Yıl : 1969 CUt: xvn

ANKARA ÜNiVERSiTESi

ll ll

E 1 1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ iLAHiYAT FAKÜLTESi

TARAFINDAN YILDA BİR ÇlKARILIR

'ALİ İBN ABI 'fALI.IA'NIN TEFSİR SAHİFESİ

Doç. Dr. İSMAİL CERRAHOGLU

Kur'anı Kerimin Tefsiri ilmi, islamın zuhuru ile başlamış, bizzat Kur'­anın kendisi, kendinin tefslı edilmesini istemişti. Rivayerle başlamış olan tefsir ilmi, tedvin edilineeye kadar böylece devam etmişti. Bu bakımdan ilk

· asırlarda hu ilmi, hadis ilminin hir kolu olarak gö!mekteyiz. Bidayette ise hadis ilmi bütün dini maarife şamildi. Eğer tefsir ilmi sadece rivayete daya­nıp kalmış olsaydı, onu hadis ilminin hir cüz'ü olarak düşünehilirdik. Hal­buki rivayet tefsirinin yanında dirayet tefsiri · de gelişmeye başlamış, hicri ikinci asırdan itibaren, hadis ilminden müstakil olarak, tefsirlerin meydana geldi,Diui görmekteyiz. Mesela, 'Ali h. Ahi 'fall;ı.a, Süfyan et-Ta'vrl, Süfyan h. 'Uyayna, 'Ahdu'r-Razza~ h. Hammam, Yahya h. Sallam gibi zevatm tef­sirleri gibi.

· Yine biliyoruz ki, Kur'anı Ker:fmin tefsiri ilmi, gerek cemiyetin ve ·ge~

rekse müfessirinin durumuna göre değişiklik göstermiş ve ilk günlerden iti­

baren içinden ç:ıkılınaz hir kanşıklık arzetmeye başlamıştı. İslam Devletinin

sınırları arap yarımadasını aşmış, kendi bünyesine yeni ülkelerle herıiher,

ayrı ayrı kültür ve dine salik cemiyetleri de katmaya başlamıştı. Zuhfu et­

miş olan f~!, siyasi ve dini cemiyetler devamlarını sağlayabilmek için Kur'­

iina dayanmak mecburiyetki hissetmişlerdi. Bunl~ hepsi de kendi fikir­

lerinin doğruluğunu "iddia etm!)kte idiler. Hele ilk asırdan itibaren zuhfu

. etmeye h aşlayan fukalar, kendi fikirlerinin asıl olduğu noktasından hareket

ederek, onlan teyid edecek mahiyette Kur'andan deliller aramaya başlamış•

lardı. Ekseriya onları teyid eden nıislar hulunamıyor, bazı ayetler zorl~nnıak

suretiyle tevil edilmeye çalışılıyordu. Bu arada pek çok haberlerin de uydu­

rulması icab ediyordu. Bunlara İsrailiyat dediğimiz haberler de ilave edilirse,

tefsir ilmindeki k~şık durum kendiliğinden ortaya çıkacaktır. Böyle hir

durum karşısında, h azı ~ciddi ilim adamlarının tefsire karşı olan itimadı sar­

sılmıştı. Mesela, İmam aş-Şiifi'I (Ö. 204/819) "İbn Alıhas'dan bize. tefsire

~~~~--~------~--------------------------------------~-----~

56 İSlll.AİL CERRAHOGLU

dili yüz kadar hadisten başka bir şey gelmemiştir1" derken, Al;ımad h. Han­hal (164-241 /780-855) de "Tefsir, Melahim ve Megaz1 gibi üç şeyin aslı yok­tur2" demişti. Meşhılr "musnedinde" tiıfsire dair hinlerle haber toplayan ve Mısırdaki 'Ali h . .Abi 'fall,ıa nüshasını medheden hu zat, acaba neden dolayı tefsire itimat etmemiş ve yukanda zikrettiğimiz sözü söylemiştir. Kanaatı­mızca, Al;ımad h. :ı;Ianhal'm hu sözünde, zihinleriçin ikaz ve tenhih vardır. Tefsire dair olan haberlerin salıili olmayanlan, sahillerine nishetle çok ol­duğuna işaret etmek istemiştir. Yoksa onun maksadı salıili tefsir rivayet­lerini nefyetmek değildir. Bu zatm devrinde fırka fikirleri ve isril.iliyatla dolu olan tefsirler o kadar çoğalmıştı ki, böyle bir sözü söylenı.ek mechuriyeti ha­

sıl olduğu anlaşılmaktadır.

Tefsir rivayetlerinin en eskisi ve en meşhuru, İbn •Alıhas'ınkilerdir. Ondan pek çok kimseler çeşitli tarikieric tefsiri rivayet etmişlerse de', onlar­dan bir sahife halinde bize kadar ulaşam 'Ali h. Alıi 'fall,ıa'mnkidir. Tefsir tarihinde mühinı bir yer işgal eden hu eser, maalesef hu gün tam bir sahife halinde elimizde mevcud değildir. Al;ımad h. :ı;Ianhal, Mısırda var olduğunu söylediği hu eser hakkında "Mısırda tefsire ait bit salıife vardır. Bu sa:hifcyi •Ali h. Alıi 'fall;ıa rivayet etm.lştir. Bir kimse hu sahife için Mısıra seyahat etse, seyahatı boşa gitmiş sayılmaz"3• Başka bir rivayettede "Mısırda Mu• aviya h. Şiilll/den rivayet edilen kitil.hu't·te'vil-mevcuttur. Bir kimse Mısıra giderek hu kitabı yazılı geri dönse, o kimsenin seyahatı benim nazanmda

hatıl sayılmaz4" demektedir.

Hakikaten İbn •Alıhas'tan bir tek isnad zinciriyle üçüncü asra kadar gelen ve ril.visine izafeten •Ali h. Alıi 'fall,ıa'nm sahifesi olarak tanman hu tefsire, hu gün malik değiliz. Gayemiz, Kur'am Kerim tefsirinin temel taşla· nndan biri olan hu eseri, girmiş olduğu, et·'fahari (Ö. 310 /922), İbn 'Alıi l.fiitim (Ö. 327 /939) ve İhnu'l-Mungir (Ö. 318 /930) in tefsirleriyle, al-Bu­l;).arl (Ö. 256 /870)nin al-Camiu'ş-Şal;ı11;ı.'iıi.den tarayıp çıkarmak ~e mukaye· seler yapmak suretiyle yeniden inşa etmek :ldi. İbn 'Alı! :ı;Iatim ve İhnu'l­Mundir'in tefsirlerinin tam olarak bulunmaması sebebiyle, yeni bir inşaya gitmek mümkün olamamıştır. Ancak okuyucnlara bir örnek verebilmek için Ali •ımran sılresini ele almayı uygun gördük. Çünkü hu sılreyi, at-'faharl

1 As-Suyüti, al-Itlj:an fi •mümi'l-Kur'an, ~iihira (Matbaatun Hiciiziyyun) II. 189; ez-ZarJı:iini, Meniihilu'l-İrlau fi 'IDümi'l-l):ur'an, J.Iışr 1372, I. 485

2 Al)mad Amin, Facru'l-İsliim, J.Iışr 1374/1955, s. 199 .. 3 Al-Itlj:an, II. 188. 4 .Abü Ca'far au-Nııl}l;ıas, au-Nii.sii.J. va'l-Mansü.Jı. fi'l-Kur'ii.ni'l"Katiuı, 1.Iışr 1338, _s. 15.

tALİ İBN Allİ TALHA;NIN TEFSİR SAHİFESİ 51

ve İbn Ahi :ı;Iatim tefsirlerinde karşılaştırmak .imkanına sahip olduk. Bu hususta daha tafsilatlı bilgi, sonradan verilecektir. Zikrettiğimiz hu sahife ve onu nakledenler hakkında, Mul;ıammad Fuad Ahdu'l-Ba]p:'nin neşrettiği "Mu'camu Garlhi'l-~ur'an, Musta"IJ.racan min Şal;ıil;ıi'l~BulJ.arP" adlı eserde, Dr. Mul;ıammad Kamil :ı;Iusayn tarafından epeyce bilgi verilmiş ise de, hiz ona bazı ilaveler yapmayı da uygun gördük. Bu sahnenin mahiyetini iyi an­laya:hilmemiz için, evvela h unu rivayet eden şahsiyetleri iyi· tanımamız icab eder. Yukanda da söylediğimiz gibi hu sahife, İbn 'Ahhiis, 'Ali h. Ahi 'J'a:IJ;ıa­Mu'aviya h. Şii.lil;ı-'Ahdullah h. Şii.lil;ı isnadiyle yani tek hir isnad zinciriyle gelınektedir. Şimdi h iraz hu şahsiyetler. üzerinde durahm. Yalnız İbn '_1\.h. has meşhur ve ma'ruf olduğu için onun üzerinde. durulınayacaktır.

ı) 'Ali h. Ahi 'J'all;ıa: is :mine izafeten sahifenin sahibi olarak zikredilen hu şahıs, 'Ali h. Ahi 'J'a:Il;ıa, Salim h. al-Mu"IJ.al'i\ı: a:l-Haşimi'dir. K ünyesi Ahü 1-:ı;Iasen'dir2• Aslı Cezirelidir. l;Iı:mş'a gelip yerleşmiş ve ömrü'lıoyunca orada ka:lmıştır. Haya:tı ve muhiti hakkında fazla hir bilgiye sahip değiliz. Bazı tarihçiler ve muhaddisler onun İhn 'Ah has' dan doğrudan doğruya nakletti­ğini söylerken3, hazılan da onun, İbn 'Ahhas'ı görmesi ·mümkün olınadığını, onun tefsiri İbn 'Ahhas'dan hir vasıta ile a:lmış olduğu fikrini ileri sünnüş­lerdir. Bundan sonra, İbn 'Ahhas'la, 'Ali h. Ahi 'J'all;ıa arasında vasıta olan şahsın kim oldugu hususunda ihtilaf edilmiştir.Ahü Ca 'far an-Nal;ıl;ıas\ bu zatııi Mucahid ve 'Ikrime olduğunu söylerken, as-Suyütf, aradaki hu vasita bazen mücahid, hazende Sa'id h. Cuhayr'dir derS. Al-:ijazreci, Mucahid ve a:l-~a­sım'dır derken6, eg-~aha:hi ise bu vasıtanın yalııızca Mı,ıcahid olduğunu söy­ler7. İbn :ı;Iacar ise Mucahidden başka şahısları da ilave eder8

• Şunu da ilave edelim ki, 'Ali h. Ahi 'J'a:Il;ıa'nın tefsiri, İbn 'Ahhas'dan doğrudan doğruya a:lması görüşiyle, hir vasıta ile a:lmış olduğu görüşünü kat'i hir delille açıkla-

1 Bu eser 1950 senesinde "Mesailu Nafi' h. al-Azral!:" ile birlikte l\Iışırda hasılmıştır.

2 Bu zatın Abü 'falJ.ıa diye kiinyelendiği.rivayeti de mevcuttıır. Bkz. Ai·Qahahi, Tiiri­]Ju'l-İslam va 'fah~ati'l-Maşiihir va'l-A'liim, Mp.ktahatu'l-~udsi neşri, VI. 103.

3 İbn Sa'd, Kitiibu 'fah~ati'l-Kahir, Leiden 1904-1940, VII. 164; al-:ı;;ı:azraci, :ı;;ı:uıasatu

TeiJhihi'l-Kamal, s. 232 (mürsel olarak naklettiğini söyler), Al;ımad h. J;Ianhal'de 'Ali h. Ahi 'faiJ.ıa, İbn 'Abhas'ı görmediği halde, doğrudan doğruya ondan nakletmiştir der (bkz. Tiirl)Ju' I-İslam, VI. 103).

4 An-Nasi)J va'l-Mansü]J, s. 15. 5 Al-ItJı:an, II. 188. 6 :ı;;ı:uıasatu TaiJhihi'l-Kama), Mısr 1322, s. 232. 7 Ag-Qahahi, Mizanu'l-l'tidiil, Mışr 1382/1963, III. 134. 8 İbn Hacar, Tahdibu't-Tah~ib, I;Iaydariibad, VII, 339.

""""~""---------------,--------------_:__ _________________ .ı

58 İSM.A.İL CERRAHOGLU

maya muvaffak olamıyoruz. Bu hususta 'Ali h. Ahi 'fa.JJ.ıa'dan rivayet eden· ler de hir açıklamada hulunmamışlardır. Kanaatımca hu hususu en iyi izah

. eden eg-gahahi olmuştur. Ona göre\ 'Ali h. Ahi 'fa.JJ.ıa, İhn 'Ahhas'tan tef· siri Mucahid vasıtasıyle almıştır. Fakat nedense İhn Ahi 'fa.JJ.ıa, Mucahid'in ismini zikretmemi~, şeyhini atlıyarak ( mürsel olarak) İhn 'Ahhas'ı zikretmesi, kendisine hücum edilmesine seheh olmuşsa da, Ahü Ca'far en·Nal;ıl;ıas, 'Ali h. Ahi 'fa.JJ.ıa'yı müdafaa sadedinde "0, İhn 'Ahhas'dan işitmedi, o, tefsiri Mucahid ve 'Ikrima'den aldı: Bu sÖz Öna ta'n etmeyi icab ettirmez. Zira nak· letmiş olduğu iki şahısta ti~a' dandır2" demektedir.

'Ali h. Ahi 'fall}.a'dan, al-:ı;rakam h. 'Utayha, Davud h. Ahi 'Anır, 'Ah· dullah h. salim, al-:ı;ı:asan h. Siilil;ı, 'favr h. Yazid, Budeyl h. Meysere, 'Utha h. Tamim, ve Mu'aviya h. Şiilil;ı gibi zevat rivayet etmişlerdir. el-Carl;ı. ve't· Ta'dll'ciler, hakkında. çeşitli sözler söylemişlerdir. A.Jp:nad h. :ı;ranhal "onda münker şeyler vardır" derken, Ahü Davud'da "İrişaallah hadisi doğrudur, fakat onun kötü hir görüşü vardır o da kılıçtır3" yani, kılıcı siyasette inıha hareketi" olarak kullanınada muvafık görüyordu, diye söz eder. Ahü Zur'a ad·Dımaş~'den rivayet edilen hir habere göre, 'Ali h. Ahi 'fa.JJ.ıa, harhde esir alınan kadın ve çocukların dahi katiedilmesine cevaz verir4• Dul;ı.aym'de

'"Ali h. Ahi 'fall}.a, tefsiri İhn 'Ahhas'tan iŞitmemiştir"der5• Ya'~ h. Suf· yan, onun hakkında "Çla'ifu'l·l;ı.adittir ve mfu:ıkerdir6" demekte, an-Nasai ise "heis olmadım, İhn :ı;rihhan'da ondan "'fikatın'da" hahsetmektedir8•

Al;ınıad h. :ı;ranhal, 'Ali h. Ahi 'fa.JJ.ıa isminde iki şahsın bulunduğunu zikre· derek, Mu'aviya h. Şiilil;ı, Ahi FuÇI.iila ve Davud h. Ahi Hind'in rivayet ettik· leri 'Ali h. Ahi 'fall}.a Şanılıdır. Sufyan at·Tavrl, :ı;rasan h. Şiilil;ı.'in rivayet ettikleri ve :ı;ı:accac al-A'var'ın gördüğü 'Ali h. Ahi 'fa.JJ.ıa ise Kfrfelidir, de· mektedJ.r9. İhn :ı;ı:acar, hu rivayeti naklederse de, hu iki şahşm, ayıiı şahıs olmasının daha doğru olacağını zikreder10

• Her nekadar Süfyan at·'favrlnin ondan rivayet ettiği söyleniyorsa da, yakın zam.anda Hindistanda neşredi~

1 Mizanu'l-l'tidiil. III. 134. 2 An-Niisi-1} va'l-Mansiil], s. 15. 3 Mizanu'l-İ'tidiil, III. 134; Tiirfbu'l-İsliim, VI. 103; Tah!lihu't-Tahgib, VII. 340. 4 M'iziinu'l-İ'tidiil; III. 134; Tah!llliu't-Tah\!il>, VII. 340.

5 Aynı yer. 6 Tah!llliu't-Tah!llli, VII. 340. 7 Aynı yer 8 Aynı yer. 9 Al,.ımad h. :ı;raahal. Kitiibu'l- 'Dal va Ma 'rifati'r-Riciil, Ankara 1963, I. 94; İbn Ahi

:ı;ratim, Kitiibu'l-Carl;ı va't-Ta'dıl, :ı;raydariibiid 1371/1952, III. 191; TahgThu't-TahgTh; VII. 340. 10 Tah\!il>u't-TahgTh, YIL 340.

1.ALİ İBN .ABİ TALHA1NIN TEFSİR SAHİFESİ 59

len Süfyan at-Tavrl'nin tefsirinde yaptığım araştırmada, 'Ali h. Ahi 'fall;ıa'­nın ismine rastlayamadım. Al-'Acali, onu tevsik etmiştir. Al-Bu}Jarl, onun tefsirinden Mu'av-iya h. Şali]?. vasıtasıyle ve İbn Ahi 'fall?.a'nın ismini zikret­meksizin bol miktarda almıştır. Muslim, Şa~'inde 'Ali h. Ahi 'fall;ıa' dan azlin hükmü hakkındaki şu haberden başkasını nakletınemiştir. 'Ali h. Ahi 'fall;ıa, Ahü'l-Vaddak'tan, o· da Ahü Sa'id el-1Judrl'den şöyle işittiğini haber verdi. "Allahın Rasulüne azi'den soruldu. Bunun üzerine Rasulullah: Her sudan çocuk hasıl olmaz Allahbir şeyi yaratmayı murat edince, onu hiç bir şey men edemez, buyurdu~".

Yukanda zikrettiğimiz haberlerden aıılaşıldığına, göre, Onun. gerek mürsel haber nakledişinden gerekse şiaya tcmayül ve kılıcı muvafık gönnüş olmasından dolayı onu til}a gönnek istememişlerdir. Şu hususu da belirte­lim ki, :ı;Iıınş ikinci asırda mühim bir ilim merkezi değildi. Genellikle ulema oraya seyahat etmiyordu. Bu bakımdan ondan, belde ehlinden başkası riva­yet etmedi. Bu sahifeyi de :ı;Iıınışlı bir şahıs olan Mu'aviye h. Şalil?., ondan da al-Layt'm katibi olan 'Abdullah h. Şalil?. rivayet etmiştir. Gerek \Ali h. Ahi 'fall;ı.anın :ı;Iıınş'dan dışan çıkmaması dışandan gelen kimselerle fazla temas etmemesi, diğer iki ravinin de Şimali Afrikalı oluşu sebebiyle, bu nüı;ha faz­laca tanınamamıştır.

Yukanda İbn :ı;Iibhan'm onu "Til}at"ıiıda zikrettiğini söylemiştik, yine bu zat "İbn 'Ahhas'ı gönnediği halde ondan rivayet etti2" demektedir. o, halde 'Ali h. Ahi 'fall?.anın bu haberlerinde mevcud inkita'dan dolayı, isnad zayıfdır fakat bu haberler, mana yönünden salıilidir ve İbn 'Ahhas'dan gel­diği sabittir. Buna henzer güzel bir örneği İbn Katlı, tefsirinde bizler~ nak­letmektedir3. Ahü 'Uhayd al-J}.asım h. Sallam, en-Nasig. va'l-MansülJ_ adlı

eserinde .

...\~ 0, [.~> ü_;;>-1 (( <4

) .iill.ı.:::-J f I_,J_/\2l; '-:-' jJ.I_, J_rj.l -ÖlJll

l:J ~ l .. JJI : Jl9 '··""~s:- 0_1 if $-Ü:ı.s:- c:;s:- $-lb::. 0_ 0\;s:-J E-J::- 0_1 U~~~

.:u~ı 0G rt .ı:»ıJ l:J)"~ ~; 0 T _;ll 0 ..

İbn Cürayc'in, 'Ata'dan rivayeti ellietiyle sahih bir isnad kabul edilmekte­dir. Burada zikredilen 'Ata, 'Ata h. Ahi Raha]?.'dır. Ama isnadda bulunan 'Ot-

1 Muslim h. I;Iacciic al-E,:uşayri, al-Ciimiu'ş-Şal;ıii;ı, M.ışr 1374/1955, I. 1064. 2 Tahglhu't-TahÇ!Th, VU. 340. 3 İlın Kaı;ir, Tafsiru'l-E,:ur'iini'l-'Azim, E,:ahira 1373/1953, I. 157. 4 Sfıratu'l-Ba]ı:ara llS.

60

man h. 'Aı:a, Horasanlıdır ve zayıf bir kimsedir. J;facciic h. Mu.l;ıammad is~ İbn Cürayc ve 'Otmii.n h. 'Aı:a'dan işitm.iştir. Bunlardan biri ti~a, diğeri ise zayıfdır. böyle olmasına rağmen böyle bir isnadda heis yoktur, denilir. al­J;fii.kim'de aynı isiı.adı İbn Curayc, 'Ata-İbn 'Abbas tarikiyle nakleder ve hu hadisin şeyheynin şartı üzerine sahih olduğunu söyler1•

'Ali h. Ahi Tall}.a :ı;ı:rmşda ölmüştür. Ölüm tarihi hakkında eserlerde çeşitli kayıtlara rastlanmaktadır2• :ı;ı:rmş tarihinin yazarı olan Ahü Bakr h. 'İsa, onun hicri 143 tarihinde öldüğünü söylerken, :e:alffa h. :e:ayyii.t ise 130 (120) de öldüğünü zikreder. İbn J;facar, yukandaki tarihleri zikrettikten son­ra, doğru olanın 143 tarihi olduğunu kaydeder3•

2) Sahifeıi~ ikinci şahsiyeti Mu'aviya h. Şiilil}. h. J;fudayr h. Sa"'d ai­J;faÇiranıi'dir. Künyesi Ahü 'Anır4, veya Ahü. 'Oma:[S veyahutta Ahü 'Ahi:lir­rahııian'dır6. Bu zatta l.funş'lıdır. Asıl ·itibariyle J;fadramavtlıdır. Onun· da hayatı hakkında fazla bir bilgiye sahip değiliz. Mu'aviya'nui :ı;ıni:ış'dan çıkıp Endelüs'e gittiğini biliyoruz. Bu çıkış tariiri hakkında tam bir ittifak yok­tur. Bu tarihin hicri 123 olduğunu söyleyenler7 olduğu gibi, 125 olduğunu söy­leyenler8 de vardır ve bunlar daha ekseriyettedirler. Endelüse yerleştikten sonra, oranın kadi ve nlemasından olmuştur. İs}.ıii~ h. 'A.hdillah, Ya}.ıyii h. Sa'id, Ahü 'Otmiin, 'Abdullah h. Ahi ~ays, 'Ali h. Ahi Tall}.a, Rahi'a h. Ya· zid, J;fahih h. 'Uheyd, Bucayr h. Sa'd,'Ahdu'l-Vahhiih h. BaJ.ıt ve dahapek çok kimselerden rivayet etmiştir. Ondan da, at·'!'avrl, al-Layt h. Sa'd, İhiı Vahh, Ma'n h.'İsii, Zayd h. al-J;fuhiih, 'Ahdurra}.ımiin h. Mahdi, J;fammii.d

1 M~ammad b. Carir et-'f;wari, Ciiıniu'l-Bayiin an Ta'vili'l-~ur'iin, Mışr 1374 (AJ;ımad Mul;ıammad Şakir neşri), II. 527-528 (dip not).

2 Ölüm tarihi hakkında bkz. Tah!}ibu\-Tahglb, VII. 341; Miziinu'l-İ'tidal, III. 134; ij:u­lasatu Taghlbi'l-Kamal, s. 233; Bağdatlı İsma'll Paşa, Hadiyyetu'l-'Arifin Esmau· '1-Mualli­fin va '.4.saru'l-Mus~ın, İstanbul 1364-1366, I. 667 (Burada ölüm tarihi 123 olarak gös-

teri_lir). . 3 Tahglbu't-Tahgw, VII. 341. 4 Tahglbu't-Tah!}ib, X. 209; Miziinu'l-İ'tidal, IV. 135; el-CarQ. va't-Ta'dll, IV. 382.

5 AI-:r;ı:uu"ıaydi, Cazvatu'I-MuJı:tabis fi Q.ikri Vulati'l-Endelüs, ~iihira (T~ M~am· mad Tavit et-Taiıci) s. 320; İbnu'.l-FaraQi, Tiiıi1J.u'l-'illema ve'r-Ruvat, Mışr 1374/1954, II; 137; Tiiıi1J.u'l-İsHlın, VI. 291. ..

6 Tahglbu't-Tahgib, X. 209. 7 Abü'l-:r;ı:asan an-Nubiihi, Tiiribu ~uğati'l-Endelüs, Kahira 1948, s. 43; Tiiribu'l-'Ule­

ma ve'r-Ruvat, ·II. 138. 8 AQ.mad b. Y aQ.ya eğ-l)abbi, Buğyatu'l-Multamis fi Tiirl!ıi Ricali Ahli'l-Endelüs, Madrid

1884, s. 443; Cazvatu'l-MuJi:tabis, s. _318; Tah!}ibu't-Tahglb, X, 210; Tiiıi1J.u'l-İslii.n:ı; VI. 291; tfayruddin ez-Zrikli, al-A 'lam, VIII. 172.

'.ALi İBN ABİ TALHA'NIN TEFSİR SAHİFESİ 61

h. :ijii.lid al-:ijayyat, Bişr h. as-Sırrl, Asad _h. Müsa, Ahü Şiilil;ı. Katihu'l-Layt ve diğerle:d rivayet etmişlerdir.

Mu'aviya h. Şiilil;ı. Endelüse geçince orada Malaga şehrine yerleşti ve orada kendine nisbet edilen bir mescid inşa etti. Bu.mescidin VIII. ci as:i:a kadar kendi ismiyle bilindiğini tarihçiler kaydetmel-tedirler1• Sonra İşhiliy yeye geçti ve orada yerleşti. 'Ahdurra];ıman h. Mu'aviye ile tanıştı ve onun bazı işlerini ifa etmek için Şama gönderildi. Şamdan döndükten sonra kendi· sine Endelüs Kadiliği verildi. Böyle bir mükafata nail olduğuna göre, daha evvel kendisine verilen vazifeyi hakkıyle yerine getirmiş olduğu anlaşılmak· tadır. 'Ahdurra];ımiinın -vermiş olduğu hu gizli vazifeyi Abbasilerden sakla· yahilmek için, onun hac mevsiminde hacılarla yola çıkİuış olması muhtemel· dir. Zaten bir· çok eser ler, onu hayatında bir kerre haccettiğini söylemek-te· dirler2• 'Abdullah h. Şiilil;ı.'de "Mu'aviya h. Şalil;ı. hicri 154 senesinde hacılarla bize uğradı, Mısır ve Medine Ehli ondan yazdı" demel-tedir3• Onun, gizli bir vazife ile çıkışının da hu tarihte ıılması muhtemeldir. O, hac esnasında Medi·. neye de uğramış, orada Irak ehli ile de görüşmüş ve 'Ahdurra];ıman h. Mahdl, Zayd h. al-:Ş:uhah al-•A4:ali, Mul;ıammad h. 'O~ar el·Va]p.di, :Ş:ammad h. :ijalid al-:E{ayyat ve Ma'n h. 'İsa gibi zevata mülaki olmuştur4•

Mu'a-v-iya h. Şiilil;ı. hakkında tarihçiler ve muhaddisler müshet ve menfi şeyler söylemişlerdir. Ehü :Ş:atim "onunla ihticac olunmaz, bu sebebten al- .

.. BuQ.ari ondan tahriç etmedi"5 demek-te, 'Ali h. al-Madini, Mu'aviya h. Şiili];ı'i,­Ya];ıya h. Sa'id al-~attan'dan sordum, hana "biz şu ~nda ondan bir harf hile alır olmadık6", diye söylemiştir. 'Ahdurra];ıman h. Mahdi onu tevsik eder, Ahü Zur'a'da o_nu ti~a görür7, Malik h. Enes'in ondan bir hadis rivayet et· tiği söylenir8• An-Nahahi "0, ilim ·ehlindendir, hadis ravilerinin ileri gelen· lerindendir, Zayd h. al-:Ş:uhah ondan ilim almak için Kı1feden geldi, Endelüs­de pek çok kimse ondan hadis işitti" demekted_ir9. İbn Sa'id O, ti~adır ve ketiru'l-:Ş:adit'tir, İbn :Ş:arraş, onu şadü~ görür10, İbn 'Adiy "onun hadisi sa·

I TiirilJ.u E:uı;lati'l-Endelüs, s. 43. 2 TabaJı:atu ilin Sa'd, VII2• 207; Tagkiratu'I-ı;ı:uffa~, I. 176; Cazvatu'l-MuJı:tabis, s. 319.

3 Tab!!llıu't-Tab!!Th, X. 210. 4 Tabalı:atu b. Sa'd, VII2• 207. 5 Mizanu'l-İ'tidiil, IVr 135. 6 al-Car}.ı va't-Ta'dll, IV1• 382. 7 Aynı eser, IV1• 383; Mizanu'l-İ'tidiil, IV. 135. 8 'İ.'iiri!Ju E:ugati'l-Endelüs, s. 43. 9 Aynı yer. 10 Tab!!lbu't-Tab!!lb, X. 210.

62 İSMAİL CERRA.HOGLU

hihdir, hadisinde heis görmüyorum. o benim indimde sadliktur ancak hadi­sinde ifradat vaki olur" demektedir1• Sa'id h. Meryem dayısı Müsa h.· Sele­

me'den şu haberi nakleder "Hadis ya~mak için Mu'a·viyeye geldim, yanında eğlence aletleri gördüm Bunlar nedir diye sordu~umda, Endeiüs. Me~e

hediye edileceğini söyledi. Bunun üzerine onu terkettim ve ondan hir şey yazmadım, demektedir"2• Ca'far at-'fayallsP, 'Ahdurral;ımlin h. Mahdi4,

ihn Sa•d5" ve .Alp:nad h. :ı;t:anhal6, onu tilj:a görürler.

Hakkında ne söylenirse söylensin, Mu'aviya h. Şalil;ı'in ismi, 'Ali h. Ahi 'fallj.a'nın tefsir sahifesini muhafaza için ebedileşmiştir. Yalnız Mu'aviya hu

sahifeyi _'All h. Ahi 'f_all;ı.a'dan ne zaman almıştır? hunu teshitte biraz güç­lük çekmekteyiz. Bildiğinıiz bazı hakikatler değerlendirilecek olursa, tahmi­ni hir neticeye ulaşahiliriz. Biliyoruz ki 'Ali h. Ahi 'fall;ı.a :ı;t:ımş'dan hiç dı­şanya çıkmamıştır. Mu'aviye h. Şali];ı'in ise, ·:ı;t:imş'dan ayrılışı 125 (veya 123) senesidir. Elimizdeki kaynaklarda, Mu'aviyanın Hımş;dan aynidıktan sonra,

tekrar oraya döndüğüne dair hir işarete rastlanmamaktadır. O halde Mu'avi­

yanın hu sahifeyi, :ı;Iı.:ri:ı.ş'dan aynlmadan evvel alınış olması lazım gelir.

Tarilıçiler, hu zatın vefatı hususunda.da ihtilaf etmişlerdir. An- Nahahi

onun 168 de ~urtubada öldüğünü ve Emir Hişam h. 'Ahdirral;ıman onun canaze namazını kılıp, mezarlığa kadar yaya teşyi' ettiğini söylerken7, İlın Yünus el-Mışri 158 tarihinde öldüğünü zikred~r8• Endelüs Tarihi sahihi Ahü

Marvan h. Hihhan 172 de vefat ettiğini söyleı-9. Bazı kaynaklar da onUn. 168 tarihinde haccettiğini kaydetmektedir10; Bu halıerlerden en doğru olam, hu

zatın 158 tarihinde ölmüş olmasıdır. Zira, Mul;ıammad h. İsma'il ~s-Sülanıi, Ahü Şii.lil;ı'ten naklen "Mua'viya h. Şalil;ı ~ize 157 senesiride geldi ve 158 se-

1 Aynı yer, Miz1inu'l-I'tıdal, IV, 135; Tliril.J.u'l-İsliim, VI. 293.

2 TalıQThu't-TalıQTh, X. 211.

3 Buğyatu'l-:r.Iultemis, s. 446.

4 Aynı yer, Cazvatu'l-Mulp:abis, s. 321; al-BulJliri, Kitlihu't-TadlJi.'l-Kabir, ı;raydarli­

hlid, IV,. 335.

5 'fab~litu ilin Sa'd, VII2 • 207.

6 Al-Carl) va't-Ta'dil, IV1• 382; Tagkiratu'I-ı;rııffli<.<, I. 176; Miz1inu'l-İ'tidlil, IV. 135; Tliril.J.u'l-İslfu:n, VI. 292.

7 Tliril,ı.u ~ugliti'l-Endelüs, s. 43; Tlirihu'l-'Ulemli va'r-Ruvlit, II. 138.

8 Taril.J.u'l-'Ulemli ve'r-Ruvlit, II. 139; Tagkiratu'l-ı;rııffli<.<, I. 176; :ijullişatu Tedlıihi' 1-Kamlil, s. 362.

9 TalıQThu't-Talıgih, X. 212.

10 Cazvatu'l-Mu:Jı:talıis, s. 320.

'.ALi İBN ABİ TALHA'NIN TEFSİR S.AHİFESİ 63

nesinde de öldü1" demektedir. Keza Mizanu'l-I'tidal'de2, Mu'aviya hacdan kısa hir müddet sonra 158 tarihinde vefat etti denilınesi, yukarki haberi te­yid eder mahiyettedir. ,

3) Sahifemizin üçüncü şahsı, Mısırın islami ve fikri hareket tarihiıide meşhur olan 'Abdullah h. Şiilil;ı. h. Mul;ı.ammad h. Muslim al-Cuheni, Ahü Şiilil;ı.'dir. Meşhur Mısır fakihi al-Layt h. Sa'd (Ö. 115/79l)ın katihidir. Bu zat, daha evvel geçen iki şahsa nishetle şarkta daha fazla tanınmaktadır. Takvası ve ilmiyle marufdur. ed-;Qahahi, onun 137 tarihinde doğduğunu söyler3• Mu'aviya h. Şiilil;ı., Müsa h. 'Ali h. Rahal;ı., :ı;Iarmala h. 'Iınran, Sa'id h. Ahdilaziz, al-Layt h. Sa'd, al-MufaQ_Q.al h. FuQ.ale,_ İbn Lahla, İbn Valıh, Bişr h. as-Sırri, Ya];ı.ya h. Ayyüh, 'Abdurrahman h. Şurayl;ı., Ahdulaziz· h. 'Ahdillah ve daha pek çok kimselerden rivayet etmiştir. Ondan da, al-:ı;Iasan h-'Ali, 'Abdullah ad-Diirimi, Mul;ı.ammad h. Yal;ı.ya, 'Ali h. Davud, Mu];ı.am-

. mad h. Ahi'l-:ı;Iusayn, Ahü :ı;Iatim ar-Razi, Ahü'l:Ezher an-Naysiihürl, Ahü 'Ubayd al-~asım h .. Sallam, Yal;ı.ya h. Ma'in, Al;ı.mad h. al-:ı;Iasen, :ı;Iumayd h. Zancuya, ar-Rahi'h. Sulayman, Du];ı.aym, Mul;ı.ammad h. İsma'il, Mu];ı.am­mad h. İsl;ı.ak, Mul;ı.ammad h. Muslim, Ya'~üh h-Süfyan, İsma'il h. 'Ahdillah, Ahü Zur'a ad-Dımaş~, Yal;ı.ya h. 'Otman, '.Ali h. 'Ahdirrahmiin, Allan, Ahü'l~:ı;Iasan Mul;ı.ammad h. 'Otman ve diğerleri rivayet etmişlerdir. Ken-

. disinin şeyhi olan, al•Layt ve İbn Vahh de ondan haber nakletmişlerdir4• Bir çok ulema onu medh ve tevsik etmiştir. Ahü :ı;Iatim der ki: "Mul;ı.ammad h. 'Ahdillah h. 'Ahdill;ı.akem (Ö. 268/881) den, Ahü Şalil;ı.'i sordum, hana, al-Layt h. Sa'd'a en yakın olam mı? soruyursun o, onun hazerde ve seferde dainıa yanında bulunurdu" .dediS. 'Ahdulmalik h. Şu'ayh, onun hakkında "ti~a ve emindir\ Ahü :ı;Iatim "O sad~tur, emindir7, Ahü Zur'a "0, benim indimile kizhe kasdedeıılerden değildir, hadisi iyidir8, Ya'~ h. Süfyan da "Salilı hir kimse idi9" demektedir. İbn Ma'in'de onu tevsik eder10•

1 Tiiri1Ju'l-İsliim, VI. 293. 2 :r.Iizanu'l-İ'tidiil-IV. 135. 3 Tagkiratul-:ı;ı:uffiiz, I. 388.

4 Tah!libu't-Tah!lih, V. 256-261; Tagkiratu'l-:ı;ı:uffii:ı:, I. 389; Miziinu'l-İ.tidiil, II. 440-445; al-Ca:rQ. va't-Ta'dil, II2• 86-87.

5 Mu'caınu Garibi'l-~ur'iin, MuJı.addima .:!.-4 . 6 Talı!libu't-Ta)J!lib, V. 257. 7 İbn Haca:r, Hadyu's-Sliıi Mukaddimatu FatQ.i'l-Bari, 1\fı.şr, .1347, II. 137, 8 Tah!lihu't-Tah!lih, V. 258; Ş:ulaşatu Ta!lhlhi'l-Kaıniil, s. 171. 9 Hadyu's·Siiıi. II. 137-138, lO Tagkiratu'I-:ı;ı:uffii:ı:, I. 390; Hadyu's-Sarl, II. 137; Tahglbu't-Tah!lib, V, 257.

64 İS!IIAİL CERRAHOGLU

Bazıları da onu tika görmezler. An~Nesiii1 "o, til}a değildir '"Ali h. al­

Madini" l;ıaditi Q.arholunur2", İbn Adiy "0, Müsta~mu'l-ı;Iaditdir, ancak onun metinlerinde ve isnadlarında galat hasıl olur ki, onlarla kizh kastolu~­maz3" demektedirler. İbn ı;Iihhan "cidden Münkerü'l-ı;Iadit'tir"der4• Al;ımad

h. ı;Ianhal'a onun hakkında so~duğunda "ilk başlarda mütemessik bir kimse idi, sonraları ise ona fesad duçar oldu" demiştUS. Keza 'Abdullah h. Al;ımad

h. ı;Ianhal, babama A.hü Şalil;ı'den bahsettim "babam onu kerih gördü ve o, al-Layt'den, al-Layt'de İbn Ahi ,Qi'h''den rivayet etti. Halbuki, al-Layı;, İbn Ahi Qi'h'den işitmemiştir" dedi6• Zikrettiğimiz diğer iki şahsiyet hakkında olduğu gibi, ulema bu şahıs hakkında d·a ihtilaf etmiştir. Onların hemen he­

men ittifak ettikleri nokta, A.hü Şalil;ıin hidayette müstakim ve onun kizhi

kastedmemiş olmasıdır. Onun hidayette iyi olup, sonradan hataya düşüşüne ait mühim bir örnek te verilmektedir. Bu örnekte, onun hadis uyduran bir

komşusu olduğu söylenir. Bu komşu hadisler vaz' eder ve yazısını A.hü Şa­lil;ıin yazısına henzer bir şekilde yazardı. Sonra bu yazdıklarını A.hü Şiilil;ı'in

evine atardı. A.hü Şiilil;ı, bu yazıların kendi yazısı olup olmadığında şüpheye düşer, fakat onları yine rivayet ederdi, denilmektedir7• Bu sebebten dolayı muhaddisler, onun rivayetini ancak Yal;ıya h. Ma'in, al-Bu'\).liri, A.hü Zur'a

ve A.hü ı;Iatim gibi sağlam k:4nselerden gelirse kabcl. edeceklerini zikrederler.

Nedense, Al;ımad h. ı;Ianhal, A.hü Şalil;ıi ke:rllı görmesine rağmen, yine bu zat elinde bulunan 'Ali h. Ahi 'fall;ıa'nın. tefsir nüshasını, yukarıda zikretti­

ğimiz gibi, ınedhetmekten kendini alamaz.

Bu sahifenin, Mu'aviya h. Şalil;ı'den, 'Abdullah h Şiililı'e intikalinin

zamanını teshitte güçlük çekm~kteyiz. Biliyoruz ki, Mu'aviya b. Şiililı, Mısırı iki defa ziyaret etmiştir. Birincisi 125 (veya 123) de ı;Iımş'dan ayrılıp Ende­lüse giderken, İkincisi ise 154 senesinde hac ve kendisine .verilen diğer vazife­

yi ifa etmeye giderkendir. Acaba zikrettiğimiz bu sahife, 'Abdullah h. Şa­lilıe bu seyahatlarının hangisinde intikal etti. Mantık ve kronolojik durum, bu intikalin ikinci seyahatta olduğunu söylemeğ hak kazandıracak durum­

dadır. Zaten 'Abdullah h. Şalih, Mu'aviyenin birinci seyahatınılan hahset-

l Hadyu's-Sari; II. 137-138-TeQkiratu'l-:ı;Iuffiiz, I. 390; Tahgibu't-Tahgili; V. 257. 2 Tahgiliu't-Tahgib, V. 257 3 Tagkiratu'l-:ı;Iuffii'l', I. 390; Taligwiı't-Tahpb, V. 259; Ş:ulaşatu Taghib, s. 170 4 Tahgiliu't-Tahgib, V. 257; İbn :ı;Iibban, kitiibu'l-Mecrühin (yazma, Ayasofya No: 496);

137 b. 5 Hadyu's-Siiri, II. 137-138; Tahgwu't-Tahgib, V. 257; Ş:ulaşatu Taghib. s. 170-171 6 Tahgilıu't-TahQ,ib, V. 257. 7 Tahgiliu't-Tahgib, V. 260-261; Hadyu's-Siiri, II. 137-138; kitabu'l-MecriiJ.ıin, s. 137. b

'ALİ İBN ABİ TALHA'NIN TEFSİR SAHİFESİ 65

memekte, onun 154 senesindeki ikinci seyahatmdan hahsetmektedir. _1-\.hdul­lahm 137 senesinde doğuşu, Şeyhi olan İbn Yelılı'in hile 125 senesinde doğup, Mu'aviyeden nakletme imkanına sahip oİamaması, yukanda arzettiğinriz görüşü kuvvetlendirmektedir. Abdullah h. Şalil;ı. 223/837 senesi Muharrem ayının A.şura gününde vefat etmiştir1 •

Sahifenin Muhtelif Eseriere intikali:

Kur'anı Keriınin Tefsiri tariliinde büyük bir ehemmiyet kazanmış olan 'Ali h. Ahi 'fall;ı.a'nın bu sahifesi, esrannı tarihin derinlikleri içerisinde halen muhafaza .etmektedir. Bidayetten beri zikredegeldiğiıniz haberler, bu nüs­hanın, İbn 'Ahhiis'dan tedvin edilenlerin en eskisi ve ondan gelen tefsir ta-

. riklerinin en doğ:iusu olduğunu göstermektedir. Bu tefsir, bütün tef~irciler indinde meşhur olmamış, bazı mahd~t kimseler onu görmek şerefine nail olıiı.uşlardır. İlk devirlerde tefsir te'lif edenlerin isimlerini veren İhnu'n-Na­dim, al-Fihrist adlı eserinde, bu sahifeden hahsetmemektedir2• Bu sahifenin meşhur olınama sebeblerinden biri de, onun ravilerinin garhlı oluşudur. Ne­dense şark uleması, mağrih nlemasma gereken yeri vermemiş, daima onlan kendilerinin talebleri olarak görmüşİer ve kendilerini onlardan üstün tutmuş­lardır. Bu yön de, onun meşhur olınamasının sebebi olabilir. İsnadının yaygın olınaması, haberlerin garih kalınasma sebeb olınuştur. Eğer Şarklı olan al­Bu~ii.ri ve at-'fahari, l\fisıra gelınemiş olsalardı, o sahifeyi göremiyecekler ve belki de bu salıifede kaybolan diğer eserler gibi yok olup gidecekti.

Şimdiye kadar İbn 'Ahhii.s'dan, 'Ali h. Ahi 'fall;ı.a~Mu'aviya h. Şiilil:,ı­'_1-\.hdullah h. Şiilil:,ı isnadıyla, yani tek bir isnadla gelen nakli gördük. Şimdi de, elimizde tam bir kitah halinde bulunmayan bu sahifeden alınmış kısım­ların diğer eseriere intikali üzerinde d uralım. Kaynaklann heyanına. göre bu

sahife, daha ziyade al-Bu~ii.ri'nin al-Cii.miu 'ş-Şa];ıil;ı'inde, at-'fahari, İbn Ahi :ı;Iii.tim ve İbnu'l-Munı!ir'in tefsirle;rinde yer alınaktadır. Acaba şu zikretti­ğinıiz kaynaklar, bu sahifeyi nasıl alınışlardır?.

1) Al-Cii.miu'ş-Şal;ıil;ı: Biliyoruz ki al-Bu~ii.rl 194/810 senesinde doğmuş­tur. Yine İbn Hacerin ifadesine göre, o iki defa Mısıra gelmiştir. İlk Mısır seyahatı, hac münasebetiyle 210. senesinde olınuştnr. Dr. Mul;ıammad Ka-·

1 'fahal):atu İbn Sa'd, VII2• 205; Tağkiratu'l~:ı;Iu:ffa~, I. 390; Tahgibu't-Tahğih V. 260; :ijulaşatu TeQhihi'l-Kamiil, s. 171; .Hadyu's-Siiri, II. 138~

2 İhnu'n-Nadim, al-Fihrist, Mışr (1\Iathaatu'r-Ral;ımiiniyya), s. 50-51.

66 İSMAİL CER.RAJIOGL u

mil I;Iusayn, elimizdeki kaynaklar, onun Mısıra gelişini z~etmemektedirler, ·

der ve arkasından biz onun iki defa Mıs!Xa geldiğini ve hunlarm.hiritide 'Ab­

dullah h. Şiilil;ı'e mülaki1 olduğunu ve ondan bu sahifeyi almış olduğunli söy­

leyebiliriz demekte bu seyahatlarm da 210 senesiyle 223 seneleri arasmda

olabileceğini kaydetmektedir2• Halbuki, Prof. Dr. Fuad Sezgin, al-Bul;ıiirl'nin

bu sahifeden muhakkak istifade ettiğini fakat bu istifadenin, lVhsıra yaptığı

217 senesinde mi, yoksa başka bir yerden mi intikal edip, istifade ettiğini

bilemiyoruz, demektedir3• al-Bul;ıiirl'nin bu seyahatında, sahifeİıin son ravisi

olan 'Abdullah h. Şalil;ı hayatta idi. Al-BuJıarl bu sahifeden "]}ala İbn 'Ah­

has" veya "va yudkaru 'an İbn 'Abbas" şeklinde talikan rivayet etmekte­

dir. Fuad Sezgin, "Bu ve aynı zamanda nadiren diğer rivayetler için, ismini

zikrettiği Ahü Şiilil;ı'den aldıklarınnı: hepsi, al-Bul;ıiirinin ondan birşey din­

lemediğini onun huzurunda birşey okumadığmı göstermektedir. Hatta Şal;ıll;ı.­

inde Ahü Şiilil;ı'in şeyhini kastederek" va ]}ala al-Layı; "diye aldıkların:ın da

hepsi Ahü Şalil;ı'den gelmektedir. Bunun bizzat al-Bul;ıari tarafından ifade

edildiği naklolunur. al-Bul;ıiirlnin, yanmda bulunduğu ihtilafsız olarak kabul

edilen bu sahifenin ne kadarını as-Şal;ıil;ıine ithal ettiği münakaşa mevzuu­

dur" demektedir4• Y~arıda zikrettiğimiz, DrA Mul;ıammad Kamil I;Iusayn'in

görüşü ile Prof. Fuad Sezginin görüşü arasmda h~riz bir fark olduğu görül­

mektedir. Al-BuJıan, İbn Şiilil;ı'le görüşmüş .olabilir ve sahifeyi de ondan ri­

vayet etmemiş olabilir. Bizim için mühim olan, al-BuJıii.ri niçin sahifenin is­

ıiadmda bUlunan şahısları zikretmemiş de talikan İbn 'Ahhas'a ulaşmıştı.

Acaba, al-Bul;ıiirl, sahifeyi nakleden bu ricali salıili görmemektemiydi. Sonra

al-Bul;ıiirl'nin, bu sahifeden naklettikleri tetkik edilirse görülür ki, onlar Kur'

anın garih kelimelerinden daha ileri gidemez. Hatta as-Suyüp, al-Bul;ıiirl'nin

bu sahifeyi tamamen nakletmiş olniası vehriı.ine kapıl:İnıştı. Yine o, İbn I;Ia­

car,-den naklen bu sahifenin, al-Bul;ıarl'nlı!. elinde bulunduğunu ve Ahü Şa­

lil;ı'den nakledildiğini ve bu salıifeye itimad ettiğini söylerS. Şimdi, al-Camiu'

ş-Şal;ı.Il;ı'den bu garih kelimelere ait bir kaç örnek verelim:

1 Abü. Şiilil;ı.'in, al-B~aıi'ye millald olduğunu gösteren delil için bkz; Hadyu's-Siiri, II. 137-138; Tadkiratu'l-Un.ffil~, I. 338.

2 Mu'ciiınu · Gai:ibi'l-~ur'iin, s !.b . 3 M. Fuad Sezgin, B~iiıinin Kaynaklan Hakkında Araştırmalar, İstanbul 1956, s. 123. 4 B~iirinin Kaynaklan, s. 122. 5 · .Al-Itlfiin,. II. 188.

'ALİ İBN ABİ TALHA'NIN TEFSİR S.A.IIİFESİ

(2) ~1 .J·

(4) ~& .ı.}ç. u~ << (3) Tir.,., ll : <Y'~ı::- ~1 Jt;- 2

·<6> i..tt>- : << <5> T _rıl : (,.)"'~ 01 Jli J- 3

< 8 >{Wl : « .<7> JLV~I ıı : <Y'~ 0:1 Jt;- 4

<10) • ~ t,.:;JI J ~ll : {( ( 9 ) ;tı:. lS~ JS' ll : <Y't~ 0.1 Jt; J- 5

67

2) Tafsi:ru't·'fabarl: Mul?.ammad b. Carir at·'fabarl (Ö. 310 /922),, 'Ali b. Abi 'faİJ;ı.a'nm.bu sahifesinden bol bol istifade etmiş ve eserinde hemen he­men onun büyük kısmını zikretmiştir. İlk bakışta at~'faberi'nin, bu sahifayı tam olarak tefsirine aldığı düşünülebilirse · de, böyle bir düşüncenin hatalı olduğunu biraz sonra göstereceğiz. At-'faba,ri, bu sahifayı 'Abdullah b. Şa­lil?.ten mubaşereten alınasma imkan yoktur. Çünkü at-'fabarl, Abü Şalil?.'in ölümünden bir sene sonra dünyaya gelıniştir. At·'faberl 253 ve 256 senelerilı­de Mısm ziyaret etmiş ve eş-Şafi'I cshabmdan er-Rabi' b. Sülaymii.n'm yanm­da kalmıştı. İşte o ziyareti esnasında, 'Abdullah b. ·Şalil?.'i işitmiş olan, al­Mutannii. b. İbrii.hlm11, 'Ali b. Davud1.2, Yal?.yii. b. 'Otman13 vasıtasiyl~ almış

1 Süratn'l-B~ara 264. 2 Al-BriJıari, al-Ciimiu'ş-Şal;ı.iQ, Mışr 1345, VI. 28. 3 Süratu'l-B~ara, 2~4. 4 Ş$1}.u'l-B~ari, VI. 38. 5 Süratn'l-B~ara 286. 6 Şal;ı.iQu'l-B~iiri, VI. 41. 7 Süretn'l-En!al I. 8 Şai;uı.ıu'l-B~iiri, VI. 76. 9 Süretn'l-En'am 146.

10 Ş$1}.u'l-B~iiri, VI. 72. ll Al-Mutannii b. İbriihiın. al-'Ubulli. 12 'Ali b. Davud b. Yazid at-Tamirni aİ-~antari, Ahü'l~:ı;lasen al-Bağdii.di, Sa'id b. Ahi

Maryam, Ahü Şii.Inı Kii.tibu'l-LaY!;, Nu'aym b. Hammad al-Marvazi, Adem b . .A.bi'Iyii.s gibi zevattan hadis iılnnştır. Ondanda, İbn Macıi, İbn Carir at-'.J'ahari, İbriihiın b. İs~ii.k al-:ı;larhi, 'Abdullah b. Mııl;ıammad al-Bagavi, Y~ya b. Sa'id, Mııl;ıammad b • .Abmad, İsma'il b. Mu­l.ıammad aş-Şaff"ar nakletmişlerdir. Al-Ş:apb al-Bağdii.di onu tiJı:a görür, İbn :ı;ı:ihbii.n da onu ti]ı:ii.t'mda kaydeder. 272/885 senesinde vefat etmiştir. (bkz. TarilJ.u Bağdii.d, XI. 424-425; Tah-!lihu't-Tahi!Ib, VII. 317; Ş:ulii.şatn Tedhibi'l-Kamii.l, s. 231. ·

13 Y ~yii. b. 'Otmii.n b. Siilih b-: Şafvii.n al-~uraşi as-Sahmi, Abü Şiililj. 'Abdnlgaffar b. Davud al-:ı;larrii.ni, Ahü Sii.!nı al-Mışri, Sa'id b. Ahi Maryam, 'Amr b. Rebi, 'Amr b. Ş:ii.lid gibi zevattan hadis rivayet etti. İbn Maca, İs~ii.k b. İhriihiın b. Salil.ı, 'Ali b. Husayn, .A.bü'l­~ii.sım at-Tııharii.ni de ondan rivayet etmişlerdir. İbn Ahi :ı;lii.tirn, onun hakkında konuşulduğu halde, hen ve babam ondan yazdık demehe, İbn Yünus, o, belde haberleri, alirnlerin ölümleri hakkında lilirn ve hadiste de hlifız idi deme1.4:edir. Şiaya temayülü olduğu da söylenir, 282/895 senesinde vefat etmiştir. (bkz. Tah!libu't-Tahgı:h, XI. 257.)

68 İSliiAİL CERRA.HOGLU

ve aldıklarını tefsirine dercetmişti. Aldığı bu haberlerin herbirinde J:\1Uttasıl bir isnad sistemi kullanmıştı. Al-Bu}J.ii.rl, bu sahifeden sadece filolojik veya garih kelimelerin tefsirlerini aldığı halde, at-l'aherl, ondan garih kelimelerin izahlanyle birlikte, ahkam, sebeb-i nüzfıl, nasih ve mensUh gibi hususlara ait haberler{ de almıştır. Bazen de, bu sahifeden alınan bir haber, at-l'aharl tarafından bir kaç kerre tekrarlanmaktadır. Mesela, Kılılenin tahvili mese­lesinde, al-Ba~ara suresinin 115.ci ayetinde, 'Ali h. Ahi l'~a'dan zikredilen rivayet, aynen yine aynı sillenin 142 ve l44.cü ayetlerinde de tekrarlanmış­tır. Bu hususta örnekler daha çoğaltılahilir. Biraz da 'Ali h. A.hi l'~a'nın tefsir sahifesinden, at·l'aherl'nin tefsirine girmiş olan çeşitli haberlerden bazılarını örnek vermemiz yerinde olacaktır.

a) Luğavi tefsire örnekler:

0: ~_,b if tt.,.::> 0: .iili~ l:J..t;.. Jt; r-'../.1 0: ~ı J;..t>--' -ı

• (2)0~~~ı.;~ : Jt; (((1)0__,~)) :(.)"'~ç. u:' if Wk ~i 0: Js:- c:;s:- t~

Js:- if t~ 0: ~_,b ~.J.:-- Jt; t~ __,~i l;J..t;.. Jt; ~ı c.!;.J.:-- - 2

. <4>Jkll u<3> ~~:din : Jt; 0 .. ~ u: ı if t~ 0: ~_,b ~J.;- Jti tt.,.::> 0: .iili ~ l;J..t;.. Jti ~ı ~.J.:-- - 3

• (6)l~t:>- :Jt; (! (5J\.i,~~)) :.Jj (.)"'~ cJ:I if Wl, ~i 0', Js:- if

h) Ahk.am Ayetlerine ait tefsir Örnekleri

~i~ Js:- c:;s:- ~_,b if t~ u: .iili ~ l:J..t>. Jt; ~ı ~.J.> -ı

• <8> ~Iyi öts"j : Jt; ıı <

7> 0fo tt;; J.J tl J n u"'~ 0:1 if :\~

1 Süretu'I-Bıı:Jı:ara 15. 2 Tafsiru't·Tabari, I. 310. 3 Süretu'I-Bıı:Jı:iıra 19. 4 Tafsını:'t-Tabari I. 334. 5 Süretu'l-Bıı:Jı:ara 135. 6 Tafsirn't-Tabari. III. 106. 7 Süretu'I-Bıı:Jı:ara 3.

8 Tafsirn't-'fabari, I. 243.

' 1

'ALİ İBN ABİ T_U.H.A'NIN TEFSİR SAHİFESİ 69

J~ c:ı~ t_L,.:. 0: .:i:.Jko dJ.>. Jli t_L,.:. .J~ 1 l:JJ.>. Jli ~\ l:J~.,...- 2

l_,il$'" tt=' .!..\)~ .J (( (l) ~~~ Jj~\ .J )) : .J _,; (.)"'l~ u. 1 c:.ı~ ~Jb ~i u. 1

.&1 Jjl; öi)~ öi)IJ J:::-)~ j:::-)1 0_,1~ c:.ı>:J_, ,öi)~ j:::-)1 ı:,_,~~

'~ .... ,Jı J {;..;ı· le! ~ı_,..., d'Wı J }r "JI ~~ !ı u..J.:J4 ~\ ıı : JW

f~ ~; (J_~ ..S~Jı Jı:::- J . u....Q;.JI 0 J~ L. .J u"'A.:J\ J ' (' Jl....J _, ~ l~.)

• <2> (' JW _, t~ l:::-.J ~ı 0 _,~ L. _, '-"".ci:Jı J '...wJI J

if 't_L,.:. 0: .:i:.Jko .l:JJ.>. Jli t_L..::ı _,~1 t:.;~> , Jli cPI J;J.>.- 3

((<3>J"",Jı F~ ..... _~) ~ı ·F .&1~.-ı:ıı :(.)"'~~ u.' if 4>ılb ~i u. ~ <4> .;A....lı J i~~~ .;-...Jı_, , .;A-!1 J )w)' 1 ..r-;ll : Jli

c) N eshe ait örnekler.

~ if t_l.,.::ı 0: .:i:.Jl~ l;j..ı.;. Jli t_l.,.::ı_,~l l:J~ Jl9 ~\ l:JJ.>. -ı

O.)A~ .&\ J~ <.S> 1_,~.,.::>\J l_,~ij )) : .J_,; (.)"'~ u_l if 4:.J.b ~i u_l

~ 0_:) _r.l.l Ip~ ıı .J _,; .!..\)~ ~ J !ı <5> -'.~ ~& JS'" ·~ .&1 0,1

(7) ({ (6) {'_,i~ .J

.:i:.J\~ u;~> J\i tt~ 0: .&1 ~ l:JJ.>.. J\i ~Jb 0: ~dJ.>.- 2.

~_,ıı\~ :J; ıJ!ıı : .ı.J_,; (.)"'~<-~.'if 4:>J.b ~~u.~ if t_l..., u.'

1 Süretu'l-BaJı:ara 178.

2 Tafsiru't·'fahari, III. 362-363.

3 Süretu'l-BaJı:ara, 185.

4 Tafsiru't·'faheri, III. 475.

· 5 Süretu'l·BaJı:ara, 109.

6 Süretu't-Tavba 5.

7 Tafsiru't·'fahari, II. 503.

---- --•

70 İSMAİL CERRAHOGLU

0.}~\.l ~ )1 41 .J o:,..UI_,ll ~ )\ if C::-i9 « (l) 0,}~\ .J 0:,..\li}J

• <2> 0} ..1_ ':l o:, .lll

Jy rf ~_,~ ~J.>. Jı; t_t.,.:, 0: .&ı~ l:JJ.>. 'Jı; ~~ ı.Sr..\:>- -s

<< <3> .&\ ~ F---t=: oJ;;! _,i pı J L· l_,..y 01_, : .ı.JJ; u"'Y- 0:1 rf

=~ .Jf .Jll J~ 4.-~Al\ \..Y.. Jr'.%J\ e\~\~ .Jj.Ç. .&lwSJ_, e->.j rlr\;

.·[>Ai 0J:...Jl.l Lol9 ((~~ .ı.:1-~ rl.~ pıJ ~i~ f~l Jln 'f~: JJ~ ((.&\.ı.~ F---t::ıı :.ı.JJ; .Jil>.J '~;i ~1}'..\:>-Lo ~ı~_, ~ .J ıı : .ı.l J; J/!> J ~illi ıY 1_,.4>-i ~ (> Y:;.,.-! ~)\ .J ~l.!JI jll>i l .. i .J

• (5) J~l .J ı!.WI if « (4) ~_,1; ~~ r ..1>-IJ~ . d) Sebeb-i Nüzftle ait Örnekler

c.J_ç. t_L,.:. 0: ~.J~ l:J..\:> Jli t_l.,.::ı _,~1 l:J..\:>- Jij ~\ c$ı.J.>. -ı

~ p J>-1 ıı : o.)~~ ~w .&1 J} J u'"~ 0:1 c..J_ç. Wk ~i 0: J_ç.

0t~.) .)~ J ıJ;l.( ~~~ 0i ı!.JJ~ .J « <6> pw Jl ~ )1 \~1

0l f . ;tl.~lAJI ıY lgl!.. Jl \~kll .J ;.l-.\!1 f~ {"r ;.l.!..J\ IJl.,.::ı 1~1 .).P {;. ;.l!..J\ ~ 0 L,.2...) J ;. Wl\ .J \ lAkJI 1_,~ l.,.::ı i ~ 1 ıY Ll; : .&1 Jjı; ~-"'".J ~ .&1 j.,.::ı .&1 JJ"'".J Jl ı!.ll~ IJ~ ,~lk:>JI 0:1

ııı:r:_,_r:. 4 0';lt9 p \A_ç. _, ~ ~b9 ~i 0_,;~ {~~ Fı .&ı Fıı

..k:>JI c..J~ u~)/1 ~1 P 0,:R. c.$>- \J~fıl_, 1_})_, ıı c..JI!>.J~I ~~

l Süretu'l-Ba.Jı:ara 180.

2 Tafsiru't-'fahari, III. 390. 3 Süretu'l-Ba.Jı:ara 284. 4 Süretu'l-Ba.Jı:ara 225. 5 Tafsiru't-Tahari, VI. 113. 6 Süretu'l-Ba.Jı:ara. 187. 7 Tafsiru't-Tahari, m. 496.

(( ( 7) .)~1 ıY ~ J"•" )lı

'ALİ İBN .A.Bİ TALHA'NIN TEFSİR SAHİFESİ 71

t_t..,.:. 0: :iuk.4 ~J.>. Jli t_t..,.:. 0: ~~~ l;JJ.>. Jli ~~ ~ ~.J>. -2

.ı.Jy 1_,..\::çt; f.k c.5..\~l :) ıı :Al_,; u"'~ 0:1 c:.ıç. Wb ~i 0: J>:- c:.ıç.

J.li· ..i!.. J:. 0 _,.o.l....J.I J ~ Jj o yi _, 1-.4; a <1> ~ c_5..\::çl ~ J.': '(.5~ ~1 J rj~ tr _,b k::, 0_,5'"' _ril 0lf_, . üÇ _rll J~ 0lk..l.... ~ u~j J

_,~_,~_,i ~_,1 ~~ Ji ~ J.': c.534:; 0i {~ c.>jl~ 0.4 ~Wl ~~.).4t;

' .ı.ilkl... ~1 jç.l J ~..ıli Jl r-J .ı::J.ç. ~\ ~ ~1 J_, .... .) .)~lı. ~ı; . J..i ~ Jç. ~ j..v.~ ~ 0i J 'tt=lkl... Jl t~ tb J l_,;i~ 0i ü:j_ı_l y 1

• (2) ~~lJ;-1 ~if

Bunlar gibi daha pek çok örneklerde, at-'fahari, al-BulJ.iiri gibi sadece

garih kelimeler üzerinde durmaınış, diğer hususlara da temas ederek ve is­

nadlan tam olarak vermiştir. Bu bakımdan, at-'faharl'nin Tefsiri, 'Ali h. Ahi

'fall;ıanın tefsir nüshası için en mühiııı kaynaklardan biri olduğunda şüphe

yoktur.

3) Tafsiru İbn Ahi :ı;ı:atiııı: 'Ali h. Ahi 'falQ.a'nın tefsir sahifesinin en

mühiııı kaynaklarından .biri de '.Abdurrahman h. Ah i :ı;ı:atiııı (Ö. 327/939)

in tefsiridir. İstanbul Ayasofya Kütüphanesinde 175 nurnarada noksan ola­

rak bulunan bu tefsirin tamamını elde edemedik3, Ayasofya Kütüphanesinde

sadece ikinci cüz'ü bulunan bu tefsir, 'Ali 'İnıran ve en-Nisa sfuelerini ihtiva

etmekte~ir. İbn Ahi :ı;ı:atiııı, bu tefsirini babası vasıtasıyla almış olduğunu

verdiği senedierden öğrenmekteyiz. Bu da İBnadlarını at-Tahari gibi tam olarak

verir. Yine çok iyi bir tesadüf ki, Ayasofya Kütüphanesinde noksan olarak

mevcud olan bu tefsirin kenarında, İhnu'l-Munıli:r (Ö. 318 /930) ve 'Abd h.

:ı;ı:umayd (Ö. 249 /863) den nakiller vardır. İbn .Ahi :ı;ı:atiııı'de bu tefsirinde

at-'fahari gibi, ayetlerin tefsirinin çeşitli yönlerini ele almıştır. Bu tefsirde

bulunan 'Ali h. Ahi 'fall;ıa rivayetlerinden bazı örnekler verelim.

1 Süratu'l-B~ara 194.

2 Tafsiru't-'fabari, III. 580.

3 Aynca bkz. Brock. S.I. 278-279 da bu tefsirin Kairo I, 139 da mevcud olduğu zikredi­liyorsa da, orada da tefsir tam mı yoksa eksik mi olduğunu tabkik edemedik.

.J

7?, İSIVIA.İL CERRAHOGLU

,:;ç. t_L..:> 0. ~uLv ı_Sr.~.;.- ~\ '-:-';lS"" t_L.o _,~1 t;;w~.>- <Jl l;;..b- -ı

l~;...p (((l)ü:~j~\ ..b-~ JS""..lJJ» : ·.Jj (,.}"'~U:' ,:;ç, Wk ~~u: Jç. (2)"' • . \.?.$"" _, -·

,:;ç. tL,.:, U: ~J b ı.S~ ..b- ~ 1 ~lS"" tL,.:, _,~ 1 l.:J' wl.> <J i l.:J' wl.> - 2

4\ı\ ~lb ölf')4 ı.S~ (( (3) frfj__, » : .J_,; U"'lzY U:' ,:;ç. ~~lk~~ 0. Jç.

• (4) ~~~ı.,

~j Ü: jç. 0ç. t_L,.:, Ü: ~JlM ~.J.> t_L.o _,~\ l;;.J.> <Jl l;;-t>- -3

• (6) ~\J 4\ı\ 0'" ~ : Jli (( (S)~ ll : .J _,i W"'~ Ü: \ 0ç. Wk

~~ 0. ~ if t_l..o U: ~_,b d-t> t_L.o _,~1 l:J'.J.> ~~ l.:J'.J.>- 4

ı_>.lli~AA!I W.:...:JI_r : Jli !( <7> ~\ LJ:I-' » : .J_,; w"'~ LJ:I if ~><.tb

(B) • J..J.tJ J .. w; . .P:.

~~ U: Jç. ,:;ç, t_L..:> U: ~_,b ~.J.-> t_l..o _:,~1 l.:J'.J.> ~~ l.:J'.J.>- 5

~~l,. ,:;t-=_,;_y~ JYUI ""Wl\ t.!l::: J » : .J_,; w"'~ LJ:I if ~b

J:! 4-~i)\ o..l;.ç. ()_,~ ~t:l;-1 J J.::-)1 0l5J (((9)~_,~ ui u~;_, ~ G;l$"" ()t; • l.J.:l 4.::-Jf: ()l .J.:ı--1 ..>~ tlr: I!JJ~ j,J l~t; ' ~_,f ~ j

. .

ı.:.ı_,ı: ,_;:,.- l~ı Jl::-)1 ~~""'='".:ı G;lf'u!., .4-Jt.. yı__, l~_,y ~_,..ıı_,

ıo .ı;ç. LSr __, ~u~ .ı:uı i J~ l; _, __, ~t.. ~~ t; 1 Süretu'n-Nisii ll.

2 Tafsiru İbn Ahi I.Iatiın (yazma) 112 a-b. 3 Süretu '.A.ıi'I:mriin 164.

4 Tafsiru İbn Abi I.Iiitiın, 84. b. 5 Süretu'n-Nisa 19.

6 Tafsiru ibn Abi I.Iatiın 120 b. 7 Süretu'n-Nisa 36.

8 Tafsiru İbn Abi I.Iatiın, 137 a. 9 Süretu'n-Nisa 127.

1 O Tafsiru İbn Ahi :çi" atiın, 186 a.

'ALİ İBN A.Bİ TALHA'NIN TEFSİR SAHİFESİ 73

4) Tafsiru İhni'l-Muni!rr: 'Ali h. Ahi 'fall;ıa'nın tefsir nüshasmdan na­killer yapan eserlerden biri de MuJ.ıarnmad h. İbrahim ihni'l-Munğır al-Mun­ğİri an-Naysiihüri," Ahü Ba]p- (Ö. 318 /930) in tefsiridir. C. Brockelmann'm1

heyanına göre, onun tefsirinin al-BaJı:ara suresinin 27.ci ayetinden an-Nisa sı1resinin 94.cü ayetine kadar olan bir bölüm Gotha Kütüphanesinde 521 No.da mevcuttur. Bu eseri görmek veya mikrofilmini getirmek fırsatını bu­lamadık. Yalnız, İhnu'l-Munğir'n;_ bu tefsiri hakkında bilgi edinmek ve mu­kayseler yapmak için, İbn Ahi I.Iatim tefsirinin·kenarmda bulunan i;hnu'l­Munğir rivayetlerinden istifade e.ttik. İbn Ahi I.Iatim tefsirinin kenarındaki İhnu'l-Munğrr rivayetleri Allan h. al-Mugira vasıtasıyle gelmektedir. Allan' da 'Abdullah h. ~ilil;ı'den rivayet etmektedir. Okuyuculara bu tefsir hak­kında bilgi edinmeleri için bir kaç örnek vermeyi uygun gördük.

~i 0: Jç. ı)P t_t..,.:, 0: .lJl\ ~ lj.J.;,.. ()"jr;. l:J..\.,... _;..i.:J.\ 0:\ Jij -1

~ı r;}i : J t; ıı <2> ~:}.1 ,y ı)-1 r;}i : .J _,; J u-"l~r;. 0:1 C:f ~Jk

• <3> t:;.,... T _ri 4Ak:JI ,;-- r;__)i i ı}-1 0,4 ~~

ı..;.:J..\_.,... t_L,p _,:1 l;J..\.,... ö~l Ü: ()')k. l.:f..\.>- _;..i.:J.I L.J:I Jt;_, -2

J l_,j ~ < 4

> ıı F Lc_l ~s::ı,4 ~_,i ıı : .d_,; w...l~r;. 0: 1 c:;r;. Jç. c:;r;. 4u l.M

c:.tSJ (..J;. ı..~ ~ Jt.t; J;ı i 0~ ~v~ı ı).4 rt=t.c_i ~1..1.1 J"jJ...ı

ı.:.>-~1_, ~~~ 0. ~ 01_, ~~~1_, ,~~';/1 ~~ c:.ls:JJ ~IJ öi)l

• (S) ~i _,ı ö? if f; .. .!).!; .iili i J.,... r;__Jj 4J öi )1 J 4ç.l.; )1 ı).4

t_L,p _,:1 t_L,p Ü: .lll~ l:J..b- ö_;;Al.l Ü: 0')\ç. l:J..b- _;J:J.I Ü: 1 Jli J -3

~Jk ~i w-. Jç. if t..~ 0: 4:Jk.4 ~~..\.,... Jt; ..l.wı c:;r;. ..::....:uı '-:-';ts' ~J:-ı

1 Brock. G.I. 191.

2 Süretu 'Alı 'lmran 27.

3 Tafsiru ihn Abi :ı;Iatim (Kenannda) 16 h.

4 Süretu'n-Nisii 3.

5 Tafsiru İbn Abi :ı;Iatim (Kenannda) 104 h.

74 İSMAİL CERRAHOGLU

p 0J:>-i .J D : 4l_; (.)""~,ı::.. w: ı ı:;.ı::­

• (2) 0l....-4 Cj-__,...3 .J ı ı..) .Jr~.

if ~.lk ~~ c:.r. J,ı::. ı).Y tL,.:, .J~ ı l:J ..b- ö ~ı w: 0 ~\,ı::. l:J ..b- - 4

J.z-!ı.J <3>~~ ~ı t_\.k.,ı ır 0.1 ~ u ... tıı J,ı::. .ı3l.Jıı : .ıJ_; u"'~ ı:.;: ı

(4) ~~ 0l ~.;. if 4.6-ı..>.J )j ;) .ıJ 0.J~U ~ı0~ ~ 0i . . .

Bu örneklerden anlaşıldığına göre, İhnu'l-Munı!ir'de at-'fahari ve İbn Ahi :ı;Iatim gibi, ayetleri tefsir ederken çeşitli yönleri ele almıştır. al-BulJ.ari gibi sadece garih kelimeler üzerinde durmamıştır ve isnadı da tam olarak vermiştir.

* * * Yukanda, 'Ali h. Ahi 'fall;ıanın tefsir sahifesinden nakillerde hulrinan

dört eseri, hu nüsha yönünden tetlqk ettik. Asıl gayemiz, bugün ilim alemi­nin elinde bulunmayan hu sahifeyi yukandaki dört eserden yeniden inşa et~ mek idi.

At-'faharinin tefsirindeki bütün 'Ali h. Ahi 'fall;ıa rivayetleri fişlenip al-BUQ.ari'nin, al-Camiu'ş-Şa4Il].i ile karşılaştınldı. Fakat İbn Ahi :ı;Iatim ve İhnu'l-Mungir tefsirlerinin. tam olarak bulunamaması sebebiyle, tasarladığı· mız inşa işini tahakkuk ettiremedik. V el ev ki yukanda zikrettiğimiz dört eser mevcud olsa hile, oıılardan çıkartılacak 'Ali h. Ahi 'fall;ıa rivayetleriyle meydana gelecek eserin, tamamen '_ili h. Ahi 'falJ;ıa nushasının aynı olamıya­cağı kanaatı hasıl olmuştur. Çünkü hu eserlerin sahipleri ekseriye aynı riva· yetleri alıyorlarsa da, birinde bulunan bir haberin diğerinde, bir diğerindeki başka bir haberin, diğerlerinde hul~nmadığı müşahede edilmiştir.

Karşılaştırma imkanına sahip olabildiğimiz Ali Iniran sfıresini, okuyu­culanmıza örnek olarak vermeyi münasih gördük. Bu sure y-ukanda zikre· tiğimiz eserlerden yeniden teşkil edilirken, şu esaslara dikkat edilmiştir.

1 Süretn'n-Nisa 5.

2 Tefsiru İbn Abi :ı;Iatim (Kenannda) 122 a.

3 Süratn 'Ali 'Imran 97.

4 Tafsiru. İbn Abi :ı;Iatim (Kenannda) 48 b.

• .ALİ İBN .A.Bİ TALHA'NIN TEFSİR S AllİFES İ 75

a) Sağ tarafa koyduğumuz rakkamlar Ali Imran suresinin ayet numara­lanın göstermektedir.

h) Her haberin sonuna koyduğumuz rakkamlar, o haberlerin nerelerde bulunduğuna işaret etmektedir.

c) Yukarıda zikrettiğimiz eserlerden alınan bir haber, diğerleriyle müş­tereklik arzetmiyor veya lafızlan arasında bir değişiklik varsa, o değişiklik aşağıda gösterilmiştir.

1~ J;..:_. 4;-Jk lJ i 0 Jç. :i..a:~ c:r 01 J.r J T ö _; _,...., · . . . {b- 0 0:1 ~ .J ı,>~kll ~ J ı.$.)~1 if eY'

0ç. t_t.,., 0: 4;J ko \:J..\...:- Jt9 t_t.,., Y.l \:J..\:>- Jt; ~ı. d..\:>- - 7

.W ~t::sJI ~ Jji ı,>:.ll\_r )) : Jj c.J"'~ 0:1 0ç. L-Jk ~i 0: Jç.

O~J..\:>-j o~.o\J:>-J Jj\;:...J ,~ti ; ü~:>J.\ «~t::SJı,ı"cf' ÜI_S(~ üli\

ü lt: l.!.:d.l j : (( ü lt: t..:..ü J:>.i J )) : Jti ' ~ ~ J ~ if .J:. Lo J ' .ı...;;~; .J

(l) ~ J~~J ~ if J:.L- J o~.owi J J~ı J oJ:> J .. J <~.o..\A.. J .ı.>-_,-i ..

tt.,., 0: 4;.,~ d..\:>- Jt; t_t.,., 0: .ı3ll ~ t:J..\...:- Jfğ ~ll ı.!}..\:>-

: Jt; « ~j rr:Jı; J ı:..ı:.J.Jıt..t; n : '-""~ç. 0,ı if 4>Jb ~i 0. Jç. ~ • (2) ~~~i if

if Jç. 0ç. 4;J~ d..\:>- Jt; t_L.o 0: iili~ \:j..\:>- Jt; ~1 d..\:>-

~ !.iS' _ı 1 V o fi .. pL::. .W:. :> y$- _ı J)"L:;. .W:. J..oo- 1 f.i! <.S .;;bl! .;::-Z : p 1-1

[~ ,j l.i5'_ı 1-o ..ı. ~-t (\Vo: ~J .:...e:) lJ.r"(:T ~ ,j 4l._,b:.- (l:- ~i ıJ.I

t, h : r'J-' ..ı J')\J..ı :..:ı~ ..::.ı4ı .c .. : j .... ~ Jı.; :<.>Jl;.)ı

~-o : (b. ~i .;:1 ~_ı \1\ t/ i : t.S~kll .;;--Z- 2

76 İSl\IAİL CERRAHOGLU

j.c ~ t..::.tl.ı_, ' "'! L:.tl.ı J.c p ı 0 ~ ,, .ı..:..o ~ t..::.n.4 0 .J"~ ıı u"'~ 0: ı

. " <3> t~ .iili ~1~ 0 .J....::zıu pı

if Js:- c:;ç. ~-' ~ <.Sr J.>- J li t. t..,.:. 0: .iii ı ~ w J.:>. J t; ~ı c,; J.:>­

<4>.iiıı :il 4..~1 i.J! ~_,b-~ a.ilıl:il ~Jb- {": IAJıı . .ıJ.Ji ~Ai u"'~ 0:1

if ~J~ c.S7J.>- Jli t_l..,., Y.l WJ.:>. Jli ~_,b 0: Js:- ~J.:>- - 14

.<5

>.)t;,~ ı,.AJI_,I r.)~ı..Jı.ll__r..>- _Wl ((_;l.b:All ıı: Jli: u"'~ <):1 if Jç.

~:ç. J.c ,)ç. ~J~ c.S7J.:>. Jli t_L,.:. .J:I WJ.:>. Jli ~_,b 0: Jç. c.S7J.:>.

• <6Y~.J.I ~ ,, 4.-.J....ll j:>JI_, n : '-""~ 0:1

~~ 0: J.c c:;ç. t_l..,., 0: ~J~ ~J.:>. t_L,.:. _,:1 WJ.:>. ~i \;JJ.:>. - 15

• <7> c.>~~ 1 J .).lA!I d Öj~b Jli <! ö J~ c;:l_,jl_,)} :u"'~ 0:1 if 4~

0: Js:- if t_t..,., 0: .iili~· WJ.:>- 0~\ç. w~ :.)..u ı 0.ı Jli- 21

4..ik~JI c;:.)i J li « ~ll 0.4 url ı c::.Ji. )} : .u .J;. J U"'~ 0: ı 0ç. 4:>-Jk ~i

• (B) ~\_rJ 4Ak:JI d c;:Ji. { ~Id 4:::11

t_t..,., 0: ~J~ ,_;rJ.:>. Jli t_t..,., 0: .iili~ WJ.:>. , Jli ~ı ,_;rJ.:>. - 2s

0_,~ ı:r ~~j_,\ W:,)lS::!I 0.J~Jll .1.~ :1 ıı :.U~'-""~ 0:1 if j.c if

1 -i : (G.- ~i ı): ı ~ J 1 A oj i :~.1;klı .J.:-Ai-:- 3 tSJ.!,;.. t_l..., Y.ı l;;.ı.;.- ~i I.;JJ;.. : fl,_ ~j ı): ı _.ı;-.ô.i J J 1 '\'\/i ; ~~ı .ı;-Aj- 4

•lut; Jli cc ..:iıı 'll J:_,t; t~ t.._, ıı .ı.J yi .j <Y~ .:ı-. ı .y. Wk ~~ .;: -~ .y. t_t.... .:ı-. 4:..ıl.... (y-i )..:iıı '1! ~ '1 :i..t;<Jı p~

rti/i =~~ı~- 5

'(Of/i ;~~ı~- 6

1-1 "( J y-\ \ : (G.- ~i .:ı-.ı ..ı,:-4.i- 7

y - 1 i : (G.- .:ı: ı .:ı-,1 ..ı.;-Z ~[;._ .j _;.t:.l ı .:ı-.1 ~...;.; -:-- 8

1ALİ İBN .ABİ TALH.A.;NIN TEFSİR S.A.HİFESİ

~ . ~

~ 1 0. J>:- if t. ~ 0: ~-' l.tA l:J ...\:> t. ~ -'~ 1 l:J ..l:> ~ 1 l:J ..l:> :- 30

(( (10) ~~ l...Loi )) : J} : d~ 0:1 ,jç. ~lb

~ ~

~~ 0: j>:- ,jç. t.~ 0: ~Jl.tA d...\:> tt.~ J~l l:JJ:> ~~ l:J..l:>- 32

.lill ~ ~ll if l_,l_,; )...isJI ~~ a I_,J_,; 0t~ » : u"'~ç. o: ı ,.:;ç. . W1

• (ll)~-' d.::J..ç.

Jç. .if ~l.tA ~;...\:> Jti t_L.,.:, 0: .lill ~ l:J..l:> Jti ~1 ~..l:> -33

01/ JT_, ~~.~.ı JT_, b._,i_, i;r ~~ .lil10l » : J_; u"'~ o:l if

0::-"'t:. JT _, 01.;r JT _, (..:ııı..~.l JT ıY 0 _,:... Jl.l (' : Jli « 0;1WI J>:­<12> (( oy~~l 0 • .lU(."!!. ~ U"'I:JI S,i · 01 D : J::-J _r .lill J -'~ ' ~~ JT-'

{13) ;, • •ll /1:. . ....._,_..._,... ~-'

1.>.;~ ~,J « T.>~ ~ J Lo ı.!.U ...:.ı.>.li ıı : u"'l~ 0:1 Jti -35

( 14) .ı_.~ ..l~.JJ

es) .,ull J~ ':i « 1->.:;....z-- _, » ~ o: ı Jli -39

y- \V: (1.:.- ~~ .:t.l ~-' Y'lf/i :<.>~1 ~--;-9 \- \'\: fl.:.- ~~ .:r.ı ~-10

y-\ '\ : fl.:.- ~i .:r.l ~~ll iA: ıJI/JT ö.Jy-12

ı - r . : fl.:.- ~i .:r.ı ~ _, n~ f i :<>_;;ldl ~ -13

\ '\' t/) : t.SJl;..}l c::.::?' -14

t ı f i : <$Jl;..}l c~ -is

r t ~ t'

ı

ı r

1

78 İSliiAİL CERRAHOGU:1

~ .ı:ill J.:' ~1 J_,....,.) t>)_,>-_r <<0.x}_,;ll )) :eY'~ ı:_ı:l Jt9 -52

.cı6)·rt:~ c..J.;.~l .:.ı_,~)I_,J-1 ~_, ~_,

rf 4:__,k:o ı}J>.. Jt9. tL..::> 0: .ı:ill ..y- tJJ> Jt; ~1 ı}J.>-- 55

• <17>~ı~Jl :J_,~ <<~_,::.o Jııı: .u_,; cY'~_ç. ı:_ı:l rf jÇ-

c).Y 4:__,\..u ı}J> J\~ tL..::> 0: .ı:ill ..y- t:JJ> Jt; ~1 ı}J>.. - 57

• <18> ~ri} l_,.:ıi : Jj~ << .::.ıt:Lt..all. ljlr _, » : .J_,; .cY'l~ ı:_ı:l rf J_ç.

tt·.:' 0: 4:__,bo ı}J> Jti tL..::> 0: .ı:ill ..y- tJJ> Jt; ~1 ı}J.>- ~ 58.

t>.lll (( {-s::J.-1 )) $.)All : J~ (( j' .lll_, )) : .d_,i c..J'"~ ı:_ı:l rf J_ç. rf • (19) ~ J ~$"" J.i

~~ 0: j.Y c).Y tL..::> 0: 4:__,~ ı}J.>- tL..::> _,~1 tJJ> Gl tJJ.>- -6.7

(20) 'f ı • J ~ ( 1 ~ • . ll • ı - . . 1 • ~ ı t • ~~>- . .JAJ. ( ~ • c..J'"lzY u: c..J_ç. ~.ı::>

tL..::> 0: 4:__,~ ı}J> Jt; tt~ u . .ı:ill ..y- tJJ> Jt; ~1 ı}J>.. - 68

<< o~l0:_jjj {-.:;\.r.4 c..J·"t:JI __ j_,l 0lıı .ı.it~ .ı:ill J~ cY'~_ç. 0:1 c)-Y J_ç. c)-Y

• (21) .:ı_,:... jll t-' J_ç. c).Y 4:__,tA.4 t:JJ> Jt9 tL..::> 0: .ı:ill ~ tJJ.>- Jt; ~1 ı}J.:.., - 76

•. .!.l_rjl u~l : J_,~ (( jjl_, oJ.tır~ J) ,:r J~ ll : ,ıJ} c..J'"~ 0:1 c).Y

• <22> .!.l ~ı1 .:ı A::J : • .lll : J Aı << ~~ ~ .ı:ill .:.ıu ıı '..r"' '-' - ....,_ . _, ~ - • ~

n/ o : <.>.Jt;..~l r..~ -16

\-r".: fl.:,... ~l .:t.l ~.J toV/i :..s~l ~-17 • tiofi :..s~l ~-18

fiV-i :_rkll~-19

'-:'-\"\" : {\,.. ~t ~ı ;..z-20 \-ff: fı.,... ~i .:_,.1 ~ .J t ".".j i :..s.ı;kJI ~-21

on/i :..s~l ~-22

•..u.İ İBN ABİ TALHA'NIN TEFSİR. SAHİ-ESİ 79

rf' ~Jl,v ~J.:>- Jı.; t_l..,.:. 0: .iili~ l:JJ.:>- Jı.; ~\ ~J.:>- -83

ul_,.-!1 J if t"i .ıJ _, 0_,~ .iili 0_;) _;;iJi ıı : .ı.J} d~ 0;1 ,:;ç. ~

: .ı.J} Jft>J , tı.;S"' J t-_,b_~i J(;;)~ :Jt; <ıt;)·"Jt-_,b u,.;,J~IJ 25 24 '{ <' "' ,, 1 • [ J [ J <ı ll!> ..rJ ~,ç._,b u,.;,J.xiJ ul..,._.,lcJ if~ .uıJ ıı

y ~Jb ~J.:>- Jı.; El..,.:. 0: .&l~ç. l:JJ.:>- Jı.; ~~ ~ l:JJ.:>-- • 85

0:;!~\....:JIJ t.>)..,a;JIJ IJ;)tft> 0_.111J I_;.J 0_.11101 ıı : .ı.J} <Y't~ 0;1 ,jç. ~

J:-J_;ç. .&1 J.i·u e6] (( 0;_;:: t~J D .ıJ_,; Jl (( .r=-~1 ,~~J .&~ ifr if

[ 27 J . <ı .w ~ ,:;il ~;) \':>\ .. NI J:!- tf. if .J P : 1~ ~

y ~_,tM ~J.:>- Jti El..,.:. 0 . .&1~ t;.;J.:>- Jı.; ~~ ~J.:>- - . 97

<ı~ ~1 ~k...\ ,:;.o ~~~ <Y't:.ıı ~ .uıJ » : .ıJ.J; u'"t~ 0;1 y ~ 28 ~ ~~ 0i ..t:.ç. if ~1::-~J ;)lj ,:;.-J .ıJ 0_,Ç...!J ~l\0~ ~ 0i ~IJ

rf' Jç. Y ~_,tM ~J.:>- Jı.; El..,.:. 0: .&1 ~ l:JJ.:>- Jı.; ~~ ~J.:>-

. , c;:l~ ".1;.$"' if : J~ <ı ~Wl y ~ .iili 01! .;;.$"' ,j'" J ıı : u'"~ 0.1

e9] . 'llt. .ı.$"; ~ J ~~ ~ .J'.f

YY /1 :<.SJ~I ~ -23

1 o :-U> )1 ÖJJ""' -24

ö.:.ld : ~t,.._ J .J 1 - t'l' : (.1..- ~i .:t.l . .,;-Z _, o iA f i : ı>~kJI .,;-Z -25

[ 1 - f'l'] . 1:. )" .J k _,ı. ...,;. ) ':;/1_, .:ı 1_,._!1 J ..:ro ~ .iiı .J » .J _,; _,~ .J : Jj:... .::.1 ~ .r oY'!'- o YI/ i :<.>..J.ll_ı;-Z -27 . i'l' :öAJI ÖJy-26

Y- tA : {1..- ~i .:t.l_ı:-Z ~ı.,_ J J.l:.l.l .:t.l ~ .J rA/ V :<.>..J.ll_ı;-Z -28

1- t'\: (1..- ~i .:t.l ~ .J t'\jY: <.>..J.ll _ı;-Z -29

.so

A:.JW. -c9r .. b-:Jli ·t!t.,.,·c:.r . .ilıı-~ tı..t>- Jli ~~~ ~ ~..t>- -.102

IJ.lı4: 01« .Vtz J>ll Jy (!.Gtz J> '.ilıii.J.4jl n :.ı.~; U"'~ 0:1 0~ ~ 0~

~ }~ ~-AJ4 .ı.JH.J.4~JtJ ~.JJ .ilıl J t.b:.\ ':J.J o~lp.- J>- .ilıl J eoJ .. ~t:.~i J ~4 T _, ~....Ajl

~s;. c_lt.,.:, 0: A:.Jk-- ~..l>- Jli dt.,.:, 0: .ilıl ~ l:J..t>- Jli ~1 ~..l>-. . . --· - ~ .

(( .Vtz J> )) ı:,;s:J J ~j ~ t;l (! .ıJ\Aj ~ .ilıi\.JAj\ )) : .ı.J .. i9 U"'~ 0:1 0~ ~

- '{31

] .t.43T ~ oU J{~ c.5.lll ~_,~ _?~ { . o~4::- J>- .ilıl J .lı~ l:>i

<?:- ~~Jw ı_Sr.J.>. Jli dt~ c:.r . .ilıl..y:. l:.r..t>- Jli ~~ J}..t>- - . 1os

1 j )1_ ~.ll\) lj .Js:; ':1:, n : .J .J; u..;~ 0:1 if .ı.:><.lk ~i 0: J:- c:.;c d \..::ı tt;; i' 4>:-kl;-4 0;=-.4 jll. o Jt:.r ~ .ilıl .J.4i 0 T JA.ll J 1~ yi J (( I.JA.\:>.1 _,

ü\.4.J~IJ '~!).4 i~; 0_\f if~ ti!t~J 49JA!IJ ~*>-':11 ı:;~ [32] • .ilıl c:.r~ J . ..

A:.-J~ 1)..l>- J.ti e!t.,.:, 0:-.ilıl ~~·W'~ Jli ~ .Jb 0: ~- W'J.>- -. ııo

i~J_).4(j J.J~ (! U"'\:Jj ~-:=:>:~\ ~i .tf" r:)) : .J j ~~ 0:1 if ~if·

J . .ı.:iR- i~}iW J .ilıl J_j;l _LC . ..>_1.} )'1 J ,.ı3.ı1 ':11 .JI':10i IJ~ 0i ~ J_,.J.l~

_ ~~-~~ .J~Js:::..ı.ı_.J_.' Js:::.ıı if ir=.J~ .J .~:.v~ıı t~,.J~ (( .ilıl':1ı.Jı':1 n

. .· - .. [33] • Js:::..ı.ı Js:Ji ~J

'iA/V: ~_).JI .;::-Z -30 y- c\. : (l- ~i ıJ.I ~ J 'iA/ V : ~_;;kl\ .;::-Z -31

y- of : (l- ~i ıJ.I .;:-Z J Q,f f V : ~~~ .;::-Z -32

· efL" --"L \;;..b-- ~i l:Y-~>- : (l- -~i .:r.l _;;-Z J J. ı. o fv : ~~~ _ı;-Z -_ 33

LlJ.rli » .v_; ~ <)"~ .:r) .eY- :i,...JL, ~~ .:r. ~- eY- efL.,., .:r . ... _,\.,.. ~.ı,.. .:..-;)ll ~ıs­~Jtw-J ..ili J;l Lt. )..) ~1 _,,,..ili 'Jl -~.Il :J .:ıl IJ~ Lıi t~J.rt J_,A~ « ...:,J.rL4

.. [ Y-: o o [ ...:,J__.J.I ~1 y ..ili :ll .UI :J J .Y.,

.. <ALİ İBN ABİ TALHA'NIN TEFSİR SAHİFESİ sı:

~JlA.O ~~ Jt; dı.,., iJ', .iili ~_ç. t:J~ J\.9 ~.Jb 0: J.c:-l:J~>-~', ~17.

[34] • ~ .J', : J .J.a~ (( ...r' l-ı:ğ Lj.-> )) : J .J;· (.)"' ~_ç. u: 1 if J.c:- üç.

Cl, ~ if dl.::> Ü', ~JlM. ,_i)~ dt.,., J:\ \:J~ ~~ 0~ - . 129

~)1 J ~IJAl ~~J Jt; (!~~ı)'" '-:'~Jil :'J} U"'l~ 0.1 if .ı.:>Jk ~~

es] . ~~~ if I.JA>-1 t.c. (' J;.,_;

J.c:-.if ~JlM ~~ Jli dL.::> Cl, .iili~ t;;~ Jt,; ~~ ~J.>. - , 146

[36] • lf. : J lğ (( .J:.';.) 0 .J:U C.M ji\.i )) : J j <.J"' ~ Ü', 1 if

~JlM ~~ Jt; dL.::> u: .iili~ t:;~:>- Jt; ~Jb. u: J.c:- &~>--. 152

: J _,~ (( .ı.i~~ f~ .J:._:i~l n : J .J; 0 - .. ~ 0:1 :;.c:- Wk ~~ U: J_ç. if

[ 37] . l:Z . . tf' .J

dlp Cl, ~.JlM ~~> ~lll ~ts"' dL.::> .J~I l:J..\>- ~~ l:J~ - . 164

.iili ~tb öi5J~ ~~ (( rr!:t_JI) : Jj (.)"'~ u:l 0.c:- wk ~~u: J.c:- :;.c:-

[38] . ~~~ . if ~ _,

~~Cl, j_ç. if dL.::> Cl, ~JlM ~~:::- dL.::> .J~I t:J~ ~~ \:J~:::--. 179

f 1 ı.. J.ç. ~ ~ l.)..i.:J .ılı 1 0lf ~ )) .) l4SJj J .J~ J l9 (.)"' l~.c:- ı:.r 1 :;.c:- 4:>-Jk

[39]« ~

\'!"i j V: ı>~I_;;-E -34

y- it : (1_,.. ~j c:J.I ..ı:-Z -35

1- Vf : (L,... ~j c:J.I ..ı:-Z J '1' i if V : tS.J!bll _;;-Z - 36

·'!'AA/ V: ı>_;;kll ~_:_37

... ·. y- At: fl,... ~i c:J.I _;;-E -38

--- . y- .. \ : {L,... ~t cJ.ı ~- 39

82 İSMAİL CER.RAHOGLU

~ ~i w: JP ı:ıç. c!ı..,., w: ~J~ ~J.:... c!ı..,., Y.l \:JJ.:... ~t I:JJ.:...

[40

] .~sJI 011 (( "::J:ç. 21 ~ jP D : .ıJ _,i U"'~ç. tJ: 1 ı)ç.

~)) : U"'~ç. t:.ı:l if Jç. if ~Jko ~J.:>- c!~ _,~1 \:JJ.:... ~i \:JJ.:...

[41

] • Jı.\A.!-!1 ~ 1 1.)11 ;;~ Ul ~1 H « ~kll 1.)11 ~1 ..if..

'-:'- ", : r'- ~r .:t.ı ~- 4o '-:' - '\ \ : {'- ~t cJ, ı ~ - 41