë). Kjo është arsyeja psekafshët dhe kompjuterët nuk mund tëqeshin, të tregojnë përralla, të rrejnëetj, siç na ka rikujtuar Wittgenstein,ndërsa qeniet njerëzore kanë po ashtuaftësi që të sillen siç duhet përballë njënumri të madh të rrethanave dhemund të bëjnë ndryshime të duhuragjatë pjekjeve të tyre. Kompjuteriështë gjithmonë i kurthuar brendamikrobotës.19

Floridi na thotë se procesi iadaptimit të ambientit nga subjektiështë proces që bëhet për arsye të rritjessë kapacitetit të interaksionit apopjekjes me të. Këtë Floridi e quan “zarfontologjik”. Me fjalë të tjera Floridivjen në përfundim se edhe pse ekzistonmundësia për agjentin kompjuteristikqë të zhvillohet, ky zhvillim nuk mundtë bëhet mbi principet e inteligjencësnjerëzore. Po ashtu edhe AnthonyBeavers-i propo zon se duhet të jemi tëqartë se çka i takon botës njerëzore dheçka i takon botës së objekteve dhe esheh fenomenologjinë si çelës në këtëaspekt.20

Me fjalë të tjera, bota kompju -teristike me gjithë plotninë e saj, kaagjenci vetëm atëherë kur është nëraport me botën njerëzore. Vetëm kure zarfon qenësinë e botës njerëzore, ajoarrin të ketë agjenci. Loja dhe arsyejaracionale (që nis me lojë e bitis në ligj)si veti karakterizuese të botës njerë -zore, ludens dhe cogito, janë burimet ekulturës dhe inteligjencës njerëzore.Ndërsa bota virtuale apo agjencia e sajështë gjithnjë në shërbim të inteli -gjencës njerëzore. Argumentet rrethagjencisë autonome të botës dixhitale,janë argumente deterministe të cilat eçojnë lart kalkulimin teknologjik.

Argumentet e tjera në studimin erealitetit virtual vijnë si rezultat idebateve rreth efektit çlirues tërealitetit virtuale, apo “arratisë ngatrupi”21 dhe pjekjes imersive të qeniesnjerëzore me botën teknologjike(inteligjencën artificiale) - apokiborgun.22 Sidoqoftë pothuajse tëgjithë këta argumentues theksojnë se“kiborgu”, apo atij që mund t’ireferohemi edhe si instancë e“postnjerëzores”, nuk përkthehet siikje nga njerëzorja. Ata shpresojnë sekjo postnjerëzore do t’i shlyejë disanga karakteristikat kryesore tësubjektit njerëzor si p. sh. dikoto -mizimi i mendjes/trupit, dikotomizimi

i klasës, gjinisë etj. Në këtoargumente hetojmë se ekziston njëtentativë për të krijuar argumentstabil se kufijtë në mes të njerëzoresdhe “virtuales” janë duke u shlyer. Kyargument i tipit të determinizmitteknologjik të skajshëm shpesh biepre e vetë natyrës së argumentimit tëtillë. Duke e përjashtuar procesinevolutiv të qenies njerëzore në raportme teknologjinë, ky argumentprofetizon se tani jemi para një etaperadikale të zhvillimit të teknologjisësa që duhet shfrytëzuar këtë për tëçrrënjosur dikotomitë esenciale tënjeriut. Mirëpo, evidenca etnografikena përkujton se përkthimi i “ëndrrëssë lënies së mishit prapa” në praktikëduket të jetë i pamundshëm.23 Edhepse bota virtuale apo realiteti virtualme të gjitha format e saj në njëmënyrë i sendërton dëshirat,fantazitë, nevojat dhe kuriozitetet endryshme njerëzore, të cilat janëgjithnjë të ndërliqshme dhe mjaftkomplekse, ajo që duhet cekur nëkëtë rast është se procesi i hyrjes nëkëtë botë virtuale qoftë për arsye lojeqoftë për arsye hulumtimi është njëkiberkulturë që sendërtohet si akt irikrijimit dhe lojës. Rikrijimet aporeprezentimet përshtaten nga subjektiapo personi karshi nevojave, dëshirave

15

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

dhe intencave të tij për t’u bërë pjesëe zhvillimit të tij. Mirëpo duhetdalluar rikrijimin dhe fantazinësimulative nga imagjinimi. Ajo që ekarakterizon njeriun si qenie njerë -zore është fakti se ai është qenieimagjinative dhe ka zhvilluar gjuhënpër të objektivuar imagjinimin dhepër ta komunikuar atë.

Për dallimin në mes tyre kemifolur më herët mirëpo ajo që duhettheksuar pra është fakti se “imagji -nimi” gjithmonë i paraprin “teknolo -gjisë”. Teknologjia (tekhnê) vetëm i vëkore hapjes imagjinative të shpirtit.Heidegger-i do të thoshte se teknolo -gjia mundëson qenësinë por nukështë vetë qenësi, është Ge-stell apokornizë sepse e mundëson “me ardhë”qenësinë, e bën atë të zbulohet, aposiç e quan ai, aletheia.24 SidoqoftëHeiddeger e shqyrton radikalisht këtëçështje duke e pozicionuar thukët nëgjuhën e dialogëve të Platonit e nëEtikën e Aristotelit. Mirëpo, Hei -ddeger-i argumenton se esenca eteknologjisë si tekhnê është të bëjë tëmundshme zbulesën (aletheia) eqenësisë. Ajo veçse është aty,gjithmonë duke i vënë kore asaj qëzbulohet, duke i dhënë formë. Nësena lejohet analogji, atëherë mund tëthemi se teknologjia është një llojkoagulimi i qenësisë: pra, asaj iparaprin zbulesa apo tajitja e qenësisë.Kjo na tregon se nëse argumentojnëqenësinë e teknologjisë duke ndjekurlozën hajdegeriane të argumentimit,atëherë do të arrijmë të shohim se ajoqë McLuhan-i na deklaron ështëvetëm argumentimi se “korniza” apo“korja” na qenka kryesore në komuni -kimin njerëzor.

Tezat mekluhaniane se mediumiështë masazhi, mesazhi dhe koha ezhurmës, masës,25 duken si teza mjafttë pranueshme, mirëpo duhet pasurparasysh se sado që teknologjia ështëzhvilluar dhe ka farkuar forma të reja

të medializimit të mesazhit artistik ekulturor, prapëseprapë vetë “zbulesa”brenda trupore e shpirtërore që merrqenësi për hir të lojës apo gazit qëburon atje (dhe për qëllime ludike) iparaprin çdo forme. Pra, loja, gazi dhevetë e bukura i paraprijnë teknolo -gjisë. Një argument që mbron këtëtezë është dhënë nga K. Rrahmani nërrëfimin e tij për antropoetikën.26

Rrahmani na rrëfen se loja dhe gazi iparaprijnë tekhnês dhe vijnë në aletheiajo vetëm si tharm i cogitos por edhe sitharm i animal ridens-it aristotelian.Imagjinimi dhe pastaj objektivimipoetik i këtij imagjinimi (kultura) janëlulet e farës së mirë antropoetike.

Sille kah ta sillesh, ajo që duhettheksuar është fakti se teknologjiakrijon kornizë për kulturën dhe artin.Kur nuk ka imagjinim dhe kur kyimagjinim nuk kurorëzohet në art ekulturë, atëherë ne fillojmë të shohimkornizën që e rrethon. Mirëpo, nëseimagjinatës sonë na i fle bukuria eimagjinatës në vepër, atëherë ne nuk ishohim kornizat, qofshin ato edhe tëteknologjisë dixhitale.

KONTEKSTI MEDIAL

Tashmë pamë se mediumet janëshikuar si prodhues të teksteve medialedhe po ashtu si mjete teknologjike përzhvillimin e komunikimit dhe gjithë

sferës sociale. Tekstet mediale janë parënë kontekstin e prodhimit, por edhe tëkonsumit. Shkolla të ndryshme kanëprononcuar argumente të ndryshmembi vlerën dhe rëndësinë e këtyreteksteve, disa duke i parë ato si tëngjeshura me tharm ideologjik e disa ikanë parë ato si tekste që dekodohennga lexuesit aktivë të cilët i përvetësojnëmesazhet e efekteve mediale dheinteraktojnë me to sipas nevojave,dëshirave dhe motiveve të tyre. Nëanën tjetër pamë se ekziston edhe njëargument tjetër i fortë se materialiteti imediumeve e krijon mesazhin. Këtoargumentime shohin mediumet siformë dhe materialitet që e krijojnëbrofullimin e mesazhit. Mirëpo, që tëgjitha argumentet pothuajse sheshojnëatë që është mëse e ditur: raporti imedieve dhe produkteve mediale(megatekstit medial) me shoqërinëështë raport kontekstual dhe evoluonashtu siç evoluon shoqëria dheteknologjia. Sa i përket raportit tëteknologjisë me artin mund të themi seautori apo krijuesi është duke përjetuarnjë “shok teknologjik” dhe se ekzistonnjë “krizë”, e cila reflekton një krizë nëimagjinim. Mirëpo, si lapsi, si kamera,si kompjuteri dhe si shkrimi, sifotografia, si filmi janë vegla dhe zhanretë zhvillimit të poiema-s, (diçka qëkrijohet) prej ndjesisë shpirt-truporedhe thjesht asnjë nga këto nuk e ka

16

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

ndalur bukurinë emotive dhe racionaletë subjektit (autorit intencional) të dalësheshit. Siç na thotë Victor Hugo nëlibrin e tij Notre Damme de Paris, njëprift me libër në dorë, duke e parë ngadritarja katedralen Notre Damme,psherëtin “Medet! Ky [libri] ka me eshkatërrue atë katedrale”. Natyrisht sekjo metaforë ka edhe amplifikime tëtjera, por zhvendosja e dytë kuptimorena bën të shohim se gjithmonë kaekzistuar një drojë ndaj mediumit të ri.

Mirëpo pyetja shtrohet: a është kjodrojë me vend? A nuk do të thotë sezhvillimi i hovshëm dhe omnipotent imjeteve të poetit e ngërthen dhe ia zëfrymën atij (nuk e lë muzën t’i këndojënë gojë) ? Duke mos u larguar ngashembulli i librit, ajo që mund të themiështë fakti se libri nuk e ka shkatërruarshkrimin e dorës e as oralitetin, mirëpoështë bërë forma/ mediumi kryesor nëkrijimin e vlerës dhe të traditës sëprezervimit të më të mirës që ështëmenduar dhe që është thënë. Libri kaafruar botën reale dhe atë imagjinaretek individi dhe ka mundësuarkultivimin e njeriut, duke konkretizuartransferin e informatës, dukeobjektivuar botën imagjinare fiktive eduke ruajtur dhe preservuar dijenshkencore. Mirëpo, çdo libër ka një apomë shumë autorë dhe duhet thënë seajo që e mban të kurorëzuar bukurinëe objektit apo të veprës estetike ështëimagjinimi i autorit.

Andaj, edhe mediet si forma të rejatë bartje së mesazhit janë vetëm forma,mjete dhe praktika të komunikimitqoftë fiktiv qoftë jofiktiv. Siç na thotëFishta “Fotografija, për shembull, naparaqet bukurin e sendevet të natyrësfort mâ besnikërisht se çdo artist; megjith kta fotografija nuk âsht art, âshtnji zanát (mestiere); tue kenë se paraqetsendet si janë pjesë e rruzullimit, e jo sigjâ krejt në vedi e të shkëputuna prejtstilit të rruzullimit, sado qi tëshkatueme mbrenda rrethit të tij, ashtûsi do t’i paraqesë arti”27

1 Shih Kulla, N. (2003) Atologji e mendimitshqiptar 1870 -1945, Plejad, Tiranë. Fishtakëtë e thotë në esenë e tij “Bukurija prej sëcilës ngjallit arti” , fq. 170

2 Shih Canolli, A. (2009) Kultura K, AIKD,Prishtinë. Këtu jipet një pasqyrë e shkurtërinterpretative e disa kaheve dhe premisaveteorike për kulturën si empiri dhe si nocion.

3 Shih: Anderson, B. (2006) Imagined Com-munities (New ed.). London, New York. Ar-gumenti i Anderson-it i takon argumentevetë cilat e shohin kombin si krijim ngakushtet dhe rrethanat e jashtme të moder-nitetit. Këtë e shtjellojnë edhe Hobsbawn-idhe Gellner-i. Mirëpo për një argument mëtë fuqishëm rreth originës së kombit shihAnthony D. Smith (1987) The Ethnic Ori-gins of Nations, Blacwell, Oxford, dhe A. D.Smith (1991) National Identity, Universityof Nevada Press, USA

4 Shih: Anthony D. Smith (2001) National-ism; theory, ideology, history, Cambridge:Polity Press

5 Kemi farkuar këtë term për të nënkuptuaraspektin social normativ që teknologjia dix-hitale krijon në sferën mediale

6 Shih www.eff.org

7 Për një përmbledhje tekstesh të cilat reflekto-jnë këtë trini shih Skew, K. and Wilk, R.(eds) (2002) Anthropology of Media; AReader,Oxford: Blackwell Publishing,

8 Shih: Adorno, T. (2001) The Culture Indus-try, London: Routledge. Shih kapitullin TheCulture Industry Revisted, fq. 99

9 Shih: Barthes, R. (1977) Image, Music, TextFontana Press, London. Shih artikullinRethoric of the Image. fq. 32-51

10 Shih: Hall, S. (1999) “Encod-ing/Decoding”, in The Cultural StudiesReader, (ed) S. During, London: Routledge

11 Këtë dallim dhe sqarim e bën më së miriHirsch, E.D. (1967) Validity in Interpreta-tion, New Heaven and London: Yale Uni-versity Press. Ky dallim sqarohet nëkapitullin e parë “In Defense of the Author”dhe në kapitullin e katërt“ Understanding,Interpretation and Criticism”. Kapitulli iparë është i përkthyer edhe në gjuhënshqipe. Shih Krasniqi, N. (2008) Teori e kri-tikë moderne, Prishtinë: Rozafa

12 Shih: Grant, R. (2003) Imagining the Real:Essays on Politics, Ideology and Literature,London: Palgrave Macmillian fq. 129-30.

13 Shih: Searle, J. (1975) The Logical Status ofFictional Discourse Export, New Literary

History, Vol. 6, No. 2. (1975), pp. 319-332.

14 Shih: Modleski, T. (ed)(1986) Studies in en-tertainment: critical approaches to mass cul-ture, Bloomington: Indiana UniversityPress, fq. (xi)

15 Shih: Innis, H. A. (1951) The bias of com-munication. Toronto: University of TorontoPress.

16 McLuhan. M., (2001) UnderstandingMedia: The Extension of Man, Rouledge,London. Botimi i parë ka dalur më 1964.

17 Metafora tjetër që McLuhan-i përdor ështëajo e llampës së dritës. Lampa e dritës nukka ndonjë mesazh apo përmbajtje mirëpoduke qenë e tillë ajo e bën të mundshëmpërbajtjen.

18 Këtë fjalë e ka farkuar William Gibson nëromanin e tij fantastiko-shkencor Neuro-mancer (1984)

19 Shih: Floridi, L. (1999). Philosophy andcomputing: An introduction. London andNew York: Routledge, fq. 146-147

20 Shih: Beavers, A. (2002) Phenomenologyand Artificial Intelligence në Moor, J. andBynum, T.W. eds. (2002) Cyberphilosophy:the intersection of philosophy and comput-ing, Oxford: Blackwell Publishing

21 Për më shumë shih Bell, D. (2001) An In-troduction to Cybercultures, London: Rout-ledge dhe për një ese representativ të këtijargumenti shih Vasseleu, C. “Virtual Bod-ies/Virtual Worlds,” AFS 19 (Autumn)1994. pp155-169.

22 Shih: Halberstam, J. and Livingstone,I.(1995) Posthuman Bodies, Indiana Univer-sity Press, Indiana dhe Hayles,K. N. (1999),How We Became Posthuman: Virtual Bod-ies in Cybernetics, Literature and Informat-ics, Chicago, Chicago University Press

23 Shih: Miller, D. and Slater, D. (2000) TheInternet: An Ethnographic Approach, Ox-ford: Berg. Po ashtu shih Stone, A. R.(1995) The War of Desire and Technologyat The Close of the Mechanical Age, Cam-bridge MA: MIT Press

24 Shih: Heidegger, M. (1993) Basic Writings,2nd edition, ed. David Krell. Routledge,London

25 Shih, McLuhan & Fiore, Q. (1968) TheMedium Is the Massage, CL

26 Për një elaborim të gazit dhe lojës poetikeshih Rrahmani, K. (2008) Antropoetikë; njëconfession, Prishtinë, AIKD. Rrahmani jepnjë skicë argumentesh rreth burimit të artitnë gaz e lojë.

27 Shih Kulla, N. (2003) Atologji e mendimitshqiptar 1870 -1945, Plejad, Tiranë. Fishtakëtë e thotë në esenë e tij “Bukurija prej sëcilës ngjallit arti” , fq. 170

FUNDNOTAT

17

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

1. ALEKSANDRIA DHE RASTI ARISTOTELI

Sipas pohimeve të historianëve,përgjatë shekullit III para Krishtit,nxënësi i Aristotelit, Demetriusi iFalerumit, pasi u dëbua nga Athina,shkoi në Egjipt. I përfshirë menjëherënë rrethin e njerëzve të dijes, sipas idesësë tij, u vendos të krijohej ajo që në his-tori njihet si Biblioteka e Aleksandrisë,në të cilën u grumbulluan dhe u siste-muan dorëshkrimet e botës antike.Mendohet se deri nga mesi i shekullit Ipara Krishtit, kjo bibliotekë kishte rreth700 mijë dorëshkrime.

Sipas të dhënave, në Bibliotekën eAleksandrisë punonin edhe Euklidi,matematikani i njohur, Herofilusi, injohur si themelues i anatomisë, eshumë të tjerë.

Biblioteka funksionoi rreth 300 vjetdhe u shkatërrua e u zhduk si pasojë etërmetit, vandalizmit, moskujdesit, sidhe nga sjellja autokratike e klerikëve tëkrishterë e më pas të atyre myslimanë.

Biblioteka e Aleksandrisë ishte the-sari më i madh i dijes në botën antike.Aty u ruajtën, u sistemuan dhe ustudiuan veprat e mëdha të filozofisë,të letërsisë dhe të shkencës së lashtë.Pjesa më e madhe e dijes nga Aleksan-dria, u shpërnda në Lindje, më pakshkoi drejt Romës, dhe pas shkatër-rimit të bibliotekës, shekuj prapa, kjotrashëgimi, edhe pse pjesërisht, iu rik-thye Perëndimit.

Rasti Aristoteli shpjegon shumëçkanë lidhje me Bibliotekën e Aleksan-drisë. Ajo u themelua sipas idesë së njënxënësi të Aristotelit, në qytetin ethemeluar nga një nxënës tjetër i tij,Aleksandri i Madh. Traktatet e Aris-totelit përbënin një nga koleksionet emëdha të kësaj biblioteke. Si edhekoleksiononte e tjera, vepra e Aristotelitu dëmtua rëndë, bashkë me shkatër-

rimin e Aleksandrisë. Pjesa që ka ard-hur deri te ne, përpos që zbulon Aris-totelin, e provon fatin e Bibliotekës sëfamshme të Aleksandrisë, të institu-cionit që ndryshoi botën dhe që vetë undryshua me aq egërsi nga bota.

Pra, fati i veprës së madhe të Aris-totelit është fati i dorëshkrimeve që ru-ante Aleksandria. Vepra e tij u studiua,u shpërnda, u rikthye, por asnjëherëtërësisht. Kështu ndodhi edhe me trak-tatin e tij të njohur të fushës së teorisëletrare, të quajtur “Poetika”, që ështëruajtur e trashëguar pjesërisht, që ështëobjekti ynë, me të cili provohet rastiAristoteli dhe fenomeni Aleksandria.

2. FENOMENI ALEKSANDRIA: “POETIKA” E RIGJETUR

“Poetika” e Aristotelit, për shkak tëfenomenit Aleksandria, pra për shkaktë humbjes së veprës, siç na ka ardhurne, është një vepër së pari e humbur epastaj e rigjetur dhe e rikthyer në filo-zofinë dhe në kulturën letrare evropi-ane e më gjerë. Rikthimi i saj ipjesshëm, i fragmentuar, e provonfenomenin Aleksandria. Por, tani tëkalojmë te teksti dhe ta analizojmë atënë disa pika që për ne janë themelore.

Aristoteli me “Poetikën” e tij kahapur tema të madhe, debati rreth tëcilave vijon edhe sot, herë i ndryshuar eherë në rrugën e vjetër. “Poetika” e tijështë nismëtare e poetikës dhe e es-tetikës letrare, kur përshkruan vepra le-trare dhe kur mëson poetët të imitojnë.Ajo është vepra që përqendron në faqete veta, qoftë edhe duke kontestuar ekundërshtuar pikëpamje, gjithë teorinëdhe filozofinë e madhe antike greke, qëshqyrton veprën letrare.

Poetikës si dije mbi letërsisë dhe përt’i konceptuar problemet e saj, Aris-toteli i qaset rendit natyral të artit po-etik, ku poezia (letërsia) ështëmbretëreshë e arteve. Koncepti i tij

është që vepra të tejkalojë modelin, qënë poezi gjërat të jenë të pamundura potë ngjashme dhe personazhet tëparaqiten jo ashtu si janë, por më tëmirë nga ç’janë.

Etiketën e diçkaje më të lartë dhe mëfilozofike Aristoteli ia jep poezisë, edhekur bën dallimin midis poetit dhe his-torianit (njëri rrëfen ç’ngjan e tjetri simund të ngjajë). E përgjithshmja, uni-versalja, për Aristotelin është e rëndë-sisë së parë, dhe i përket poezisë, krahastë veçantës, që i takon historisë. Por,tepër interesante dhe e rëndësishme nëkëtë pikëpamje të Aristotelit është se epërgjithshmja del më e veçantë se vet eveçanta. Do të thotë, poezia e prodhontë veçantën. Nga këto dhe koncepte tëtjera, duket se Aristoteli me “Poetikën”ka bërë një shkollë letrare, ka dhënë lek-sione për poetët, së pari duke për-shkruar modele letrare/estetike e pastajduke bërë rregullat. “Poetika” e tij merrdetyrën e të mësuarit, bëhet mësim përpoetët. Në “Poetikë” (krahas tragjedisëdhe epopesë, që janë gjinitë dhe kate-goritë thelbësore të trajtimit), ështëedhe një kapitull që merret me kritikënletrare, si dhe me elementet gra-matikore të të folurit, e që plotësojnëmësimin aristotelian për poetët.

Siç thotë Aristoteli, shpirti i trag-jedisë është fabula, ne mund të themise shpirti i “Poetikës” së Aristotelitështë teoria e tragjedisë. E shpirti i tëgjithave, ose, më mirë të themi, frymae poezisë tragjike, komedisë, poezisëditirambike etj., është imitimi. Do tëthotë, sipas Aristotelit, këto gjini janëimitime. Imitimi është një instinktnatyral i njeriut, i shfaqur që nga kohae foshnjërisë; njeriu ndryshon nga kaf-shët, se prirjen për të imituar e ka nëshkallë më të lartë dhe njohuritë e parai merr me anë të imitimit. Poezia (letër-sia, kultura) imiton natyrën/botën, tëngjarat e të pangjarat, nëpërmjet proce-sit të përgjasimit.

A l b a n ë M E H M E T A J

ALEKSANDRIA DHE RASTI ARISTOTELI

18

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

Qëllimi i artit në përgjithësi dhe, nëkëtë rast, i artit poetik është të sjellë kë-naqësi dhe kjo, sipas Aristotelit, arrihetnga imitimi i natyrës. Ai, po ashtu, nën-vizon që poezia u nda në degë tëndryshme, sipas karakterit të veçantë tëautorëve. Ata që kishin karakter më tëlartë, imitonin veprat e bukura dhe atotë njerëzve të shquar; autorët me karak-ter më të dobët, imitonin veprat enjerëzve më të dobët, duke hartuar qënë fillim pjesë plot qortime, sikundër tëtjerët hartonin himne dhe lavdërime.Pra, imitimi është veprim i ndërtuardhe i rregulluar në bazë të talentit tënjeriut, që ai e fiton nga natyra.

3. TRAGJEDIA PËRBALLË EPOPESË

Objekti i trajtuar më së shumti në“Poetikën” e Aristotelit është tragjedia.Ajo, sipas Aristotelit, përbën imitim tënjë veprimi të rëndësishëm e tëpërkryer, që ka një madhësi të caktuar,të dhënë me anë të një të folure tëëmbël e të përshtatur me çdo pjesë veç,veprim që shfaqet me anë personash, tëcilët veprojnë dhe nuk imitojnë dhe qëkryen pastrimin e pasioneve me anë tëmëshirës dhe frikës.

Fabula është shpirti i tragjedisë (im-itim i një veprimi, të lidhurit e njëvargu ngjarjesh), thotë Aristoteli. Ele-mentet e tjera të tragjedisë janë: karak-teret (elementet që i cilësojnë personatqë veprojnë), mendimi, skena, të folu-rit dhe melopeja/muzika.

Aristoteli, duke i ndenjur bukurisëgjithmonë Zot, thotë se përveç rëndë-sisë së imitimit, për tragjedinëthemelore është madhësia, që duhet tëjetë e konstruktuar me një masë të cak-tuar, sepse madhësia dhe rreshtimi eshquajnë gjënë e bukur. Për t’u arriturkjo madhësi (e bukura) duhet të qartë-sohet plotësisht fabula, nëpërmjetkalimit prej fatkeqësisë në lumturi, sidhe anasjelltas.

Vërejmë se, në një mënyre, “Poetika”e Aristotelit lidhet edhe me veprën eHomerit. Përveç disa rasteve kur për-

mend Euripidin, Sofokliun, Arsito-fanin, për Aristotelin Homeri ështëpoeti më i dashur dhe ilustrime tëshumta të pikëpamjeve të tij bëhen ngavepra e Homerit. Ai vlerëson qëHomeri në pikëpamje të stilit dhe tëmendimeve i kalon të gjithë poetët.Aristoteli duke qenë një tip mësuesi përpoetët, Homerin e shquan që di se ç’rolduhet të luajë poeti në e me veprat e tij.

Homeri luan rol të rëndësishëmedhe në shpjegimin për ,,njësinë eveprimit dramatik”. Aristoteli mendonqë veprimet mund të jenë të shumta,po mos të kenë njësi veprimi. Kështuqë ilustrimin e bën me ”Odisenë” eHomerit. Esenca e gjithë kësaj dhemerita e Homerit është që: “Odiseja”nuk është hartuar duke u përmendurgjithë ato peripeti që i kalon Uliksi, porrreth një veprimi të vetëm. Kjo lidhetme madhësinë (madhësinë) e caktuarqë jep Aristoteli, kur thotë se për tëqenë një tragjedi e bukur nuk duhet tëjetë e gjatë, sepse syri nuk mund ta përf-shijë gjithë objektin menjëherë dhespektatorit do t’i shpëtonte tërësia.

Spastrimi shpirtëror, pra mëshiradhe frika janë esenca e teorisë morale eestetike të Aristotelit dhe kur burojnë ekur funksionojnë këto, tragjedia është

e përkryer. Mëshira dhe frika burojnëedhe nga pjesët e fabulës: të rinjohurit,peripetia dhe katastrofa. Thamë qëkonceptet e veta Aristoteli i ilustron memitologjinë greke. Peripetinë (ndërrimii papandehur i ngjarjeve) më së miri epërshkruan me “Edipin mbret”, kur la-jmëtari vjen me qëllim që ta gëzojëEdipin e ta lirojë nga dyshimi ndajs’ëmës; mirëpo, kur i tregon se kushishte, sjell efekt të kundërt. Po ashtu, tërinjohurit, kalimin prej padijes në dije,Aristoteli e ilustron me Orestin, p.sh. enjohu Efigjeninë nga një letër që kishtedërguar. Këto elemente të fabulës janëthelbësore për Aristotelin jo vetëm sengjallin mëshirë dhe frikë, por edhe psebëhet kthimi i veprimit tragjik në fatke-qësi ose në lumturi.

Si ithtar i mendimit se tragjedia real-izon spastrimin shpirtëror, Aristotelipërfundimisht mendon se tragjediaduhet të thuret sipas një numri rregul-lash të artit. Tragjedia e mirë duhet tëjetë e ndërlikuar dhe thurja e saj nukduhet të jetë e dyfishtë, por e thjeshtë.Ja se si e shpjegon këtë: kalimi duhet tëbëhet jo prej fatkeqësisë në lumturi, po,përkundrazi, prej lumturisë në fatkeqësi(duket se bie disi ndesh me mendimine mëhershëm që kalimi i fatkeqësisë dhe

19

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

ESE

i lumturisë mund të jetë i anasjelltë).Këtë e provon me Euripidin, i cili trag-jeditë e tij i përfundon me fatkeqësi tëpersonazheve kryesore. Aristoteli ështëkundër atyre që e kritikojnë këtë autor,ndonëse mendon që në pikëpamje tëtjera nuk e bën mirë ekonominë elëndës, por gjithsesi është poeti mëtragjik. Poeti tragjik, veprimi tragjik-dramatik, dhe veprimi-imitimi rrethnjë personi, janë ideale për teoricienin emadh.

Aristoteli përsëri del kundër atyre qëe konsiderojnë “Odisenë” si tragjedi tëdorës së parë. Ai mendon se “Odiseja”është e dorës së dytë, dhe përveç që kathurje të dyfishtë, ajo përfundon mehappy-end, siç thuhet në ditët tona.Mbarimin e tillë, Aristoteli e sheh tëpërshtatshëm për komedinë. Adhurimipër “Odisenë”, mendon se rrjedh ngashija e dobët e spektatorëve, sepse po-etët në veprat e tyre ndjekin shijen dhedëshirën e spektatorëve. Që një tragjeditë përmbushë rregullat e artit, duhet tëpërfundojë me vrasje/vdekje, por jovdekje të armiqve, sepse kështu nuk ng-jallet mëshira dhe frika. Për të përfun-duar kështu, pra që tragjedia të jetë eperfeksionuar, është punë e poetit. Këtëpunë, në këtë pikë, poetëve ua mësonrasti e jo arti. Tragjeditë e mira, men-don Aristoteli, marrin subjekte nga njënumër i vogël familjesh (të zgjedhura),p.sh. kur vëllai vret vëllain, i biri të atin,nëna të birin dhe anasjelltas etj. Shkurt,kur ngjet katastrofa dhe vrasja bëhet pae ditur personi se ç’bën, atëherë tragje-dia është e përsosur.

Gjithçka që është natyrale sipas Aris-totelit, është më e mira dhe ai gjith-monë natyralet i quan të dorës së parë,kurse artistiket të dorës së dytë, p.sh.imitimi - instinkt natyral, tragjedia mëe mirë merr shkas prej fatit të familjes,poetët më të mirë janë ata që mësojnënga rasti, pra edhe të rinjohurit ështëmë i mirë kur rrjedh prej shkaqeshnatyrale, nga befasia, dhe të dorës sëdytë janë ato që rrjedhin nga ar-syetimet.

“Poetika” e Aristotelit, në kuptimin e

objektit të gjerë të saj, trajton tragjedinëdhe epin, pra format e larta të poezisë,dhe poetikën e komedisë e të parodisë,që janë forma të ulëta (ndonëse për toArsitoteli flet shumë pak dhe kalimthi).Aristoteli bën krahasimin e epopesë metragjedinë dhe arrin te ky përkufizim:Epopeja dhe tragjedia përbëhen ngapjesët të njëjta, përveç pjesës muzikaledhe veprimit skenik. Do të thotë, edheepopeja duhet të ketë peripeci, rinjohje,karaktere dhe ngjarje patetike, sepse,mbi të gjitha, mendon Aristoteli, edheajo duhet të ketë bukurinë e mendimevedhe të stilit. Aristoteli krahason këto dyforma të larta, në të cilin patjetërndryshojnë: epopeja ndryshon prej trag-jedisë nga gjatësia dhe metri; duhet taketë patjetër metrin heroik. Epopesë ilejohet gjatësia, në epope mund të mar-rësh për subjekt shumë mite, ndërsa nëtragjedi kjo nuk lejohet, sepse duhet tëndiqet vetëm një vijë; në tragjedi duhettë hyjnë gjëra të çuditshme, ndërsa nëepope gjëra që s’i pranon arsyeja.Epopeja i përket imitimit tregimtar, qëparaqet njëkohësisht shumë ngjarje, tëcilat, kur lidhen mirë me subjektin, iashtojnë poemës gjatësinë dhe i japinbukuri e madhështi.

Por, Aristoteli, pa dyshim, është i pa-sionuar me tragjedinë dhe e shquan siveprimtarinë mimetike letrare më tëlartë. Ai i sheh të harmonizuara tëgjitha pjesët te tragjedia dhe mbi tëgjitha veprimin dramatik.

Në kapitullin e fundit të “Poetikës”,Artistoteli lartëson në mënyrë të drejt-përdrejtë tragjedinë krahas epopesë, dotë thotë e shquan për epërsinë e saj. Aisjell disa arsye: tragjedia mbaron im-itimin në një kohë më të shkurtër se saepopeja, sepse gjithmonë ajo që ështëmë e përmbledhur dhe më e dendur;kënaq më shumë; imitimet epike kanënjë unitet më të pakët, sepse prej çdoimitimi të tillë mund të dalin disa trag-jedi; tragjedia ia kalon epopesë edhepër nga mjetet artistike. Për-fundimisht, tragjedia ia kalon epopesë,sepse ngjall emocione dhe kënaqësi mëtë madhe.

4. SHKOLLA E POEZISË

Thamë që “Poetika” e Aristotelit,përveç teori e tragjedisë, është edhe njëlloj shkolle për poetët. Kjo dallohet mëshumë në kapitullin XVII, “Të thellu-arit e poetit në subjektin e tragjedisë -Mënyra se si ta zhvillojë”. Poeti ideal iAristotelit është ai i cili bën sikur ndod-het vetë në zhvillimin e ngjarjeve, qëhyn në pasionet e personave të tragjedisëdhe i ndjen këto, sepse, sipas filozofitantik, më mirë do të paraqesëzemërimin kur zemërohet edhe ai vetë.Zemërimi është i rëndësishëm për Aris-totelin, sepse pastaj pëson katastrofa,fundi tragjik.

Poeti, mëson Aristoteli, duhet tëndërtojë në vija të përgjithshme planine subjekteve tragjike, pastaj të ndajë nëepisode të ndryshme dhe ato t’i zhvillojënë këtë mënyrë: p.sh. “Odiseja” e ka njëvijë që e përbën subjektin kryesor,pjesën tjetër e përbëjnë episodet. Aris-toteli konsideron se sot poetët kritiko-hen shumë, prandaj mendon se ataduhet t’i përmbledhin të gjitha ele-mentet e rëndësishme në veprat e tyre.Mendon se poetët e rinj duhet t’i kalo-jnë ata të vjetrit, që shquhen në atë farë.

Shumë herët është veçuar dhe traj-tuar fenomeni që veprat i ngjajnë njëra-tjetrës dhe Aristoteli nuk kalon pa epërmendur këtë fenomen, natyrisht nëlidhje me tragjedinë. Ai mendon se njëtragjedi i ngjet tjetrës, ose është endryshme, jo duke u mbështetur nëmitin (fabulën), por në lidhjen (desis -ngjarjet që zhvillohen jashtë tragjedisë)e në zgjidhjen (lysis - pjesa nga fillimideri në fund, në kalimin prej lumturisënë fatkeqësi). Ai disi sugjeron leximet eveprave të farës që zgjedhin poetët përtë krijuar.

Nga kjo që sollëm, mund të nxjerrimsi një përfundim se, Aristoteli, te procesii imitimit, që përcillet nga veprimi, kakërkuar efektin që sjell kënaqësi estetike,“katharsisin”, pastrimin shpirtëror, meanë të mëshirës dhe të frikës. Dhe, këtëmë së miri, sipas tij, e bën tragjedia sivepër thellësisht mimetike.

20

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

KËRKIME

HYRJE

Fillimet e bibliografisë në botë nisinme poetin e shkencëtarin nga Kirena,Kalimaku (Callimachues), i cili ka qenëedhe drejtor i Bibliotekës sëAleksandrisë, themeluar nga PtolemeuI (Sutter) (Shpëtimtarit) më 288 p.e.s.Vepra e tij “Pinakes” konsiderohetbibliografia më e vjetër retrospektive nëbotë, klasifikuar mbi bazën lëndore dhetë autorit.

Në gjysmën e dytë të shekullit XVIIIfillojnë shkrimet teorike për biblio -grafinë. Franca konsiderohet djepi ibibliografisë moderne. Sot flitet për njëvarg llojesh të bibliografive: elementare,informative, të autorit, retrospektive,vijuese, kronologjike, anotuese, për -shkruese, analitike, ndërkombëtare apouniversale, nacionale apo kombëtare,primare, rekomanduese, kritike, perso -nale, sekondare, të fshehur, të kombi -nuar, speciale, lokale etj.

Fillimet e bibliografisë tek shqip -tarët, nisin me emra të autorëve tëhuaj, nga vitet 1869-1870, të njohurkryesisht nga fusha e gjuhësisë, si:Çeketi, Mikloshiç, Petroviç, Legrand,Nopça, Lambertz, Kalogeropulos,Petrota. Në Shqipëri, Faik Konicakonsiderohet bibliografi i parëshqiptar, i cili, në revistën “Albania”,të cilën e drejtonte, ka pasur njërubrikë për bibliografi, për të vijuarmë pastaj, deri më sot, me autorëshqiptarë - të veçantë e tërëndësishëm në këtë fushë kërkimi, si:Faik Konica, Gjergj Pekmezi, MithatFrashëri, Filip Fishta, BenediktDema, Jup Kastrati, Dhimitër

Shuteriqi, Palok Daka, Luan Kokona,Maksim Gjinaj, Ramazan Vozga,Margarita Mele, Myrvete Elmazi etj.

Në Kosovë tekstet e para biblio -grafike, të botuara, hasen më 1946, tëformës artikull, të hartuara nga KadriHalimi, Tatomir P. Vukanoviq e NahireKabashi. Kadri Halimi e NahireKabashi janë bibliografët e parëshqiptarë në Kosovë. Fillimisht janëhartuar bibliografi primare, retrospek -tive, vijuese etj. Më 1957 fillon botimiedhe i bibliografive të formës libër.Bibliografitë janë hartuar, rëndom, ngahartuesit joprofesionalë. Mes viteve1946-2007, në Kosovë, janë botuarrreth 300 tekste bibliografike. Hartu -esit kanë qenë të orientuar kah shken -cat shoqërore: letërsia, gjuhësia, historia,etnologjia e pedagogjia. Ne kemi hasurnjë tekst bibliografik nga shkencatnatyrore të Qazim R. Lleshit. Këtotekste i kanë hartuar rreth 70 autorë.Më se shumti tekste biblio grafike, gjatëperiudhës në shqyrtim, kanë hartuarTahir Foniqi, Ibrahim Rugova, MensurRaifi, Begzad Baliu, Emine Abdixhiku,Daut Bislimi etj. Janë edhe disa tekstebibliografike, në dorëshkrim, si shtojcatë magjistraturave e doktorateve tëFadil Rakës, Muhamed Kërveshit,Resmije Kryeziut, Sabri Hamitit, VedatKiserit etj. Numrin më të madh tëteksteve bibliografike e përbëjnë biblio -grafitë e formës artikull, të botuara nëbotimet periodike dhe monografike.

Pjesë e këtij punimi janë një numëri referencave bibliografike të formëslibër, të vjela në Kosovë, Shqipëri eMaqedoni, me të cilat dëshirojmë t’uvijmë në ndihmë studiuesve që kanëkureshtjen për kërkime në fushën ebotimeve bibliografike.

REFERENCA BIBLIOGRAFIKE TË FORMËS LIBËR

Bajram Curri Patriot dhedemokrat revolucionar : (Bibliografime rastin e 55 vjetorit të rënies). –Është përgatitur nga L. Bushati e Sh.Mema. Është botuar në Tiranë më1980. Përmban 584 njësi bibliografike,të vjela nga libri e periodiku shqip e nëgjuhë të huaja. Fillon me njësinë“Dekret për dhënie titujsh. Patriotëvetë shquar Ismail Qemalit, BajramCurrit dhe Selam Musajt u jepet titulli“Hero i Popullit”, Zëri i popullit, 27nëntor 1962. Bibliografia është ekarakterit selektues dhe është hartuarmbi bazën alfabetike të njësive biblio -grafike. Është pajisur me indeksin alfa -be tik të autorëve. Teksti ka 122 faqe.

Bibliografia e botimeve të veçantatë Institututit Albanolgjik tëPrishtinës 1953-2003.- E hartuar ngaEmine Fetahu-Abdixhiku. Bibliografiaka regjistruar 154 tituj të librave. Fillonme titullin e librit të “Fjalor i të folmevetë shqiptarëve në Mal të Zi” të MehmetAhmetaj e përfundon me njësinë“Bibliografi e kritikës letrare shqiptare‘44/’74” të Isak Shemës e IbrahimRugovës. Bibliografi është hartuar mbibazën në autor dhe i përket biblio -grafisë së anotuar. Teksti ka disa tregues.

Bibliografia e Entit të Teksteve dhetë Mjeteve Mësimore të KrahinësSocialiste Autonome të Kosovës :1962-1977.- Është përgatitur nga AliRexha. Përfshin 1520 njësi biblio -grafike: 1513 të librave e 7 tituj tëperiodikut. Fillon me njësinë Abetare :për klasën e parë të shkollës fillor,botimi i katërt, hartuar nga MehmetGjevori e Jusuf Shushka e përfundonme njësinë Jedinstveni, plani i prog -ramit obrazovno-vaspitnog rada uosnovnoj shkoli, numër 1. Bibliografia

REFERENCA BIBLIOGRAFIKEM r . S c . T a h i r F O N I Q I

21

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

KËRKIME

është hartuar mbi bazën kronologjikedhe i përket bibliografisë elementare.Botohet më 1977 në Libri Shkollor,Buletin i Entit të Teksteve dhe tëMjeteve Mësimore të KSA të Kosovës,numër 4. Teksti ka 172 faqe shtypi.

Bibliografia e Gjurmimevealbanologjike 1962-1996.- E hartuarnga Emine Fetahu-Abdixhiku. Biblio -grafia përfshin materialet e botuara nërevistën shkencore të Prishtinës “Gjur -mime albanologjike” të tri serive: Seriae shkencave filologjike, Seria folklordhe etnologji dhe Seria e shkencavehistorike. Bibliografia është hartuarmbi bazën e kriterit alfabetik të auto -rëve dhe i përket bibliografisë speciale.Libri ka 248 faqe shtypi dhe ështëpasuruar me parathënie e treguesin eemrave.

Bibliografia e letërsisë shqiptare përfëmijë në Maqedoni 1953-1997.- Ehartuar nga Arif Selmani, botuar nëTetovë më 1998. Përfshin 365 njësibibliografike të ndara në dy kaptina: I.Bibliografia e veprave letrare (1-182),II. Bibliografia e kritikës letrare (183-365). Bibliografia është pasuruar metreguesin e emrave të autorëve,treguesin e titujve të veprave dhetreguesin e emrave të ilustruesve. Ajoështë hartuar mbi bazën kronologjikedhe i përket bibliografisë së anotuar.

Bibliografia e librit shkollor nëKosovë 1945-1985.- E përgatitur ngaMr. Abdyl Ramaj. Përmban 3090 njësibibliografike. Fillon me njësinë“Këndimi im i parë” e përfundon metitullin “Bratsko kolo-srpskohrvatskijetik za VI razred osnovne škole sanastavom na albanskom i turskomjetiku”. Është hartuar mbi bazën ekriterit kronologjik dhe i përket biblio -grafisë retrospektive. Libri ka 258 faqeshtypi.

Bibliografia e Ndre Mjedës.- Ehartuar nga Jup Kastrati më 1967, merastin e 100-vjetorit të lindjes së NdreMjedës (20.XI.1866-20.XI.1966).

Përfshin periudhën mes viteve 1887-1937. Teksti bibliografik është ndarë nëdy pjesë: “Bibliografia e Ndre Mjedës”dhe “Bibliografi mbi Ndre Mjedën”.Pjesa e parë përfshin 79 zëra biblio -grafikë nga të gjitha botimet, ribotimetdhe rishtypjet e veprave të plota dhe tëpjesshme të Ndre Mjedës gjatë dhe pasvdekjes së tij. Përfshin periudhën 1887-1967. Fillon me njësinë: “Shahirielierz”, Shkodër 1887, ndërsa përfun -don me njësinë “Ndre Mjedja Çashtjegjuhësore”, Tiranë, 1967. Kjo pjesëështë hartuar mbi bazën e kriteritkronologjik. Pjesa e dytë rrok 177 njësibibliografike: artikuj, recensione,kum tesa, studime e monografi, hartuare botuar për Mjedën, mes viteve 1900-1967. Fillon me shkrimin: “A.J. vdiqDom Ndre Mjedja” e përfundon meshkrimin: “Zamputti Injac, Kontributpër historinë e alfabetit shqip”, Tiranë,1957. Ky tekst është hartuar mbi bazëne kriterit alfabetik të autorit ose titullittë punimeve. Teksti përfshin 256 njësibibliografike.

Bibliografia e “Përparimit” 1946-1986.- E hartuar nga Emine Abdi -xhiku e Jonuz Fetahaj. Përfshin 3350njësi bibliografike të ndara në njëmbë -dhjetë njësi tematike: Studime dheartikuj (1932 njësi), Materiale (132),Kronikë (848), Tregime (5), Poezi(10)), Muzikë (5), Diskutime (6),Recensione (297), Fjala e Redaksisë(18), Përvjetor (30) dhe Bibliografi(67). Bibliografia ka parathënien:Dyzet vjet të revistës Përparimi, shkruarnga Jak Mita dhe treguesin alfabetik

Bibliografia e Profesor EqremÇabejt 1929-1981.- Është hartuar ngaJup Kastrati, botuar, fillimisht, më1981 në Tiranë, në Studime Filolo -gjike. Tash botohet, e plotësuar dhe eplotë, në përkujdesjen e Begzad Baliut,nga Gjimnazi i filologjisë “EqremÇabej” Prishtinë. 2003. Përfshin 228zëra bibliografikë, 126 faqe, vjel ngaperiodiku shqiptar dhe i huaj. Fillon

me njësinë bibliografike “Poezia eLasgush Poradecit”, botuar në “Gazetae re”, Tiranë, 22 shkurt 1929 epërfundon me shkrimin “Për pastërtinëe gjuhës”, botuar në “Gjuha jonë”, vitiI, nr. 1, f. 36-47, Tiranë, 1981(ribotim). Është hartuar mbi bazënkronologjike dhe pasuruar metreguesin alfabetik të emrave tëpersonave, të vendeve, shkurtesave etj.

Bibliografia e publikimeve mësi -more universitare të botuara nëperiudhën 1970-1985 (libër).- Ehartuar nga Milazim Krasniqi. Përfshin274 tituj të teksteve universitare: 257të fakulteteve e 17 të shkollave të larta.Kjo bibliografi është hartuar me rastine 15-vjetorit të themelimit të Univer -sitetit të Kosovë në Prishtinë. Ështëbotuar më 1985. Ka 104 faqe.

Bibliografia e revistës Koha : 1978-1989.- E hartuar nga Tahir Foniqi,Prishtinë, 2004. Përfshin 2359 njësibibliografike të ndara në shtatë kapituj:I. Letërsia shqipe (1432 njësi), II.Letërsia e popujve të Jugosllavisë (270),III. Letërsia botërore (217), IV. Letërsiagojore (260), V. Artet pamore (14), VI.Filozofia, sociologjia, kulturologjia(166), VII. Treguesit. Brenda kaptinavejanë vendosur nënkaptinat: poezia,proza, drama, kritika letrare etj. Kjobibliografi është hartuar mbi bazënalfabetike të autorëve dhe i përketbibliografisë elementare.

Bibliografia e zgjeruar e veprave tëSami Frashërit (Veprat, përmbajtja etyre me shënime dhe vepra e artikujmbi të në gjuhën shqipe e turqishte).- Eka hartuar Zymber Hasan Bakiu(Kruja). Është botuar në Prishtinë më1984. Teksti fillon me njësinë Gjuhashqip. Në “Alfabetare e gjuhës shqip” epërfundon me njësinë “Resimli HayatMecmuasi. Pa d. Turgut Etinger”.Teksti i përket bibliografisë së anotuar.

Bibliografia përmbajtjesore eSeminarit Ndërkombëtar për Gjuhën,Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare

22

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

KËRKIME

1974-2007.- E hartuar nga BegzadBaliu. Botohet në Prishtinë më 2008.E ka botuar Instituti Alb-Shkenca,Prishtinë-Tiranë-Shkup. Përcillet meaparaturë shkencore. Ka 369 faqeshtypi.

Bibliografi Albanistike I.- E hartuarnga kolosi i bibliografisë shqiptare JupKastrati. Teksti përfshin 5034 zërabibliografikë. Hapet me tekstin:Bibliografia e “Studimeve biblio grafike”(108 zëra bibliografikë) e vazhdon mebibliografitë personale për Jeronim DeRadën (757), Naim Frashërin (145),Ndre Mjedën (376), Faik Konicën(1469), Migjenin (337), Sterjo Spasse(440), Dhimitër S. Shuteriqin (333) eJup Kastratin (1042). Bibliografia përJup Kastratin është hartuar nga DianaJ. Kastrati. Bibliografia ka triparathënie: të Begzad Baliut, JupKastatit e Mira Sukjes.

Bibliografi e arkeologjisë dhe ehistorisë së lashtë të Shqipërisë : 1972-1983=Bibliographie de l’archeologie etde l’histoire ancienne d’Albanie : 1972-1983.- Është botuar në Tiranë më1985. E hartuar nga Faik Drini.Bibliografia ka 656 njësi bibliografike.Fillon me njësinë “Vendim i Këshillittë Ministrave Nr. 172, dt. 2.VI.1961“Mbi shpalljen e qyteteve muze”,“MM”, 1972, 1, f. 34-35 e përfundonme njësinë: “Hambarë të nëndheshëmnë Qesarat”, “Iliria”, 1983, 2, f. 223-226, 1 fig. Njësitë bibliografike janëdhënë, paralel, në gjuhën shqipe efrëngjishte. Teksti i përket llojit tëbibliografisë së notuar dhe është pajisurme treguesin e qendrave arkeologjikembi bazën alfabetike dhe sipas rretheve.Ka 316 faqe.

Bibliografi e kritikës letrareshqiptare 1944-1974.- E hartuar ngaIsak Shema dhe Ibrahim Rugova.Botohet më 1976 e ribotohet më 1997.Përfshin 4075 zëra bibliografikë tëndarë në dy pjesë tematike: Libri dhePeriodiku. Në pjesën e parë ngërthen

83 tituj të librave, të 43 autorëveindividualë e kolektivë, ku trajtohenprobleme nga fusha e historisë sëletërsisë, teorisë së letërsisë dhe tëkritikës letrare. Fillon me njësinë:Probleme të zhvillimit të letërsisë sonëtë Ali Abdihoxhës, botuar në Tiranë,1970 e përfundon më njësinë: Arti dhejeta të Gjergj Zhejit, Tiranë, 1973.Periodiku përfshin 3992 njësi biblio -grafike: studime, ese, artikuj, recensi -one etj. Kjo Bibliografi është hartuarmbi bazën e kriterit alfabetik të auto -rëve, përkatësisht titujve të publiki -meve. I përket bibliografisë së anotuar.

Bibliografi e Librit Shqip në fondete Bibliotekës Kombëtare (1913-1944).- E hartuar nga Maksim Gjinaj,Margarita Mele e Myrvete Elmazi.Bibliografia përfshin 3835 njësi biblio -grafike. Është hartuar sipas rregullavetë Klasifikimit Universal Decimal(KUD). Bibliografinë e ka botuarBiblioteka Kombëtare e Shqipërisë më2010.

Bibliografi e punimeve pedagogjiketë botuara në gjuhën shqipe nëperiodikun pedagogjik (1945-1978).-E hartuar nga Islam Krasniqi. Ështëbotuar në Prishtinë më 2007. Përfshin4144 njësi bibliografike. Fillon menjësinë Beqja, Hamit, Teoria eedukimit: Arsimi popullor, Tiranë.-1964, Nr. 4, f. 6-8 e përfundon menjësinë Sokoli, Bejtullah, Me shumëkujdes për fëmijët “e vonë mentalë” :Shkëndija, Prishtinë.- 1977, Nr. 18, f.2. Lënda është hartuar mbi bazën ekriterit alfabetik brenda kaptinave dhei përket llojit të bibliografisë elemen -tare. Ka hyrjen dhe treguesin alfabetiktë autorëve. Teksti ka 465 faqe.

Bibliografi e studimeve dhe eartikujve për gjuhën shqipe : (1945-1974) =Bibliographie les etudes etarticlis sur la langua albanaise : (1945-1974). - Është hartuar nga Palok Daka.Është botuar në Tiranë më 1975.Lënda bibliografike është klasifikuar në

27 zëra tematikë dhe përmban 2484njësi bibliografike me titullin paralel nëgjuhë të huaja e shqipe. Fillon menjësinë “Konstandin Kristoforidhi (nëpesëdhjetëvjetorin e vdekjes së tij) tëAleks Budës, “Bota e re”, Tiranë, 1945.Nr. 3, f. 48-51e përfundon me njësinë“Zbatimi i normës drejtshkrimore dhedisa probleme të kulturës së gjuhës”,“Studenti”, Tiranë, 2 maj 1974. Librika 361 faqe. Bibliografia është hartuarmbi bazën kronologjike, pra, sipasviteve. Bibliografia ka treguesinalfabetik të personave, treguesin tema -tik, treguesin alfabetik bibliografik dheparathënien shqip e frëngjisht.

Bibliografi për Rilindjen Kombë -tare Shqiptare (Shkrime të botuara nëRPSSh) 1945-1978.- E hartuar ngaGazmend Shpuza. Është botuar nëTiranë më 1988. E ka botuar Akade -mia e Shkencave e RPS të Shqipërisë,Instituti i Historisë. Ka 249 faqe shtypi.

Botime për Skënderbeun në shek.XV, XVI, I.- E hartuar nga Jup Kastrati.Është botuar në Shkodër në “BuletinShkencor”, 1967, nr. 6, f. [71]-88.Përfshin punime të autorëve shqiptarëe të huaj. Mbështetet në 96 referenca.Është bibliografi analitike vijuese.

Çabej 1 (Bibliografi e studimit tëveprës së Çabejt në Kosovë 1952-2002.- E hartuar nga Begzad Baliu.Është botuar në Prishtinë më 2006 nga“fokus”. Përmban 666 njësi biblio -grafike. Fillon me njësinë A[bazi],A[dem], “U zbulua busti i kolosit tëgjuhësisë shqiptare E. Çabej”, Zëri, epërditshme, 23 maj 2002, f. 16 epërfundon me njësinë Zymberi,Abdullah, “Rrjedhoja leksikore ngaBuroja e Drenicës, mbështetur nërrënorët etimologjikë të Çabejt”.Bibliografia është hartuar mbi bazënalfabetike të autorëve dhe i përketbibliografisë së anotuar. Libri ka 270faqe shtypi.

Dyzet vjet veprimtari botuese1943-1983 : Katalog.- Është botuar në

23

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

KËRKIME

Prishtinë më 1983. Përfshin botimet nëKosovë gjatë periudhës 1943-1983, tëbotuara në 31 biblioteka zhanresh tëndryshme. Teksti ka 62 faqe. Atij i prinshkrimi “Dy fjalë rasti” : f. 5-[8].

“Jeta e re” Bibliografia 1949-1974.-E hartuar nga Sevdie Ahmeti, AmedanJani, Musa Gërguri. Është botim iBibliotekës Popullore dhe Universitaretë Kosovës. Botohet më 1976.Përmban 7729 njësi bibliografike tëndara në tri pjesë: Letërsia shqipe 35-5469, Letërsia jugosllave 6034-6498dhe Letërsia e huaj 6499-6857. Brendapjesëve janë veçuar gjinitë letrare:poezia, drama, proza dhe kritika letrare.Kaptina më vete këtu janë Gjuhësia 1-34 njësi, Panorama e revistave 5470-5606, Polemika 5607-5618, Letërsiapopullore 5619-6033, Kronika 6858-7701 dhe Bibliografitë 7712-7729.Letërsia është prezantuar me 5084 njësibibliografike: 4025 poezi, 44 drama,685 proza e 330 kritika letrare, letërsiajugosllave me 464: 283 poezi, 6 drama,77 proza e 98 kritika letrare dhe letërsiae huaj 351: 197 poezi, 6 drama, 88proza e 60 kritika letrare. Krijimet tjerajanë prezantuar: gjuhësia 34 njësi,panorama e revistave 137, polemika12, letërsia popullore 415, kronika844, muzikalet 10 dhe bibliografitë 18.Bibliografisë i prin parathënie e RexhepQosjes prej 5 faqesh. Në fund tëbotimit është dhënë treguesi i emravetë autorëve. Libri ka 338 faqe shtypi.Teksti është hartuar mbi bazën nëautor dhe i përket bibliografisëelementare.

Katalog 1957.- Është hartuar ngaM. Gjevori, S. Drini, A. Demaçi.Botohet në gusht 1957. Lënda ndahetnë disa grupe: Ilustracione, Literaturëpër fëmijë dhe për të rinj, Shkrimtarëttanë, Shkrimtarët e huaj, Botime tëndryshme etj. Teksti i përket biblio -grafisë analitike. Botimi ka 128 faqe.

Katalogu i botimeve të huajaperiodike në bibliotekat e Kosovës në

vitin 1978.- Është botuar në Prishtinëmë 1980. Përpunimin profesional tëdhënave e kanë bërë Mehmet Gërgurie Anka Gjorgjeviq. Katalogu jep tëdhëna për numrin e titujve tëperiodikut të huaj, të hyrë deri më1978 në tre tipa të bibliotekave:Biblioteka Popullore dhe Universitaree Kosovës, Bibliotekat universitare dhebibliotekat speciale. Katalogu ka këtëpërmbajtje të lëndës: Parathënien,Bibliotekat sipas siglave, Bibliotekatsipas alfabetit, Regjistri i katalogutsistematik sipas KUD-it, Regjistrialfabetik i nocioneve KUD, Regjistrisipas shteteve, Katalogu alfabetik prejA-Z, Katalogu sistematik KUD dheKatalogu sipas shenjave të shteteve dhekodit ISSN. Ka parathënien prej pesëfaqesh në tri gjuhë: shqip, serbokroa -tisht e anglisht

Libri Shqip 1555-1912 në fondet eBibliotekës Kombëtare : Bibliografi.-E hartuar nga Ramazan Vozga. Biblio -grafia ka regjistruar 558 njësi biblio -grafike. Bibliografia është hartuar mbibazën kronologjike të viteve dhe ipërket llojit të bibliografisë së përgjith -shme retrospektive dhe anotuese. E kabotuar Biblioteka Kombëtare e Shqipë -risë më 2010.

Libri shqip i botuar jashtëShqipërisë (Hyrjet në BibliotekënKombëtare 1996).- E hartuar ngaMargarita Mele mbi bazën e Klasifi -kimit Universal Decimal, përkatësishtsipas renditjes alfabetike të autorit apotitullit të librit brenda degëve aponëndegëve të Klasifikimit UniversalDecimal (KUD-it). Libri ka 87 faqeshtypi.

Lufta e Vlorës : (Bibliografi eanotuar. Me rastin e 60 vjetorit).-Përgatitur nga L. Bushati, L. Bubsi, Sh.Mema. Është botuar në Tiranë më1980. Përfshin 1082 njësi biblio grafike,të vjela nga botimet shqipe e të huaja.Fillon me njësinë “Byroja politike e KQtë PPSH., Presidiumi i Kuvendit

Popullor, Këshilli i Ministra ve të PPSH.Vendim. “Mbi shpalljen e qytetit tëVlorës “Qytet hero”, Zëri i popullit,Bashkimi, 27 nëntor 1962 e përfundonme njësinë “U inaugurua përmendorjakushtuar Luftës së Vlorës të 1920-ës[Me rastin 5-vjetorit]”, Zëri i popullit, 4shtator, 1970. Bibliografia është hartuarmbi bazën alfabetike të njësivebibliografike. Ka indeksin e autorëve.Teksti bibliografik ka 202 faqe.

Një pasqyrë e veprimtarisë botuesenë Kosovë.- E hartuar nga MehmetGërguri, Sevdije Ahmeti, MusaGërguri. Botohet më 1973 nëPrishtinë. Është botim i karakteritselektiv. Përmban 795 njësi biblio -grafike: libra e botime serike të botuarames viteve 1944-1973. Teksti fillon menjësinë bibliografike “Cuneus prophe -tarum (Çeta e profetëve)” të PjetërBogdanit e përfundon me “Gjurmimealbanologjike, Seria e shkencavehistorike”. Libri ka parathënien 7faqesh, shkruar nga Ali Jasiqi dhepasthënien prej 1 faqesh të MehmedGërgurit. Broshura ka 93 faqe tështypit. Teksti anon kah bibliografiakronologjike.

Pesëmbëdhjetë vjet veprimtaribotuese në Kosovë e Metohi : 1945-1960 : Katalog.- E përgatitur ngaMehmet Gjevori, Sulejman Drini, AliRexha. Përmban 657 njësi biblio -grafike: 509 tekste shkollore e 148beletristikë. Fillon me njësinë Këndimiim i parë, Prishtinë, 1945 e përfundonme titullin Udhëtimi në Kongo iautorit Andre Zhid, Prishtinë, 1969, nëpërkthim të Qazim Berishës. Tekstiështë hartuar mbi bazën kronologjikedhe i përket bibliografisë elementare.Është botuar në Prishtinë më 1960.

Vepra bibliografike e Profesor JupKastratit.- E hartuar nga Begzad Baliu.Është botuar në Prishtinë më 2005, nëbotim të Institutit Albanologjik tëPrishtinës. Ka 403 faqe shtypi.

24

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

BKUK

Burimet elektronike janë njëmënyrë e paraqitjes së dijes sëdokumentuar të njerëzimit në

forma nga më të ndryshme. Kohëve tëfundit, ky fenomen është duke u ndërlid-hur kryesisht me teknologjinë e kompju-terit, apo atë të internetit. Këtu do t’itrajtojmë burimet elektronike në këtëkuptim të ngushtë të fjalës, me gjithëse atondërlidhen edhe me teknologji të tjera, sipër shembull atë radiotelevizive, etj.

Mirëpo, para se të flasim për këtëtemë, nuk është e tepërt nëse bëjmë njëpërmbledhje të veprimtarisë së Bib-liotekës Muzikore në BKUK. Siç edimë, tashmë në BKUK funksiononBiblioteka Muzikore, detyrë kryesore esë cilës është mbledhja, organizimi dheruajtja e materialeve muzikore dhe shër-bimi i tyre para lexuesve të saj. Ka njëkohë që kjo Bibliotekë u pasurua memateriale të reja, u rinovua, dhe u bëmë moderne në saje të një donacioninga Banka Raiffeisen. Kjo mundësoi qëtë krijohej një ambient më modern dhemë i përshtatshëm për përdoruesit emuzikës që vazhdon t’i tërheqë ata përditë e më shumë.

Gjithashtu do theksuar se BibliotekaMuzikore, në kuadër të BKUK-së, uofron edhe botuesve të muzikës, pajis-jen me Numrin Standard Ndërkombë-tar të Muzikës, i njohur me shkurtesënISMN. Pra, në BKUK, BibliotekaMuzikore shërben edhe si Agjenci kom-bëtare e ISMN-së për Kosovë, e anë-tarësuar në Agjencinë ndërkombëtare tëISMN-së.

Koleksionet e kësaj bibliotekenumërojnë mbi 2,287 koleksione fizike

të natyrës libra e partitura, të cilat janëpërpunuar në katalogun elektronik,pastaj kemi 11,892 pllaka gramafoni tëdimensioneve të ndryshme, si dhe mbi200 koleksione në CD-ve e DVD-ve, tëcilat në mënyrë selektive e presin këtëproces. Në kontekstin gjuhësore, krye-sisht dominojnë materiale në gjuhë tëtjera, me prani mjaftë simbolike në atëshqipe. Kjo kryesisht për shkak të njëperiudhe 10-vjeçare të administrimit tëhuaj të kësaj biblioteke, por edhe pasasaj periudhe; përkundër përpjekjeveinstitucionale, nuk kemi një përgjigjepozitive dhe të mjaftueshme të botu -esve, e produksioneve muzikore të cilati përmbushin obligimet ligjore që iparaqet Ligji për bibliotekat, fjala ështëpër dorëzimin e kopjes së detyrueshme.

Shfrytëzimi i materialeve muzikore qëofron Biblioteka e Muzikës, mundë sohetpërmes vizitave të përdoruesve në bib-liotekë, por edhe në mënyrë elektroniketë një pjese të burimeve muzikore.

Në kontekstin e burimeve elektron-ike, të cilave mund t’i qasemi prej in-ternetit, e në të cilat ka abonuarBiblioteka Kombëtare dhe Universitare,e që janë të natyrës specifike muzikorekemi “Grove Music Online”, “Enciklo-pedinë e Muzikës Popullore”, Fjalorine Oksfordit të Muzikës”, dhe të ash-tuquajturin “Shoqëruesin e muzikës”.Gjithashtu edhe një varg revistash tëtjera të muzikës janë pjesë e abonimittë BKUK-së, përmes burimeve të tjera,siç është EBSCOhost.

Po ashtu, në burimet elektronikenumërojmë edhe përpunimin elek-tronik që u bëhet materialeve fizike tëmuzikës në programin Aleph. Përmeskëtij programi, përdoruesit mund tëshohin se çfarë materialesh muzikore kaBKUK-ja.

Për këto, dhe të tjera do të flasimdhe për të tjerat do të flasim veç e veç.Së pari po japim disa të dhëna për ma-terialet e përpunuara në programinAleph, e pastaj më do të flasim përGrove Music Online, si një burim au-toritative në fushën e muzikës, duke upasuar me një shtjellim për burimetmuzikore që gjenden në bazën e të dhë-nave në EBSCOhost.

BURIMET ELEKTRONIKE MUZIKORE NË PROGRAMIN ALEPH

Burimet elektronike muzikore nëprogramin Aleph janë të natyrës bibli-ografike. Pra përdoruesi mund të njihetpërmes internetit, konkretisht katalogutelektronik të BKUK-së, se çfarë materi-ale gjenden në bibliotekën muzikore,por nuk mund ta shfletojnë materialinnë tërësi përmes kësaj forme. Nëpërgjithësi, në katalogun elektronikjanë përpunuar 2287 njësi, ndërsapritet që së shpejti të vihen në dispozi-cion të përdoruesit edhe informacionilidhur me CD-të, DVD-të të natyrësmuzikore që gjinden në koleksionet eBibliotekës Muzikore.

Përmes katalogut elektronik tëBKUK-së që gjendet në faqen e saj tëinternetit (www.biblioteka-ks.org), për-doruesi mund të përdorë metoda tëndryshme kërkimi, si ai i thjeshtë, pas-taj ai i avancuar, etj. Po ashtu, për-doruesi mund ta kufizojë kërkiminvetëm në materialet muzikore. Të gjithakëto mundësi kërkimi gjinden në faqene parë të katalogut elektronik.

Përdoruesi, pas kërkimit, njihet mematerialin që e dëshiron, se a është ma-teriali në biblioteka a jo, se si mund tashfrytëzoj përmes statusit të përdorimit,se në ç’lokacion të bibliotekës është,

E d o n a M U N I S H I -K O K O L L A R I

BURIMET ELEKTRONIKE MUZIKORE NË BKUK

25

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

BKUK

dhe me informacionet e tjera standarde,si autori, madhësia, botuesi, natyra epërmbajtjes, formatit, libër, CD, etj.Pas marrjes së një informacioni të tillë,përdoruesi mund të vendos ta vizitojëBibliotekën Muzikore nëse materialinqë e dëshiron gjendet aty. Pra, kjo ështënjë mënyrë e mirë për t’i kursyer kohëpërdoruesit të interesuar në një mate-rial apo titull të caktuar, apo materialee tituj më të shumtë.

GROVE MUSIC ONLINE

Grove Music Online, përndrysheprej burimeve elektronike të natyrësbibliografike që gjinden në programinAleph, është një burim me tekst tëplotë, i cili mund të shihet, kërkohet eshfletohet prej internetit. BKUK kaabonuar në Grove Music për t’ju ofruarpërdoruesve të interesuar në materialemuzikore një burim autoritativ dhe tëpasur të këtij lëmi.

Ky burim përfshinë në vete TheNew Grove Dictionary of Music andMusicians (2001), The New GroveDictionary of Opera , dhe The NewGrove Dictionary of Jazz. Ky burimofron mbi 50,000 artikuj autoritativdhe 30,000 bibliografi që janë kon-tribut i mbi 6,000 studiuesve nga embarë bota.

Ky burim ofron mënyra tëndryshme të kërkimit, si atë të thjeshtë,

ashtu edhe të avancuar. Qasja në këtëburim nga përdoruesit bëhet përmes in-ternetit me qasje të kufizuar brenda in-stitucionit të BKUK-së. Figura mëposhtë ilustron mundësitë e ndryshmetë kërkimit që ofron kjo bazë elektron-ike e informacionit muzikor, ku përfsh-inë, ndër të tjera, kërkimin e avancuarme tekst të plotë, të bibliografive, pas-taj shfletimin sipas emrit të artikujve,kontribuesve, etj.

Ndërsa, për veçoritë dhe mundësitëe kërkimit të mëtejmë që ofron kjo bazëe të dhënave flet figura 3, një pamje tësë cilës e kemi dhënë më poshtë. Nëbazë të kësaj figure shohim një vargveçorish që vihen në dispozicion të për-doruesit të interesuar. Përmes njëkërkimi për “Ludwig Van Beethoven”,na shfaqen një varg informacionesh tëcilat mundësojnë kufizimin e mëtejmë

të tipit të materialit apo edhe të infor-macioneve të natyrës më të ngushtë, sip.sh. veprimtarisë në periudha të cak-tuara. Sa i përket kufizimeve të natyrëssë materialeve, pas ekzekutimit tëkërkimit, na shfaqen një shirit nënlogon “Grove Music Online” me këtomundësi kufizimi sipas ‘artikullit’,‘ilustrimit’, ‘zërit’, ‘artikujve të ng-jashëm’, etj. Ndërsa, në anën e majtë tëpamjes, shohim një ngushtim të natyrëssë kërkimit, p.sh. sipas periudhave tëveprimtarisë së Betovenit, si prejardhjafamiljare dhe fëmijëria, pastaj mosha erinisë, periudha e veprimtarisë së tij prejvitit 1792-1795, etj. Në këtë mënyrë,përdoruesi mund të njihet apo shumëmë lehtë vjen deri te informacioni idëshiruar.

Mundësi të ngjashme kërkimi ofro-hen edhe në të gjithë burimet e tjeraelektronike që janë pjesë e GroveMusic, e për të cilat do të flitet shkur-timisht veç e veç më poshtë.

THE OXFORD COMPANION TO MUSIC

Burimi tjetër “The Oxford Compan-ion to Music” apo “Shoqëruesi imuzikës” përmban më shumë se 8,000artikuj të fushave të ndryshme të lëmisësë muzikës, përfshirë: kompozitorë, in-terpretues, dirigjent, vepra, instrumentedhe nota, forma dhe zhanre te ndry -shme, teori dhe studime nga më tëndryshme. Artikujt në këtë burim traj-tojnë ide dhe terminologji muzikore,stile dhe forma, pastaj ato merren me

F i g u r e 1 : K a t a l o g u e l e k t r o n i k i B K U K - s ë

F i g u r e 2 : K ë r k i m i n ë G r o v e M u s i c

26

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

BKUK

çështje të xhazit, muzikës popullore evallëzimit, kryesisht të traditës muzikoreperëndimore që prej mesjetës e deri nëditët e sotme.

THE OXFORD DICTIONARY OF MUSIC

Fjalori i Muzikës i Oksfordit përmbanmase 12,500 zëra, që mbulojnë tema tëndryshme të muzikës. Aty, po ashtu,përfshihen informacione për kompo -zitorë, dirigjentë, interpretues, vende, in-strumente, pastaj, për kritikë, producentë,e studiues të rangut botë ror, etj.

Ky fjalor nuk anashkalon edhe zëraqë i kushtohen operave dhe baletit, pas-taj orkestrave dhe kompanive muzikorenga e mbarë bota, shtëpive të ndryshmetë operave, sallave koncertale, festi-valeve muzikore me nam botëror, etj.Gjithsesi, që aty përmenden edhe stile eterma të ndryshëm, përfshirë çështje tëvokalit, notave për film, cikleve tëkëngëve, himneve, pastaj trajtesa përmuzikologjinë, akustikën, tonin, peri-udhat historike në muzikë, si dhe zëraqë kanë të bëjnë me instrumentet metela dhe me frymë.

ENCYCLOPEDIA OF POPULAR MUSIC

Enciklopedia e Muzikës Popullorepërfshinë mase 10 vëllime fizike, tan-imë që mund të kërkohen në mënyrëelektronike. Ajo ka më shumë se27,000 zëra që përfshijnë dhe mbulo-jnë po thuaj të gjitha temat nga muzikapopullore nga periudha e viteve 1900deri në ditët e sotme.

Kjo enciklopedi trajton xhazin,muzikën folklorike, repin, teknon, dhetema nga muzika botërore. Po ashtu,aty trajtohen edhe tema e zhanrre tëndryshme të muzikës popullore, si tren-det, stilet, vendet dhe festivaletmuzikore, pastaj ofron informacionepër artistët, si biografi dhe data tërëndësishme, përfshirë edhe disko-grafitë komplete me etiketat e al-bumeve, pastaj datën e produksionit sidhe një sistem të rangimit me 5 yje.

EBSCOHOST

EBSCOhost është në bazë të dhënashe përzier që përfshinë fusha të ndryshmetë dijes e që janë shumë të rëndësishmepër studentë e studiues. Ajo që na intere-son këtu është se çfarë përmban kjo bazëe larmishme për fushën e muzikës.Përndryshe nga burimet e Grove MusicOnline që mund të shfrytëzohen vetëmbrenda bibliotekës, burimet e EBSCO-host mund të përdoren brenda tërë terri-torit të Kosovës.

Në këtë kuadër, EBSCOHost përfsh-inë një varg titujsh nga fusha e muzikës.Kështu, Academic Search Premier, njëprej bazave të EBSCOHost, përmbanmbi 70 revista të fushës së muzikës, përtë përmendur disa prej tyre, si “Historiae muzikës popullore (Popular MusicHistory), Mësimdhënia e muzikës(Teaching Music), Revista e muzikësfolklorike (Folk Music Journal), Analizamuzikore (Music Analysis), Muzikaelektronike (Electronic Music), Revistae studimeve muzikore (Journal of Musi-cological Research), etj.

Më poshtë po japim një pamje tëbazës Academic Search Premier që ilus-tron një shfletim të titujve të revistavetë natyrës muzikore. Kërkimi është bërëduke futur fjalën “Music” në fushën eshfletimit të titujve të revistave, dheduke e kufizuar në kërkimin përmeslëmisë, e që solli mbi 70 tituj të revis-tave të kësaj fushe. Natyrisht se këtuishim të interesuar të shfaqnim një listëtë titujve të muzikës që gjinden në këtëbazë, por përdoruesit e specializuar apotë interesuar në një titull të caktuarmund ta shfrytëzojnë këtë metodë shfle-timi për ta shfletuar revistën e tyre tëpreferuar numër pas numri, apo artikullpas artikulli të një numri të caktuar.

MasterFILE Premier, nga ana tjetër,me dublikim të disa titujve që gjindenedhe në Academic Search Premier, përm-ban po ashtu mbi 80 tituj të fushës sëmuzikës, përfshirë tituj si “Kritika emuzikës bashkëkohore” (ContemporaryMusic Review), Perspektiva e Bahut

(Bach Perspective), Rolling stones,Muzika kanadeze (Canadian Music), etj.

Kërkimi në EBSCOHost, nëpërgjithësi, është i lehtë, duke të ofruarmënyra të ndryshme të kërkimit, si atëtekstual ashtu edhe vizual. Pastaj, kjobazë ofron edhe terma të ndryshëm tëkontrolluar të kërkimit që prodhojnërezultate më të sakta.

PËRFUNDIM

Për fund mund të themi se muzikaështë mjaft e pranishme në BibliotekënKombëtare dhe Universitare e Kosovëssi në formatin fizik ashtu edhe atë elek-tronik. Janë bërë përpjekje që të krijo-het një ambient i mirë fizik për vizitorëtdhe dashamirësit e muzikës në ambien-tet e Bibliotekës Muzikore në BKUK, sidhe janë përpunuar në katalogun elek-tronik më mijëra njësi bibliografike qëu ofrojnë përdoruesve dhe të intere-suarve informacion për thesarinmuzikor në BKUK. I ftojmë dhe shpre-sojmë që botuesit e muzikës si dhe pro-duksionet muzikore t’i përgjigjenpozitivisht detyrimeve të kopjes së de-tyrueshme të parapara në Ligjin për bib-liotekat, e që do të mundësonte qëBiblioteka Muzikore të jetë më e pasurme materialin muzikor të kësaj treve, sidhe do të përbënte parakushtin e ruajt-jes së atyre materialeve për gjeneratat eardhshme, një mision ky i dëshiruar ngae gjithë shoqëria.

Ndërsa, në kuadër të burimeve elek-tronike dhamë një pasqyrë të përmbled-hur të burimeve që ofrohen përmesabonimit nga BKUK, dhe mund tëthemi se ato janë të llojeve të ndryshmedhe mbulojnë fusha të ndryshme tëmuzikës, si nga forma ashtu edhe ngapërmbajtja.

Krejt në fund, mund të themi se Bib-lioteka e Muzikës po përpiqet t’i ofrojpërdoruesit e studiuesit të specializuarmuzikor qasje të formave të ndryshmenë materialet që i posedon. Biblioteka eMuzikës mbetet e përkushtuar në përm-bushjen sa më mirë të këtij misioni.

27

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

BIBLIOTEKA

Bibliotekat ngjashëm si arkivat,muzetë dhe qendrat e tjera in-formative, grumbullojnë, ruajnë

dhe vënë në dispozicion shumëllojsh-mëri të gjerë të materialeve, mjetevedhe formave të ndryshme, si: libra,dokumente në formë dorëshkrimeve,materiale hartografike, materiale arki-vore, dokumente të shtypura muzikore,dokumente audio-vizuale, fotografi,mikrofilma dhe materiale digjitale, tëcilat paraqesin mënyra të reja të ruajtjesdhe qasjes së informacionit.

Ato, gjithashtu, kanë koleksione tëshumta të gazetave dhe revistave.

Gazetat, si edhe mjetet e tjera komu-nikimi, janë burime të rëndësishme in-formative dhe jashtëzakonisht tëçmueshme për botën rreth nesh.

Ato zakonisht janë të lira, lehtë të arrit-shme, dhe kanë për qëllim informimin,edukimin dhe argëtimin.

Marrë në tërësi, gazetat shërbejnë siburime të cilat pasqyrojnë jetën tonë tëpërditshme, duke ofruar informacionembi ngjarjet aktuale politike, bizneset,artin e kulturën. Gjithashtu gazetatparaqesin raporte, faqe editoriale, rubrikakëshilluese, reklama, lajme sportive dheshumë gjëra të tjera që janë tërheqëse përt’i ruajtur.

Për me tepër, ato ofrojnë informacionetë përgjithshme vendore, kombëtare endërkombëtare.

Si rrjedhojë, informatat në gazeta janënë shkallë të madhe të kërkuara nga hu-lumtuesit, që rezulton në përdorimin emadh të këtyre koleksioneve.

Edhe pse ekziston ndjesia që e djesh-mja nuk është diçka e re, për bibliotekarëtdhe arkivistët, ky perceptim paraqet njësfidë shumë më të madhe.

Në gazeta publikohen ngjarje tëmëdha, që paraqesin tregime interesante

njerëzore, të cilat si tërësi, tregojnë histor-inë e jetës që ata prekin. Andaj, si burimprimar për informatat historike të vendit,të gjitha gazetat janë të rëndësishme tëruhen dhe konservohen.

Duke qenë të dhëna të besueshme, tëçështjeve të rëndësishme dhe duke ofruarimazhe të gjalla të ngjarjeve të ndryshme,gazetat janë bërë pjesë përbërëse eburimeve informative për studiuesit, gaze-tarët, avokatët, politikanët etj.

Implikimi i tyre në çështjet studimoretregon se gazetat luajnë rol të rëndësishëmdhe të pazëvendësueshëm në jetënakademike, sociale dhe kulturore tënjerëzve.

Andaj, ruajtja e këtyre koleksioneve tërëndësishme për brezat e ardhshëm ështëparë si një detyrë e kryesore e bib-liotekave.

Sidoqoftë, gazetat janë disa nga doku-mentet më të vështira që ruhen dhekonservohen.

Gazeta nuk është letër e cilësisë arki-vore. Në përgjithësi, gazetat nuk janë des-tinuar të jenë një mjet i përhershëm përruajtjen e informacionit, andaj, zakonisht,gazetat janë të shtypura në letër tëkualitetit të dobët, me përdorim tëngjyrës së cilësisë së dobët, me përmbajtjetë lartë të ligninës, dhe papastërti të tjera.

Për shkak të përmbajtjes së lartë tëligninës, gazetat shumë shpejt dobësohen,bëhen të verdha dhe të thyeshme.

Edhe përkundër asaj që lignina nukështë acid, në rastet e ekspozimit të nxe-

htësisë, dritës, lagështisë së lartë apo ndot-jes atmosferike, ajo nxit reaksione tëshumta acidike, të cilat shkaktojnë thyer-jen dhe degradimin e letrës.

Edhe pse gazetat mund të deacidfiko-hen (neutralizohen), për të nga dalë suardegradimin apo prishjen, pra pë seprapë,kjo masë preventivë nuk është emjaftueshme, duke marr para sysh se,gazetat do të vazhdojnë të përkeqësohen,pas një periudhe relativisht të shkurtër ko-hore. Gjithashtu, neutralizimi nuk do t’ibëj ato të bardha dhe elastike përsëri, pasigazetat të jenë bërë të verdha dhe tëthyeshme.

Kështu, duke qenë se gazetat janë njëburim i çmueshëm informacioni dhe njëmjet i rregullt reference, është e domos-doshme që ato të ruhen nga përkeqësimii mëtutjeshëm, ngase, një gjë e tillë,mund të çojë në humbjen e përhershmetë informacionit.

Dhe, zgjidhja më e mirë, për ruajtjendhe përdorimin e vazhdueshëm të përm-bajtjes intelektuale të gazetave, ështëpërmes transferimit të përmbajtjes së tyrenë një format tjetër, siç është fotokopjimi,mikrofilmimi ose digjitalizimit.

Megjithatë, se a do të ruhet ose jo,përmbajtja e koleksioneve të gazetave përtë ardhmen, varet më së shumti ngamënyra e ruajtjes së tyre.

Duke iu siguruar ruajtje sa më të mirë tëmundshme, ne marrim hapin e parë dhemë të rëndësishëm, në ruajtjen afatgjate tëpërmbajtjes së këtyre koleksioneve.

B e d r i j e M E K O L L I

KOLEKSIONI I GAZETAVE - RËNDËSIADHE RUAJTJA E TYRE

28

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

AKTUALITETE

Më 10 tetor në Sofje drejtorii Bibliotekës Kombëtaredhe Unive rsitare të

Kosovës, Prof. dr. Sali Bashota dhedrejtorja e Bibliotekës së Universitetittë Sofjes “Shën Kliment i Ohrit”, znj.Anna Angellova i shtrënguan duart nëlidhje me projektet e përbashkëtamidis të dyja institucioneve kulturore.Kështu lindi një bashkëpunim të ri nëfushën e kulturës, i cili tregon semarrëdhëniet midis dy shteteve janëduke mbajtur në nivele të ndryshme.Në Bullgari Prof. dr. Sali Bashotanjihet me figurën e tij të poetit.Denica Velleva, ish-studente e Degëssë Ballkanolo gjisë pranë Universitetittë Sofjes “Shën Kliment i Ohrit” kapërkthyer në bullgarish vepra të tij.

Prof. dr. Sali Bashota është pedagogi letërsisë dhe publicistikës shqiptarenë Universitetit të Prishtinës, kryere -daktor i revistës letrare “Jeta e re” dhedrejtor i Bibliotekës Kombëtare dheUniversitare të Kosovës. Më 10 tetorai na erdhi në Bullgari, ku u nën -shkrua një marrëveshje bashkëpunimime drejtoren e Bibliotekës së Uni versi -tetit “Shën Kliment i Ohrit” në Sofje,znj. Anna Angellova. “Ideja për

bashkëpunimin lindi para disa ditësh,kur morëm propozimin e kolegëvenga Prishtina dhe unë jam shumë e

kënaqur që e realizuam kaq shpejt, thadrejtorja e Bibliotekës në Sofje. - Jame mendimit se duhet inkurajuar puna

A n n a K A P I T A N O V A *

SOFJA DHE PRISHTINA HAPËN NJË RRUGËTË RE TË BASHKËPUNIMIT KULTUROR

Drejtori i Bibliotekës Kombëtare dhe Universitare të Kosovës, Prof. Dr. SaliBashota dhe drejtorja e Bibliotekës së Universitetit të Sofjes “Shën Kliment i Ohrit”,znj. Anna Angellova nënshkruan një marrëveshje bashkëpunimi.

Anna Kapitanova është albanologedhe punon gazetare e emisionit nëgjuhën shqipe në Radion Kombëtare tëBullgarisë. Teksti është botuar në ueb-faqen e kësaj radioje:http://bnr.bg/sites/sq/Culture/Pages/14102011_Sofja_Prishtina_biblioteka_libra.aspx

29

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

AKTUALITETE

e përbashkët e institucioneve kultu -rore në Ballkan me qëllim bashkimine vendeve të Ballkanit. Ne punojmëme të gjitha bibliotekat ballka nike.Mirëpo, midis Bibliotekës së Univer -sitetit të Sofjes dhe Biblio tekës Kom -bë tare dhe Universitare të Kosovës kanjë degë suplementare të këtij bashkë -punimi, që ka të bëjë me Sistemininformativ ALEPH. Pak janë biblio -tekat në Ballkan që punojnë me këtësistem të avangardës për ndih mënmetodike. Kolegët nga Prishtina do tëpërfitojnë nga përvoja jonë 124-vjeçare në organizimin e bibliotekësuniversitare.” Zonja Angellova theksoinevojën e marrëveshjes për shkëmbimstudentësh mes dy universiteteve.“Duke pasur parasysh që në Sofjestudiohet gjuha shqipe, për ne si bazëe studimit është shumë e rëndësishmetë kemi në dispozicion libra shqiptarë,qoftë libra mësimorë, qoftë fjalorë”,shtoi drejtorja.

Biblioteka Universitare e Sofjesgjithashtu do të dorëzojë në Prishtinëlibra të studiuesve të mëdhenj bullgarë.Në takim drejtorja Angellova ia dhuroiprofesorit Bashota “Historinë e Biblio -tekës së Universitet “Shën Kliment iOhrit” dhe “Botimet e mbledhura tëakademikut Stojan Argirov”. Ai ështëthemeluesi i shkenca ve bibliotekare nëvend dhe pedagogu i parë i kësaj fushenë periudhën nga 1919-ta deri më1923. Stojan Argirov ka qenë drejtorii parë i Bibliotekës së Universitetit“Shën Kliment i Ohrit” dhe nëvazhdim prej 36 vjetëve ka ndërtuarbibliotekën si një institucion evropianmodern. Po ashtu zonja Angellovadorëzoi Vëllimin e librave të rrallë dhetë çmuar që ruhen në BibliotekënUniversitare të Sofjes. Ky botim dolinë treg me rast të përvjetorin e 120-tënga themelimi i Bibliotekës më 1888.Biblioteka Universitare krenohet me 2

milionë 330 mijë librash dhe ështëinstitucioni i dytë kulturor pasBibliotekës Kombëtare për nga pasuriae botimeve. Prof. dr. Sali Bashotagjithashtu dhuroi një sërë botimesh, sidhe skulpturën e vogël të perëndisë sëtokës - hyjnesha nënë.

Dy drejtorët patën takim merektorin e Universitetit të Sofjes “ShënKliment i Ohrit”, Prof. Dr. Ivan Illçev.Duke qenë edhe pedagog i historisë,rektori përshëndeti bashkë punimindhe tha se do të dërgojë studentët e tijtë interesuar për histo rinë ballkanikeqë të speciali zojnë në Universitetin ePrishtinës. Në këtë drejtim në Degën eBallkanologjisë pranë Universitetit tëSofjes u hapën kurse të posaçmesuplementare të gjuhës shqipe, kustudentët e degës së historisë dheetnologjisë ta mësojnë atë. Në takimprofesoresha e gjuhës dhe letërsisëshqiptare, Doc. Rusana Bjeleri uadorëzoi të pranishmëve kopjet eveprave të përkthyera të poetit SaliBashota. Ajo i bëri thirrje rektorit që të

hapet një kuotë pranimi për studentëte Kosovës, të cilët dëshirojnë të marrinpjesë në shkollat verore të gjuhësbullgare për të huajt. Ky propozimerdhi në lidhje me pjesëmarrjenbullgare në Seminarin për Gjuhën,Kulturën dhe Letërsinë Shqiptare nëPrishtinë, ku studentët bullgarë janë tëpranishëm që nga edicioni i parë iaktivitetit. Vetë Prof. Dr. Bashotatheksoi pjesëmarrjen tonë në seminar,duke shtuar se referimet e studentëvebullgarë janë kontribuar shumë nënjohjen e pasurisë kulture bullgareandej. Në shenjë mirënjohje dherespekti profesori ia dhuroj rektoritIllçev hartën e Kosovës të gdhendurme kristalet e Trepçës. Në të gjithatakimet e Prof. Dr. Sali Bashota nëSofje e pranishme ishte ambasadorja eRepublikës së Kosovës në Bullgari, znj.Ariana Zherka - Hoxha, e cila deklaroise “hap pas hapi do të shkojmë drejtrealizimit të projekteve më të mëdhamidis të dyja institucioneve në nivele tëndryshme.”

Drejtori i Bibliotekës Kombëtare dhe Universitare të Kosovës Prof. dr. Sali Bashotadhe ambasadorja e Republikës së Kosovës në Bullgari, Shkëlqesia e Saj Znj. ArianaZherka – Hoxha gjatë kohës së takimit me Rektorin e Universitetit të Sofjes “ShënKliment i Ohrit” Prof. dr. Ivan Illçev.

30

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

AKTUALITETE

Në organizim të BibliotekësKombëtare të Shqipërisë dheAmbasadës së Shteteve të

Bashkuara të Amerikës në Tiranë, nga28-29 shtator, zhvilloi punimet konfer-enca shkencore ndërkombëtare metemën: ,,Bibliotekat në epokën digji-tale”. Në këtë Konference morën pjesëspecialistë të Bibliotekës Kombëtare tëShqipërisë, të Bibliotekës Kombëtaredhe Universitare të Kosovës, të bib-liotekave publike, universitare dhe in-stitucionale të Shqipërisë, si dhepunonjës të American Corner - tëShqipërisë dhe të Kosovës.

Në konferencë e paraqitën specialistëtë bibliotekarisë nga ShBA-ja: z. JasonM. Yasner, zv/drejtor i BibliotekësBotërore Digjitale (BBD) në Bib-liotekën e Kongresit në Uashington, z.Grant G. Harris - i Bibliotekës së Kon-gresit, mes të tjerash edhe kurator ikoleksioneve shqiptare atje, si dhe z.Aaron J. Trehub, zv/dekan për tekno -logjinë në Universitetin e Auburnit nëAlabama.

Në hapje të konferencës ishin tëpranishëm edhe znj. Zana Turku,zv/ministre e Turizmit, Kulturës, Rinisëdhe Sporte ve; znj. Deborah A. Jones, engarkuara me punë e AmbasadësAmeri kane; z. Sali Bashota, drejtor iBibliotekës Kombëtare dhe Universitaretë Kosovës etj.

Konferencën e hapi - znj. EtlevaDomi, zv/drejtore e Bibliotekës Kom-bëtare të Shqipërisë, e cila theksoi sepunimet e kësaj Konference zhvillohennë një kohë kur flitet për procese inte-grimesh e globalizimesh dhe kur disku-tohet për përqasje në burime digjitaledhe bëhen përpjekje për krijime por-talesh e ndërmerren nisma dhe projektepër përfshirje në rrjetin global jo vetëmtë bibliotekave, por edhe të muzeve dhearkivave.

Në pamundësi për të marrë pjesë, nëkëtë konferencë, u lexua letra që z.James H. Billington, drejtor i Bib-liotekës së Kongresit në Uashington, ika dërguar drejtorit të BibliotekësKombëtare të Shqipërisë - Prof. dr.Aurel Plasarit.

Konferencën e përshëndeti edhe znj.Deborah Jones, e ngarkuara me punë eAmbasadës Amerikane, e cila vlerësoilartë bashkëpunimin mes BKSH dheAmbasadës Amerikane. Duke vlerësuarse Shqipëria ka arritur standardet ndër -kombëtare për t’u anëtarësuar në Bib-liotekën Botërore Digjitale, ajo i dorëzoiz. Aurel Plasari Kartën e anëtarësimit tëShqipërisë, nëpërmjet Bibliotekës së sajKombëtare, në Biblio te kën BotëroreDigjitale, partneritet i Bibliotekës sëKongresit dhe UNESCO-s.

Z. Plasari, duka falënderuar për mar-rjen e Kartës së anëtarësimit me të drejtatë plota të Bibliotekës Kombëtare tëShqipërisë në Bibliotekën DigjitaleBotërore, i dorëzoi, përfaqësueses sëAmbasadës Amerikane në Tiranë, dhu-ratë një kopje të versionit të digjitalizuartë koleksionit të revistës ,,Albania”.Sipas z. Plasari, për dy arsye, simbolik-isht, është zgjedhur t’u dhurohet kykoleksion i digjitalizuar: së pari, FaikKonica ka qenë ambasador i Shqipërisënë Uashington, një shqiptar i madh dhenjëkohësisht amerikan i shquar dhe sëdyti, ky material do të jetë simbolikishti pari që do të depozitohet në Bib-liotekën Botërore Digjitale”.

Ditën e dytë të konferencës, special-istët nga ShBA mbajtën ligjërata përzhvillimet e bibliotekave digjitale dhepërvojat amerikane në këtë fushë.

Ligjërata e Z. Jason Yasner, me temën:“Biblioteka Digjitale Botërore: pano -ramë e përgjithshme”, trajtoi në mënyrëtë gjithanshme misionin e BibliotekësDigjitale Botërore, format që ajo ofron

për digjitalizim e materialeve bibliote -kare dhe mundësinë e qasjes në internet.Gjithashtu shtjelloi veçantitë dhe karak-teristikat e uebsajtit të BBD-së.

Z. Grant Harris, në ligjëratën: “Nis-mat digjitale në Bibliotekën e Kongre-sit”, elaburoi punën dhe programin eBibliotekës së Kongresit “Kujtesaamerikane”, duke u ndalur më shumë nësektorët e dorëshkrimeve, gravurave, fo-tografive, si dhe në gjeografi dhe harta.

Për përvojën e bibliotekave digjitalenë Amerikë, ishte edhe ligjërata e z.Aaron Trehub: ,,Bibliotekat në epokëndigjitale: përvojë nga Shtetet eBashkuara”. Ai mori si shembull Uni-versitetin e Auburnit në Alabama dhebibliotekat e tij, duke dhënë një infor-macion edhe për bibliotekat e gjener-atës së ardhshme, si: entet botuesedigjitale, laboratorë, baza testimi dheqendrat ndihmëse dhe administruesedigjitale.

Në fund të kësaj konference, u nx-orën konkluzionet sipas të cilave pjesë-marrësit tanimë kanë një pamje më tëplotë për bibliotekat në epokën e sotmetë digjitalizimit. Mbështetur në kon-kluzionet e Konferencës, mbetet detyrëe bibliotekave tona përmirësimi i punëspër ridimensionimin e rolit dhe të funk-sioneve të tyre në partneritet me insti-tucione të tjera të kujtesës, si: arkivatdhe muzetë; përfshirja në zhvillimet ediktuara nga puna në mjedisin digjital;aftësimi në teknologjinë digjitale dhepërmirësimi i proceseve bibliotekare dhei shërbimeve për përdoruesit.

Kjo konferencë ishte një rast i mirëedhe për punonjësit e Bibliotekës Kom-bëtare të Kosovës, të cilët janë në procestë implementimit të projektit për digji-talizimin e koleksioneve të BKUK-së, ecila, po ashtu, ka për synim anëtarësiminnë Bibliotekën Digjitale Botërore.

Izet Abdyli

NË TIRANË U MBAJT KONFERENCA: BIBLIOTEKAT NË EPOKËN DIGJITALE

31

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011

AKTUALITETE

HAPET BIBLIOTEKA SHKOLLORE NË MIRUSHË TË MALISHEVËS

Prishtinë, 22 tetor 2011

Është hapur Bibliotekashkollore në Mirushë tëMalishevës me ndihmën

dhe përkrahjen e Bibliotekës Kom-bëtare dhe Universitare e Kosovës.Hapja e kësaj biblioteke shkollorepërkon me nismën e BKUK-së, qëbashkë me shtëpi botuese të njo-hura të Kosovës, të hapet nga njëbibliotekë shkollore për çdo vit, nëshenjë të Ditës Ndërkombëtare tëLibrit dhe e të Drejtës së Autorit.

Në kuadër të këtij projekti, drej-tori i BKUK-së – Dr. Sali Bashota,në një solemnitet rasti, bibliotekëssë shkollës “Labinot Krasniqi” tëMirushës, komuna e Malishevës, ika dhuruar 740 tituj librash - liter-aturë për fëmijë dhe të rritur, dukemundësuar, nëpërmjet këtij dona-cioni, themelimin e kësaj bib-lioteke.

Diana Topalli

Në kuadër të aktiviteteve të“Javës Ndërkombëtare tëNjeriut me Shkop të

Bardhë”, në Bibliotekën Kombëtaredhe Universitare të Kosovës, ështëhapur Kabineti i Informatikës përstudentë të verbër, projekt imbështetur financiarisht nga Am-basada e Çekisë në Kosovë.

Në këtë aktivitet morën pjesë:Ministri i Arsimit, Shkencës dheTeknologjisë - Ramë Buja, Sekretarii Ambasadës së Çekisë në Prishtinë- Vaslav Kuzhelka, Kryetari iShoqatës së të Verbërve - Bujar

Kadriu, Elishka Slavikova, përfaqë-suese e organizatës People In-need,Drejtori i Bibliotekës Kombëtaredhe Universitare të Kosovës - SaliBashota, si dhe përfaqësues dheanëtarë të komunitetit të të ver-bërve.

Ky kabinet i informatikës do tëplotësojë nevojat për lexim dhestudim për studentët e verbër tëUniversitetit të Prishtinës, dukeofruar mundësi dhe qasje të përsh-tatshme për kërkim në fushën eteknologjisë së informacionit.

Diana Topalli

Në organizim të BibliotekësKombëtare dhe Universitaree Kosovës, është mbajtur një

takim me drejtorët e bibliotekavendërkomunale, me qëllim të koor-dinimit të bashkëpunimit të këtyrebibliotekave me BKUK-në.

Drejtori i BKUK-së, z. Sali Bashota,pas paraqitjes së shqetë simeve nga

udhëheqësit e këtyre bibliotekavepër vështirësitë me të cilat po bal-lafaqohen, ka shprehur gatishmërinëqë të ofrojë ndihmën profesionalepër aftësim të stafit të këtyre bib-liotekave, veçanërisht në fushë tëpërpunimit të koleksioneve.

Ky takim, gjithashtu, ka aktualizuaredhe nevojën e një bashkë punimi më

të ngushtë midis drejtorëve të këtyrebibliotekave dhe udhëheqësve tëkomunave, duke nën kuptuar këtuedhe takime konsultuese me drejtorëte Drejtorive të Kulturës, me qëllim tënjë koordinimi më të mirë që përkonme zhvillimin e planeve dhe të projek-teve që kanë këto biblioteka.

Izet Abdyli

TAKIM ME DREJTORËT E BIBLIOTEKAVE NDËRKOMUNALE

AMBASADA E ÇEKISË NË KOSOVË- KABINET TË INFORMATIKËS PËR

STUDENTËT E VERBËR

KOSOVA: VËSHTRIM MONOGRAFIK, PRISHTINË, AKADEMIA E SHKENCAVE DHE ARTEVE TË KOSOVËS, 2011, 646 F.

Në mungesëtë një enciklopedie për Kosovën,sidomos pas pavarësisë së shtetit të Kosovës,me gjithë vështirësitë për vjeljen e shpejtë të të dhënave, Akademia e Shkencave dheArteve të Kosovës ka hartuar një libër të natyrës monografike me vështrim, natyrë dhe

synime monografike për Kosovën. Botimi nuk është menduar të jetë i natyrës enciklopedike, pori ndërtuar sipas fushave. Tekstet e fushave të ndryshme janë të përmbledhura dhe të shkruara nëformën e teksteve enciklopedike, në mënyrë që të lehtësohet përdorimi dhe leximi i shpejtë. Ky vështrim monografik përfshin të dhënat më të përgjithshme në të gjitha fushat,duke filluar me pozitën gjeografike, reliefin, klimën, florën, faunën, popullsinë,vendbanimet, qytetet dhe arkitekturën e tyre, zejet; historinë e lashtë, mesjetën, kohëne re dhe kohën më të re; ekonominë me burimet, transicionin ekonomik, tregunfinanciar, tregun e punës, etj.; pastaj arsimin fillor, arsimin e mesëm dhe arsimin e lartë.Gjithashtu, ky botim përfshin edhe shëndetësinë me historinë e mjekësisë, kujdesinmjekësor me shkencën dhe institucionet e saj, gjuhët dhe kulturat me aspektet e tyretë kulturës, gjuhës dhe të letërsisë, muzikës, arteve figurative, sportit, teatrit, filmit; dheme një përfshirje përkatëse të zhvillimeve politike e shoqërore të periudhës sëautonomisë, pastaj të viteve nëntëdhjetë të shekullit XX dhe pas vitit 1999. Në fund është dhënë edhe një bibliografi e përmbledhëse për Kosovën, ku janëpërfshirë edhe autorët që kanë referuar në punimet përkatëse në monografi. Bibliografia është plotësuar ndjeshëm me njësiqë kujtohen me interes për fusha të ndryshme të historisë, jetës dhe të veprimtarisë në Kosovë dhe lidhur me Kosovën. Në fund të shpresojmë se edhe kjo vepër do të shërbejë si nxitje po ashtu që në të ardhmen të krijohet një qendërdokumentacioni me informacione më të sistemuara për punë të këtij lloji.

ROBERT ELSIE, FJALOR HISTORIK I KOSOVËS, TIRANË, SKANDERBEG BOOKS, 2011, 436 F.

Albanologu dhe studiuesi i njohur Robert Elsie prezanton para lexuesve botimin e radhës Fjalor historik i Kosovës. Ky botimvjen i zgjeruar dhe i rishikuar në mënyrë të konsiderueshme dhe i jep lexuesitinformacione më të fundit për Kosovën dhe popullin e saj deri në mes të vitit 2010,periudhë ku përfshin edhe administrimin ndërkombëtar deri te shpallja e pavarësisëe më tej.Autori në këtë botim orvatet të balancojë këtë problem dhe ta paraqesë Kosovën nënjë kornizë më të gjerë. Ashtu si botimi i parë, por me më shumë informacione përnjë gamë të gjerë temash, edhe ky botim na ofron elementet thelbësore për të kuptuarse nga çfarë përbëhet ky shtet dhe problemet me të cilat vazhdon të përballet. Autorishpreson t’i japë lexuesit informacion për Kosovën si një vend me disa kultura dhe,siç mund të thotë dikush me paksa ironi, me disa histori. Ky botim përfshin mëse 475 zëra, ku pjesa më e madhe u kushtohet njerëzve dhepersonaliteteve. Këta nuk janë vetëm figura historike, por edhe figura të sotmepublike dhe udhëheqës politikë, si dhe individë që kanë dhënë kontribute të shquaranë arte dhe shkencë. Gjithashtu, në këtë botim janë përfshirë edhe një pjesë einstitucioneve të vendit dhe është dhënë një përshkrim i shkurtër për rolin dherëndësinë e tyre. Po ashtu, autori nuk ka lënë pas dore edhe pakicat kombëtare:serbët, boshnjakët, romët dhe turqit. Ky vëllim niset nga realiteti i Kosovës së sotmetë pasluftës, si një vend kryesisht shqipfolës. Në përputhje me këtë, aty ku nuk specifikohet ndryshe, zërat për personat bëjnëfjalë për individë nga grupi i shumicës shqiptare, i cili përbën rreth 92 për qind të popullsisë. Shpresojmë që ky vëllim t’ua lehtësojë disi lexuesve barrën e të kuptuarit të kësaj historie dhe t’i ndihmojë ata ta njohinKosovën, anëtaren e re të familjes evropiane.

Bukurije HALITI

32 BOTIME

VITI 8 • NUMRI 2 • 2011