1

GR

Tapnaklarda ss unsuru olmasnn yannda, bezemelerinde grlen

deiikliklerle tapnaklarn tarihlendirilmesinde nemli bir rol oynayan friz kuaklar

tapnak mimarisi asndan olduka nemlidir. Roma mparatorluunun gsterie dayal

politikas ierisinde bezeme ynnden dikkat ekici olan friz kuaklar daha youn

olarak kullanlmaya balanmtr.

Bugne kadar Roma mparatorluk ana tarihlenen tapnaklarda grlen

bezemeli friz kuaklar konusunda M. Usman Anabolunun yaynnn dnda genel bir

alma yaplmamtr1. Fakat bu alma ierisinde de tapnaklar ve friz kuaklar

hakknda detayl bilgiler verilmemitir.

Anadoluda Roma Dnemi Tapnaklarnda Grlen Bezemeli Frizler konulu

tez almamzn amac Anadoluda Roma Dneminde yaplm olan bezemeli friz

kuana sahip tapnaklar saptamak, dnem ierisinde friz bezemelerinde meydana

gelen deiiklikleri rnekler nda incelemek ve friz bezemelerinde grlen

deiiklikler yardmyla tapnaklarn tarihleri hakknda yeni sonulara ulamaktr.

Bu alma kapsamnda ilk olarak Anadoluda Roma mparatorluk ana

tarihlenen friz bezemeli tapnaklar saptanmtr. Friz bezemeli tapnaklar saptandktan

sonra friz bezemeleri ve tapnaklar hakknda bilgi veren yaynlara ulalmtr. Daha

sonra ise bezemeli friz kuana sahip tapnaklarn yer ald antik kentlere gidilerek,

yaplar yerlerinde, ayrntl bir ekilde incelenmitir.

Konunun daha iyi anlalabilmesi iin her bir friz bezemesi tipi, ana balk

olarak belirlenerek, incelenmitir. Ana balk olarak belirlenen bezemeli friz tiplerinin

alt balklarnda ise ilk olarak bezeme tipolojisi ve genel stil geliimi Roma

mparatorluk a balangcndan alnarak ayrntl bir ekilde incelenmitir. kinci alt

balklarda ise ana balklarda belirtilen bezemeli friz kuana sahip Roma

mparatorluk Dnemi tapnaklar ve friz bezemeleri tek tek, ayrntl bir ekilde

incelenmitir.

1 Anabolu 1970.

2

Tez almasnn sonu blmnde ise ana balklar altnda ayrntl bir ekilde

incelenen bezemeli frizler ve tapnaklar hakknda ksa bir deerlendirme yaplmtr.

3

I-BRNC BLM: FGRL FRZ KUAKLARI

A-FGRL FRZ KUAKLARININ TANIMI VE GENEL STL GELM

Figrl frizler, almamz kapsamnda incelenecek olan ilk friz tipidir. Arkaik

Dnemden itibaren tapnaklarda figrl frizler kullanlmaya balanmtr. Euromos

Zeus Tapnann hemen yanndaki bir botrosta, Arkaik Dneme tarihlenen bir veya

birden fazla tapnaa ait pimi toprak figrl friz kua paralar bulunmutur. Bu

durum, figrl friz kuaklarnn Anadoluda erken tarihlerden itibaren sevilerek

kullanldn kantlamaktadr. Hellenistik Dneme tarihlenen Teos Dionysos2 ve

Magnesia Artemis3 tapnaklarnda da figrl friz kuaklar kullanlmtr.

Figrl friz kuaklarnn yapmnn ok fazla zaman almas sebebiyle Roma

mparatorluk a tapnaklarnda ok fazla tercih edilmemilerdir. Bu yzden de genel

bir stil geliiminden bahsetmek mmkn deildir. Roma imparatorluk Dnemi

ierisinde gerek anlamda figrl friz kua sadece Kyzikos Hadrianus Tapnanda

kullanlmtr. Kyzikos Hadrianus Tapna friz kuana ait paralarn byk bir

blm kire olarak kullanlmak iin eritilmitir4. Ele geen az saydaki paradan da

tapnan friz kuandaki konu hakknda net bir tespit yapmak olduka zordur.

Tapnan friz kuandaki iilie en yakn rnekler genel olarak Antoninler Dnemine

tarihlenen Ephesos Byk Altarda karmza kmaktadr.5

2 Yaylal 1976; ahin 1988, 53; Rumscheid 1994, 48-49. 3 Yaylal 1976; ahin 1988, 53-56; Rumscheid 1994, 25-28. 4 Laubscher 1967, 211. 5 Barattolo 1995, 104.

4

B-FGRL FRZ KUAINA SAHP ROMA DNEM TAPINAKLARI

1-Kyzikos Hadrianus Tapna

Antik Dnemde Mysia Blgesi snrlar iersinde kalan Kyzikos Antik Kenti

gnmzde Balkesir li, Erdek lesi snrlar ierisinde yer almaktadr. Strabon

Kyzikos Antik Kentinin iki byk liman olan, byk bir kent olduundan

bahsetmektedir6. Kyzikos kenti bir Miletos kolonisi olarak M. . VIII. yzylda

kurulmutur7.

Kyzikos Antik Kentinin en gsterili, en ne kan yaps Hadrianus

Tapnadr8. Kyzikos Hadrinaus Tapnann yapmna olaslkla M. S. I. yzylda

balanmtr9. Fakat muazzam llerdeki tapnak yapm Hadrianus zamanna kadar

tamamlanamamtr. M.S. 123 ylnda meydana gelen byk depremde tapnak hasar

grmtr10. M. S. 124 ylnda kenti Roma mparatoru Hadrianus ziyaret etmi ve

tapnan onarlmas iin maddi destekte bulunmutur11. lk olarak bir Zeus Tapna

olarak yapmna balanan tapnak, maddi desteklerinden dolay daha sonradan

Hadrianusa da adanmtr12. Antoninler Dneminde meydana gelen byk bir

depremde tapnak tahrip olmu ve yapmna tekrar balanmtr13. Tapnak bu byk

depremden sonra M. S. 167 ylnda tamamlanm olmaldr14. Aristeides, M. S. 167

ylnda yapt tapnan al konumasnda Hadrianus Tapnann katl

olduundan bahsetmektedir15.

Kyzikos Hadrianus Tapnann stun says ve plan tartmaldr. Olaslkla 8 x

15 stun saysna sahip olan tapnak korinth dzenindedir. Kohan, tapnan

6 Strabon XII.8.11. 7 Kohan 1991, 119. 8 Ashmole 1956; 179-191; Laubscher 1967, 211-217; Lyttelton 1974; Plz 1989, 87-88; Yaylal 1991, 176-177; Kohan 1991, 119-126; Baratollo 1995, 74. 9 Kohan 1991, 120. 10 Kohan 1991, 120. 11 Laubscher 1967, 212; Kohan 1991, 120. 12 Kohan 1991, 120. 13 Kohan 1991, 121. 14 Yaylal 1991, 172. 15 Yaylal 1991, 172.

5

pseududipteros16, Baratollo ise dipteros planl olduunu ileri srmektedir17. Dou-bat

ynnde ina edilmi olan tapnak, yedi galerili bir altyap zerinde yer almaktadr.

Prof. Dr. Abdullah Yaylal bakanlnda 1989 ylnda balanlan kaz

almalar srasnda bulunan mimari paralar tapnan tarihlendirilmesine k

tutmutur. Kaz almalar srasnda Harianus ve Antoninler Dnemine tarihlenen

mimari bezeme paralar bulunmutur.

Friz Bezemeleri

Kyzikos Hadrianus Tapnann friz bezemelerinde Roma mparatorluk Dnemi

tapnaklarnda pek sk karlamadmz figrl bezemelere yer verilmitir. 1918

ylnn Mays aynda Kyzikos Antik Kenti hakknda aratrma yapmak iin Bandrmaya

giden Hlscher, tapnak evresinde yapt aratrmalar srasnda tapnaa ait mermer

bloklar paralayp kire yapan kiilerle karlamtr18. Bu mermer paralarnn ou

Hadrianus Tapnann friz kuana aittir. Hlscherin tespit ettii friz kuana ait

paralardan birisi olduka nemlidir. Hlscherin izimlerinde de belirttii gibi mermer

kabartma parasnn uzunluu 3.56 m., ykseklii ise 1.52 m.dir19. Friz parasnn sa

alt kesi krlmtr ve stde dz deildir. Laubscher, friz paras zerindeki bu

tahribatn friz karlrken olduunu dnmektedir20.

Friz paras zerinde at zerinde kamakta olan tane barbar tasviri yer

almaktadr21. Barbarlar saa doru kamaktadr. Figrler Anaxyrides ad verilen

izme ve Knadys ad verilen uzun kollu ceket giymitir. Balarnda Kyrbasia,

boyunlarnda Torques vardr. Bellerinde kllar bulunmaktadr. Kaan barbarlarn

kyafetleri Parth veya skitli olduklarn dndrr22. Baratollo, barbarlarn skitli

olduunu dnmektedir23.

Friz parasnn sanda yer alan figr at zerinde tasvir edilmitir. Dier Barbar

tasvirlerinden farkl olarak bu figrn sakal yoktur. Figr arkasna doru dnm ve 16 Kohan 1991, 122. 17 Baratollo 1995, 95,96. 18 Laubscher 1967, 211. 19 Laubscher 1967, 211. 20 Laubscher 1967, 212. 21 Laubscher 1967, 211. 22 Laubscher 1967, 212. 23 Barattollo 1995, 104.

6

korkmu bir ekilde etrafna bakan dier barbar kolundan tutmaktadr. Arkaya doru

dnme hareketinden dolay figrn gs almtr. Ortadaki figrn at yaralanm

olmaldr. Yere dmekte olan atn zerinde olan barbar korkmu bir ifadeyle arkasna

bakmaktadr. Sa eli aresiz bir ekilde yana doru almtr. Friz parasnn en

solunda bulunan figrde at zerinde kaar durumda tasvir edilmitir. Figrn sa

tarafndan, kaburgalarnn altna bir ok saplanmtr. Sa eli ile oku karmaya

almaktadr.

Kyzikos Hadrianus Tapnann friz kuann tarihi tartmaldr. Ephesos Antik

Kentindeki Byk Altar ile Kyzikos Hadrianus Tapna friz kuandaki iilik ok

benzerdir24. Byk Altar genel olarak Marcus Aurelius ve Lucius Verusun ortak

imparatorluk yllarna tarihlenmektedir. Laubscher, Kyzikos Hadrianus Tapna friz

kuan Marcus Aeurelius-Lucius Verusun ortak imparatorluk dnemine

tarihlemektedir25. Barattolo ise friz kuan Hadrianus Dnemine tarihlemektedir26.

Bize gre Kyzikos Hadrianus Tapnann friz kua Antoninler Dneminin barok

yapsnn izlerini tar. Bu yzden Laubscherin grne katlyoruz ve tapna

Marcus Aurelius ve Lucius Verusun ortak imparatorluk yllarna tarihlemek istiyoruz.

24 Barattolo 1995, 104. 25 Laubscher 1967, 215. 26 Barattolo 1995, 104.

7

II. KNC BLM: FLT (YV) BEZEMEL FRZ KUAKLARI

A-FLT (YV) BEZEMEL FRZ KUAKLARININ TANIMI VE GENEL STL GELM

Friz kuaklarnda bezeme esi olarak kullanlan bir dier motif flt (yiv)

bezemeleridir. Flt (yiv) bezemeleri ilk olarak Arkaik ve Klasik Dnem mimarlnda

stunlarn ve payelerin d yzeylerinde kullanlmtr27. Fakat bunlarn hem biimleri

hem de kullanm amalar ok farkldr. Yaplan aratrmalar sonucunda bu tip frizlerin

Anadoluda eski bir gelenee sahip olduu dnlmektedir28. Flt (yiv) bezemeleri,

friz kuaklar zerinde ilk kez Roma mparatorluk anda kullanlmlardr29.

Anadoluda Roma mparatorluk a yaplarnn mimari bezemelerdeki

deiimin balangc Traianus Dnemine rastlar. Traianus Dneminde bakent Romada

grev yapan Anadolulu ustalar ilerini bitirip Anadoluya geri dnmlerdir30. Bakent

Romadan gelen ustalarn Anadoluda altklar ilk yap Ephesos Antik Kentindeki

Celsus Ktphanesidir. Anadoluda Ge Traianus Dnemine tarihlenen en nemli yap

Celsus Ktphanesidir31. M. S. 113-117 yllar arasnda yaplm olan yapnn st kat

aedeculalar zerinde flt (yiv) bezemeli frizler kullanlmtr32. Celsus Ktphanesi flt

(yiv) motifleri dz profilli bir zemin zerine yaplmlardr. Her bir flt (yiv) motifinin

d bantlar yanndaki motifin d band ile birlemektedir. Motiflerin st ksmlar

yarm daire eklinde yaplmtr ve ne doru hafif kvrlmlardr. Flt (yiv)

motiflerinin alt blmleri ise merkezde ibkey bir hat oluturmaktadr. Motiflerin

kenarlar keskin yapdadr ve aralarnda neredeyse hi boluk yoktur.

Yine Ephesos kentinde Skolastika Hamamlarnn Latrinasnda bir architrav-friz

blou bulunmutur33. Friz kuanda flt (yiv) bezemeleri vardr. Friz bezemeleri

Celsus Ktphanesi rnekleri ile hemen hemen ayndr34.

27 Anabolu 1992, 1. 28 Bykkolanc 1996, 49. 29 Anabolu 1992, 1. 30 Strocka 1978, 896; Strocka 1988, 296. 31 Keil 1965, 105-108; Heber 1978, 979-987; Strocka 1978, 893-890; Koenings-Radt 1979, 343; Strocka 1979, 809-822; Strocka 1981, 25-26; Strocka 1988, 301; Vandeput 1997, 155; Scherrer 2000, 130-132, Can 2005b, 74-76. 32 Rheidt 1986, 137; Anabolu 1992, 2. 33 Miltner 1959, 20-21; Anabolu 1992, 2.

8

Celsus Ktphanesi st kat frizlerindeki flt (yiv) motiflerinin benzerleri

Pergamon Yukar Gymnasium Stoalarnn frizlerinde karmza kar. Stoalarn M.S.

120 yl civarlarnda onarld dnlmektedir35. Buradaki flt (yiv) motiflerinin

yaps Celsus Ktphanesindeki motiflerden biraz daha farkldr. Yukar Gymnasium

Stoalarndaki flt (yiv) motifleri tpk Celsus rneinde olduu gibi dz profilli bir

zemin zerine yaplmlardr. Her bir flt (yiv) motifinin d bantlar yanndaki flt (yiv)

motifinin d band ile neredeyse birlemektedir. Motiflerinin st ksmlar yarm daire

eklinde yaplmtr ve ne doru kvrlmlardr. Motiflerin alt blmleri ise dz

braklmtr.

Yine Pergamon Antik Kentindeki Yukar Gymnasiumun Dou Hamamlarnn

avlusunda flt (yiv) motifli frizler kullanlmtr36. Burada flt (yiv) motifleri daha derin

ilenmitir. Her bir flt (yiv) motifinin d batlar, yanndaki flt (yiv) motifinin d

band ile birlemitir. Flt (yiv) motiflerinin alt blmleri dzdr. Bu frizinde Hadrianus

Dneminin balarndan olduu dnlmektedir37.

Pergamondaki Niyazitepe Mezar Antnn friz kua zerinde de flt (yiv)

motifi ilenmitir. Burada flt (yiv) motiflerinin altnda bir fon oluturulmutur. Flt

(yiv) motifleri dz bir zemin zerine oturmaktadr. Motiflerin st ksmlar aa doru

kvrlmtr. Flt (yiv) d bantlarnn aras derin ilenmeye balamtr. Niyazitepe

Mezar Antnn Hadrianus Dneminde yapld dnlmektedir38.

Ephesos Antik Kenti tiyatrosunun ikinci kat friz kuaklarnda flt (yiv)

motiflerine yer verilmitir. Ephesos Tiyatrosu flt (yiv) motiflerindeki en byk

deiim S profilinin olumaya balamasdr. Ayrca flt (yiv) d bantlar birbirlerine

dememeye balamtr. Ephesos Tiyatrosundaki ikinci kat frizleri M. S. 140-144 yllar

arasnda yaplmtr39.

34 Anabolu 1992, 2. 35 Strocka 1988, 297. 36 Rheidt 1986, 139; Anabolu 1992, 2. 37 Rheidt 1986, 139. 38 Rheidt I986, 140. 39 Rheidt 1986, 139.

9

Sagallasos Dionysos Tapna flt (yiv) bezemeleri ibkey bir profile sahiptir.

Ephesos Tiyatrosu flt (yiv) motiflerindeki S profilini saymazsak hemen hemen

benzerdirler. Rheidt, Ebandaya dayanarak Dionysos Tapna frizlerini Traianus

zamanna tarihlemitir40. Fakat Dionysos Tapna frizleri Traianus Dnemi

rneklerinde ok Erken Antoninus Pius Dnemine tarihlenen Ephesos Tiyatrosu

rneklerine benzemektedir.

Flt (yiv) bezemeli friz kuana sahip olan bir dier yap Aizanoi Zeus

Tapnadr41. Aizanoi Zeus Tapna flt (yiv) bezemeleri hafif S yapan bir zemin

zerine yaplmlardr. Flt (yiv) motiflerinin da knt yapan st ksmlar burada

daha dzdr. Bezemelerinin aras alm, aralarna dikey bir ara bant girmitir. Flt

(yiv) motiflerinin alt blm ok az da olsa ibkeylik yapmaktadr. Aizanoi Zeus

Tapna M. S. 126- 157 yllar arasna tarihlenmektedir. Friz motiflerinin erken

rneklerle kyaslanarak M. S. II. yzyl ortalarna tarihlenmesi daha uygun gibi

durmaktadr.

Pergamon Yukar Gymasiumun Mermer Salonunda flt (yiv) motifli friz

kuaklar bulunmutur. Pergamondaki btn rneklerde karlatmz gibi motiflerin

alt ksm dz braklmtr. Motiflerin da knt yapan st ksmlar ibkey bir eim

yaptktan sonra da uzanmaktadr. Flt (yiv) motifleri arasndaki aralk derin bir ekilde

oyulmutur. Pergamon Yukar Gymnasium Mermer Salonu yaztna gre M. S. 161

ylna tarihlenmektedir.

Sagalassos Tiyatrosu ve Sagalassos Macellum yaplar M.S. II. yzyl sonlarnn

flt (yiv) motiflerini anlamamz bakmndan olduka nemlidirler. Flt (yiv)

motiflerinin tam S eklinde profillendirilmesi genelde M. S. II. yzyl sonunda

karlalan bir zelliktir. Her iki yapdaki flt (yiv) motifleri de ayr bir bant ile

sarlmaktadr. Bantlar arasnda az bir boluk vardr. Sagalassos Macellum yapsnn ele

geen yaztna gre yap M.S. 180-193 yllar arasna tarihlenmektedir.

40 Rheidt 1986, 138. 41Anabolu 1970, 79; Rheidt 1986; Bykkolanc 1996, 49.

10

B-FLT (YV) BEZEMEL FRZ KUAINA SAHP ROMA DNEM

TAPINAKLARI

1-Termessos N2 Tapna

Psidia Blgesinin gneybat ucunda, blgenin nemli merkezlerinden biri olan

Termessos yer almaktadr42. Strabon, Artemidorosn sayd Psidia kentleri arasnda

Termessosunda bulunduundan bahseder43.

Termessos Antik Kentinde Roma mparatorluk ana tarihlenen ok sayda

tapnak bulunmaktadr. Termessos N2 Tapna da bu tapnaklardan birisidir44. 360

58.967 Kuzey, 0300 27.769 Gney koordinatlarnda bulunan N2 Tapna, Attalos

Stoasnn batsnda yer almaktadr. Prostylos plan tipindeki tapnak Korinth dzendedir.

Dou-bat ynnde ina edilmi olan yapnn girii dou ynndedir. Tapnan genel

lleri 12.45 x 8.45 metredir. N2 Tapna 2.57 m. yksekliindeki bir podyum

zerinde yer almaktadr. N2 Tapnann podyum hari ykseklii 6.87 m. dir.

Tapnan giriinde bulunan on basamakl merdivenden klarak pronaos blmne

ulalr. Pronaos blmnde Attik-on kaidelerle birlikte ilenmi sekiz keli

postamentler kullanlmtr. Postametlerin zerinde her biri 5. 04 m. yksekliinde,

yivsiz drt adet stun bulunmaktadr. Tapnan stun balklar bulunamamtr.

Bykkolanc tapnan pronaos blmnde yer alan balklarn, ante kelerindeki

Korinth plaster balk paralaryla ayn formda olmas gerektiini ileri srmektedir45.

Balklarn zerinde yer almas gereken 0.49 m. yksekliindeki architrav bloklar

fascialdr. Architrav bloklar zerinde yer alan 0.30 m. yksekliindeki friz kuanda

S profilli flt (yiv) bezemesi yer almaktadr46. Friz kuann zerinde di sras,

geison ve sima kuaklar bulunmaktadr. N2 Tapannn cellas 6.70 x 7.20 m.

llerindedir. Cella duvarlar pseudo izodomik rg teknii ile yaplmtr.

Tapnan arka duvarlarnn gneybat blm simaya kadarki st yapsyla

birlikte in-situ olarak korunabilmitir. Tapnan ante kelerinde yer alan Korinth

42 Sevin 2001, 161. 43 Strabon, XII.7.2. 44 Lanckoronski 1892, 130; Akurgal 2000, 465; Bykkolanc 1996, 136-137. 45 Bykkolanc 1996,136. 46 Bykkolanc 1996,136.

11

bal plaster kaplamalarndaki akanthus yapraklarnn en yakn benzerleri Sagallassos

Dionysos Tapnanda karmza kar47. Vandeput, Sagalassos Dionysos Tapnan

Ge Hadrianus-Erken Antoninus Pius Dnemine tarihlemektedir48.

Tapnak evresinde bulunan bir yazt parasnda tanr Aresten

bahsedilmektedir. Bu yazt parasndan yola kan bilim adamlar tapnan tanr Arese

adanm olabileceini ileri srmektedir49.

Bykkolanc Termessos N2 Tapnan Hadrianus Dnemine50, Akurgal ise

Ge Roma ana tarihlemektedir51. Benzer rneklerle ve zellikle Sagalassos

Dionysos Tapna bezemeleri ile kyaslandnda tapnak iin Ge Hadrianus-Erken

Antoninus Pius Dneminin yani M. S. 140-150 yllar arasnda yaplm olmaldr.

Friz Bezemeleri

Termessos N2 Tapnann friz kuaklar zerinde flt (yiv) motifleri ilenmitir.

Friz kua zerindeki fltler (yiv), yukardan aaya doru S profillidir. Flt (yiv)

motiflerinin da knt yapan ksmlar olduka keskin yapdadr. Motifin alt ksm ok

az da olsa ibkey bir profil oluturmutur. S profilini hesaba katmazsak N2 Tapna

flt (yiv) motiflerinin en yakn rnei Sagalassos Dionysos Tapna friz kuadr.

Yani flt (yiv) motifleri tapna tarihlememize yarayacak dier elerle ortak bir tarihi

iaret etmektedir. Flt (yiv) motifleri M. S. 140-150 yllar arasnn stilistik zelliklerini

yanstr.

47 Bykkolanc 1996,136. 48 Vandepeut 1997, 87-88. 49 Bykkolanc 1996, 137. 50 Bykkolanc 1996,137. 51 Akurgal 2000, 465.

12

2-Sagalassos Dionysos Tapna

Sagalassos Antik Kentinde friz kuana sahip olan tapnaklardan bir dieri

Sagalassos Dionysos Tapnadr52. Tapnak kentin batsnda yer almaktadr. Sagalassos

Dionysos Tapnann zerine yine tapnan malzemeleri kullanlarak M.S. 6. Yzyla

tarihlenen E1 Bazilikas ina edilmitir53. Sagalassos Dionysos Tapnann gney uzun

duvar sklerek bazilikann apsisli blmnn inasnda kullanlmtr.

Tapnan daha sonradan E1 Bazilikas olarak kullanlmasndan dolay plan

hakknda net bir sonuca ulalamamtr. Sagalassos Dionysos Tapnann prostylos

veya in antis planl olabileceini ileri srmlerdir54. Tapnan cella ve ante ular

salam olarak kalmtr. Tapnan in antis planl olabilecei ileri sren bilim adamlar,

celladan ante ularna kadar alnan llere gre tapnan 12.94 x 8.71 m. llerinde

olabileceini dnmektedirler55. Tapnak evresinde yaplan aratrmalar srasnda

Sagalassos Dionysos Tapnana ait olabilecei dnlen postamentli stun kaidelerine

ve stun paralarna rastlanmtr. Tapnan duvarlar kire ta malzemeden pseudo-

izodomik tekniinde rlmtr. Duvarlarn zerinde friz kua uzanmaktadr. Friz

kua lesbos kymationu ile ortadan ikiye ayrlarak iki kuak halinde tasarlanmtr.

Altta kalan blmde belirli aralklara dizilmi tanr balarna, stte ise flt (yiv)

motiflerine yer verilmitir. Friz kuann da zerinde tapnan architrav kua yer

almaktadr. Architrav kua fascaldr ve fascialar birbirinden inci-paye dizileri ile

ayrlmtr. nci-paye dizisini oluturan motifler genel olarak Ge Hadrianus Dnemi

zellikleri gstermektedir56. Architrav kuann friz kua zerinde yerletirilmi

olmas olduka ilgintir. Tapnan zeminden architrav kua stne kadar olan toplam

ykseklii 6.11 metredir.

Tapnan ante ve arka kelerinde korinth dzeninde yaplm olan plaster

balk paralar kullanlmtr. Korinth dzenli plaster balk paras friz kelerini

snrlamaktadr. Plaster balklarn iilik olarak en yakn rnekleri Ephesos Celsus

Ktphanesi balklarnda ve Pergamon Asklepionunun Kuzey Portikosu balklarnda

52 Lanckoronski 1892, 149-152; Plz 1989, 50; Bykkolanc 1996, 90-93; Vandeput 1997, 83-88. 53 Bykkolanc 1996, 90. 54 Bykkolanc 1996, 91. 55 Bykkolanc 1996, 91. 56 Vandeput 1997, 88.

13

karmza kar57. Sagalassos Dionysos Tapna plaster balklar yerel zellikler

gstermektedir. Vandeput plaster balklarn genel olarak Hadrianus Dnemi zellikleri

gstermesine ramen yaprak loplarnn yaps ve akanthuslarn genel zelikleri ile

Hadrianus Dnemi rneklerinden farkl olduunu belirtir. Btn bu zellikleri dikkate

alarak korinth dzenindeki plaster balklarn Ge Hadrianus-Erken Antoninus Pius

Dnemine tarihler58.

E1 Bazilikasnn evresinde on yedi tane kvrkdal (ranke) bezemeli friz

bloklarna rastlanmtr. E1 Bazilikasnda bulunan kvrkdal (ranke) bezemeli friz

bloklar kentin aa terasnda yer alan Antoninus Pius Tapnanda bulunan friz

bloklar ile ayndr. E1 Bazilikasnn kuzey duvarnda Antoninus Pius Tapnann friz

bloklarnn devirme malzeme olarak tekrar kullanld friz bloklarnn lmleri ve stil

kritikleri sonucunda kantlanmtr59. Bykkolanc doktora almasnda kvrkdal

(ranke) bezemeli friz bloklarnn Sagalassos Dionysos Tapnana ait olduunu ileri

srmektedir60.

Tapnan tarihi tartmaldr. Vandeput eski yaynlarnda tapnan Hadrianus

Dneminde yapldn ileri srmtr. Bykkolancda onun bu dncesine

katlmtr61. Vandeput yeni yaynlarnda ise tapnan yapmna Ge Hadrianus

Dneminde balandn ve Erken Antoninus Pius Dneminde bitirildiini ileri

srmektedir62. Tapnan tarihi konusunda, bezeme stillerini dikkate aldmzda bizce

de Ge Hadrianus-Erken Antoninus Dnemi ok daha uygun bir tarih gibi

grnmektedir.

Friz Bezemeleri

Sagalassos Dionysos Tapnann frizlerinde u ana kadar grdmz friz

rneklerinden farkl bir yaplanma sz konusudur. Toplam ykseklii 0.76 m. olan friz

kua lesbos kymationu ile ortadan ikiye ayrlarak biribirinden bamsz iki kuak

halinde tasarlanmtr. Ayrca friz kua cella blmnde tek ynl, pronaos ksmnda

ise iki ynl olarak ilenmitir. Lesbos kymationu ve inci paye kuaklarnn altnda 57 Vandeput 1997, 87. 58 Vandeput 1997, 87-88. 59 Waelkens-Mitchell-Owens 1990, 190-193; Can 2005b, 85; Waelkens 2005, 427-428; 60 Bykkolanc 1996, 93. 61 Bykkolanc 1996, 93. 62 Vandeput 1997, 88.

14

kalan blmde belirli aralklara dizilmi kabartma eklindeki tanr balarna yer

verilmitir. Tanrlar balarna hafif bir ekilde saa veya sola evirmi ekilde tasvir

edilmilerdir. Tanr figrlerinin gzleri derindedir. Heyecan belli edecek ekilde

azlar hafif ak olarak ilenilmitir. Pronaos blmnde ise tanr balarnn yerini

dans eden Satyr kabartmalar almtr. Henz etkisini tam olarak gstermemekle birlikte

Antoninler Dnemi barounun ilk izlerini burada grmek mmkndr. Plz tanr

balarnn ileni ekline gre Sagalassos Dionysos Tapnan M. S. II. yzyln

ortalarna tarihlemektedir63.

Lesbos kymationu ve inci paye kuaklarnn stndeki frizin yukar blmnde

ise ibkey bir profile sahip flt (yiv) motiflerine yer verilmitir. Flt (yiv) motifleri,

Psidia Blgesi tapnaklarnn friz kuaklarnda sevilerek kullanlmtr. Bu friz ekli

Traianus Dneminden balayarak Antoninler Dnemine kadar sevilerek kullanlmtr.

Sagalassos Dionysos Tapnann flt (yiv) motiflerinin Ephesos Celsus Ktphanesi

ikinci kat frizlerindeki flt (yiv) motifleri ile benzer yapda olduklar ileri srlketedir64.

Fakat flt (yiv) motiflerinin ilenii Celsus Ktphanesinden ok M. S. II. yzyl

ortalarna tarihlenen Aizanoi Tapnandaki rneklere benzemektedir.

63 Plz 1989, 50 64 Rheidt 1986, 136.

15

3-Aizanoi Zeus Tapna

Antik Dnemde Phrygia Blgesi kentleri ierisinde yer alan Aizanoi Antik Kenti

gnmzde Ktahya li, avdarhisar ilesindedir. Aizanoi antik dnemde Penkalas

(avdarhisar) aynn her iki kys zerinde kurulmutur65. Strabon, Aizanoi kentini

Phrygia Epiktetosuna bal kentler arasnda saymaktadr66.

Aizanoi Antik Kentinin en nemli yaps Zeus Tapnadr67. Aizanoi Zeus

Tapna 8 x 15 stunlu, pseudo-dipteros plan tipinde yaplm olan gsterili bir

yapdr. Ion dzenideki tapnak dou-bat ynnde ina edilmitir. Tapnan girii dou

ynndedir. Tapnak etrafn evreleyen merdiven 7 basamaktan olumaktadr.

Tapnan stylobate lleri 32.96 x 36.91 metredir. Roma mparatorluk Dnemine

tarihlenen tapnaklarda pek karlamadmz ekilde eski gelenein devam olarak

pronaos, cella ve opisthodomos blmleri bulunmaktadr. Pronaos blmnn nnde

yer alan drt adet stunn ve opisthodomos blmnde yer alan iki stunun balklar

kompozit dzendedir. Opisthodomos blmnde yer alan bir merdiven yardmyla

tapnan hem atsna klabilmekte, hem de tapnan tonozlu alt yapsna

inilebilmekteydi68.

Tapnan n cephesini ssleyen ion balklar M. S. II. yzyln ortalarnn

stilistik zeliklerini gsterir. on balklarnn en yakn benzerleri M. S. 150 yl

civarlarna tarihlenen Sagalassos Apollon Klarios Tapnanda karmza karlar69.

Stun balklarnn zerinde tapnan architrav kua uzanr. fascial architrav

kuan stten inci paye ve ion kymationu kuaklar snrlamaktadr. Architrav

kuann zerinde yer alan friz kuanda flt (yiv) motiflerine yer verilmitir.

Tapnan konsollu geison ve palmet motiflerinden oluan sima kuann en yakn

benzerleri Ephesostaki Hadrianus Tapnanda karmza kar70.

65 Sevin 2001, 209. 66 Strabon, XII,8, 12. 67 Ashmole 1956, 179-191; Robertson 1954, 219; Anabolu 1970, 79; Naumann 1979; Akurgal 2000, 423. 68 Naumann 1979, 13. 69 Naumann 1979, 69. 70 Naumann 1979, 70.

16

Aizanoi Zeus Tapnann pronaos duvarlarnda bulunan yaztlar sayesinde

tapnan yapl tarihi saptanmtr. Tapnak M. S. 126-157 yllar arasnda

yaplmtr71.

Friz Bezemeleri

Aizanoi Zeus Tapnann friz kuaklar zerinde flt (yiv) motifleri

ilenmitir72. Friz kuan st tarafta da knt yapan ion kymationu kua

snrlamaktadr. Flt (yiv) motifleri hafif S yapan bir friz zemini zerinde yer

almaktadr. Friz zeminin S eklinde dzenlenmesi M.S. II. yzyln ortalarndan

itibaren grlen bir zelliktir. Flt (yiv) motiflerinin st blmnde apka eklinde da

knt yapan ksmlar Hadrianus Dnemi ierisine tarihlenen Pergamon Niyazitepe

Mezar Ant frizlerindeki flt (yiv) motifi ile kyaslandnda daha dzdr73. Aizanoi

Zeus Tapna flt (yiv) motiflerinin aras erken rneklere kyasla daha almtr. Flt

(yiv) motifleri arasndaki bu aklk dikey bir ara bant ile doldurulmutur. Doldurma

motifi olarak adlandrabileceimiz dikey bant uygulamas flt (yiv) motiflerinde ilk defa

karlatmz bir zelliktir. Flt (yiv) motiflerinin alt blm ok az da olsa ibkeylik

oluturmaktadr.

Aizanoi Zeus Tapna friz kuaklarnn tarihlenmesinde bize yardmc

olabilecek bir dier friz kua Pergamon Yukar Gymnasium Mermer Salonundadr.

Mermer Salon yazt yardmyla M. S. 169 ylna tarihlenmektedir. Burada Aizanoi flt

(yiv) motiflerinde karlamadmz bir zellik vardr. Flt (yiv) motifinin da knt

yapan st ksmlar ibkey bir profil yaptktan sonra da uzanmaktadr. Ayrca flt

(yiv) aralar daha da derin oyulmutur. Mermer salon frizlerinde Antoninler Dnemi

barok yaps iyice hissedilmektedir. Aizanoi Zeus Tapna frizleri Pergamon Yukar

Gymnasium Mermer Salon frizlerinden daha erken bir tarihte M.S. II. yzyl ortalarnda

yaplm olmaldr.

71 Naumann 1979, 36. 72 Anabolu 1970, 79; Naumann 1979, 69; Rheidt 1986, 139; Bykkolanc 1996, 49. 73 Rheidt 1986, 139.

17

4-Adada D Tapna

Antik Dnemde Psidia Blgesi kentlerinden biri olan Adada Antik Kenti

gnmzde Isparta li, Stler le merkezine 15 km. uzaklkta yer almaktadr74.

Strabon, Artemidorosn sayd Psidia kentleri arasnda Adada kentinin de

bulunduundan bahseder75.

Adada antik kentinde Roma mparatorluk ana tarihlenen 5 tane tapnak

saptanmtr76. Bu tapnaklardan D Tapna olarak adlandrlan yap kent merkezinin

hemen batsnda yer almaktadr77. Tapnan lleri 19.17 x 10.85 metredir. Dou-bat

ynnde ina edilmi olan tapnan girii dou ynndedir. Bir podyum zerinde

ykselen tapnan cellasnn duvarlar architrav blou stne kadar in situ olarak

korunmutur. Podyum zerinde yer alan tapnak pronaos ve cella blmlerinden

meydana gelmitir. D Tapnann giri blmnn dousunda sunaa ait olabilecekleri

dnlen dzgn blok in situ olarak bulunmutur78.

Tapnan pronaos stunlarnn yer ald blmn temel bloklar da

yerlerindedir. Cephesinde drt stunun bulunduu pronaos blm 7.00 x 6.14 m.

llerindedir79. Tapnak evresinde bulunan attik-ion kaide paras tapnan prostylos

blmnde stunlarn attik-ion kaideler zerinde ykseldiini kantlamaktadr. Pronaos

blmnde bulunan yivsiz stunlar muhtemelen tapnan pronaosunu tamaktayd.

Tapnan stun balklarnn hibirisi bulunamamtr. Bykkolanc tapnaa ait

balklarn yerlerinden alnarak baka yerlere tanm olabileceklerini ileri

srmektedir80. Bykkolanc Adada kentinde yapm olduu aratrmalarda ilgin bir

tespitte bulunmutur. Adadada Ion dzenli hibir yapda konsollu korniler

kullanlmamtr. Bunun sonucu olarak Bykkolanc, tapnan konsollu kornilerini

gereke gstererek Adada D Tapnann korinth dzenli stun balklarnn kullanlm

74 Bykkolanc 1996, 35. 75 Strabon, XII.7.2. 76 Bykkolanc 1996, 35-55, 77 Bykkolanc 1996, 45-51; Sedarolu 2004, 103-105. 78 Bykkolanc 1996, 46; Sedarolu 2004, 105. 79 Serdarolu tapnan cella uzunluunu 7.00 m. olarak deil de 6.90 m. olarak hesaplamtr. Serdarolu 2004, 104. 80 Bykkolanc 1996, 46.

18

olabileceini iddia etmektedir81. Tapnan n cephesinde balklarn zerinde olmas

gereken yaztl architrav kuaklar friz kuaklar ile birlikte tek bir blok zerine

ilenmitir.

D Tapnann cella blm 7. 00 x 7.63 m. llerindedir. Pronaos ile naosu

ayran duvarlar kap lentosu ve sveleri hari salam olarak kalmtr. Serdarolu, naos

duvarlarnn plaka ta olaslkla mermer plakalarla kaplanm olabileceini ileri srer82.

Buna karlk Bykkolanc cella duvarlarnn ahap kaplamalarla kaplandn iddia

etmektedir83.

Tapnan cella duvarlar zeminden architrav kuana kadar on iki sradan

olumaktadr. Cella duvarlarnn zerinde 0. 49 m. yksekliindeki fascial architrav

kua yer almaktadr. Architrav bloklar cella ierisinde ilenmeden sade olarak

braklmlardr. Architrav bloklarnn zerinde yer alan flt (yiv) motofli friz kuaklar

0.32 m. yksekliindedir. Friz kuaklarnn zerinde toplam 0.72 m. yksekliindeki

korni bloklar yer alr.

D Tapnann pronaosu nne dm olan architrav bloklar zerinde

tapnan ithaf yazt bulunmaktadr. Tanr-mparatorlar, Zeus Megistos Serapis ve

baba kenti iin, iki kez rahiplik yapm, kurucu, kentin olu, Tlamoas olu Antiokhos

ve onun kars, Hoplon kz, barahibe Anna ve onlarn oullar Tlamoas ve Antiokhos,

tapna ve heykelleri, evresindeki stoalar, atlyeler ve btn sslemeleriyle beraber

adayarak diktirdi eklinde evirisi yaplan yazt sayesinde tapnan kimin tarafndan

yaptrld anlalmaktadr84 .

D Tapnann konsollar evresinde yer alan ion kymationu bezemelerinin en

yakn rnekleri Sagalassos Tiyatrosunda85 ve Cremna Ge Dnem Ion Tapnanda86

karmza kmaktadr. Her iki yapda M. S. II. yzyl sonuna tarihlenmektedir.

Bykkolanc bu benzerliklerden, yaztndan ve friz bezemelerinden yola karak D

81 Bykkolanc 1996, 46. 82 Sedarolu 2004, 104. 83 Bykkolanc 1996, 47. 84 Bykkolanc 1996, 48. 85 Vandeput 1997, 112. 86 Mitchell 1995, 120.

19

Tapnan Erken Severuslar Dnemine tarihlemektedir87. Adada D Tapna Severuslar

Dneminde yaplm olmaldr.

Friz Bezemeleri

Adada D Tapna friz kua zerinde S profilli flt (yiv) motiflerine yer

verilmitir. Toplam 0.32 m. yksekliinde olan friz kuann st blmnde ion

kymationlarna yer almaktadr. Adada D Tapna flt (yiv) motifleri erken rneklerden

farkl olarak tam S profili yapmaktadr. Her bir flt (yiv) motifi ayr bir bant ile

sarlmaktadr. Bantlar arasnda ok az boluk vardr. Adada D Tapnann S profili

flt (yiv) motiflerinin en yakn rnekleri Sagallasos kenti yaplarnda karmza kar.

Sagalassos Tiyatrosu ve Macellum yaplarnn bezemelerinde kullanlan flt (yiv)

motiflerinin profilleri Adada D Tapna friz motifleri ile ayndr. Sagalassos Tiyatrosu

Erken Severuslar Dnemine, M.S. 180- 200 yllar arasna tarihlenmektedir88.

Sagalassos Macellum yaps yaztna gre M. S. 180-193 yllar arasna

tarihlenmektedir89. Bykkolanc, Adada D Tapna flt (yiv) motifleri ile Sagalassos

Tiyatrosu ve Macellum flt (yiv) motiflerinin ayn ustalar tarafndan yapldn ileri

srmektedir90. Benzer rnekler nda Adada D Tapna frizlerinin M. S. 180-200

yllar arasnda yaplm olmaldr.

87 Bykkolanc 1996, 51. 88 Rheidt 1996, 140; Vandeput 1997, 112. 89 Vandeput 1997, 106. 90 Bykkolanc 1996, 50.

20

5-Adada Aphrodite Tapna

Antik Dnemde Psidia Blgesi kentlerinden biri olan Adada Antik Kenti

gnmzde Isparta li, Stler le merkezine 15 km. uzaklkta yer almaktadr91.

Strabon, Artemidorosn sayd Psidia kentleri arasnda Adada kentinin de

bulunduundan bahseder92.

Adada kentinde agorayla forum arasnda Aphrodite Tapna yer almaktadr.

Bykkolancnn aktardna gre tapnak ilk olarak Streett tarafndan tespit

edilmitir93. Tapnan zerinden yol getii iin plan konusunda herhangi bir fikir ileri

srmek zordur. Bykkolanc tapnak evresinde yapm olduu aratrmalarda

tapnan podyum ortastatlarn oluturan yaztl iki byk blok, kiretandan duvar

bloklar, architrav-friz ve kaset paras bulmutur94. Yapt lmler sonucu tapnan

6 m. apnda daire ve yarm daire planl bir tapnak olabileceini ileri srmektedir95.

almamz ierisinde incelen Side Tyche Tapna da yuvarlak planldr96.

Tapnak evresinde yaplan aratrmalarda stun ve balk paralar

bulunamamtr. Ayrca architrav bloklarnn altnda sofit bezemelerine yer verilmeyii

tapnan architrav kuana kadar olan blmnn duvarlardan olutuunu

dndrmektedir. Bykkolanc tapnan yuvarlak planl, podyum evresinde stun

sralar olmayan bir tapnak olduunu ileri srmektedir97.

Tapnan bezemeli olarak adlandrabileceimiz ok az mimari blou vardr.

Architrav ve friz kuaklar ayn mimari blok zerine ilenmilerdir. Architrav kua

zerinde yer alan fascialar bezemesizdir. Friz kua zerinde flt (yiv) motifi

ilenmitir. Architrav- friz kuann zerinde tapnan tavan kasetleri yer almaktadr.

Tapnan mimari sslemelerinde kullanlan panolardan birisi bulunmutur. zerinde

bir ba kabartmas yer almaktadr.

91 Bykkolanc 1996, 35. 92 Strabon, XII.7.2. 93 Bykkolanc 1996, 53. 94 Bykkolanc 1996, 53. 95 Bykkolanc 1996, 53. 96 Lanckoronski 1890, 135-137; Mansel-Bean-nan 1956,7- 12; Mansel 1963, 107. 97 Bykkolanc 1996, 54.

21

Tapnan podyum zerindeki ortostat bloklarna kaznm olan yazt yapnn

kime adandn aka ortaya koymaktadr. Tanr mparatorlar ve babakenti iin, kent

dostu, mparatorlar Kltnn barahibi, kurucu, kentin olu ve Halk Meclisine drt kez

seilmi olan Tlamoas olu Antiokhos; kars, barahibe Hoplon kz Anna ve oullar,

kentin dostlar, Tlamoas ve Antiokhos ile beraber, Aphrodite klt heykelini, tapnaa ve

tapnaa ait sslemeleri ve kaplamalar adadlar ve diktiler98. Yaztta bahsedilen kiiler

Adada D Tapnan adayan kiilerle ayn ailedendir ve M. S. II. yzyl sonunda ve M.

S. III. yzyl balarnda yaadklar yaplan aratrmalar sonucu kesin olarak

kantlanmtr99.

Tapnan mimari bezemeleri de M. S. Ge II. yzyl dnemi stili

gstermektedir. Adada Aphrodite Tapna yazt ve mimari bezemelerinin nda M.

S. 180-200 yllar arasna tarihlenmelidir.

Friz Bezemeleri

Adada Aphrodite Tapna friz kuanda flt (yiv) bezemeleri kullanlmtr.

Flt (yiv) motifleri S profillidir ve almamz ierisinde incelenen Adada D

Tapna flt (yiv) motifleri ile hemen hemen ayndrlar. Sadece flt (yiv) boylar biraz

daha ksadr. Flt (yiv) motiflerinin tam S eklinde profillendirilmesi genelde M. S.

II. yzyl sonunda karlalan bir zelliktir. Aphrodite Tapna frzi kuandaki her bir

flt (yiv) motifi ayr bir bant ile sarlmaktadr. Bantlar arasnda az bir boluk vardr.

Aphrodite D Tapna flt (yiv) motiflerinin en yakn rnekleri Adada D Tapna,

Sagalassos Macellum ve Tiyatro yaplarnn bezemelerinde karmza kar. Bu

yaplardan Adada D Tapna M. S. 180-200 yllar arasna100, Sagalassos Tiyatrosu

yine ayn ekilde M. S. 180-200 yllar arasna101 ve Sagalassos Macellum yaps

yaztna gre M. S. 180-193 yllar arasna102 tarihlenmektedir. Bykkolanc daha da

ileriye giderek ayn dnemde yapld saptanan Adada D Tapna ile Aphrodite

Tapna mimari bezemelerinde ayn ustalarn altklarn ne srer103. Benzer

98 Bykkolanc 1996, 55. 99 Price 1984, 269. 100 Bykkolanc 1996, 51. 101 Rheidt 1996, 140; Vandeput 1997, 112. 102 Vandeput 1997, 106. 103 Bykkolanc 1996, 54.

22

rnekler nda Adada Aphrodite Tapna flt (yiv) bezemeli frizleri M. S. 180-200

yllar arasna tarihlenmelidir.

23

III- NC BLM: FLT (YV) VE AKANTHUS BEZEMEL

FRZ KUAKLARI

A-FLT (YV) VE AKANTHUS BEZEMEL FRZ KUAKLARININ TANIMI VE GENEL STL GELM

Flt (yiv) ve akanthus motiflerinin bir arada kullanlmas sonucu oluan bir

motiftir. Akanthus yapraklar flt (yiv) motiflerinin nnde yer alr. Flt (yiv) motifleri

akanthus motiflerinin arka fonunu oluturmaktadr. almamz ierisinde kullanm en

az olan friz motiflerinden birisidir. Anadoluda Roma mparatorluk ana tarihlenen

tapnaklardan sadece ikisinde fltl (yivli) ve akanthuslu friz kullanlmtr.

Flt (yiv) ve akanthus yapraklarnn bir arada kullanld bezeme tarzna ilk

olarak balklar zerinde rastlamaktayz104. Ephesos Antik Kentinde Augustus

Dnemine tarihlenen baz yaplarn stun balklarnda bu bezeme kullanlmtr105. Bu

bezemenin popler olmas M. S. II. yzyl bandadr106. Ge Hadrianus Dnemine

tarihlenen Perge F3 Nymphaionunun stun balklarnda da bu motif kullanlmtr.

Ayrca yine Hadrianus zamanna tarihlenen Ephesos ehir Kapsnda da bu ekilde

dzenlenmi balklar kullanlmtr. Stil kritii yoluyla Hadrianus Dnemine tarihlenen

Mylasa Kaps ve Gmkesen Mezar Ant balklarnda da bu motif kullanlmtr107.

Sagalassos Antoninus Pius Tapna Kutsal Alan ierisindeki propylonun

frizlerinde fltl (yivli) ve akanthuslu motif kullanlmtr. Bu bezeme tarz ilk defa

Sagalassosta friz kuaklar zerinde karmza kar. Vandeput, Sagalassos Antoninus

Pius Tapna Kutsal Alan ierisindeki propylonu Hadrianus Dneminin ikinci yarsna

tarihlemektedir108. Bu tarih tez almas ierisinde ayrntl olarak inceleyeceimiz

Termessos N1 Tapna iin nerdiimiz tarihe yakndr. Bu durumda flt (yiv) ve

akanthus motifleri friz kuaklar zerinde Hadrianus Dneminde kullanlmaya

balanm olmaldr.

104 Vandeput 1997, 78. 105 Alzinger 1974, 92. 106 Vandeput 1997, 90. 107 Bykkolanc 1996, 132-133. 108 Vandeput 1997, 82.

24

B-FLT (YV) VE AKANTHUS BEZEMEL FRZ KUAINA SAHP

ROMA DNEM TAPINAKLARI

1-Termessos N1 Tapna

Psidia Blgesinin gneybat ucunda, blgenin nemli merkezlerinden biri olan

Termessos antik kenti yer almaktadr109. Strabon, Artemidorosn sayd Psidia kentleri

arasnda Termessosunda bulunduundan bahseder110.

Termessos N1 Tapna Attalos Stoasnn gneyinde yer almaktadr111. Dou-

bat ynnde ina edilmi olan tapnan girii dou ynndedir. Termessos N1

Tapna prostylos planl ve korinth dzenindedir. Pronaos ve cella blmlerinden

oluan tapnan genel lleri 15.85 x 11.50 metredir.

Tapnan dou ynnde bulunan pronaosunun evresinde 3 basamakl krepis

bulunmaktadr. Pronaos 5.00 x 11.50 m. llerindedir. Pronaos blmnn nnde 6

stun yer almaktadr. Kelerde yer alan pronaos stunlar ile ante duvarlar arasnda

her iki kede birer tane daha stun bulunmaktadr. Bylece pronaosun daha uzun

olmas salanmtr. Pronaos blmnde kullanlan yivsiz stunlar alak postamentler

zerine oturmaktadr. Merkezde bulunan stun akl yanlarda bulunan stun

aklklarna gre daha fazladr. Postmentler ve attik-ion stun kaideleri ayn blok

zerine yaplmtr. Postamentler sekiz kelidir. Tapnan stunlarnn zerinde

korinth dzeninde kaliteli iilik gsteren stun balklar kullanlmtr. Korinth

balklarndaki akanthus yapraklarnn benzerleri Sagallasos Dionysos Tapnann ante

kelerindeki plaster korinth balklarnda vardr112.

Tapnan korinth dzenindeki balklarnn zerinde iki fascial architrav kua

yer alr. Architrav kuaklarnn iki fascial oluu ok fazla karlalan bir durum

109 Sevin 2001, 161. 110 Strabon, XII.7.2. 111 Lanckoronski 1892, 87 vd.; Akurgal 2000, 465; Bykkolanc 1996,130-136; Bykkolanc 1997, 117-126. 112 Bykkolanc 1996,131; Bykkolanc 1997, 118; Vandepeut 1997, 208.

25

deildir113. Architrav kuann zerinde yer alan friz kuanda stte flt (yiv) motifleri

ile altta akanthus yapraklarnn belirli bir dzen ierisinde yerletirilmesi sonucu

oluturulmu bezeme tarz kullanlmtr. Friz kuann st ksmnda ion kymationlar

ilenmitir. Friz kuann zerinde bezemesiz braklm geison ve sima kuaklar yer

almaktadr. Sima kua ak ve kapal palmetlerle bezenmitir. Sima kuann

benzerlerine Attalia Hadrianus Tapnanda ve Perge Plancia Magna Kapsnda

rastlamaktayz114.

Termessos N1 Tapnann st yapsnda Suriye Tipi Alnln deiik bir eidi

kullanlmtr. Tapnan architrav, friz ve korni kuaklar ortada Suriye Tipi Alnln

balad yerde kesilmitir. Alnln merkezinde yer alan kemer buraya dier bezeme

kuaklarndan bamsz olarak yerletirilmitir.

Tapnan cella giriinin her iki yannda kemerli nilerin kullanlm olmas

olduka nemlidir. Nilerin ykseklii 1.50 m., derinlii ise 0.45 m.dir. Nikaia Lefke

Kaps olarak adlandrlan giriin her iki yannda da Termessos N1 Tapna nileri ile

benzer yapdaki niler kullanlmtr. Nikaia Lefke Kaps Hadrianus Dnemine

tarihlenmektedir115. Tapnan cella kaps 2.90 m. geniliinde ve 5.44 m.

yksekliindedir. Termessos N1 Tapnann cellas 10.85 x 9.50 m. llerindedir.

Cellann arka duvarnda merkezde apsis eklinde bir ni yer almaktadr. Tapnan cella

duvarlar kiretandan yaplmtr.

Termessos N1 yaps ile ilgili almalar yapan Bykkolanc yapnn aslnda bir

tapnak olmadn iddia etmektedir. Bykkolanc doktora almasnda ni ve apsisli

blmleri rnek gstererek N1 Tapnann aslnda tapnak olmadn, halk meclisi

binas veya ktphane olarak kullanlm olabileceini ileri srmtr116. Halk meclisi

binas olarak kullanlm olabileceine rnek olarak Labraundadaki Andronlar

gstermektedir. Ayrca Ephesostaki Celsus Ktphanesi giriindeki nileri rnek

gstererek yapnn ktphane olarak da kullanlm olabileceini ileri srmektedir.

Bykkolanc daha sonraki bir almasnda ise yapnn ktphane olarak kullanlm

olduu iddiasndan vazgemitir. Yapnn dou yanndaki in antis veya prostylos planl 113 Bykkolanc 1997, 118. 114 Bykkolanc 1997, 119. 115 dil 1989, 355. 116 Bykkolanc 1996, 131.

26

olabilecek yapy da dikkate alarak bu iki yapnn halk meclisi binalar olarak

kullanldklarn ileri srmektedir117.

Termessos N1 Tapna mimari bezemeleri genel olarak Ge Hadrianus-Erken

Antoninus Pius Dnemi rnekleri ile benzerlikler gsterirler. Bu durumda tapnak

M.S.140-150 yllar arasnda yaplm olmaldr.

Friz Bezemeleri

Termessos N1 Tapnann frizlerinde altta akanthus yapraklarnn stte flt

(yiv) motiflerinin bir arada kullanlmasyla oluan bezeme tarz kullanlmtr118. Friz

kuann st snrnda ion kymationu kua yer almaktadr. Her bir akanthus

yaprann arkasnda fon oluturacak ekilde tane flt (yiv) motifi kullanlmtr.

Akanthus yapraklarnn kabartma derinlii vardr ve yapraklar alttan birbirlerine

balanmlardr. Akanthus yapraklarnn genel yaps Erken Antoninus Pius Dnemi

rneklerini hatrlatmaktadr. Fltler (yivler) dar ilenilmilerdir. Fltl (Yivli) ve

akanthuslu friz olarak adlandrabileceimiz bu bezemelere ok fazla

rastlanlmamaktadr. Sagalassos Antoninus Pius Tapna Temenosunda ve Aa

Agorann Kuzeyindeki Nymphaionunda yaplar her ne kadar farkl olsa da flt (yiv) ve

akanthusun bir arada kullanld bezeme tarz kullanlmtr. Her iki yapda Ge

Hadrianus-Erken Antoninus Pius Dnemine tarihlenmektedir.

117 Bykkolanc 1997 120-121. 118 Anabolu 1970, 79.

27

IV- DRDNC BLM: GRLAND BEZEMEL FRZ

KUAKLARI

A-GRLAND BEZEMEL FRZ KUAKLARININ TANIMI VE GENEL STL GELM

Girland bezemeleri Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen tapnaklarn friz

kuaklarnda sevilerek kullanlmlardr. almamz kapsamnda incelenen yedi tane

tapnan girlandl friz kua bulunmaktadr.

Girland; yaprak, dal, am kozala, tomurcuk, iek ve meyve gibi bitkisel

motiflerin kurdelelerle sarlp birbirlerine balanmas sonucu oluan bir bezeme

eididir. Girland motifi ierisinde yer alan bitkisel motifler belirli bir dzen dhilinde

yerletirilir. Pergamon Dionysos Tapna frizlerindeki girlandlar sadece mee

yapraklarndan olumulardr. Tayc elerin balar zerinde tanan girland

motiflerinin arlk yapan orta ksmlar aa doru sarkar.

Friz kuaklar zerinde sevilerek kullanlan girland bezemelerini tayc e

olarak eitli figrler kullanlmtr. Tayc e olarak en fazla tercih edilen figr boa

balardr. Boa balar canl olduklar ekilde yani et, deri ve kllaryla ilenmilerdir.

Psidia Antiocheia Augustus Tapna frizlerinde boa balar tarafndan tanan girland

motiflerine yer verilmitir. Boa balarnn zerinden geirilen girlandlar burada

kurdelelerle boa balarna balanmaktadr. Boa balar genelde cepheden tasvir

edilmilerdir. Sadece iskelet eklinde tasvir edilen boa balar da vardr. Boukranion

ad verilen iskelet eklindeki kafataslar Aspendos Tiyatrosu friz kuanda tayc e

olarak kullanlmtr119. Boa balar tarafndan tanan girlandlarn Roma

mparatorluunun Kk Asyadaki yerliliini ve Pax Augustay tasvir ettii iddia

edilmektedir120. Tayc e olarak kullanlan bir dier figr kartallardr. Cephen veya

profilden ilenilen kartal figrleri girland motiflerini tamaktadr. Kartal figrlerinde de

her trl ayrnt verilmitir. Pergamon Dionysos Tapna girlandl frizinde tayc e

119 Can 2005a, 94. 120 Robinson 1926, 12.

28

olarak kartal figrleri ile boa balar deiimli olarak kullanlmtr121. Nike figrleri

de girlandl frizlerde tayc e olarak kullanlmlardr. Seleukeia Zeus Tapnann

friz kua zerinde tasvir edilen girlandlar nike figrleri tamaktadr. Genelde

cepheden ilenilen bu figrlerde her trl ayrnt verilmeye allmtr. Elauissa

Sebaste Tapnann friz kuanda ise tayc e olarak eros figrleri kullanlmtr.

Teneia (Kurdele) motifleri friz kuaklar zerinde hem ilevsel hem de bezeme

amal olarak kullanlmlardr. M.. I. yzyldan itibaren teneia (kurdele) motifleri

girland kuaklar iin vazgeilmez bir e olmulardr122. Teneia (kurdele) motifleri

tayc enin bann zerinde balanp aa doru sarkmaktadr. Kurdeleler dz

olarak balanabildikleri gibi, Psidia Antiocheia Augustus Tapnanda grdmz gibi

gemici dmleriyle de balanabilirler. Aa doru sarkan ksmlarnn ularnda

pskllerde kullanlmtr.

Girland motiflerinin aa doru sarkan orta ksmlarnn zerinde eitli

doldurma motifleri kullanlmtr. En ok tercih edilen doldurma motifi adak

kseleridir. Aigai Apollon Chresterios, Pergamon Dionysos Tapnaklar girland

frizlerinde doldurma motifi olarak adak kseleri kullanlmtr. Seleukeia Zeus

Tapnanda olduu gibi iek rozetlerde doldurma motifi olarak kullanlmtr.

Elaiussa Sebaste Tapnanda doldurma motifi ve tayc e olarak boukranionlara yer

verilmitir. Boukranionlarn doldurma motifi olarak kullanlmas pek fazla rastlanlan

bir zellik deildir. Ayrca doldurma motifi olarak eitli insan ve hayvan figrlerine

yer verilmitir. Kremna Ge Dnem Ion (Severuslar) Tapnanda doldurma motifi

olarak insan ve hayvan figrleri deiimli olarak ayn friz kuanda kullanlmtr.

Doldurma motifi olarak domuz ve panter motifleri kullanld tespit edilmitir. Side

Tyche Tapnanda ise ilgin bir ekilde doldurma motifi olarak tanr ve tanra

bstlerine yer verilmitir.

Girland motifleri erken dnemlerden itibaren sevilerek kullanlmlardr. En

erken girland bezemelerinden birisi Msrda karmza kar. Msrda Yeni

121 Anabolu 1970, 77-78; ; Radt 2002, 187-191. 122 Diler 1996, 9.

29

mparatorluk Dnemine tarihlenen bir mezarda nane yapraklarndan yaplm bir girland

kua yer almaktadr123.

Girland bezemeleri tapnaklarn friz kuaklar zerinde sevilerek kullanlmtr.

M.. 269-263 yllar arasnda yaplm olan Pergamon Demeter Tapnann bezeme

kuanda girlandlara yer verilmitir124. Magnesia Artemis Tapnann opisthodomos

duvarlarnda da meyve girlandl friz kuana yer verilmitir125.

almamz kapsamna giren ilk girlandl friz kua Aigai Apollon Chresterios

Tapnandadr. M. . 46-30 yllar arasna tarihlenen tapnan friz kua kabartma

derinlii ok fazla yoktur. Motifler belli bir dzen dhilinde friz kuana

yerletirilmitir. Aigai Apollon Chresterios Tapna frizleri daha ok tarallk

zellikleri gstermektedir.

Ephesos Antik Kentinde Augustus Dnemi balarna tarihlenen Oktagon yaps

girlandl frizleri Augustus Dnemi balarna tarihlenmektedir126. Her ne kadar Aigai

Apollon Chresterios Tapna ile girlandl frizleri ile benzer yapda olmasalar da dnem

zelliklerini saptayabilmemiz asndan olduka nemlidirler. Girland motifini

oluturan elerin hepsi ayr ayr ilenmitir. Oktogon yaps frizlerindeki kurdeleler

asldklar yerde daha gergin durmaktadrlar127. Ge Augustus Dneminde bu gergin

yap kaybolmaya balayacaktr. Kabartma derinlii Augustus Dneminin sonlarna

tarihlenen girlandlar kadar baarl deildir. Oktagon yaps girlandlarnda da gereki

yap n plandadr.

zmir Mzesinde bulunan girland bezemeli bir sunak Augustus Dnemi

zelliklerini saptamamza yardmc olacaktr. Augustus Dneminde girland kuan

oluturan tm eler ayrntl olarak ve tek tek ilenmilerdir. Kaliteli iilik n

plandadr. Augustus Dnemi boa balarnn en nemli zelliklerinden birisi olan boa

123 Diler 1996, 9. 124 Diler 1996, 10; Radt 2002,179. 125 Diler 1996, 11. 126 Alzinger 1974, 41-43; Rumscheid 1994, 19;Vandeput 1997, 60-61; Scherrer 2000, 124-125. 127 Vandeput 1997, 61.

30

balarnn gereki ilenii burada da karmza kar128. Augustus Dneminde

girlandlar zeminden henz kopmamtr, abartdan uzak, doal grntdedirler.

Ge Augustus-Erken Tiberius Dnemine tarihlenen Sagalassos Aa Agorann

Gneybat Girii dnem zelliklerini yanstmas bakmndan olduka nemlidir.

Gneybat Giriindeki girlandlar olduka hacimli yksek kabartmalardan

olumaktadr129. Girland motifini oluturan elerin hacim kazanmas Ge Augustus

Dnemindedir. Ayrntlar zenli bir ekilde belirtilmitir. Girland bezemesi; deiik

meyvelerden, iek ve yapraklardan olumaktadr. Girland oluturan btn eler

aka belirtilmitir. Kurdelelerin bitimleri erken rneklerden farkl olarak

uumaktadr. Gneybat Girii friz kua zerindeki girland bezemesi derin bir ekilde

kuatan yivlerden olumaktayd130. Ge Augustus-Erken Tiberius girland rneklerinin

tamam bol miktardaki meyve ve yaprak karmndan olumaktadr.

Girland motifleri Ge Cladiuslar Dneminde, Ge Augustus-Erken Tiberius

Dnemi rneklerine kyasla deimileridir. M. S. 50-62 yllar arasna tarihlenen Psidia

Antiocheias Propylonu ve M. S. 66 ylna tarihlenen Ephesos Tiyatrosu sahne binas

dnem zelliklerini en iyi anlayabileceimiz yaplardr131. Ge Claudius-Erken

Flaviuslar Dneminde tamamlayc eler de, girland motifinin d hatlar boyunca sk

sk paralanmaktaydlar. Bu rneklerde kurdelelerin kenar hareketleri iyi bir ekilde

art gstermektedir132.

Miletos Gney Agora Girii friz kuaklar, Hadrianus Dnemi ortalarnn stilini

tam olarak yanstmaktadr133. Girlandl frizler Hadrianus Dnemi ile birlikte

Anadoluda tekrar popler olmaya balamtr. Miletos Gney Agora Girii friz

kuaklarnn en yakn benzerleri almamz ierisinde ayrntl olarak incelenen

Pergamon Dionysos Tapnanda karmza kmaktadr134. Friz kua erken rneklere

kyasla daha youn iilik gsterir. Friz kuan oluturan elerin kabartma derinlii

128 Diler 1996, 54. 129 Vandeput 1997, 60. 130 Vandeput 1997, 61. 131 Robinson 1926; Mitchell 1983, 8; Vandeput 1997, 61. 132 Vandeput 1997, 62. 133 Strocka 1981, 31. 134 Strocka 1981, 31.

31

artmtr. Girland motifini oluturan yaprak ve ieklerin d hatlar matkap kullanlarak

hareketlendirilmi, canllk kazandrlmtr.

Antoninler Dnemi girland bezemeli friz kuaklarnn zelliklerini en iyi

Aspendos Tiyatrosu friz kuaklar yanstr. Aspendos Tiyatrosu friz kuaklarnda boa

balar tarafndan tanan girland bezemelerine yer verilmitir. Boa balar boukranion

tipinde ilenmitir. Boukranionlarn kabartma derinlii artm, zeminden takn olarak

ilenmitir135. Boukranionlarn tad girland motifi iek, meyve ve yapraklardan

olumaktadr. Girland motifini oluturan elerde zeminden kabark, zengin ve doal

yapdadr. Girland kuann btn eleri derin kanallar ve matkap oyuklaryla

birbirlerinden uzaklamlar fakat yerel bir zellik olarak uyumlu btnlklerini

kaybetmemilerdir136. Girland kuann canl ve hareketli yapda olmas, elerin derin

ilenmesi ile k glge etkisi Antoninler Dnemi barok yapsnn genel zellikleridir137.

Boa balarnn zerinde girlandlar birbirine balayan teneialar (kurdeleler) geni ve

dz yzeylidir. Teneia (kurdele) motiflerinin ular kabark ve hareketli ilenmitir. Bu

M. S. II. yzyln III. eyreinde grlmeye balanan bir zelliktir138.

Antoninler Dneminin zellii olan barok yap Severuslar Dneminin ortalarna

kadar devam eder. Girland motifini oluturan eler geni matkap oyuklaryla

birbirlerinden ayrlmaya balamtr139. Girlandlarda barok etkisinin izlerinin grlmesi

ve youn k glge etkisi Erken Severuslar Dneminin zellikleridir. Cremna

Severuslar Dnemi Ion Tapnanda da grdmz gibi, Severuslar Dneminde

girlandlarla ssl friz kuaklarnda doldurma motifi olarak insan ve hayvan figrleri

youn olarak kullanlmtr.

135 Can 2005a, 95. 136 Can 2005a, 95. 137 Can 2005a, 95. 138 Can 2005a, 95. 139 Vandeput 1997, 117.

32

B-GRLAND BEZEMEL FRZ KUAINA SAHP ROMA DNEM

TAPINAKLARI

1-Aigai Apollon Chresterios Tapna

Aigai Strabon tarafndan Aiolis Blgesinin on iki kentinden birisi olarak

gsterilmitir140. Aigai kenti gnmzde andarl ile Akhisar arasndaki Sultan Dann

gneyinde yer almaktadr141. Aigai kenti, denizden ykseklii yaklak olarak 365 m.

olan korunakl bir tepe zerinde kurulmutur.

Aigai Antik Kentinde Ge Hellenistik aa tarihlenen Apollon Chresterios

Tapna bulunmaktadr142. Ge Hellenistik Dnem sanatnn Roma mparatorluk

Dnemi sanatn etkiledii dncesi ile Aigai Apollon Chresterios Tapnan da

almamz ierisinde inceledik.

Aigai Apollon Chresterios Tapna; Nemrudkalenin dousunda, Pythikos

aynn sanda yer alan bir teras zerinde ina edilmitir143. Tapnan n cephesinde

merdiven kalntlar bulunmutur. Peripteros plannda ina edilmi olan Aigai Apollon

Chresterios Tapnann n cephesi 6 stunludur. Tapnan yan cephelerindeki stun

says kaz almalar tam olarak yaplamad iin bilinmemektedir144. Attik-on stun

kaideleri zerinde ykselen stunlarn toplam ykseklii 7. 50 metredir. Stunlarn

zerinde tapnan ion dzenindeki kaliteli iilik gsteren stun balklar yer

almaktadr. fascial architrav kua zerinde tapnan ithaf yazt bulunmaktadr.

Yazt Aiol lehesi ile yazlmtr145. Tapnak Apollon Chresterios adna M. . 48

ylnda Ceasear ile birlikte konsllk yapan ve M. . 46 ylnda da Asya eyaletinin sevk

ve idaresini stlenen prokonsl P. Servilius Isauricus tarafndan vakfedilmiti146.

Tapnan friz kua zerinde boukranionlar tarafndan tanan girland bezemeleri

ilenmitir. Aigai Apollon Chresterios Tapnann sima kuana ait az sayda para

bulunmutur.

140 Strabon, XIII, 3.5 141 Akurgal 2000, 286. 142 Schuchhardt-Bohn 2004, 60-65 Anabolu 1970, 77; Rumscheid 1994, 5; Akurgal 2000, 286-287. 143 Schuchhardt-Bohn 2004, 60. 144 Anabolu 1970, 24. 145 Rumscheid 1994, 5 146 Schuchhardt-Bohn 2004, 63.

33

Aigai Apollon Chresterios Tapnann tarihi architrav kua zerinde yer alan

ithaf yaztnn dolay kesindir. Tapnan yapmna M. . 46 ylnda balanmtr.

Rumscheid, tapnan bezeme stilini de dikkate alarak tapnan yapmnn M. . 30

ylna kadar devem ettiini ileri srer147.

Friz Bezemeleri

Aigai Apollon Chresterios Tapna friz kua zerinde boa balar tarafndan

tanan girlandlar tasvir edilmitir148. Girlandlar Roma mparatorluk Dneminde

incelenen dier girland rneklerinden farkl olarak sadece yapraklardan olumaktadr.

Boa balarnn zerinde kurdelelerle balanan girlandlarn orta ksmlar aa doru

sarkmtr. Girlandlarn aa doru sarkan ksmlarnn zerinde doldurma motifi adak

kaselerine yer verilmitir149. Boa balar canllktan ok uzaktr. Girland kuan

oluturan figr ve motiflerin kabartma derinlii azdr. Roma mparatorluk Dneminde

incelecek olan rneklerle kyaslandnda Aigai Apollon Chresterios Tapna rnekleri

ok daha sade ve yzeyseldir.

147 Rumscheid 1994, 5 148 Anabolu 1970, 77. 149 Anabolu 1970, 77.

34

2-Psidia Antiocheia Augustus Tapna

Psidia Blgesinin kuzeyinde yer alan Antiocheia Antik Kenti Anthios ay

eteklerinde kurulmutur150. lk kurulu tarihi tartmal olan kent Roma mparatoru

Augustus Dneminde bir Roma kolonisi haline getirilmitir151.

Antiocheia kentinin en yksek noktasnda Tiberius Alannn ve Propyleann

zerinde Roma mparatoru Augustusa adanan tapnak yer almaktadr152. Antiocheia

Augustus Tapna temeli doal kayann kesilmesiyle oluturulmu bir podyum

zerinde yer almaktadr. Prostylos plan tipinde ina edilmi olan tapnak korinth

dzenindedir. Tapnan n cephesi zerinde 4 adet korinth stunu yer alr. 12

basamakl krepidomadan klarak tapnaa ulalr. Tapnan yksek bir podyum

zerinde ina edilmesi Roma Dnemi tapnaklarnda olduka sk karlalan bir

zelliktir. Korinth stun balklarnn zerinde tapnan iki fascial architrav kua yer

alr. Architrav blounun zerinde yer alan friz kuanda boa balar tarafndan tanan

girlandlar tasvir edilmitir. Tapnan gen alnlnda muhtemelen epiphani iin

alm 2.80 X 3.20 m. geniliinde bir pencere yer almaktadr. Alnln merkez ve

kelerinde ok kaliteli iilik gsteren akroterler bulunmaktadr. Tapnan cella

duvarlarnn st blmnde kvrkdal (ranke) frizlerine yer verilmitir. Kvrkdal (ranke)

frizleri cellann drt cephesini de evrelemektedir. Cella duvarlarnn friz kuaklar ile

bezenmesi ok sk karlalan bir durum deildir. Korinth balklar ile kvrkdal

(ranke) frizleri zerinde ilenilen akanthus yapraklar benzer yapdadrlar153. Tapnaa

ait st yap elemanlar tapnak evresine dalm olarak bulunmutur.

Tapnan tarihi tartmaldr. Tapnak konusunda ilk alma yapan

aratrmaclardan birisi Bay Ramsaydr. Bay Ramsay tapna stil ve bezeme

kritiklerine bakarak ilk olarak Augustus Dnemine154, daha sonraki almasnda ise

Ge Hellenistik Dneme tarihlemitir155. Bayan Ramsay ise tapna M.S II. yzyla

tarihlemektedir156. Yakn zamanda tapnak konusunda alma yapan bilim adamlarnn

150 Sevin 2001, 158. 151 Ramsay 1916, 83. 152 Robinson 1926,11. 153 Robinson 1926, 11. 154 Ramsay 1916, 108. 155 Ramsay 1926, 201. 156 Ramsay 1916, 108

35

byk ounluu ise tapna Augustus Dnemine tarihlemektedir157. Fakat baz

aratrmaclar tapnan mimari bezeme elemanlarndaki stil deiikliine de bakarak

tapnan Augustusa adandn fakat Tiberius Dnemi ierisinde ina edildiini ileri

srmektedir158.

Friz Bezemeleri

Antiocheia Tapnann bir tanesi architrav blou zerinde, bir tanesi ise cella

duvarlar zerinde olmak zere iki adet friz kua bulunmaktadr.

Tapnan architrav blou zerinde yer alan friz kuanda boa balar

tarafndan tanan girland motifleri tasvir edilmitir. Girlandlar am kozalaklaryla

zenginletirilmitir159. Friz blounun st blmde ion kymationu dizisi yer alr. on

kymationlar Ge Augustus Dnemi zellikleri gstermektedir. Friz kua zerinde

ilenilen btn girlandlar ve boa balar birbirlerinden farkldr160. Friz olduka rahat

ve dzenli olarak tasvir edilmitir. Girland motifleri ieklerle ssldr ve am

kozalaklarnn deiik meyveler ve yapraklar ile rlmesi sonucunda oluturulmutur.

Girlandlar tayan boa balar olduka gerekidir. Friz kuanda monoton bir

tekrarlama sz konusu deildir. Boa balar birbirlerinden farkl llerdedir.

Boalarn sa ekillerinde de farkllk hemen gze arpar. Boalar bazen dalgal sal

olarak bazen de lop eklinde sa lleleri ile tasvir edilmilerdir. Baz boa balar

zerinde iki gemici dm ile balanm kurdeleler vardr. Kurdeleler alnn her iki

yanndan tek bir ip ve dm ile balanp aa doru sarkmaktadr. Kurdeleler ou

kez yaprak formundadrlar ve ular psklldr. Boalarn ksa boynuzlar vardr.

Fakat boynuzlar yaprak veya meyvelerin arkasnda kalmtr.

Boa balar tarafndan tanan girlandlarn Roma mparatorluunun Kk

Asyadaki yerliliini ve Pax Augustay tasvir etmektedir161. Boa balar ve

girlandlarn ayn zamanda Kk Asyann yerli tanrlarndan olan Meni simgeledii

dnlmektedir162. Ge Augustus Dnemi ile birlikte friz kuaklarndaki kabartma

ykseklii artmaya balamtr. Antiocheia Augustus Tapna frizlerinin de kabartma 157 Tuchelt 1986, 543; Waelkens 1986, 37-73; Plz 1989, 34;Baaran 1995, 63. 158 Robinson 1926, 11; Vandeput 1997, 155; Can 2005a, 140. 159 Anabolu 1970, 77. 160 Mitchell-Waelkens 1998, 130. 161 Robinson 1926, 12. 162 Robinson 1926, 12.

36

yksekli artmtr. Girlandlarn zeminden henz kopmamas, abartdan uzak, doal

grnts yapnn Augustus Dnemi veya halefi Tiberius Dneminde eseri olduunu

dndrmektedir.

Tapnan cella d duvarlarnn st blmnde kvrkdal (ranke) bezemeli friz

kua yer alr. Friz kua ilgin bir ekilde st ste iki sra blok zerine ilenmitir163.

Kvrkdal kuann st ksmnda inci-paye dizisi ile ion kymationu dizisi yer

almaktadr. Az da olsa yivli olarak ilenilmi ana dal byk boyutlu akanthus

yapraklar kaplamaktadr. Ana dal zerindeki klf yapraklarndan kan yan dallar da

tpk ana dal gibi az miktarda yivli yapdadr. Yan dallarn ularnda byk boyutlu

yaprak rozetlere yer verilmitir. Klf yapraklarndan kan saplarn ularnda dolgu

iekleri tasvir edilmitir.

Antiocheia Augustus Tapnann kvrkdal (ranke) frizlerinde kvrkdaldan ok

bitkisel motifler n plandadr. Ge Augustus Dnemi zellii olan ana ve yan dallardaki

yivli yapnn azalmas burada rahatlkla grlebilmektedir164. Akanthus yapraklar

olduka byk boyutlu olarak ilenilmesine karn henz tam olarak zeminden

kopmamtr. Fakat motiflerin kabartma ykseklii Erken Augustus Dnemi rnekleri

ile kyaslandnda bir hayli artmtr. Motiflerin zeminle uyum ierisinde olmas friz

bezemelerinin yapmna Augustus Dneminde balanldn dndrr. Erken

Augustus Dnemi kvrkdal (ranke) motiflerinden farkl olarak burada yapraklar ok

daha youn olarak ilenilmitir165. Akanthus yapraklar arasnda glmseyen bir kadn

bst tasvirinin yer ald bir friz blou bulunmutur166. Bu kadn fgr ksa

cephelerinin ortasnda merkezi motif olarak kullanlyor olmalyd167. Bu friz blou

olduka iyi durumdadr. Bezemelerde zellikle akanthus yapraklarnda perspektif n

plana kmaya balamtr168. Kvrkdal kuan oluturan motiflerin tamam akanthus

yapraklarnn gerisinde kalmtr. Antiocheia Augustus Tapna ile birlikte Hellenistik

etkili Augustus Dnemi stili yava yava deimeye balad grlr169. Antiocheia

Augustus Tapna frizleri genel olarak Ge Augustus-Erken Tiberius Dnemi

163 Mitchell-Waelkens 1998, 123, Can 2005b, 59. 164 Can 2005b, 58-59. 165 Can 2005b, 59. 166 Robinson 1926, 11. 167 Mitchell-Waelkens 1998, 123. 168 Plz 1989, 34. 169 Can 2005b, 59.

37

zelliklerini gstermektedir. Byk ihtimalle tapnak Augustus Dneminde yaplmaya

balanm, kendisinden sonra tahta geen Tiberius Dneminde tamamlanm olmaldr.

38

3.Elaiussa Sebaste Tapna

Antik Dnemde Kilikia Blgesinin nemli bir ky kenti olan Elaiussa Sebaste

kenti gnmzde Mersin li, Erdemli lesi, Aya Mahallesindedir. Strabon Elaiussa

Sebastenin Korykos Kentinin yaknnda karaya yakn bir ada zerinde yer aldndan

bahseder170.

Elaiussa Sebaste kentinde, kentin gney limanna bakan geni bir terasn

zerinde girlandl friz kuana sahip bir Roma mparatorluk a tapna

saptanmtr171. 6 x 12 stun saysna sahip olan tapnak peripteros planldr. Kuzey-

gney ynnde ina edilmi olan tapnan girii kuzeydedir. Tapnan altyaps

yaklak olarak 3 m. yksekliindedir ve opus quadratum teknii kullanlarak

oluturulmutur. Altyapnn stnde yer alan stylobate 32.90 x 17.60 m. llerindedir.

Tapnan kuzeydou kesinde toprak altnda bir oda bulunmutur. St bu odann

bir kripta olabileceini dnmektedir172.

Elaiussa Sebaste Tapna stunlarnn yedi tanesi in situ olarak yerinde

durmaktadr. Attik-ion kaideler zerinde yivlendirilmi stun tamburalar

bulunmaktadr. 24 yivli stun tamburlarnn zerinde tapnan Korinth dzenli

balklar yer alr. Stun balklar iki paradan olumaktadr. Alt parann ykseklii 62

cm, st parann ykseklii ise 75 cm. dir. Akanthus yapraklarnn genel stil zellikleri

Erken Flaviuslar Dnemi rneklerini hatrlatmaktadr173. Kompozit dzenli balklarn

zerinde fascial architrav kua yer almaktadr. Architrav kua zerinde yer alan

friz kuanda Thiasos tasvirleri yer almaktadr174. Tapnan architrav st friz

kuana ait sadece bir tane para bulunmas net bir fikir ileri srlmesini

zorlatrmaktadr. Tapnan olaslkla cella duvarlar zerinde yer alan friz kuanda

nikelerin tad girland motifi vardr.

170 Strabon XIV.5.6. 171 Keil-Wilhelm 1931, 220-228; Gough 1954, 55-57; Anabolu 1970, 78; Akurgal 2000, 478; St 1998, 102-105. Schneider 2000, 237-249; Schneider 2001, 241-255. 172 St 1998, 103. 173 St 1998, 104. 174 http://www.misart.it/hpmisart/monumento.cfm?idmissione=6&idmonumento=61

39

Tapnak M. S. V. yzyl sonu VI. yzyl balarnda kiliseye evrilerek

kullanlmaya devam etmitir. Yap daha sonra ise bir depremle yklarak terk

edilmitir175.

Elaiussa Sebaste Tapnann hangi tanrya adand henz saptanamamtr.

Magie, Elaiussa Sebaste sikkeleri zerindeki tapnak tasvirlerine dayanarak, tapnan

Zeusa adanm olabileceini ileri srmtr176. Gough ise tapnan denize yakn

konumundan dolay tapnan bir tanraya adanm olabileceini ileri srer177. Elaiussa

Sebaste Tapnanda kaz almalarn yrten talyan kaz ekibi ise kentin

denizcilikteki roln ve kent adna baslan ilk sikkeler zerindeki Aphrodite tasvirleri

dikkate alarak tapnan Aphroditeye adanm olabilecei ihtimali zerinde

durmaktadr178.

Elaiussa Sebaste Tapna, alt yaps ve korinth balklar dikkate alnacak olursa

M. S. I. yzyln ortalarndan sonra Flaviuslar Dnemi ierisinde yaplm olmaldr179.

Friz Bezemeleri

Elaiussa Sebaste Tapnann architrav st friz kuanda Thiasos tasvirleri yer

almaktadr. Friz kuana ait ok fazla mimari bloun ele gememesi net bir tarihleme

yapmay zorlatrmaktadr.

Tapnan cella duvarlar zerindeki friz kuanda nike figrleri tarafndan

tanan girland motiflerine yer verilmitir. Friz kuann arkas fascialarda olduu gibi

kademeli olarak profillendirilmitir. Girlandlar birer elleriyle omuzlar zerinde

kaldran nikeler bir podyum zerinde tasvir edilmilerdir. Girlandlar; dal, yaprak,

tomurcuk, iek ve meyveden oluan bitkisel motiflerden meydana gelmi olup

kurdelelerle sarlp birbirlerine balanmlardr. Girlandlarn orta ksmlar zerinde

boukranion figrleri yer almaktadr. Boukranion figrleri friz kuanda hem tayc

grev stlenmektedir hem de doldurma motifi grevi grmektedirler. Boukranionlarn

175 http://cat.une.edu.au/page/elaiussa%20sebaste 176 Magie 1950, 1339. 177 Gough 1954, 105. 178 http://www.misart.it/hpmisart/monumento.cfm?idmissione=6&idmonumento=61 179 St 1998, 105.

40

her iki yanndan aa doru sarkan kurdeleler girland kuann aaya doru sarkan

orta blmn tamaktadr. Girlandlarn orta blmler olduka dolgun yapdadr.

Friz kua zerinde rahat bir dizili sz konusudur. Doldurma motifi olarak

kullanlm olan boukranionlar frizin dier elerine kyasla ikinci planda kalmlardr.

Flaviuslar Dneminin en nemli zellii olan abartl matkap kullanm burada henz

yoktur. Bu yzden tapnak Flaviuslar Dneminin erken yllarnda yaplm olmaldr.

41

4-Pergamon Dionysos Tapna

Mysia Blgesinin gneybat ucunda yer alan Pergamon Antik Kenti Keteios

(Kestel ay) ve Selinusun (Bergama ay) birletii yerde, ovadan 275 m.

ykseklikteki yaln bir kayalk zerine kurulmutur180. Hellenistik ve Roma

Dneminde B. Anadolu corafyasnn en nemli kentlerinden birisi olan Pergamon

Antik Kentinin kurulmu olduu yerde kk bir Arkaik yerlemenin varl

anlalmaktadr181. Hellenistik Dnemden itibaren Anadolunun sanattaki yeni lideri

olan Pergamon bu zelliini Roma mparatorluk Dnemi boyunca da devam ettirmitir.

Pergamon Antik Kentinde tiyatro terasnn kuzey biti noktasnda Pergamon

Dionysos Tapna yer almaktadr182. Pergamon Dionysos Tapnann ilk olarak

Hellenistik Dnemde ina edildii, Roma mparatorluk Dneminde bir yangn geiren

tapnan eski planna sadk kalnarak tekrar yapld ileri srlmektedir183.

Dionysos Tapna arazinin durumundan yararlanlarak oluturulmu bir

podyum zerine yaplmtr. on dzeninde bir prostylos olarak yaplm olan tapnan

n cephesi normalde olmas gerektiinin iki kat derinliktedir. Tapnan stylobate

lleri 11.80 x 20.22 m. dir.

Gney-kuzey ynnde ina edilmi olan tapnan girii gney ynndedir.

Tapnan gneyinde yer alan toplam 4.50 m. yksekliindeki 25 basamakl grkemli

bir merdiven yardmyla tapnan pronaos ksmna ulalr. Pronaos blmnn nnde

4 stun yer almaktadr. Kelerde yer alan pronaos stunlar ile cella duvarlar arasnda

her iki kede birer tane daha stun bulunmaktadr. Bylece pronaos blmnn daha

uzun olmas salanmtr. Attik-ion stun kaideleri zerinde tapnan yivli stunlar

ykselmektedir. Stunlarn stnde kaliteli iilik gsteren ion stun balklar yer

almaktadr. Tapnan n cephesini ssleyen architrav kua iki fascialdr ve st

tarafnda da knt yapan ion kymationu kuana yer verilmitir. Architrav kuann

zerinde yer alan friz kuanda kartal veya boa balar tarafndan tanan girland 180 Sevin 2001, 52-53. 181 Akurgal 2000, 253. 182 Anabolu 1970; 77-78; Koenings-Radt 1979, 346; Strocka 1981, 31; Strocka 1988, 299-300; Plz 1989, 22, 83-84; Rumscheid 1994, 231; Akurgal 2000, 265; Baaran 1995, 58-59; Karaosmanolu 1996, 54; Vandeput 1997, 74, 156; Radt 2002, 187-191; Can 2005b, 76-78. 183 Radt 2002, 188.

42

motiflerine yer verilmitir. Tapnan gen alnlkl st yapsnn zerinde akroterlere

yer verilmitir.

Dionysos Tapnann cellasnn dou duvarnn alt blmnde Hellenistik

Dnem Tapnann bloklarn grmek mmkndr184. Roma Dnemindeki yenileme

srasnda tapnan cellas yeniden dzenlenmitir. Taban ve duvarlar renkli mermer

plakalarla kapanmtr. Cellann arka blmnde klt heykelinin konulmas iin

hazrlanm bir naiskos yer almaktadr.

Dionysos Tapnann Roma mparatorluk Dneminde hangi imparator

zamannda yenilendii konusu tartmaldr. Baz aratrmaclar tapnan mimari

bloklarnn bezeme stillerine bakarak Hadrianus Dneminde (M. S. 117-138)185, baz

aratrmaclar ise Caracalla Dneminde (M. S. 198-217)186 yaplm olabileceini ileri

srmektedir. Bir baka gre gre ise tapnak Hadrianus Dneminde tekrar ina

edildikten sonra mparator Caracallann kente gelmesi erefine tekrar yenilenmitir187.

Cella giriinde kullanlm olan lento ve sve frizleri tapnan

tarihlendirilmesine yardmc olmaktadr. Lento ve sve frizleri zerinde ilenilen

kvrkdal (ranke) bezemelerinin en yakn rnekleri Ge Hadrianus Dneminde

karmza kmaktadr188. Pergamon Dionysos tapna sve ve lento frizlerinin en yakn

rnekleri Ge Hadrianus Dnemine tarihlenen asos Agoras Dou Stoas kvrkdal

(ranke) frizlerinde karmza kmaktadr189. Tapnan mimari bezemeleri dikkate

alnacak olursa Dionysos Tapnann Hadrianus Dneminde tekrar ina edilmi

olmaldr.

Friz Bezemeleri

Dionysos Tapna'nn Roma Dnemi yenilemesi srasnda yaplm olan frizinin

Hellenistik dnemde ina edilmi olan Dionysos Tapna frizini taklit ettii iddia

184 Radt 2002, 188. 185 Strocka 1981, 31; Strocka 1988, 299-300; Plz 1989, 22, 83-84; 186 Koenings-Radt 1979, 346; Akurgal 2000 ,285-286. 187 Baaran 1995, 58-59; Karaosmanolu 1996, 54. 188 Can 2005b86. 189 Strocka 1981, 28; Plz 1989, 109; Baaran 1995, 119; Karaosmanolu 1996, 43; Vandeput 1997, 156; Can 2005b, 87.

43

edilmektedir190. Anabolu ise Dionysos Tapna frizlerinin Athena Polias Tapna

frizlerinden taklit edildiini ileri srer191. Pergamon Dionysos Tapnann friz

kuaklar zerinde boa veya kartal balar tarafndan tanan girland motiflerine yer

verilmitir. Friz kuan st tarafta inci-paye ve da knt yapan ion kymationu

kuaklar snrlamaktadr.

Girland kuan tayan boa balar ve kartal figrlerinin sralannda belli bir

dzene bal kalnmamtr. Boa balar ve kartal figrlerinin zerinden kurdelelerle

balanan girlandlar mee yapraklarndan olumaktadr. Mee yapraklarnn kenarlar

oluturulurken k-glge etkisi vermesi iin youn matkap kullanlmtr. Girlandlarn

aa doru sarkan ksmlarnn stnde doldurma motifleri olarak adak kseleri

kullanlmtr. Boa figrleri cepheden ilenmitir. Geekilikten uzaktrlar. Alnlar

zerinde salar ilenmitir. Girland kuaklarn tayan kartal figrleri cepheden

ilenmitir.

Miletos Gney Agoras Giriinin st katndaki girland frizleri ile Pergamon

Dionysos Tapna girland frizleri benzer yapdadrlar192. Miletos Gney Agoras Girii

Hadrianus Dnemine tarihlenmektedir. Bu benzerlikten yola karak Pergamon

Dionysos Tapna girlandl frizlerinin de Hadrianus Dnemi ierisinde yaplm

olmaldr.

190 Radt 2002, 190. 191 Anabolu 1970; 77-78. 192 Strocka 1981, 31.

44

5-Seleukeia Zeus Tapna

Antik dnemde Kilikia Blgesi kentlerinden olan Seleukeia antik kenti

gnmzde Mersin li, Silifke lesi yaknlarndadr. Strabon, Seleukeia kentinden

Kilikiadan sonraki ilk Syria kenti olarak bahseder193.

Seleukia antik kentinde olaslkla Zeusa adanm, girlandl friz kuana sahip

bir Roma mparatorluk a Tapna saptanmtr194. Seleukeia Zeus Tapna Silifke

lesinin, Saray Mahallesi, nn Caddesinde bulunmaktadr. Gneydou-kuzeybat

ynnde ina edilmi tapnan girii gneydoudandr. Tapnak hakknda bilgi veren

ilk aratrmaclar yksek bir podyum zerine ina edilmi olan tapnan peripteros

planl olduunu sylemilerdir195. Fakat 1980 li yllarda Topu bakanlnda yaplan

kaz almalar sonucunda tapnan 14 x 8 stun saysna sahip pseudo-dipteros planl

bir tapnak olduu saptanmtr196. Tapnan podyum zerine oturan stylobate lleri

39.20 x 22.20 m. dir. Pronaos ve cella blmleri duvarlar tam olarak korunamamtr.

Tapnan pronaos blmnde ante duvarlar arasnda olmas gereken in-antis

stunlarnn kalntlar saptanamamtr. Fakat anteler arasndaki 6.50 metre

geniliindeki akln tanabilmesi iin in-antis stunlarnn mutlaka olmas

gerekmektedir197.

Tapnan stylobate dzlemi zerinde plinthos ve attik-ion kaideler

bulunmaktadr. Attik-ion kaidelerin zerinde ykselen yivli stunlar toplam 12

tamburdan olumaktadr ve 9.28 m. yksekliindedir. Stunlarn zerinde Hadrianus

Dnemi zellikleri gsteren Korinth dzenli balklar yer almaktadr198. Korinth

dzenindeki balklarn en yakn benzerleri M.S. 117-118 yllar arasnda yaplm olan

Ephesos Hadrianus Tapna balklardr199. Korinth balklarnn zerinde tapnan 3

fascial architrav kua yer almaktadr. Fascialar inci-paye dizileri ile ayrlmtr. 193 Strabon, XIV, 5, 20. 194 Keil-Wilhelm 1931, 3-22; Anabolu 1970, 25,42,69,78, 96; Topu 1982, 49-51; Topu 1983, 271-276; Topu 1986, 509-517; St 1998, 83-89; Akurgal 2000, 475. 195 Keil-Wilhelm 1931, 7-8; Anabolu 1970, 25; Akurgal 2000, 475. 196 Topu 1986, 515; St 1998, 85-86. 197 St 1998, 85-86. 198 St 1998, 86-87. 199 St 1998, 86-87.

45

Seleukeia Zeus Tapannn architrav kuann zerinde girlandlarla ssl friz kua

yer almaktadr. Friz kuann zerinde di sras bulunmaktadr. Tapnan geison ve

sima kuaklar ayn mimari blok zerinde ilenmitir.

Kaz almalarnda Seleukeiadaki Tapnan hangi tanrya adandn

kantlayacak herhangi bir yazt bulunamamtr. St, Silifke lesinde nereden geldii

beli olmayan bir yaztl stun parasndan bahsetmektedir. Bu yaztl stun paras

zerinde Zeus Sotaterden bahsedilmektedir. St, Seleukeiada Zeus Sotatere

adanabilecek bu tapnaktan baka hibir yapnn bulanmadn ileri srmektedir200.

Seleukeia Zeus Tapnann tarihi konusunda genel olarak Hadrianus Dnemi

kabul edilmektedir. Anabolu, Roma mparatorluk a Tapnaklarn inceledii

kitabnda Seleukeia Tapnana ait olduunu iddia ettii bala dayanarak tapna M.

S. II. yzyln II. yarsna tarihlemektedir201. Fakat St bu baln tapnaa ait

olamayacan dnmektedir202.Tapnan Korinth balklarnn en yakn rnekleri

Kyzikos Hadrianus ve Ephesos Hadrianus Tapnaklarndadr.

Friz Bezemeleri

Seleukeia Zeus Tapnanda u ana kadar iki tane friz blou saptanmtr. Bu

paralardan bir tanesi u anda mzededir. Dier friz blou tapnan dousundadr ve

tam olarak bitirilememitir. Friz kuann konturlar belirlenmi detayl iilik

yaplamamtr. Bu durum tapnan yapmnn bitirilemediini akla getirmektedir. Friz

kuan st tarafta di sras snrlamaktadr. Di srasnn hemen altnda ion kymationu

ve inci-paye kuaklar yer almaktadr. Seleukeia Zeus Tapnann friz kua zerinde

nike figrleri tarafndan tanan girlandlar tasvir edilmitir. Uar vaziyetteki nike

figrleri cepheden tasvir edilmilerdir. Girlandlar; dal, yaprak, tomurcuk, iek ve

meyveden oluan bitkisel motiflerden meydana gelmilerdir. Girlandlar kurdelelerle

sarlmtr. Girlandlarn aa doru sarkan ksmlarnn zerinde doldurma motifi

olarak iek rozetler kullanlmtr.

200 St 1998, 89. 201 Anabolu 1970, 69. 202 St 1998, 86, Dipnot 592.

46

Friz kuann iilii dnemin dier rnekleri kyaslandnda ikinci snf gibi

durmaktadr. Yine de girland motifi friz kua zerine dengeli olarak dalmtr. Bu

Hadrianus Dnemi zelliidir. Ayrca matkap kullanm ile birlikte girland kuan

oluturan elerin kabartma derinlii de artmtr. Matkap kullanmnda bir abart

yoktur. Bahsedilen btn bu zellikler friz kuann Hadrianus Dneminden olduunu

kantlamaktadr. Tapnan stun balklar da yapnn Hadrianus Dneminde

yapldn kantlamaktadr.

47

6-Cremna Severuslar Dnemi on Tapna

Cremna Antik Kentinde Byk Propylonun gneybatsnda Severuslar

Dnemine tarihlenen on Dzeninde ina edilmi bir tapnak yer almaktadr. Tapna

evreleyen temenos duvarlar kesme ta bloklardan kabaca yaplmtr. Temenos

duvarlarnn da bakan ksmlar sade bir ekilde tasarlanmtr. Buna karlk

duvarlarn tapnaa bakan i ksmlar duvar iskeletine tutturulmu yarm stun dizileri

ile dekora edilmitir203.

Kutsal alann merkezinde yer alan tapnak temenos alanna gre daha zenli

iilik gsterir. Tapnan hangi plan tipinde yapld konusu tartmaldr. Eldeki

mevcut kalntlara bakarak tapnan prostylos veya peripteros dzeninde ina edildii

ileri srlmektedir204. Tapnan entablatr ykseklii 1.40 metredir (0.44 m. architrav

ykseklii, 0.42 m. friz ykseklii, 0.54 m. korni ykseklii). Tapnan ion balklar

ise 0.23 m. ykseklie sahiptirler. Tapnan stunlar attik-ion tipindeki stun kaidesi

zerinde ykselmektedir. Entablatr bezemesinin genel karakteri Cremna atlyesinin

stilistik zelliklerini gsterir205.

Friz Bezemeleri

Cremnadaki Severuslar Dnemi Ion Tapnann frizlerinde boa balar

tarafndan tanan girlandlar tasvir edilmitir. Girlandlar; dal, yaprak, tomurcuk, iek

ve meyveden oluan bitkisel motiflerden meydana gelmi olup kurdelelerle sarlp

birbirlerine balanmlardr206. Girlandlar kendi arlklaryla orta ksmlarndan aaya

doru sarkmaktadr. Girlandlar olduka ykl olarak tasvir edilmitir. Boa balarnn

zerinde kurdelelerle balanan girlandlarn aa doru sarkan ksmlarnn stnde

doldurma motifleri olarak eitli insan ve hayvan figrleri kullanlmtr. nsan ve

hayvan figrlerinin dekorasyonda kullanm M. S. II. ve III. yzylda grlen kalknma

ve imar faaliyetleri srasnda artmtr207. Cremna Severuslar Dnemi Ion Tapnann

friz kuan oluturan paralarn ok az bir ksm gnmze ulaabilmitir. Cremna

203 Mitchell 1995, 118. 204 Mitchell 1995, 118. 205 Mitchell 1995, 118. 206 Anabolu 1970, 77. 207 Mitchell 1995, 120.

48

Severuslar Dnemi on Tapnann friz bezemelerinde tasvir edilen girland kuann

bir benzeri Sagalassostaki Gneybat Tapnanda grlr208.

Cremna Severuslar Dnemi on Tapnana ait bir friz paras zerinde girland

kua zerinde doldurma motifi olarak kullanlm erkek bst tasviri yer almaktadr.

Friz blounun st yars tahrip olmutur. Girland kuan tayan boann kk bir

blm, girland kuann ok az bir ksm ve doldurma motifi olarak kullanlm erkek

bstnn sadece boyundan gse kadar olan ksm korunabilmitir. Erkek figr

cepheden tasvir edilmitir ve omuzlar pelerin ile rtlmtr.

Ele geen bir dier friz fragmentinde ise girlandlarla sslenmi boa ba ve bu

boa bann her iki yannda arka planda doldurma motifi olarak kullanlm, sol tarafta

vahi bir domuz ve sa tarafta bir panter figr yer almaktadr. Boa bann solunda

yer alan domuz figr soluna dnmtr ve girland kua zerine basmaktadr. Boa

bann sanda yer alan panter figr de soluna doru dnm, ban sola evirmi ve

girland kua zerine basmaktadr.

Lanckoronski Cremna Severuslar Dnemi on Tapnann entablatr

malzemeleri arasnda boa balar arasndaki girland kmesi zerinde otlayan bir

geyiin tasvir edildii bir friz fragmentinden bahsetmitir209. Bu friz fragmentinin u

anda nerede olduu bilinmemektedir.

Mitchell hayvan figrlerini, Lanckoronskinin210 bahsettii M. S. Erken III.

Yzyla tarihlenen Termessostaki mezar antlarnda tasvir edilen hayvan figrlerinin

pozlarna benzetmitir211. nsan ve hayvan figrleri bu blgede ayrca Lagon Antik

kentinde yer alan Severusa adand dnlen tapnan dekorasyonunda da

kullanlmtr212. Bu durumda Severuslar Dneminde girlandlarla ssl friz kuaklarnda

doldurma motifi olarak insan ve hayvan figrleri youn olarak kullanldn dnmek

yanl olmaz. Petersen Cremnadaki Tapnan friz kuaklar zerinde doldurma motifi

208 Vandeput 1997, 117. 209 Lanckoronski 1892, 110. 210 Lanckoronski 1892, 110. 211 Mitchell 1995, 120. 212 Moretti 1916, 138.

49

olarak kullanlm hayvan figrlerinden yola karak tapnan Artemise adandn

ileri srmtr.

Mitchell entablatr bezemesinin stilistik zelliklerine bakarak tapna

Severuslar Dneminde ina edildiini ileri srmektedir213. Cremna Severuslar Dnemi

on Tapnann entablatr bezemelerine en yakn rnekler arasnda Pergedeki

Severuslar Dnemine tarihlenen yaplar vardr214.

Antoninler Dneminin en nemli zellii olan barok ve gsterili yap M. S. III.

yzyl balarnda da devam etmitir215. Cremna Severuslar Dnemi on Tapnandaki

friz kuaklarnda tasvir edilen girlandlar geni matkap oyuklar kullanlarak

oluturulmutur. Bunun sonucu olarak kabartma derinlii artm ve k-glge etkisi

daha etkili bir ekilde hissedilmitir. Girlandlarda barok etkisinin izlerinin grlmesi ve

youn k glge etkisi tapnan Erken Severuslar Dneminde yapldna nemli bir

kanttr.

213 Mitchell 1995, 120. 214 Mitchell-Waelkens 1987, 43. 215 Can 2005b, 103.

50

V-BENC BLM: KIVRIKDAL (RANKE) BEZEMEL FRZ

KUAKLARI

A-KIVRIKDAL (RANKE) BEZEMEL FRZ KUAKLARININ TANIMI VE GENEL STL GELM

Hellenistik Dnemden balayarak kvrkdal motifleri Kk Asyann mimari

dekorasyonunda nemli bir yer tutmaktadr216. Kvrkdal olarak adlandrlan bezeme

tarz; friz kuann ortasnda yer alan bir motif ya da figrden karak iki yana doru

dalgalanarak uzayan ve genel olarak bir yarm palmet bezemesi veya akanthus demeti

ile son bulan ana dallardan oluur. Ana dala bal olarak yaplan yan dallar, ana daldan

belli aralklarla karak ters ynde dairesel kvrm oluturur. Yan dallar genelde bitkisel

ya da figrl rozetlerle son bulur. Ana dallar ve yan dallar klf-yaprak demetleri ad

verilen bezeme eleri kaplar.

Kvrk dal (ranke) bezemesinin youn kullanm Roma mparatorluk Dnemi ile

balar217 ve Augustus Dnemine tarihlenen yaplarda ok sayda kvrkdal (ranke)

bezemesine rastlanr218.

1-Kvrkdal Ranke Motifinin eleri

Merkezi Motif: Friz kuann ortasnda yer alan ve kvrkdaln merkezini

oluturan motif merkezi motif olarak adlandrlr. Kvrkdal bezemelerinde merkezi

motif olarak akanthus demetleri, palmetler ve figrler kullanlmtr.

Friz kuaklarnda merkezi motif olarak genellikle akanthus demeti kullanlmtr.

Akanthus demetlerinden kan ana dallar friz kuann her iki yanna doru

dalgalanarak yaylrlar. Akanthuslar kimi zaman birleik kimi zaman da ayr ayr

ilenmilerdir. Erken Dnem rneklerinde akanthuslar birbirlerine yakn olarak

ilenmilerdir. Grselliin daha n planda olduu Roma mparatorluk Dneminde

216 Vandeput 1997, 155. 217 Vandeput 1997, 155. 218 Mert 1999, 67.

51

akanthuslarn kabartma derinlii artm ve her bir akanthus yapra birbirinden ayr ayr

ilenmeye balamtr219.

Friz kuanda merkezi motif olarak palmet bezemesi de youn olarak

kullanlmtr. Palmet bezemesi bir friz kua zerinde ilk kez M. . XIII. Yzyln II.

yarsnda Asurlular tarafndan kullanlmtr220. ki yarm palmet friz kuann

merkezinde karlkl olarak ilenir ve bu yarm palmetlere balanan ana dallar btn

friz kuana dalgalanarak yaylrlar.

Kullanm ok youn olmamakla birlikte kvrkdal kuaklarnda merkezi motif

olarak figrlerde kullanlmtr. Ephesostaki Mazeus-Mithridates Kapsnn friz kua

zerinde bir kadn bst, Celsus Ktphanesinin friz kuanda merkezi motif olarak

kartal figr ve Hadrianus Tapnann kvrkdal frizinde merkez motif olarak

cepheden plak bir kadn figr kullanlmtr.

Ana Dal: Kvrkdal (ranke) motifinin ana dallar merkezi motiften karak friz

kuann her iki yan ucu arasnda dalganalarak uzanrlar. Ana dallarn ynleri

kullanlan merkezi motife gre deiim gstermektedir. Akanthus demeti veya figrn

merkezi motif olarak kullanldnda ana dallar akathus veya figrlerden karak ke

motiflerine kadar dalgalanarak uzanrlar. Palmetin merkezi motif olarak kullanld

durumlarda ise ana dallar ke motiflerinden karak merkezdeki palmet motifinde son

bulurlar.

Roma mparatorluk Dnemi ierisinde sevilerek kullanlm olan anadal

motiflerinde stilistik geliim rahat bir ekilde takip edilebilir. Roma mparatorluunun

erken dnemlerinde Ge Hellenistik Dnem anadal motiflerinde grlen boynuz biimli

ve yivli yap devam etmektedir221. M.S. I. yzyln II. eyreinden M.S. I. yzyln

sonuna kadarki dnem ierisinde anadallardaki yivli yap yava yava kaybolmaya

balar ve boynuzsu yap azalr. M.S. II yzyl balarnda anadalar klf-yaprak demetleri

altnda byk lde kaybolmaya balarlar.

219 Can 2005b, 21. 220 Karaosmanolu 1997, 15. 221 Can 2005b, 23.

52

Yan Dallar: Yan dallar anadaln dalgalanmasyla oluan alt ve st boluklarda

ana daldan ters ynde uzayarak dairesel kvrmlar olutururlar. Yan dallarn