ankara haci bayram velİ Ünİversİtesİisamveri.org/pdfdrg/g00573/2018/2018_ozkafaf.pdf · 2019....

ANKARA HACI BAYRAM VELİ ÜNİVERSİTESİ Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi

IV. ULUSLARARASI ALEVİLİK VE BEKTAŞİLİK SEMPOZYUMU (18-20 EKİM 2018 ANKARA)

BİLDİRİLER KİTABI

Editörler:

Doç. Dr. Orhan KURTOĞLU

Dr. Ayşe ÇAMKARA ERGİNER

1. CİLT

ANKARA- 2018

265

* Doç. Dr, Marmara Üniversitesi, Türkiye, [email protected]

EHL-İ BEYT ve HACI BEKTÂŞ-I VELÎ MUHTEVALI HAT ESERLERİ

Caligraphy Works About Āl Al-Bayt and Haji Bektash Velî

Fatih ÖZKAFA*Öz

Türk-İslam kültüründe Ehl-i Beyt sevgisi, çok sayıda eser ile hat sanatına yansımıştır. Muhtelif yazı çeşitleriyle ve birbirinden farklı tasarım şekilleriyle, “pençe-i âl-i abâ” olarak da bilinen “Hz. Muhammed (s.a.v.), Hz. Ali (r.a.), Hz. Fatıma (r.anha), Hz. Hasan (r.a.) ve Hz. Hü-seyin (r.a.) isimlerini ihtiva eden hat levhalarının yazılması bir gelenek olmuştur. Sadece “Ali ve Fatıma (r.anhüm)” veya sadece “Ali (r.a)” yazılı olan levhalar de mevcuttur. Bilhassa “Ali” ismi kûfî/ma’kılî yazı çeşitleriyle birçok mimari eserde karşımıza çıkmaktadır. “Ali” isminin muhtelif tasarımlara elverişli olan yapısı sebebiyle çok sayıda müsennâ, girift veya geometrik örneği görülmüştür. Bu örneklerin, “yazı çeşitleri”, “tasarım şekilleri”, “uygulama teknikleri” bakımından tasnife tabi tutulması gerektiği gibi estetik açıdan da tahlil edilmesi gerekmektedir. Hz. Ali ile ilgili hadis-i şerifler, beyitler ve diğer ibareler yine ayrı bir grupta değerlendirilmeli-dir. Levha geleneğinde, Hacı Bektaş-ı Velî Hazretleri’nin isminin tâc-ı şerîf şeklinde istiflendiği eserler de kültür mirasının zenginliğini gösteren tasavvufî örneklerdir. Bu levhaların büyük çoğunluğu celî sülüs hattıyla yazılmıştır ve meşhur hattatlara aittir. Mevcut eserlerden bir kısmı ise restorasyona ihtiyaç duymaktadır. Sözkonusu levhalar üzerine yeterince müstakil araştırma ne yazık ki yapılmamıştır. Bu çalışma; müzelerde, mimari yapılarda veya özel koleksiyonlarda yer alan Ehl-i Beyt, Hz. Ali ve Hacı Bektaş-ı Velî içerikli hat eserlerinin tasnif edilerek estetik bakımdan tahlil edilmesini amaçlamaktadır.

Anahtar Kavramlar: Ehl-i Beyt, Hz. Ali, Hacı Bektaş-ı Veli, Hat Sanatı, Hattat.

Abstract

The love of Āl al-Bayt has been reflected in the art of Islamic calligraphy with a number of works. It has become a tradition to write calligraphic works including the names “Prophet Muhammad, The Caliph Ali, Fatima (doughter of The Prophet), Hasan and Hussein (grand-children of The Prophet Muhammed)”. A great number of simetric, intricate or geometric ex-amples of Islamic calligraphy works including the name “Ali” were written as the wording of “Ali” is conducive to a wide range of designs. These examples are to be classified in terms of their “calligraphic scripts”, “design shapes” and “application techniques”. Besides, hadiths of Prophet Muhammed, couplets and other inscriptions about Ali are to be regarded as another class. In calligraphy tradition, the works in which the name of Haji Bektash Velî are inscribed in the form of tâc-ı sheriff are sufistic examples that indicate the richness of cultural heritage. Most of these panels were written in jelly thuluth calligraphy and belong to famous calligra-phers. Unfortunately, these calligraphic works were not adequately studies. This study aims to classify and examine calligraphies including Āl al-Bayt and Ali, which are found in museums, monumental buildings and special collections.

Keywords: Al al-Beyt, Ali, Haj Bektash Veli, Calligraphy Art, Calligrapher.

Fatih ÖZKAFA

266IV. ULUSLARARASI ALEVİLİK VE BEKTAŞİLİK SEMPOZYUMU (18-20 EKİM 2018 ANKARA) BİLDİRİLER KİTABI

1. Giriş

Hat sanatında en çok tercih edilen metinler, âyet-i kerîmeler ve hadis-i şeriflerdir. Lafz-ı Celâl, İsm-i Nebî, Ehl-i Beyt, Çehar Yâr-ı Güzîn, Hilye-i Saâdet, Esmâü’l-Hüsnâ, Esmâ-i Nebî, kelâm-ı kibar muhtevalı eser sayısı da çok fazladır. Tekke levhaları olarak bilinen eserler de hat sanatı tarihinde büyük ehemmiyeti haizdir. Yekün olarak çok fazla olan bu tip eserler muh-telif müzelerde, kütüphanelerde ve koleksiyonlarda yer almaktadır. Tekke ve zaviyelerin 1925 yılında kapatılmasından sonra buralardan toplanan eşya arasında elbette hat levhaları da vardır. Bu levhalardan birçoğu Etnoğrafya müzelerinde ve başka kurumlarda muhafaza altına alınmış; çok az kısmı ise teşhire konmuştur. Kaybolan veya çalınan eser sayısı da azımsanmayacak kadar çoktur. Müze depolarında yıllarca bekletilen eserlerden yüzlercesi elverişsiz ortamların etkisiyle rutûbetlenmiş, dökülmüş, yıpranmış ve haşere mübtelâsıyla telef olmuştur.

Hat literatüründe “tekke yazısı” denildiğinde genellikle tekke mahsû-lü olup estetik seviye bakımından alt kategoride yer alan levhalar anlaşılır. Bunun sebebi ise bir tekkeye mensup olan dervişlerden hat sanatıyla ama-tör de olsa iştigal eden kimselerin, intisap ettikleri tarikatın pîrine hürmeten onun adını yazmış olmalarıdır. Bu gibi levhaların çoğu tekkelere bağışlanarak asılmıştır. Bununla birlikte, herhangi bir “Hazreti Pîr”in adını ihtiva ettiği için “tekke levhası” olarak vasıflandırılan ve meşhur hattatlar tarafından yazılmış olan, estetik kıymeti çok yüksek olan hat eserleri de vardır. Bilhassa Osmanlı döneminin son asırlarında eser vermiş büyük hattatların önemli bir kısmının mutlaka “Hazreti Pîr” levhası mevcuttur. Bu hattatlar genellikle bağlı oldukla-rı tarikatın müessisi olan zatın ismini yazmışlardır. Birden fazla tarikat pîrinin adını yazan hattatlar da vardır. Bunlar, mensubu olmadıkları halde o tarikata muhabbet duyan hattatlar olabileceği gibi, özel sipariş üzerine o isimleri de yazmış olan hattatlar olabilir.

Tarikat şubeleri içinde sanata ve sanatkâr yetiştirmeye en çok önem veren tasavvufî kurumun Mevlevîlik olduğunu söyleyebiliriz. Ya Hazreti Mevlâna sayıca daha fazla olması bile bunun göstergelerinden biridir. Ay-rıca sanat malzemelerinin imalini yine büyük ölçüde Mevlevî sanatkârlar ve zanaatkârlar gerçekleştirmiştir. Dolayısıyla Türk sanat tarihini değerlendirir-ken Hz. Mevlâna müridânını ve muhibbanını zikretmemek büyük bir eksiklik olacaktır (Can, 1995: 198-202; Çelebi, 1957: 148; Gölpınarlı, 1983: 449-456;

Ehl-i Beyt ve Hacı Bektâş-ı Velî Muhtevalı Hat Eserleri


Köprülü 1981: 246-248). Mevlevîlik düşüncesi, sanatı hiçbir zaman irfandan uzakta tutmamıştır. Hatta öyle ki; Mutlak Sanatkâr’ın sonsuz yaratıcı kud-retinden insanın ilham almasını ve bütün hayatını estetize etmesini tavsiye etmiştir (Cunbur, 1991: 67-74; Derman, 1973: 10-14; Yakıt, 2002: 51-59). Türk Hat Sanatı Tarihini incelediğimizde, bu sanatta ün yapmış, hattâ ekol olmuş birçok hattatın, Mevlevî ya da Mevlânâ muhibbi olduğunu görmekte-yiz. Burada sözkonusu hattatların hepsinin ismini saymak mümkün değildir; ancak en önemlilerini zikretmeden de geçemeyiz. Mehmed Emin Dede, Suud Bey, Hasan Leylek Dede, Naili Efendi, Mehmet Bahir Efendi, Hulûsî Efen-di, Kıbrısîzâde İsmail Hakkı Efendi, Ömer Vasfi Efendi, Tahir Efendi, Rif’at Bey, Hamid Aytaç gibi önemli isimlerle, Sultan III. Selim ve Sultan M. Reşad gibi bazı padişahlar en çok bilinenlerdir (Alparslan, 1973: 9-15; Alparslan, ts: 206-209; Alparslan, 1999; Arbaş, 1999: 93-99; Bayat, 1991: 81-99; Derman, 1974: 68; Derman, 2002: 203-212; Habib, 1305: 240-261; İnal, 1955: 481-644; Küçük, 2007: 507-527; Uzluk, 1957: 1).

Bu çalışmada inceleyeceğimiz levhalar, hat eserleri arasında dikkat çeki-ci miktarda olan Ehl-i Beyt ve Hacı Bektâş-ı Velî (k.s.) muhtevalı hat levha-lardır. Melâmetî’ten doğan tarikatlar arasında yer alan Bektaşîliğin müessisi kabul edilen Hacı Bektaş-ı Velî’nin de birçok evliyâ gibi Peygamber Efendi-miz (s.a.v.)’in soyundan geldiğine dair bilgiler ışığında (Gölpınarlı, 1969: 272) Ehl-i Beyt ile Hacı Bektaş-ı Velî arasında kuvvetli bir bağ olduğunu rahatlık-la söyleyebiliriz. Anadolu’nun fethini ve İslâmlaştırılmasını bir iman borcu olarak gören Yesevî ocağının Türkmen erenleri kafilesine katılan Hacı Bek-taş-ı Velî de Horasan’dan hacca da niyet ederek Anadolu’ya gelmiştir (Fığlalı, 1991:144). Birçok farklı inanca ev sahipliği yapmış olan Anadolu, Bektâşîliği de sahiplenerek kendi kültürüyle yoğurmuştur. Bakış açılarındaki farklılık-ların da etkisiyle Bektâşîler arasından resim sanatıyla ilgilenen sanatçıların, diğer tarikatlara nispetle daha fazla yetiştiğini ileri sürmek mümkündür. Re-simlerinde dinî konulara yer veren ve bazı İslâm büyükleriyle Hz. Ali’nin re-simlerini çizen Bektaşî sanatçıların taş ve alçı üzerine kabartma resimleri de mevcuttur (Odyakmaz, 1988: 336). Hz. Ali ve Hacı Bektâş-ı Velî muhtevalı bazı hat levhalarında rastlanan sûretler ve hayvan resimleri bu hükmü teyit et-mektedir. Diğer tarikat pîrlerinin isimlerini ihtiva eden hat levhalarında canlı tasvirlerine rastlamak pek mümkün değildir.

Resim-yoğun yazılı levhalardaki yazılar, hat sanatı bakımından genel-

Fatih ÖZKAFA


likle kayda değer olmadığı için bir iki önemli örnek dışında buraya alınma-mıştır. Bu çalışmada, hat çeşidi ve dönem bakımından herhangi bir sınırlama konmamış olmakla birlikte meşhur hattatlara ait Ehl-i Beyt ve Hacı Bektâş-ı Velî (k.s.) muhtevalı levhalara özellikle yer verilmeye çalışılmıştır. Ancak es-tetik seviyesi çok yüksek olmasa da tasarım yönüyle ilgi çekici ve istisnaî olan levhalardan bazı örnekler alınmıştır. Tarihi belli olan levhalar eskiden yeniye doğru sıralanarak incelenmiştir. Tarihsiz levhalar ise, tarihi belli olan levhalardan hangisinin muhtevasıyla daha yakından ilişkili ise onun akabinde incelenmiştir. İncelenen levhaların ibaresi verilmiş, ketebe kaydı varsa hat-tat ismi zikredilmiş ve yazıların harf bünyeleriyle istif özellikleri hakkında estetik tahliller yapılmıştır. Tezhibi ve tezyinatı hakkında da kısaca bilgi ve-rilmiştir. Bu çalışmanın hacmini zorlamamak için hattatların hayatı hakkında bilgiye yer verilmemiştir.

Ehl-i Beyt konulu levhalar arasında “İnnemâ Yürîdullahu...” diye başla-yan âyet (Ahzâb, 33/33) ile “lî hamsetün...” şeklinde başlayan meşhur şiirin yazıldığı levhalara öncelik verilmiştir. Daha sonra Pençe-i Âl-i Abâ isimlerini havi levhalar incelenmiştir. Bunlardan Hz. Ali ve Hz. Fâtıma (r.anhüm) isim-lerini içeren levhalara da birkaç örnek verilmiştir. Ancak sadece Hz. Ali (r.a.) isminin yazıldığı levhalar bu çalışmanın kapsamına alınmamıştır. Çünkü bu konu daha önce “Osmanlı Hat Sanatında Hz. Ali” başlıklı tebliği ile M. Uğur Derman tarafından yayımlanmıştır (Derman, 2005: 277-288).

2. Ehl-i Beyt ve Hacı Bektâş-ı Velî Muhtevalı Hat Eserleri

2.1. Ahzâb Sûresi 33. âyetin, Ehl-i Beyt ile ilgili olan son kısmındaki “İnnemâ Yürîdullahu li yüzhibe ankümü’r-ricse ehle’l-beyti ve yutahhiraküm tathîrâ(n)” (Ey Peygamber’in ev halkı! Allah sizden ancak günah kirini gider-mek ve sizi tertemiz yapmak istiyor) ibaresinin celî sülüs hattıyla Hâmid Aytaç tarafından yazıldığı levha 1383 tarihlidir. Harf bünyeleri ve istif dengesi ba-kımından Hâmid Aytaç’ın en olgun yazılarından olan bu eser, yazıyla uyumlu bir şekilde tezhiplenmiştir (Fotoğraf 1).

2.2. Mahmud Celâleddin Efendi tarafından açık renk kağıt üzerine altın ile yazılmış olan sülüs levhada “Veba/Taun duası” olarak bilinen “Lî hamse-tun utfî biha harra’l-vebâi’l-hatıme/el-Mustafa ve’l-Murtezâ vebnâhuma ve Fatıma (beş şey vardır ki ateşi söndürür: Mustafâ –s.a.v.- ve Murtezâ -Hz. Ali- ve iki oğlu -Hasan ile Hüseyin- ve Fâtıma)” ibaresi yazılıdır. Bunun altına ise daha ince bir kalemle “tahassantu bismillahi ve tevesseltu birasûlihi’l-Kerîm,



şâzire, nâsıra, erîşa, bedîşa, emrava, garfit rıdvanullahi aleyhim ecmaîn” iba-resi yer almaktadır. Yazının etrafına cetvel çekilmiş ve koyu zeminli dış per-vaza yarı natüralist üslupla, çiçeklerden ve yapraklardan teşekkül eden bir tezyinat yapılmıştır (Fotoğraf 2).

2.3. Yesarîzade Mustafa İzzet Efendi tarafından celî ta’lîk hattıyla ve ze-rendud tekniğiyle yazılmış olan 1249 (M. 1833) tarihli levhada vebâ duası olarak bilinen şu metin yer almaktadır:

Lî hamsetün utfî bihâ harra’l-hatûbi’l-HâtımetiEl-Mustafâ ve’l-Murtezâ ve’bnâhümâ ve’l-FâtımetiVe hamsetühû ahfâdühüm ulu’t-taviyyeti’s-sâlimetiEl-Kutbu İdrisü’llezî lehü’l-meziyyetü’d-dâimetüVe’bnü Meşîşin Neclühû Muhyi’l-Kulûbi’n-NâimetiVe’ş-Şâzeliyyü tilmîzühû zü’l-menkıbati’l-kaimetiVe’l-Geylâniyyü min nefsihî fi’l-celâli’l-hâimetiVe’bnü Süleyman el-Cezûlîyyi zü’l-Meâni’l-lâzimetiBicâhihim Ya Rabbena utfü’n-nâra’l-hâtımete

Bu ibarenin meâli özetle şöyledir: “Beş kimse vardır ki onlarla büyük yangınlar/ateşler söner: Hz. Muhammed s.a.v., Hz. Ali, Hz. Hasan Hz. Hüse-yin ve Hz. Fatıma (r.anhum). Beş kimse de vardır ki bunlarla insan sıhhatli bir kişilik elde eder: Kutub İdrîs, İbn Meşîş, Şazelî, Geylanî ve İbn Süleyman el-Cezûlî.”

Ahşaba marufle yeşil kağıt üzerine beş satır halinde tasarlanmış olup ilk dört iki sütuna, son satır ise üç sütuna ayrılmıştır. Son satırın sağ ve sol kartuşlarına daha ince kalemle “ketebehu’l-abdü’d-dâî Yesarîzade Mustafa İzzet ğaferallahu zünûbehumâ (bunu duacı kul Yesarîzade Mustafa İzzet yaz-dı, Allah her ikisinin de günahlarını bağışlasın)” ibaresini ihtiva eden ketebe konulmuştur. Kartuşların arasına çekilmiş olan cetveller oldukça kalındır. Bu cetvellerin dört köşesine yıldızvari birer çiçek motifi yapılmıştır. Eser, 43 x 73.5 cm ebadındadır (Fotoğraf 3).

2.4. Yesarîzade Mustafa İzzet Efendi’ye ait aynı yazının siyah zemin üzerine zerendud tekniğiyle uygulanmış olan bir başka versiyonunda cetveller diğerinden daha ince çekişmiş olup yazının etrafına yumuşak zikzaglı bir gö-rünüm kazandıran ve basit yapraklardan teşekkül eden bir süsleme yapılmıştır (Fotoğraf 4)

Fatih ÖZKAFA


2.5. Halep Kadısı Seyyid Mehmed Azîz imzalı, 1252 tarihli levha ilginç bir formda istiflenmiştir. “Lî hamsetun... ve’l-Fâtıma” ibaresi sülüs hattıyla dairevi bir satır üzerine yazılmış, elif ve lam gibi dikey harflerden bazıları dairenin merkezine doğru uzatılarak ortada sekiz kollu bir yıldız meydana ge-tirmiştir. Bu görünümüyle bir kubbe yazısını andırmaktadır. Merkeze doğru uzatılan harflerin arasındaki boşluklara ise nesih hattıyla “Ashab-ı Kehf (Yedi Uyurlar)” isimleri (Yemliha, Mekselina, Mislina, Mernuş, Debernuş, Şazenuş, Kefeştatayuş ve Kıtmir) yazılmıştır. Merkezden dışarıya doğru çapları ve ka-lınlıkları genişleyen daire şeklinde cetveller çekilmiştir. Sol alt köşeye de ketebe satırları yazılmıştır. Kahverengiye çalan zemin dokusu oldukça defor-me olmuş olan Levhanın kondüsyonu bozulmuştur ve restorasyona ihtiyacı vardır (Fotoğraf 5).

2.6. “Lî hamsetun...” ibaresinin yine dairevî bir satır üzerine sülüs hattıy-la yazılmış olduğu levhada farklı ve dikkat çekici bir özellik olarak “ve’l-Fâtı-ma” ibaresi merkezdeki daire içine yazılmıştır. Koyu zemin üzerine açık renk ile yazılmış olan bu yazıda hattat imzası ve tarih bulunmamaktadır (Fotoğraf 6).

2.7. Kadıasker Mustafa İzzet Efendi tarafından celî sülüs hattıyla istiflen-miş olan 1266 tarihli ve “lî hamsetun...” ibareli levhada istif sahası harflerle yeterince girift bir şekilde doldurulduğundan bazı harekeler ihmal edilmiştir. Yazı zemini yeşile çalan bir renkte olmakla birlikte epeyce yıpranmış vaziyet-tedir. Yazının etrafına 1301 yılında Mehmed Hulûsi imzası ile basit bir süsle-me yapılmıştır (Fotoğraf 7).

2.8. Kadıasker Mustafa İzzet Efendi’nin yukarıda incelenen “Lî hamse-tun...” ibareli istifine ve yazı üslubuna çok benzeyen bir levha da koyu zemin üzerine beyaz mürekkeple ve dikdörtgen bir pafta içine celî sülüs hattıyla ya-zılmıştır, ancak yazıda imza ve tarih yoktur. İstif alanı tamamıyla harfler ve noktaları ile doldurulmuş olup harekeye ve tefrişî unsurlara çok az yer veril-miştir (Fotoğraf 8).İBnüseyin,er çiçek motifi yapılma insan sıhhatli bir kişilik elde eder: Kutub İdrHz. Hasan ve Hz. Hüseyin,er çiçek motifi yapılm

2.9. Kadıasker Mustafa İzzet Efendi tarafından celî sülüs hattıyla istif-lenmiş olan 1273 tarihli “lî hamsetun...” ibaresi koyu zemin üzerine zerendud tekniğiyle uygulanmıştır. İbare, alt alta dikdörtgen iki pafta içine istiflenmiş-tir. Harf mükemmeliyeti, seyyaliyet ve istif dengesi bakımından müstesna bir



eserdir. Ancak etrafına yapılan barok tezyinat, yoğunluğu sebebiyle yazıyı boğmuştur. Eser, Halilî koleksiyonundadır (Fotoğraf 9).

2.10. Kadıasker Mustafa İzzet Efendi’nin, sülüs hattıyla yine alt alta iki pafta içine yazmış olduğu “lî hamsetun...” ibaresi, yukarıda bahsi geçen istifle mukayese edildiğinde burada kelimelerin daha çok yayıldığı ve diğeri kadar girift istiflenmediği görülecektir. Ayrıca bu yazı, açık renkli kâğıt üzerine si-yah mürekkeple yazılmıştır. Yazının etrafına yarı natüralist üslupta çiçekler-den ve yapraklardan teşekkül eden bir süsleme yapılmıştır (Fotoğraf 10).

2.11. Şefik Bey’in celî sülüs hattıyla istiflediği “lî hamsetun...” ibareli levhası 1288 tarihlidir. Hattatın kendine mahsus tavrını yansıtan önemli ör-neklerden biridir ve açık renkli kağıda siyah mürekkeple, alt alta iki pafta içine yazılmıştır. Metinde “tı” ve “sad” harflerinin çok olması, istifin görünü-müne farklı bir zenginlik katmaktadır (Fotoğraf 11).

2.12. Yine Şefik Bey’in aynı istifle yazmış olduğu celî sülüs “lî hamse-tun...” levhası 1289 tarihlidir. Yazının etrafına, lâcivert zemin üzerine, köşele-rinde düğümlerin yapıldığı cetveller çekilmiştir (Fotoğraf 12).

2.13. Şefik Bey’in “lî hamsetun...” ibareli istifinde küçük bazı değişik-likler yaparak kendi üslûbuyla Sami Efendi’nin yazdığı zerendud levhada ha-rekeleme yöntemi daha değişiktir. Harf bünyelerine olduğu kadar harekelere ve tefrişat unsurlarına da büyük bir titizlikle eğilen Sami Efendi, kendisine gelinceye kadar farklı istiflerle yazılmış olan bu ibareyi mükemmelliyetçi bir bakış açısıyla bu estetik seviyeye ulaştırmıştır. 1319 tarihli yazının etrafında, klasik tezhip anlayışından farklı ama yoğun bir tezyinat vardır (Fotoğraf 13).

2.14. Daha önce bahsi geçen Yesarîzade Mustafa İzzet Efendi imzalı celî ta’lik levhanın bir benzerini 1320 tarihli olarak Ahmed Râkım Efendi yazmıştır. Yine aynı şekilde paftalar bölünmüş olan zerendud levhanın ketebe satırında “nemekahu’l-fakîr el-müznib Ahmed Râkım bin Ali Rasim, mual-lim-i Enderun-ı Humayûn ğufira zunûbehuma, amîn, 1320 (bunu fakir ve gü-nahkâr kul, Ali Rasim’in oğlu ve Enderun-ı Humayûn hocası Ahmed Râkım yazdı. Allah her ikisinin de günahlarını bağışlasın. 1320) ibaresi yazılıdır. Yazının etrafında köşeleri yuvarlatılmış cetveller olup dört köşesine ve orta kısımlara barok tezyinat yapılmıştır (Fotoğraf 14).

2.15. Yine “lî hamsetun...” ibareli aynı kompoziyon, yine Ahmed Râkım Efendi imzalı ve 1320 tarihli olarak yeniden zerendud tekniğiyle çoğaltılmış-

Fatih ÖZKAFA


tır. Ancak bu levhanın dış pervazındaki tezyinat daha farklıdır. Sulu halkar üzerine düğümlü ve mekik formlu çizgiler tekrarlanmıştır (Fotoğraf 15).

2.16. Mehmed Salih el-Mevlevî ketebeli, 1215 (M. 1800) tarihli levhada limonî renkte bir zemin üzerine siyah is mürekkebiyle ve celî sülüs hattıy-la “Meded Yâ Ali” ibaresi yazılmıştır. Ali isminin ya-i ma’kus kısmı çatallı yapılarak zülfikar (Hz. Ali’nin kılıcı) formu verilmiştir. Ali isminin lam harfi-ne de kabza resmi yapılmış, lam içine kanal açılmış ve nu kısım da kılca ben-zetilmiştir. Ya Ali’deki elif harfiyle Ali isminin lam harfi arasındaki boşluğa daireyi andıran bir cetvel çekilip bunun içine Lafzatullah ve İsm-i Nebî içiçe geçirilmiş vaziyette yazılmıştır. Bunların üst tarafındaki boşluklara çok ince kalemle Celle Celâlühû ve Aleyhisselâm ibareleri yazılmıştır. Ali’nin lam har-finin soluna ise üstüste iki küçük daire çizilip birine “Kerremallahu vecheh”, diğerine “Ve radıyallahu Te’âlâ anh” yazılmıştır. Sağ tarafta, kılıcın çatalları üzerindeki dairede ise Hasan ve Hüseyin isimleri içiçe istiflenmiştir. Bunun etrafında kalan boşluklara ince bir kalemle “Rıdvanullahi Teâlâ aleyhim ec-maîn” ibaresi parça parça yazılmıştır. Celî yazının en üst kısmındaki boşluk-lara “bir Haricî’nin (Hz. Ali’ye isyan edenin) canını bir arslan gibi vurup al-mışım/ey Ali, Hz. Hüseyin’in kanının diyetini talep etmekteyim” mealindeki Farsça beyit yazılmıştır.

Kılıç formlarının kabza kısımlarından ya harfi üzerindekine “innâ fe-tahnâ leke fethan mübîna (şüphesiz biz sana apaçık bir fetih verdik)” (Fetih, 48/1) âyeti, lam harfi üzerindekine ise “yardım Allah’tandır ve fetih yakındır” meâlindeki “nasrun minallahi ve fethun karîb” (Saff, 61/13) âyeti yazılmıştır. Yine kılıç şeklindeki yâ-i ma’kûs harfinde kabzadan hemen sonra “yardım Al-lah’tandır ve fetih yakındır. Mü’minleri müjdele!” meâlindeki “nasrun minal-lahi ve fethun karîb ve beşşiri’l-mü’minîn” (Saff, 61/13) âyeti yazılıdır. Celî istifte harekelere ve diğer işaretlere çok az yer verilmiştir. Bir fetha bir cezm, iki med iki tirfil ile iktifa edilmiştir. Hattatın imzası da hemen bunun altında yer almaktadır ve burada “sevvedehû’l-fakîr Hâfız Mehmed Salih el-Mevlevî, sene 1215” şeklinde bir ketebe ibaresi mevcuttur.

Tezyinat olarak boşluklara yapılmış üç çiçekten biri Allah c.c. ismini temsilen lâle, diğeri Muhammed s.a.v. ismini temsilen gül, bir diğeri ise Hz. Ali’yi temsilen yasemindir. Bu eser, gerek çarpıcı kağıt rengi ile gerek ilginç kompozisyonu ile oldukça farklıdır (Fotoğraf 16).



2.17. Mahmud Celaleddin Efendi hattıyla yazılmış olan levhada “Ali” ismi kalın bir celî kalemiyle yazılarak levhanın odak noktasını oluşturmuştur. Bunun üzerine daha ince kalemle “kerremallhu vechehu”, Fatımatü’z-Zehra ve Hasan isimleri, ayın harfinin altına da Hüseyin ismi yazılmıştır. En üste ise daha ince bir kalemle ve sülüs hattıyla iki satır halinde şu beyit yazılmıştır:

Ali’dir nokta-i devr-i bidâyet İsm-i A’zam’danGelüb devrin temâm etdi ki Kutb u vefk-ı ervâhdır.

Kâğıt zemininde dalgalı bir doku mevcuttur. Yazının etrafına cetvel çeki-lip dış pervaza aralıklı çiçek motifleri yapılmıştır (Fotoğraf 17).

2.18. Ehl-i Beyt isimlerinin yer aldığı İmam Hafız Yusuf Yesarî imza-lı levhada celî sülüs Ali ve Fâtımatü’z-Zehrâ isimleri iri kalemle yazılmıştır. Fatıma’nın fe harfi Ayn harfi içine yerleştirilerek tetabuk yapılmıştır. En üste İsm-i Nebi ince kalemle yazılarak altına Hasan ve Hüseyin isimleri, bunların etrafına da 12 İmam’ın isimleri yine ince kalemle yazılmıştır. Zemin renginde ve dokusunda bozulmalar olduğu için bazı küçük yazılar nerdeyse silinmiştir. Yazının etrafında basit bir süsleme vardır (Fotoğraf 18).

2.19. Kadıasker Mustafa İzzet Efendi’nin celî sülüs hattıyla 1267 yılın-da yazdığı “Ali” ve “Fatıma” isimleri klasikleşmiş istifiyle, yani “fe” başının “ayn” başı içine yerleştirildiği tetabuk ile yazılmıştır. Bu gibi tetabuklarda caiz görüldüğü üzere, “Ali” isminde “lam” okunan çizgi, “Fâtıma” isminde “elif” olarak okunmaktadır. Yazının etrafındaki boşluklara birer çiçek buketi resmedilmiştir. Dış pervaza ise barok tarzı süsleme yapılmıştır. Yazı kâğıdının zemin rengi rutubet lekelerinden dolayı kısmen dağılmıştır (Fotoğraf 19).

2.20. Şefik Bey tarafından kırmızı zemin üzerine zerendud tekniğiyle uygulanmış olan 1270 tarihli “Ali, Fatıma, Hasan Hüseyin” levhasında içiçe istiflenmiş olan “Ali-Fâtıma” celî sülüs ile, yine içiçe yerleştirilmiş olan “Ha-san-Hüseyin” sülüs kalemiyle yazılmıştır. Yazı etrafındaki boşluklara buketler yapılmıştır. Dış pervazda ise siyah zemin üzerine barok süsleme yapılmıştır (Fotoğraf 20).

2.21. Hattat imzası bulunmayan 1278 tarihli tekke levhasında siyah ze-min üzerine zerendud ile ve celî sülüs hattıyla, ters müsenna olarak “Yâ Ali” yazılmıştır. Bu yazının içindeki boşluklara ise bozuk birer ta’lik hattıyla“Al-lah”, “Muhammed”, “Hasan” ve “Hüseyin” yazılmıştır. Bu gibi levhalarda “Allah” lafzı ile “Muhammed” isminin çok “Ali” ismine göre çok daha küçük

Fatih ÖZKAFA


yazılmış olması, istifleme ilkeleri bakımından esasen klasik hat usûlüne uy-gun değildir. “Ali” kelimelerinin lam ve ya-i makus harflerinin uç kısımlarına çatallı ve meyilli birer zülfikar kılıcı şekli verilmiştir. Ayrıca baş kısımlarına kabza siperi resmi de yapılmıştır. Kompozisyonun merkez noktasında yer alan “yâ” kelimelerinin üzerine bir Bektaşî tac-ı şerifi resmedilmiştir. Celî yazının sağına ve soluna ise mızraklı birer derviş teberi resmedilmiştir. Bu teberlerin üzerinde ise bozukça ta’lik ile “meded yâ Ali” ibaresi yer almaktadır. Yazının etrafına cetvel çekilmiş olup ara suyuna ve dış pervaza basit yapraklardan teşekkül eden bir süsleme yapılmıştır (Fotoğraf 21).

2.22. Yukarıda bahsi geçen içiçe Ali-Fâtıma istiflerinin (Eser no: 1.18-1.20) bir benzeri Şefik Bey imzalı ve 1279 tarihli olarak siyah zemin üzerine zerendud ile uygulanmıştır. Köşelere ise çiçek demetleri yapılmıştır. Etrafına sadece cetvel çekilmiş; başkaca tezyinat yapılmamıştır (Fotoğraf 22).

2.23. Kadıasker Mustafa İzzet Efendi’nin 1273 tarihli celî sülüs levhası, Ehl-i Beyt isimlerini ihtiva eden en güzel Pençe-i Âl-i Abâ istiflerinden biridir. Bu istifte klasik kaidelere uygun olarak Allah (c.c.) Lafzı en üsttedir. Altındaki satıra Muhammed (Rasûlüllah), Ali, Fatıma, en alttaki satıra ise Hasan ve Hü-seyin isimleri yerleştirilmiştir. Ancak istif icabı Fatıma isminin “fa” kısmı, alt satırdaki Hüseyin’in “nun” çanağı içine yazılmıştır. İstifin sağ ve sol üst kö-şelerindeki boşluklara birer gül demeti resmedilmiştir. Dış pervaza ise cetvel ve arasuyundan sonra, çivit mavisi zemin üzerine barok süsleme yapılmıştır (Fotoğraf 23).

2.24. Mirliva Sırrı Bosnevî el-Mevlevî tarafından celî talîk hattıyla mü-sennâ olarak istiflenmiş olan 1275 tarihli Pençe-i Âl-i Abâ levhasında, üstten başlanarak sırasıyla “Muhammed (s.a.v.), Ali, Fatıma, Hüseyin ve Hasan” isimleri yazılıdır. Lacivert zemin üzerine zerendud tekniğiyle yapılmış olan levhada ta’lik hattıyla yazılmış şu iki beyit de mevcuttur:

Müzeyyen eyledim Âl-i Abâ’nın ism-i pâkiyle Bu resmi çâkerin Fazıl yazub dest-i me’âsıyle Sezâdır sidreye ta’lîk olunsa levhamız el-Hakk Kapundan câize ister şefâat yâ Habîb-i Hakk

Bu levhanın en dikkat çekici yönlerinden biri, sağ ve sol üst boşluklara yapılmış çiçek buketlerinin için ta’lik yazıların adeta gizlenmiş olmasıdır. İlk bakışta tamamıyla çiçek buketi gibi görünen bu tezyinatın içinde “Ebû Bekr,



Ömer, Osman radıyallahu anhum” ibaresiyle (Hz. Ali’ye izafeten) “Kerremal-lahu vecheh” ibaresi yer almaktadır. Buradaki “radıyallahu anhum” ibaresinde tetabuk ile bir espri yapılarak Hz. Fatıma’ya izafeten “radıyallahu anhâ” oku-nuşu da kazandırılmıştır.

Hattat imzası girift bir şekilde, levhanın alt kısmında yer almaktadır. Ya-zının etrafına cetvel çekilip dış pervaza barok süsleme yapılmıştır (Fotoğraf 24).

2.25, 2.26, 2.27. Kadıasker Mustafa İzzet Efendi’nin defaaten yazdığı Pençe-i Âl-i Abâ levhaları 21 numaralı eserde izah edilen istif özellikleriyle aynıdır. Sırasıyla 1277, 1285 ve 1287 tarihli olan bu levhalar, zemin rengi, mürekkep türü ve tezyinat bakımından farklılıklar arz etmektedir (Fotoğraf 25-27).

2.28. “Bende-i Âl-i Muhammed, Ârif” ketebeli zerendud levhada celî sülüs ile müsennâ olarak “Yâ Ali” yazılmış, yâ-i ma’kûs’ların uçları aşağıya doğru kıvrılarak çatallı zülfikar şeklinde yapılmıştır. Ayn harfleri üzerindeki boşluğa “Allah, Muhammed, Fâtıma, Hasan, Hüseyin” isimleri istiflenmiştir. Bunların altına küçük bir “meded” yazılmıştır. Ayn harflerinin altına ise “Rıd-vanullahi aleyhim ecmaîn” ibaresi istiflenmiştir. Ali’nin lam’larının soluna ve sağına ise “Kerremallahu vechehu” ile “ve radıyallahu anhu” ibareleri, biri yukarıya doğru biri aşağıya doğru okunacak şekilde yazılmıştır. Yazının etra-fına cetvel çekilip köşelere barok tarzında tezyinat yapılmıştır (Fotoğraf 28).

2.29. Selanikli Timur Mehmed Nailî imzalı ve 1290 tarihli levhada yazı ve resim içiçedir. Celî sülüs müsenna Ali yazılarının içi yapraklardan ve çi-çeklerden teşekkül eden tezyinatla doldurulmuştur. Ayn harflerinin üzerine Allah (c.c.) ve Muhammed (a.s.), lam harflerinin arasına da Fatımatü’z-Zeh-ra yazılmıştır. Yine lam harflerinin üzerine altı dilimli bir Bektaşî tâc-ı şerîfi yerleştirilmiş bunun içine ise “Yâ Hasan” ve “Yâ Hüseyin” yazıları müsennâ olarak yazılmıştır. Sağ ve sol boşluklarda mızraklı birer derviş teberi, bunların yanında sur ve altlarında da topuz resimleri vardır. Ali isimlerinin alt tarafına karşılıklı zülfikar kılıçları resmedilmiştir (Fotoğraf 29).

2.30. Çırçırlı Ali Efendi’nin 1313 tarihli müsennâ celî sülüs “Yâ Ali” kompozisyonu, Bektaşî tâc-ı şerîfini de andıran ilginç bir tasarım örneğidir. Harflerin arasındaki boşluklara “Kerremallahu vechehû”, “Ve Radıyallahu Te’âlâ anh”, “Fâtıma”, “Hasan”, “Hüseyin” ibareleri ustalıkla yerleştirilmiş-

Fatih ÖZKAFA


tir. Ancak Ayn harfi içlerine yazılan Lafzatullah ve İsm-i Nebi çok küçük kal-mıştır. Ali’nin yâ harfi içine ise güzel bir hatt-ı icâze ile “Rıdvanullahi Teâlâ aleyhim ecmaîn” yazılmıştır.

Celî yazıda harflerin birbirlerini kestiği yerlerde hafifçe kazıma yapılarak içiçe geçme şekli verilmiştir. Alt taraftaki medlerin ve harf noktalarının oluş-turduğu şekil içerine hattat imzası, bunların yanına da müsenna olarak tarih yazılması ile ilgi çekici bir görünüş ortaya çıkmıştır. Yazının etrafında kalan boşluklara altın ile çiçek buketleri yapılmıştır. Cetvel çekilip arasuyuna küçük yaprak motifleri yapılmış, dış pervaz ise boş bırakılmıştır (Fotoğraf 30).

2.31. Aziz Rıfaî tarafından 1338 tarihinde celî sülüs hattıyla müsenna olarak yazılmış olan “Meded Yâ Ali” ibaresi, birçok ibare ihtiva eden levhanın esasını teşkil etmektedir. Üstünde “lâ fetâ illâ Ali, lâ seyfe illâ zülfikar” cümle-sinin yer aldığı çifte kılıcın arasında Fâtımatü’z-Zehrâ ve Hasaneyn isimleri-nin yer aldığı daireler vardır. Ebrûlu dış pervazın köşelerinde çeharyâr-ı güzîn isimleri yazılı olup bunların arasına şu Farsça rubaî yazılmıştır:

Der ayn-ı Ali sırr-ı aliyyü’lâ’lâst Der lâm-ı Alî remz-i veliyyü’l-vâlâstDer yâ-ı Alî nükte-i Hayyu’l-KayyûmEz nûr-ı Hudâ nûr-ı Alî hem peydâst

(Ali’deki ayn harfi en ulu sırdır. Ali’deki lâm harfi de en yüce velî işaretidir. Ali’nin yâ harfi ise Allah’ın Hayy ve kayyûm isimlerinin nüktesidir. Allah’ın nûrundan Ali’nin nûru da peyda olmuştur.)

Levhanın içinde “nâdi Aliyyen mazhare’l-acâib/tecidhu avnen leke fi’n-nevâib/küllü hemmin ve gammin seyencelî/Binübüvvetike Yâ Muhammed ve bivelâyetike Yâ Ali/k.v. ve r.a.; Fâtımatü’z-Zehrâ, Hasan, Hüseyn” (kendisin-den hârikalar zuhûr eden Al’ye seslendiğin sıkıntılı anlarında onu bir yardım-cı olarak bulursun. Ey Muhammed! Senin Nebîliğinle, ey Ali! Senin velîli-ğinle her türlü keder ve gam zâil olup dağılacaktır.) ibaresi ve “zikru Aliyyin ibadetun” (Ali’yi anmak ibadettir) hadîsi ve şu beyitler görülmektedir:

Ben nâr-ı Enallah’ı görüp eyledim imanCânânımın aynı ile kaşında nümâyânMeryem deheni dilberimin, lebleri İsaÖlmüşleri mi’râc-ı visâliyle eder gün gibi ihyâ



Ayrıca sağ üst köşede Lafz-ı Celâl, sol üst köşede İsm-i Nebi yazılarının arasında yer alan “Hadîce Cenân” ve “Ümm-i Kenân” ifadeleri, bu levhanın Rıfaî Dergâhı için yazıldığını göstermektedir (Derman, 2005: 283). Eserin ke-tebe kısmında “bende-i Âl-i Nebî, Mehmed Azîz Rıfaî” yazılıdır (Fotoğraf 31).

2.32. Yine Aziz Rıfaî tarafından zerendud ile yazılmış olan 1330 tarihli celî sülüs levhada zülfikarlı “Meded Yâ Ali” ibaresi esas kısmı teşkil etmek-tedir. Bu yazının üst kısmındaki boşluklara sülüs hattıyla “Fâtımatü’z-Zehrâ”, “Hasan-Hüseyin” isimlerinin yanısıra, yukarıya doğru satırlar halinde “kerre-mallahu vechehu ve radıyallahu Teâlâ anhu” ibaresi ile “nâdi Aliyyen...” man-zûmesi yazılmıştır. Ketebe kısmında ise “bende-i Âl-i ‘Abâ/Mehmed Azîz pürhatâ” yazılıdır. Levhada tezhip yoktur (Fotoğraf 32).

2.33. Ketebesi ve tarihi bulunmayan celî sülüs levha, siyah zemin üzeri-ne zerendud tekniğiyle yazılmıştır. “Fâtıma-Ali” yazıları iri kalemle, tuğra ve diğer ibareler daha ince kalemle yazılmıştır. Ali isminin “ya-i makus’u yine zülfikar şeklindedir. Fatıma ismindeki “tı” harfinin elifi kısa tutularak üstüne sülüs satır yazılmıştır. Sağ ve sol tarafa Hasan ve Hüseyin isimleri yazılmış, üst tarafa tuğra çekilmiştir. Tuğrada “Hâtemü’l-Enbiyâ Muhammed Sahi-bü(’l-)Livâi’l-Hamd” ibaresi yazılıdır. “Peygamberlerin Sonuncusu, Hamd Sancağı Sahibi Muhammed” mealindeki bu tuğra, ibaresi bakımından istisnaî ve nadir görülebilecek bir örnektir. Tuğranın altına düz bir satır halinde istif-lenmiş olan sülüs yazıda ise “alallahi fî Külli’l-umûri tevekkülî/ve bi’l-Ham-si Ashabi’l-‘Abâi tevessülî (her işte Allah’a tevekkül ederim ve Pençe-i Âl-i ‘Abâ ile tevessül ederim) ibaresi yer almaktadır (Fotoğraf 33).

2.34. Ketebesi ve tarihi bulunmayan celî ta’lîk müsennâ istif, kırmızı dokulu bir kağıt üzerine altın (rengi mürekkep) ile yazılmıştır. Üstten başla-narak “Allah, Muhammed, Ali, Fatıma, Hasan ve Hüseyin” ibaresi simetrik bir şekilde yazılmış ve istifin ortasındaki Ali isminin ya-i makus’u uzatılarak istifi adeta iki kısma ayırmıştır. Etrafına dendanlarla itinasız çizgiler çekilmiş, bunların dışında kalan boşluklara da nerdeyse kâğıt rengiyle aynı renkte bir mürekkeple “lî hamsetün...” ibaresi yazılmıştır. Ancak bunlar büyük ölçüde silinmiştir ve okunamayacak haldedir. Yazının dış pervazına natüralist üslupta çiçekler resmedilmiştir (Fotoğraf 34).

2.35. Ketebesi ve tarihi bulunmayan celî ta’lîk levhada fazla miktarda tetabuk yapılmıştır. “Allah, Muhammed, Ali, Fatıma, Hasan, Hüseyin” ibare-

Fatih ÖZKAFA


sinin yazıldığı levhada çok ilginç ve istisnaî tetabuk örnekleri dikkat çekmek-tedir. Allah lafzı haricindeki bütün isimlerde birden fazla tetabuk vardır. Bu yazının altında nesih hattıyla “her kim ola bende-i Âl-i ‘Abâ/Deye oğlum ona Şâh-ı Enbiyâ” ibaresi mevcuttur. Etrafına sadece siyah renkle barokvari bir süsleme yapılmıştır ki ortası boş matbu bir kağıt intıbaı vermektedir (Fotoğraf 35).

2.36. Yukarıda bahsi geçen (No. 1.35) istifin aynısı koyu renkli ve küçük çiçeklerle dolu bir zemine beyaz olarak işlenmiştir. Bu levha da matbu olma-lıdır (Fotoğraf 36).

2.37. Arslan resmiyle dikkat çeken levhada müsenna olarak Ali, bunun sağında “Fâtımatü’z-Zehra” ve solunda içiçe “Hasan Hüseyin” yazılıdır. En üstte ise ince bir sülüsle “Esedullahi’l-Galib Ali İbn Ebî Talib/Kerremalla-hu vechehu ve radıyallahu Te’âlâ anhu” yazılıdır. Levhada geçen “Esedullah (Allah’ın arslanı)” unvanına izafeten yapılan arslan resmi oldukça dikkat çe-kicidir ve bu resmin etrafına başka beyitler de çok ince kalemle yazılmıştır. Simetrik “Ali” isimlerinin üzerine ise altı dilimli bir Bektaşî tâc-ı şerîfi resme-dilmiştir. Dış pervazda yapraklardan teşekkül eden bir tezyinat yer almaktadır (Fotoğraf 37).

2.38. Abdullah Rasim imzalı 1287 tarihli levhanın merkezinde celî sülüs ile müsennâ olarak “Ali” yazılmış ve harflerin için tezyinatla doldurulmuştur. En üstte sağda Allah c.c., solda Muahmmed a.s., ortada sağda Hasan r.a., solda Hüseyin r.a. ve “ya” çanakları içinde de Fatıma r.a. yazılıdır. Ya çanaklarının üzerinde ise altınla ile çekilmiş bir tuğra vardır. Tuğrada Hazreti Hünkâr Hacı Bektaş Velî kuddise sirruh” ibaresi yazıldır. Bu tuğranın üzerine de altı dilimli bir Bektaşî tâc-ı şerîfi resmedilmiştir. Tâcın içinde “Yâ Hasan-Yâ Hüseyin” yazılıdır. Levhanın en alt kısmında karşılıklı olarak derviş teberleri, zülfikar kılıçları ve sur resimleri vardır. Dışı yıldız şeklindeki kırmızı daireler içinde ise hattat imzası ve tarih yer almaktadır (Fotoğraf 38).

2.39. Kadıasker Mustafa İzzet Efendi’nin şaheserlerinden olan levhanın merkezine celî sülüs hattıyla beyzi olarak “Fa’lem ennehû lâ ilâhe illallah (Muhammed, 47/19), Muhammedun Rasûlüllah (Bil ki, Allah’tan başka ilâh yoktur ve Muhammed O’nun Rasûlü’dür)” ibaresi istiflenmiştir. Hattatın im-zası da bu istifin alt tarafındadır. Bu yazının etrafına cetvel çekildikten son-ra sülüs hattıyla “Bismillahirrahmanirrahim, Allahümme salli alâ Seyyidinâ



ve Nebiyyinâ ve Habîbinâ ve Senedenâ ve Şefîunâ ve Mürşidinâ ve Mevlâ-na Muhammedin ve alâ Âl-i Muhammedin ve Sahbihî ecmaîn (Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla, Allah’ım, Efendimiz, Peygamberimiz, Dostumuz, Şefaatçimiz, Yol Göstericimiz Muhammed’e, O’nun soyundan gelenlere ve ashabına salât eyle)” ibaresi yazılmıştır.

Beyzi kısmın etrafına yapılan 13 küçük dairenin içine Lafz-ı Celâl (c.c.), İsm-i Nebî (s.a.v.), Ebû Bekr (r.a.), Ömer (r.a.), Osman (r.a.), Ali (r.a.), Ha-san (r.a.), Hüseyin (r.a.), Âmine (r.anha.), Hatice (r.a.), Âişe (r.anha) ve Fâtı-ma (r.anha) isimleri ile “Rıdvânullahi Te’âlâ ‘Aleyhim Ecma’în (Allah Teâlâ hepsinden razı olsun)” ibaresi yazılmıştır. Aralara da muhtemelen “ashabî ke’n-nücûm...(ashabım yıldızlar gibidir...)” hadisine izafeten yıldız şekilleri yapılmıştır.

En dış kısımda yine 13 daire vardır ve bu dairelerin her birine tarikat pîrlerinden birinin ismi sülüs kalemiyle ancak celî sülüs kaidelerine göre istif-lenmiştir. Bunlar arasında sol alt kısımdaki daire içerisine “Yâ Hazreti Şeyh Sultan Hacı Hacı Bektâş-ı Velî” yazılıdır. Şeyh kelimesin şın harfi, Sultan ke-limesinin sin harfi ve Hacı kelimesinin ha harfi keşideli yazılarak üst üste denk getirilmiştir. Hacı kelimesinin ya-i ma’kûsu Bektaş kelimesinin boru kefi de bunların üzerine yerleştirilerek peşpeşe yatay çizgilerle ilginç bir istif espri-si ortaya çıkmıştır. Merkezdeki celî sülüs “fa’lem ennehû...” istifinin altında “İzzet” imzası olmasına rağmen en dış halkadaki dairelerden Hacı Bektâş-ı Velî istifinde tekrar “İzzet” imzası yer almaktadır. Dolayısıyla bir levhada aynı hattatın imzasının iki kere konulmuş olması hasebiyle de istisnaî bir eserdir.

Levhanın zemin rengi siyah olup yazılar altın rengindedir. Sadece en kü-çük dairelerin zemini beyazdır. Köşelerdeki boşluklara barok tarzında çiçek buketleri yapılmıştır. Bunlardan ve daire aralarındaki yıldızlardan başka bir tezyinat olmadığı söylenebilir. Sadece Besmele ile başlayan dairevi satırda ibarenin başı ile sonu arasına yine küçük bir çiçek buketi yapılmıştır (Fotoğraf 39).

2.40. Seyyid Mustafa Sıtkı ketebeli 1265 tarihli eserin hat sanatı bakı-mından estetik değeri düşük olmakla birlikte etnoğrafik bakımdan kıymeti vardır. Çünkü bu levhada 14 tarikat pîrinin ismi bir aradadır. Merkezde seh-pa resmi üzerinde celî sülüs ile “Yâ Hazreti Abdülkadir el-Geylanî, Ahmed er-Rufaî, Ahmed el-Bedevî, İbrahîm ed-Desûkî” ibaresi istiflenmiştir. Tâc-ı

Fatih ÖZKAFA


şerîf şeklindeki bu istifin etrafına da diğer tarikat pîrlerinin isimleri sıralan-mıştır. Bunlardan biri de “Hacı Bektâş-ı Velî”dir (Fotoğraf 40).

2.41. Ondokuzuncu yüzyıla tarihlenen ve altın, gümüş, zümrüt, inci, mine gibi kıymetli madenlerden teşekkül eden bir Osmanlı broşunun merkezinde işçiliği oldukça başarılı bir sülüs hattıyla “Allah, Muhammed, Ali, Fâtıma, Hasan, Hüseyin, Dahîlek amân Yâ Rasûlallah” ibaresi yazılıdır (Fotoğraf 41).

2.42. Celî sülüs, müsennâ Ali isimlerinin ortasındaki boşluğa Hacı Bek-taş Velî hazretlerinin isminin istiflendiği dikkat çekici bu levhada Ali isimleri-nin “Yâ” harfleri ma’kûs ve çatallı olarak yapılmış ve “ya” harfinin noktaları Hazreti Ali’nin kılıcına teşbihen kabza siperi (balçak kavsi) şeklinde yerleş-tirilmiştir. Tac-ı şerif formundaki yazı sahasına ise “Yâ Hazreti Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî Kaddesallâhu sirrahu’l-âlî” ibaresi Ali yazılarına nisbeten ince kalemle istiflenmiştir. “Ha” “Hı” ve “Cim” harfleri küplü şekilde yazılarak istifin alt satırına sıralanmış bunların ortasına ise daha ince bir kalemle Hasan, Hüseyin Fâtımatü’z-Zehrâ Radiyallâhu anhüm” ibaresi dairevî olarak istif-lenmiştir. Bu dairenin etrafını ince bir hilâl çevrelemektedir. Kalın kalemle yazılan “Ali” isimlerinin sağındaki ve solundaki boşluklara “Kerremallâhu vecheh” ve “ve Radiyallâhu Teâlâ anh” ibareleri yazılmıştır. En alt kısımda ise dairevî bir madalyon içerisine “Ketebehû Mehmed Recaî Gufirelehu’l-Bârî (Bunu Mehmed Recai yazdı, Allah onu bağışlasın!)” ibaresiyle hattat imzası istiflenmiştir. Mor zemin üzerine zerendud tekniği ile tatbik edilmiş olan 1280 (1863-1864) tarihli bu levhada farklı kalem kalınlıkları ile kompozisyona ha-reketlilik kazandırılmıştır. Yazının dış pervazı birbirine dolanmış altın çiçek buketleri, siyah kurdeleler ve köşelerde yıldız çiçekleriyle bezenmiştir (Fo-toğraf 42).

2.43. Abdülfettah Efendi’nin, koyu zemin üzerine zerendud tekniğiyle ve tuğra formunda yazmış olduğu 1283 tarihli levhada “Ya Hazreti Hünkâr Hacı Bektaş-ı Velî Kuddise sirruhû” ibaresi yazılıdır. Tuğranın sağındaki mahlas kısmında ise bir madalyon içerisine celî sülüs hattıyla “Meded Yâ Ali” yazıl-mıştır. Tuğranın etrafına köşeleri yuvarlatılmış ve biri normal diğeri kalınca bir çetvel çekilmiştir. Dış pervaza ise köşelerde ve ortalarda düğümlenen çiz-gilerden teşekkül eden bir süsleme yapılmıştır (Fotoğraf 43).

2.44. Çarşambalı Hacı Arif tarafından celî sülüs hattıyla istiflenmiş olan 1289 tarihli levhada “Yâ Hazreti Hünkâr Hacı Bektaş-ı Velî Kaddesallahu sir-



rahu’l-‘Âlî” ibaresi yazılıdır. Peşpeşe gelen üç tane “ha” ve “hı” harfi küplü olarak istifin alt tarafına sıralanmış; “Hacı” ve “Velî” kelimelerindeki “ya-i ma’kûs”lar da istifin ortasına yatay olarak uzatılmış; böylece çok dengeli bir görünüm elde edilmiştir. Hacı Bektâş-ı Velî Hazretleri’nin isminin istiflendiği en güzel levhalardandır (Fotoğraf 44).

2.45. Şefik Bey tarafından celî sülüs hattıyla ve tâc-ı şerîf şeklinde is-tiflenmiş olan 1293 tarihli levhada “Yâ Hazreti Pîr Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî Kuddise sirruhu’l-âlî” ibaresi yazılıdır. Yâ kelimesinin elif harfiyle Hacı kelimesinin elif harfi, istifin etrafını yanlardan ve üstten çevirerek tâc-ı şe-rif formunu ortaya çıkarmıştır. Velî kelimesinin vav harfi ise üst kısımda bu çizgiden hafifçe taşacak şekilde yazılmış ve vav harfinin başı düğüm intibaı vermiştir. Şefik Bey gibi usta bir hattatın elinden çıkmış olan bu yazıda harfler gayet metin, istif oldukça dengelidir. Hattatın diğer eserlerinde de çoğu kez karşılaşıldığı gibi harflerin birbirini kestiği kısımlar hafifçe kazınarak içiçe geçme şekli kazandırılmıştır. Rutubet vs. sebeplerle kâğıt yıpranmış mürek-kep yer yer dökülmüştür. Acilen restorasyona ihtiyacı olan bir eserdir. İstifin dört bir köşesindeki boşluklara çok küçük çiçek demetleri resmedilmiştir. Et-rafına cetvel çekilip yeşil arasuyu yapılmış; dış pervaza ise herhangi bir tezhip yapılmamıştır. Eser Ankara Etnoğrafya Müzesi arşivinde olup 10262 envanter numaralıdır. Ancak hattatın aynı istifi, birden fazla sayıda yazdığı bilinmekte-dir (Fotoğraf 45).

2.46. Şefik Bey’in yukarıda bahsedilen istifinin aynısı detaylarda çok küçük değişikliklerle ve yine aynı hattat tarafından 1293 tarihli olarak yazıl-mıştır (Fotoğraf 46).

2.47. Ketebesiz ve tarihsiz celî sülüs levhada “Yâ Hazret-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî Kuddise Sırruhu’l-âlî Meded” ibaresi yeşil zemin üzerine sarı mürekkeple yazılmıştır. Harflerin birbiriyle kesiştiği yerlerde boşluklar açı-larak geçme şekli verilmiştir. Bektaş kelimesinin Be harfi, Kef harfiyle bir-leşirken pek tercih edilmeyen bir şekilde başlamıştır. Vav başında başka bazı detaylarda kalem tabiatı kısmen bozulmuştur. Üst köşelerdeki boşluklara birer çiçek buketi yapılmış dış pervazda da sarmal içerisine çiçek motifleri yerleşti-rilerek levha tezyin edilmiştir (Fotoğraf 47).

2.48. Mustafa Halim Özyazıcı tarafından celi sülüs hattıyla tac-ı şerif formunda tasarlanmış olan levhada “Ya Hazreti Pir Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî

Fatih ÖZKAFA


Kaddesallahu Sirrahû” ibaresi yazılıdır. Ya kelimesinin Elif harfi ile Hacı keli-mesinin Elif harfi birleştirilerek tac şeklini oluşturacak şekilde yazının etrafını kuşatmıştır. İstif tacı şerif şeklinde olmasına rağmen yazının etrafına çekilen cedvel ve yapılan tezhib dairevî olduğu için yazıyla bütünlük arz etmemek-tedir. Dış pervaza kırmızı zemin üzerine çok hafif bir sulu halkâr yapılmıştır. Ara suyu yazı sahasına nisbetle kalınca bırakılmış ve yeşil zeminiyle levhanın yazıdan çok dikkat çeken bölümü olmuştur (Fotoğraf 48).

2.49. Hat sanatı bakımından estetik değeri çok düşük olan bu levhanın özelliği altı dilimli Bektaşî tâc-ı şerîfi şeklinde olmasıdır ve celî sülüs hattıyla “Ya Hazreti Pir Sultan Hacı Bektâş-ı Velî” yazılmıştır. Hattat imzası yoktur ama 1323 tarihli bir tekke levhasıdır (Fotoğraf 49).

2.50. Onbir dilimli Bektaşî tâc-ı şerîfi şeklindeki levhada celî sülüs ile müsennâ olarak “Muhammed, Ali, Fâtımatü’z-Zehra” yazılmıştır. Muham-med isminin “dal” harfi ile Ali isminin “ayn” harfi tetabuklu yazılarak bunla-rın içine Hasan ve Hüseyin isimleri ince kalemle yazılmıştır. Hattat imzası ve tarih bulunmamaktadır. Dış pervazda ibdiaî bir süsleme vardır (Fotoğraf 50).

2.51. Estetik değeri oldukça düşük bir celî ta’lîk ile yazılmış olan lev-hada “Zübde-i evlâd-ı Muhammed (s.a.v.) ve Ali (k.v.)/ Hazreti Sultan Hacı Bektâş-ı Velî” ibaresi yazılıdır. İlginç özelliklerinden biri, Ali ve Velî kelime-lerindeki ya-i ma’kusların sağda ve solda zülfikar şeklinde yapılmış olmasıdır. Aradaki boşluklara irice lâle, gül ve karanfil demetleri resmedilmiştir. Lev-hanın alt kısmındaki ketebe satırında “Seyyid Ahmed Hüseynî el-Üsküdarî” imzası yer almaktadır (Fotoğraf 51).

3.Sonuç

Başlıca örneklerin incelendiği bu çalışmanın neticesinde Ehl-i Beyt ve Hacı Bektaş-ı Velî muhtevalı hat eserleri hakkında şunları ifade edebiliriz: Sözkonusu levhalarda en çok tercih edilen yazı çeşitleri “celî sülüs” ve “celî ta’lik”tir. Bunların birçoğunda hattat imzası ve tarih mevcuttur; bu hattatla-rın çoğu da iyi tanınan isimlerdir. “İnnemâ Yürîdullahu...” (Ahzâb, 33/33) âyetinden ve Ehl-i Beyt isimlerinden başka, “lî hamsetün...” şeklinde başlayan meşhur şiir de çokça yazılmıştır. Hz. Ali ismini içeren levhalarda “yâ” harfi ma’kus olarak yazıldığında genellikle ucu çatallı olarak yapılmış ve zülfikar kılıcına benzetilmiştir. Bazı hattatlar aynı ibareyi veya istifi birden fazla kere yazmışlardır. Kendinden önceki büyük bir hattatın yazısını takliden yazan



hattatlar da vardır. Eserlerde muhtelif teknikler uygulanmıştır. Bazıları klasik renkte aharlı kağıda siyah is mürekkebiyle yazılmışken bazıları zerendûd tek-niğiyle uygulanmıştır. Ehl-i Beyt isimleriyle Hacı Bektâş-ı Velî isminin aynı levhada yer aldığı levhalar vardır. Hacı Bektaş-ı Velî muhtevalı yazıların bir-çoğunda istif formu Bektâşî tâc-ı şerîfi şeklindedir. Tuğra şeklinde yazılmış Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî yazıları da vardır. Ketebesi olmayan eserlerdeki yazı kalitesi genellikle düşüktür. En güzel istif örnekleri ise elbette meşhur hattatlar elinden çıkmış olanlardır. Bütün levhalar tezhipli olmamakla birlikte tezyin edilmiş yazıların ne yazık ki ancak çok azında iyi denebilecek bir tez-hip vardır. Diğerleri ya çok basittir ya da barok rokoko tarzı süslemelerin pek iyi sayılmayan örnekleridir.

Ehl-i Beyt ve Hacı Bektâş-ı Velî muhtevalı hat eserleri bu çalışmada in-celediklerimizle sınırlı değildir. Giriş kısmında da belirtildiği gibi bu konuyla ilgili levhalar arasından belli kriterlere göre seçim yapılmıştır. Muhtelif müze ve koleksiyonlarda yer alıp henüz keşfedemediğimiz eserlerin olması yine muhtemeldir. Daha sonra yapılacak araştırmalarla bunların da ortaya çıkması ve konunun daha zengin örneklerle ele alınması elbette sevindirici olacaktır.

Kaynakça

Alparslan, Ali (ts.). “Türk Yazı Sanatı ve Mevlevîlik”, Türk Hattatları (Haz. Şevket Rado), İstanbul, ss. 206-209.

Alparslan, Ali (1973). “İslâm Yazı Sanatı ‘Hattatlık’a Mevlevîler Önemli Kat-kıda Bulundu”, Milliyet Sanat Dergisi, S. 58, ss. 9-15.

Alparslan, Ali (1999). Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul.

Arbaş, Hamit (1999). “Mevlevî Sanatçılar”, Osmanlı, c. XI, Ankara, ss. 93-99;

Bayat, A. Haydar (1991). “Hüsn-i Hat Sanatında Mevlevîlik ve Mevlevîler”, 4. Millî Mevlânâ Kongresi, Konya, ss. 94-96.

Can, Şefik (1995). Mevlânâ, Hayatı Şahsiyeti, Fikirleri, İstanbul.

Cunbur, Müjgân (1991). “Mevlânâ’ya Göre Sanat ve Sanatkâr”, 4. Millî Mev-lânâ Kongresi, Tebliğler, Konya, ss. 67-74.

Çelebi, A. Halet (1957). Mevlânâ ve Mevlevîlik, İstanbul.

Derman, M. Uğur (2002). “Mevlevîlik ve San’at”, Konya’dan Dünya’ya Mev-lânâ ve Mevlevîlik, Konya.

Fatih ÖZKAFA


Derman, M. Uğur (1973). “Mevlevîlikde San’at”, Organorama 5, ss. 10-14.

Derman, M. Uğur (1974). “Mevlevîlikte Sanat”, Mevlânâ Güldestesi, Ankara.

Derman, M. Uğur (2005). “Osmanlı Hat Sanatında Hz. Ali”, Tarihten Teo-lojiye İslâm İnançlarında Hz. Ali (Haz. A. Yaşar Ocak), Ankara: TTK Yayınları, ss. 277-288.

Fığlalı, E. Ruhi (1991). Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik, Ankara: Selçuk Yayın-ları.

Gölpınarlı, Abdülbaki (1969). 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikat-ler, İstanbul: Gerçek Yayınevi.

Gölpınarlı, Abdülbaki (1983). Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul.

Habib (1305). Hat ve Hattatân, İstanbul.

İnal, İbnülemin M. Kemal (1955). Son Hattatlar, İstanbul.

Köprülü, M. Fuad (1981). Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul.

Küçük, Sezai (2007). “İstanbul Mevlevîhanelerinin Türk Sanat ve Edebiyat Hayatına Katkıları (XIX. Asır)”. Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sanatında Mevlânâ ve Mevlevîlik Ulusal Sempozyumu, Bildiriler, Konya, ss. 507-527.

Odyakmaz, Nevzad (1988). Bektaşîlik, Mevlevîlik, Masonluk, İstanbul: İn-kılâp Kitabevi

Uzluk, F. Nafiz (1957). Mevlevîlikte Resim Resimde Mevlevîler, Ankara.

Yakıt, İsmail (2002). “Mevlânâ’da Sanat”, X. Millî Mevlânâ Kongresi, Tebliğ-ler I, Konya, ss. 51-59.



Fotoğraf 1

Fotoğraf 2 Fotoğraf 3

Fotoğraf 4 Fotoğraf 5 Fotoğraf 6


Fatih ÖZKAFA







Fotoğraf 51

ankara haci bayram velİ Ünİversİtesİisamveri.org/pdfdrg/g00573/2018/2018_ozkafaf.pdf · 2019....

Documents