1

KNC MERUTYET DNEMNDE TTHAT VE TERKK VE BASIN

MEVHBE SAVA

Ankara 1998

2

KNC MERUTYET DNEMNDE TTHAT VE TERAKK FIRKASI VE BASIN kinci Merutiyet dnemiyle zdelemi olan ttihat ve Terakk

Cemiyeti ayn zamanda bu dnemin kurucusu olduu iin tarihi 1908'den nce balar.1 Osmanl ttihat ve Terakk Cemiyeti ilk olarak ttihad- Osman (Osmanl anlamna) stanbul'da Demirkap'da (Sirkeci) Asker Tbbiye (Tbbiye-i ahane) mektebinde kurulmutur. (21 Mays 1305-3 Haziran 1889) Ayn yl Paris'teki Jn Trklerin lideri Ahmet Rza Beyle iliki kurulmu ve cemiyet "Osmanl ttihat ve Terakk Cemiyeti" adn almtr. 2 Mekteb-i Tbbiye-i ahane'deki kurucularn tm de Osmanlnn kn ve istibdadn durdurmak isteyen genlerdir.3 Ne var ki daha ilk aamada blnmlerdir. 4

RUMELDE YENDEN DOU 1906 Eyll'nde Selanik'te ounluu 3. Ordu subaylar olan on

kii "Osmanl Hrriyet Cemiyeti"ni kurmulardr. Cemiyet silahl kuvvetler erevesinde hzla yaylm, asker ve sivil yeleri artm, gizli, ihtillci bir g olmutur.5 Dier taraftan Avrupa'ya kaarak Abdulhamid idaresine kar cephe alp kardklar gazetelerle onun idaresine ve bizzat kendisine kar hcuma gemilerdi; 6 aralarnda birde cemiyet kurmulard. "Osmanl ttihat ve Terakk Cemiyeti" ismiyle kurulmu olan7 bu cemiyet azasndan Doktor Nazm Bey gizlice Selanik' e geldi Her iki cemiyet bir sm altnda birleerek almaya karar verdiler 8 ve bunun neticesi olarak 9 21 Nisan 1906 tarihinde Osmanl Hrriyet Cemiyeti, Osmanl ttihat ve Terakk Cemiyeti adn ald. 10

ttihat ve Terakk Cemiyeti, asl faaliyetini ecnebi mdahalesi neticesinde slahat yaplmakta olan ve geni selhyetle mfetti

1 Tark Zafer TUNAYA; Trkiye'de Siyasal Partiler. C. 1. kinci Merutiyet Dnemi (1908-

1918) (stanbul 1984), s. 19. 2 TUNAYA; a. g. e. s. 20 3 Mustafa MFTOLU; ttihat ve Terakk'nin Yz Bir Fedanin Roman (stanbul 1989).

s. 9 4 TUNAYA; a. g. e. s. 21 5 TUNAYA; a. g. e.. s. 22 6 Rfat UAROL; Siyasi Tarih, (stanbul 1985), s. 331 7 Ferudun EMECEN. Kemal BEYDL. Mehmet PRL. Mehmet Akif AYDIN. lber ORTAYLI. Abdulkadir ZCAN. Bahaeddin YEDYILDIZ. Mbahat KTKOGLU: Osmanl Devleti ve

Medeniyeti Tarihi (stanbul. 1996) s. 109 8 Mete TUNCAY. Cemil KOAK. Hikmet ZDEMR. Korkut BORATAV. Selahattin HLAV. Murat KATOLU: Avla DEKAN: Trkiye Tarihi -4-Cagdas Trkiye 1908-1980. (stanbul

1995). s. 28 9 Stanford J. SHAW-Ezel Kural SHAW; Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye (stanbul

1983) C. 2. s. 322 10 . Hakk UZUNARILI; "1908 Ylnda 2. Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair

Vesikalar Belleten. C. XX, S 77-80. (Ankara 1956). s. 103-174.

3

umumilikle idare edilen vilyt- selase yani Selnik. Manastr ve Kosova vilayetlerinde gsteriyordu.11 Bu cemiyet tarafndan zaman zaman gizlice Manastrda karlan Neyyr-i Hakikat gazetesi bilhassa vilayet halkn Abdulhamt idaresi aleyhine tahrik etmekte idi. 12

D basklar sonucu elde kalan son Avrupa topraklarnn da slahat yaplmad bahanesiyle yitirileceini kavrayan gen subaylar 13 Jeunes Tures (Jn Trkler)'in 14 yurt-ii rgtlerine egemen olmular varla kendileri ayn izgide rgtlenmeyen girimilerdir.15 ttihat ve Terakk Cemiyeti'nin bu faaliyetleri, zellikle byk bir siyas bunalm merkezi haline gelmi olan Balkanlar'da ve bilhassa Makedonya'da etkili olmas nemliydi nk; Balkanlarda Rusya, Avusturya, talya bata olmak zere, Avrupa devletlerinin nfuz kazanma mcadelesi ile Balkan devletlerinin ihtiras ve giriimleri, bu blgeyi gittike daha huzursuz bir hale getiriyordu.16 Selanik Merkez Kumandan olan Padiah yaverlerinden Yarbay Nazm Bey"in cemiyet fedilerinden biri tarafndan vurulmas cemiyet hakknda aratrmalar yaplmasnn balamasna sebep olmutur. 17

KOLAASI NYAZ BEY'N DAA IKMASI Niyazi Bey Manastr'n Resne kasabasnda domutur. Harbiye

mektebinden mezundur.18 ttihat ve Terakknin 1906'da Selnik'te ikinci defa kurulmasndan sonra bir fedi tekilt ve pek ok fediye sahip olan ttihatlardan Resneli Niyazi Bey sonralar "Hrriyet Kahraman" diye hret bulan Kolaas Niyaz, Enver Beyin (Paann) daa kmasndan hemen gn sonra bir Cuma gn, Manastr halk Cuma namaz hazrl iinde iken, gidip mensup olduu alayn deposunu basarak, maiyetindeki yz atm askerden her biri iin, bu depodan ikier tfekle lzumlu malzemeyi alm, bilhare alayn kasasndaki be yz elli liray da brakt bir makbuzla cebine yerletirip da yolunu tutmutu. Resneli Niyazi'yi Ohrili Eyp Sabri ile Selahattin ve Hasan Tosun adl Erkn- Harp subaylar da takp etmi, bylece ttihat ve Terakk fedaileri faaliyetlerini aa vuru vermilerdi. 19

Olay soruturmakla grevlendirilen emsi Paann Mlzm Atf Efendi tarafndan vurulmas zerine Niyazi Bey isyann bastrmakla grevlendirilen Tatar Osman Paa Manastra geldi. Cemiyetin fedaileri Tatar Osman Paay da daa kaldrdlar . 20

11 UZUNARILI: a. g. m.. s. 106 12 UZUNARILI: a. g. m.. s. 106 13 TUNCAY; a. g. e.. s. 29 14 Erik jan ZURCHER, MODERNLEEN Trkiye'nin Tarihi, (stanbul. 1996)S. 131 15 TUNCAY; a. g. e.. s. 29 16 UAROL; a. g. e.. s. 332 17 UZUNARILI; a. g. m.. s. 107 18 UZUNARILI; a. g. m.. s. 108, 19 MFTOGLU; a. g. e., s. 22 20 UZUNARILI; a. g. m.. s. 116

4

REVAL BULUMASI VE PATLAYI 9 Haziran 1908 sabah Finlandiya Krfezinde 21 Baltk kysnda

ki Reval 22 bu gnk Tallin" (Estonya)'da ngiltere Kral VII. Edward ile Rus ar Nikola bir araya geldiler ngiltere ve Rusya, Almanya'ya kar duyduklar ortak korkudan dolay gittike birbirlerine daha da yaknlamaktayd ve bu nedenle her iki lkenin devlet adamlar aralarndaki sorunlarn bazlarn zmeye alyorlard.23 Bu sorunlar iinde Makedonya ve Boazlar meselesi de ele alnmtr. Grmeler hakknda net bir aklama yaplmamas "Osmanl devletin paralanaca dncesini glendirdi."24 Bu da ttihat ve Terakk Cemiyetini endieye drd. Bunun zerine meydana gelebilecek mdahaleleri nlemek ve devleti iine dt g durumdan kurtarmak iin, ttihat ve Terakk Cemiyeti, vakit geirmeden merutiyeti iln etmek zere harekete geti. 25 nk; Reval'de alman karara gre, Makedonya'da "Padiah sadece grnte hkmdar konumunda kalacakt"26 Reval bulumas bombann patlamasna sebep oldu. Subaylar derhal harekete getiler. Ve grmeden bir ay sonra kinci Merutiye-i -hrriyeti-iln ettiler. (10 Temmuz 1324 - 23 Temmuz 1908) 27

KNC MERUTYET Merutiyetin ilnn isteyenler; "Mithat Paa tarafndan vaktiyle

iln edilmi olan anayasann tekrar yrrle konmasndan baka birey istemiyorlard: '28 23 Temmuz 1908 Perembe gn "Kanun-u Esasi'de suret-i tekili beyan olunan Mecls- Mebusann itimaa davet olunmas" hakkndaki bir "Tebli- Resm" yaynlanm ve bu olay tarihimize "kinci Merutiyetin iln" eklinde gemitir. 29Merutiyetin iln ile "2. Abdulhamid a sona ermi ve Gen Trkler a balamt. 30

Cemiyet artk su yzne km ve imparatorluun en nemli siyasal gc ve merkezi durumuna gelmiti. Selanik'ten "Py-i taht"a gelen ttihat ve Terakk (Merkez-i Umum) yeleri Yldz' glgede brakarak fiili bir iktidar ve bavuru "makam" olmulardr. "31

21 TUNAYA; a. g. e., s. 23 22 ZRCHER; a. g. e.. s. l35 23 ZRCHER; a. g. e.. s. l35 24 UAROL; a. g. e.. s. 332 25 Ahmed Bedevi KURAN; nklp Tarihimiz ve Jn Trkler. (stanbul. 1945). s. 249 26 ZRCHER: - a g. e, s 135 27 TUNAYA; a. g. e.. s. 23 28 N. lORGA; Osmanl Tarihi. C. V. 1774-1712 eviren B. Stk BYKBAYKAL; (Ankara

1948). s. 632. 29 MFTOLU; a. g. e.. s. 25 30 SHAW; a. g. e.. s. 324 31 TUNAYA; a. g. c. s 24

5

LK GNLERDE DURUM Merutiyetin iln zerine btn memlekette sevin gsterileri

olmu ve imparatorluun muhtelif uluslar arasnda genel bar almetleri grlmtr. Bunlar arasnda hocalarla, Rum Ermeni, Bulgar papazlar arasnda pmeler olmu ve Makedonya'daki eteler hemen toptan ehirlere gelip artk faaliyetlerini durdurmaya karar verdiklerini bildirmilerdir.32 Merutiyet devamnn getirdii dnce, ifade ve toplant zgrlnn etkisi sadece sevinli ya da fkeli siyasal gsterilerle kalmam ayrca iiler arasnda yaygn alkantlara sebep olmutur. iler fiyat artlarn (devrimden sonraki ilk iki ay ierisinde enflasyon yzde yirmi olmutur) telafi etmek iin cret art talebinde bulunmular. stekleri kabul edilmeyince alt ay iinde yzn zerinde grev yapmlardr 33

KNC MERUTYET DNEMNDE SOSYAL DURUM Merutiyet iln edildiinde Osmanl Devletinin durumu yleydi.

"Kasaba ve ehirlerde Avrupa mallarn satanlar yani manifaturac, camc, hrdavat, krtasiyeci ve dier btn esnaflk -bata Ermeniler- olmak zere Yahudilerin ve Rumlarn iiydi. Byk ithalatl da Ermeni, Yahudi ve Rumlar yapyordu. Sanatkrlarda byk lde onlardand, demircilik Ermenilerin, mandraclk Yahudilerin, eczaclk, Rumlarn ve Ermenilerin 34 hekimlik ve bilhassa diilik ve byk ehirlerde deirmencilik, kunduraclk, balklk, sarraflk ve bankaclk dahi bu aznlklarn ellerindeydi. Hasl nerede kolay ve bol para kazanlrsa orasn onlar tutmutu. 35 Devletin asli unsuru olan Trkler ise biraz tahsil grp, bir diploma aldktan sonra devlete kaplanmaktan baka bir ey dnmyorlard. 36

Hristiyanlar ve Mslmanlar ayr ayr mahallelerde otururlard. Sosyal hayatn nabz bu mahallelerin kahvesinde atyordu. "ok partili siyas hayata geile kahvelerde yksek siysi tansiyondan paylarn alarak birer dedikodu ve mnakaa merkezi haline dp eski scaklklarn ve samim atmosferlerini kaybettiler. 37

HTLALE TEPK ttihat ve Terakk Cemiyeti ile Avrupa'daki eitli millyeti

guruplarn ortak bir abasn ierdiinden, Padiahn anayasay yeniden yrrle koymasna kar i tepki gerek stanbul'da gerekse dier

32 Yusuf Hikmet BAYUR: Trk nklb Tarihi. C I. Ksm II (Ankara 1991), s. 65 33 ZRCHER; a. g. c.. s. l40 34 A. HSAN: Matbuat Hatralarm, (istanbul 1931). C. 2. s. 3 35 Rahmi APAK; Yetmilik bir Subayn Hatralar. (Ankara 1957). s. 3. 36 Ali BRNC; Hrriyet ve tilaf Frkas 11. Merutiyet Devrinde ttihat ve Terakkye Kar

kanlar. (stanbul 1990) s. 19 37 BRNC a. g. e. s. 21

6

byk kentlerde imparatorluun uzun gemiinde benzen olmayan bir kitle gsterilerine neden oldu. Trkler, Yahudiler, Rumlar, Bulgarlar, Srplar, Ermeniler ve Avrupallar sokaklarda kucaklap sonsuza dek srecek kardelik yeminleri ettiler. "Erkekler ve kadnlar ortak bir heyecan dalgasyla yryorlar, glyorlar, alyorlard... yle ki insan kusurlar ve irkinlikleri bir an iin tmyle silinmi gibiydi... " Ancak bunlar ne konumac da buna "Merutiyet yle bir ey ki bunu bilmeyen eektir, diye cevap veriyordu. 38

Merutiyetin anarik bir oulculuk iindeki siyasal hayatnda kendiliinden oluan bu yeni "siyasal kuvvet" (ttihat ve Terakk) byk bir prestije sahiptir ve "Kahraman- Hrriyet" "Ruh-u Devlet" (Devletin ruhu). "Cemiyet-i Mukaddese" (Kutsal Dernek ) saylmaktadr. ttihat olmak bir vatan borcu, kar kmak ihanet olarak nitelenmektedir. 39

Jn Trklerin deolojisi Jn Trklerin ideolojisi, burjuva ideolojisi diye nitelendirilebilir. 40

Nitekim Terakknin iktidar olmasyla birlikte, Osmanl Devletinde Trklerin denetimindeki kapitalist gelimenin gzle grlr bir biimde ortaya kmas, ttihat ve Terakknin Osmanlc ve slmc szlerine ramen uygulamada dpedz Trk ulusuluu davasn benimsemesi, yukarda sz edilen burjuva zihniyetinin rnleridir. 41 ttihat ve Terakk nizamnamelerinde tamamen gstermelik ve dolaysyla anlamsz olarak kadnlarn da erkekler gibi eit haklara sahip olmas 42 o zamanki Osmanl Devleti iin ar ya da fantazi saylabilir. 43

TTHAT VE TERAKK'NN DENETLEME KTDARI

Rumeli'de yapabildi stanbul ve Anadolu'da byle bir ey yapabilecek gc yoktu. Abdulhamid' in merutiyeti iln etmesi ttihat ve Terakknin bir zaferidir ama kimin ne kadar tavz verecei belli deildir. stanbul birden bire resmi azdan bir ilanla Merutiyetle karlanca ne yapacan armtr. Basndaki sansr yznden Rumeli'dek ayaklanmadan haberi olmayanlar iin Merutiyet padiahn bir ltfu gibi geldi.44 25 Temmuz gnl ikdam, "Padiahm ok Yaa" diye kocaman bir balk koyuyor olmam gsterileri olmu gsteriyordu. 45

ttihat ve Terakk, Abdulhamid'e Kar dikkatli ve saygl olmak gerektiini eitli olaylarla hissetti Abdulhamid'e kar saygda kusur etmedi Fakat otuz yllk istibdadn acsn Abdulhamid dndaki

38 SHAW; a. g. e. S. 330 39 TUNAYA: a. g. e. s. 24. 40 Sina AKN: Jn Trkler ve ttihat ve Terakk (stanbul 1987 ) s. 80 41 AKIN; a. g. e.. s. 80 42 AKIN; a. g. e.. s. 81 43 M kr HANOGLU Osmanl ttihat ve Terakk Cemiyeti ve Jn Trkler 1889-1902

(stanbul- ?}. s. 9 44 AKIN; a. g. e. s. 83 45 AKSN; a g e.. s. 84

7

birilerinden karmak gerekiyordu.46 Abdulhamid de aresiz "Hainler beni imdiye kadar aldatmlar." szyle buna imkn salad. 47 Kabak devlet erknnn bana patlad.

24 Temmuzda sansr kendiliinden sona erdi. Yeni kurulan hkmet merutiyete ayak uydurma konusunda zorluklara uruyordu Siyas af hemen kmad Hapishanelerdeki di mahkumlarda af isteiyle isyan ettiler Adi mahkumlara merutiyet and iirilerek serbest brakldlar.

KABNELER, TTHAT VE TERAKK VE BASIN Sait Paa Merutiyetin ilnndan Bir gn evvel Sadrazam olmutu.

48 Ayn gn ttihat ve Terakk Selnik merkezinden gelen bir teli stanbul gazeteleri neretmitir. Merutiyeti aldk, onu korumak ve ulusu ondan tam istifade ettirmek esas amacmzdr. "Hkmeti hazra ile hadm millet ve vatan olan cemiyet arasnda vcudu lzm olan itimat ve emniyetin celp ve Terakksine allmas, bu baptaki emeli mbeccelin terii hususu iin efrad cemiyetten Erknharp Binbas Cemal (Daha sonra Bahriye Nazr) ve Hakk (Hnkr damad olacak ve Birinci Cihan Harbi balarnda Kafkas Cephesinde ordu komutan iken tifsten lecektir) Beylerle Necip, Talat (Dahiliye Nazr ve Sadrazam), Rahmi (Cihar Harbinde zmir Valisi), Cavit (Maliye ve Nafa Nazn) ve Hseyin Beylerden mrekkep bir heyet-i mahsusa Dersaadet'e azimet etmitir.'' 49

Merutiyetin ilk gnlerinde Hnkr ile ttihat ve Terakk arasnda baz olaylar meydana gelir. Bunlardan biri Yldz dolaylarnda bulunan kinci Tmen'in datlmasdr. Dieri ise Ahmet Rza Bey ve cemiyete kar olan Murat Beye Mizan gazetesini karmak iin be yz lira (altn) vermi olmas, bu yazarn alabildiine gerici zde bir slmclk propagandas yapmaya koyulmas ve ttihat ve Terakkyi de dinsizlikle sulandrmasdr. "50 htilalden sonra olan hadiseler ve bilhassa muhalif basnn eletirilerine dayanamayacan! anlayan Sait Paa 31 Temmuz'da istifa etti Yerine kurulan hkmet be gn dayanabildi. Saray ve hkmet diken stndeydi. 51 ttihatlar arzuladklar dzene kavumulard ama kendileri o zamann anlayyla "oluk ocuk" olduklar iin, iktidar bizzat ele alamadlar. 52 Abdulhamid'in "ngilizci" diye tannan 'Sait ve Kmil Paalarna gn domutu. Btn bu olanlara ramen ttihatlar kendilerini ve merutiyeti gven altna almaya alyorlard. 53 ttihatlar ilk Merutiyet kabinesi saylan

46 AKSN; a. g. e. s. 84 47 AKSN; a. g. e. s. 85 48 BAYUR; a. g. c. s. 69 49 BAYUR: a. g. c. s. 69 50 BAYUR; a. g.. e. s. 71 51 BAYUR; a. g. e. s. 71 52 TUNAYA: a. g. c. s. 26 53 SHAW: a. g. c. s. 332

8

Kmil Paa kabinesine yalnzca Adliye Nazr Manyasizade Refik Beyi vererek hkmete ucundan katlmtr. ttihat ve Terakk tecrbesizliinden tr kabineleri dorudan doruya kurmak yerine kontrol altnda bulundurmay ye tutmutur.54 ttihat ve Terakknin hkmete girmesi yan bir anlamda uygulamann sorumluluunu almadan iktidara sahip olma karar ok g bir politik durum yaralyordu ktidar ve otoritenin kimde olduunu bilen yoktu, iktidar hl padiahm elinde miydi? Padiah adna devleti Sadrazam m ynetecekti? 55

Kamil Paann sadareti esnasnda hkmet program basnda neredildi. Merutiyetin herkesi honut edecek mucizeli zmler getirecei haberleri ve merutiyetin nimetlerinden hemen yararlanmak isteyenler kt. Kyller, hrriyeti vergi dememek, memurlar terfi ve maa zamm olarak anlamlard.56 Tenkisat kanunu ile tam tersine yeni dzenlemeler getirildi. Tanin "tenkisat" zamansz bularak buna kesin olarak kar koydu. Hkmet bu eletiriler yznden tenkisata ara vermek zorunda kald. 57

ve dtaki baarszlklar zerine "Kr Ali" ve "Karagz" olaylar ve bunlara mmasil olaylar zerine gazeteler, ulema kyafetine girmi hafiyelere dikkati ektiler. Baz ulemada yaplan doru bulmadklarn akladlar Bunun zerine baz tedbirler alnd. Tevkifler yapld.58 Hrriyetin ilnndan bir hafta sonra Murat, Abdulhamid'in 500 (altn) lira vermesi ile 59 Mizan' karmaya balad. lk saysnda byk bir pikinlikle ttihat ve Terakkye hitaben ak bir mektup yaynlad. ttihat ve Terakk sert tepki gstererek Murat' cemiyet yesi olarak tanmadn duyurdu. 60 kinci bir tedbir de, kdam'n nerdii zere, heyecan verici haberlerle belirli olmayan zamanlarda karlan gazete ilavelerinin yasaklanmasyd. 61

Merutiyetin iln edilmesi zerine kadnlar da zgrlk istediklerini ortaya kardlar. Gsterilere kadnlarn katld baz gazetelerde yaz yazmaa, dernekler kurmaya, trenlere ve toplantlara katlmaya baladlar. Bazlar da bu hareketlere irkin bir renk vermeye kalktlar. Merutiyetin tesettre "rtnmeye son verecei sylentileri balad. ttihatlar bunun aslnn olmadn ileri srd. Birok ulema Bayezt Camiinde toplanarak Kanun-u Esas'nin eriata uygun olduunu onayladlar. Fakat. Ali Mevlevi adnda biri, bir yazsnda. Kur'n'n "asr- hazra sayan bir lisan- msait ve mnasiple tefsirini"

54 BAYUR: a. g. e. s. 70 55 UAROL: a. g. e.. s. 30 56 TUNAYA; a. g. e., s. 27 57 TUNAYA; a. g. e s 27 58 AKN; a. g. c. s. 94 59 BAYUR; a. g. e.. s. 71 60 AKN; a. g. e.. s. 94 61 AKSN; a. g. e. s. 95

9

nerince grltler koptu. hafta sonra Tann yaznn Nafiz Sururi adndaki bir gericiye ait olduunu aklad. 62

ttihat ve Terakk buna kar bir bildin yaynlad. Hkmette bir ilnla eriat ve slm adabna aykr gazete yazlar hakknda kanun yoluna gidileceini ihtar etti. Kmil Paada Mizanc Murat, Cemil Molla ve Nafiz Sururu'yi ard kendilerine olduunu akladlar. Bu olay merutiyet aleyhtarlarnn kprdanmakta olan kadn hareketine kar da tepki gstermelerine vesile tekil etti. 11 Ekim 1908 gnl Ikdam'a gre bir ka zorba, bir subayn kars ve kz ile binmi olduu arabay durdurup, "fahielerle dolayor" diye subay tartaklayp, kadnlarn stlerini balarn yrtarlar yzlerini aarlar. Bu olay bir polis karakolunun nnde olmasna ramen polis karmaz. Yine kdam'da camiye giden kadnlarn araflarnn yrtld haberinin yannda V. Murat'n kz Fadime Sultann Teavn- Nsvan- Osmaniye Cemiyetinin bana getirildiini ve bir okulla hastahane yaplmasnn kararlatrldn bildiriyordu. Beikta'ta Bedriye adl bir dul kadnla Todori adndaki bahvann evlenmek istemesinin, lin olayyla son bulmasn gazeteler tam bir felaket olarak deerlendirdiler Zira Osmanl zabta ve asker olaya seyirci kalmt. Bu merutiyet iin bir lekeydi. Soruturma ald. 63 Ve sarkntlk olaynn faili bulunamaynca da Tanin'inde sert eletiriler kt.

Kandilli'deki Adile Sultan Saray nas Sultaniye mektebine (kz lisesi) verildi. Kasm 1908'de Selanikte haftalk bir kadn dergisi kmaya balad. stanbul'da dinsel banazlkla, istibdatlarn el ele vermesi ve zabta ile askerin geveklii karsnda Rumeli'den asker getirilmesi 64yeni rahatszlklara sebep oldu. Sonu olarak merutiyetin gelmesi baz ynlerden tedirginlie yol amt. Bunlardan biri, kadn hareketlerinin sonucuydu. kincisi, hafiyeliin kaldrlmas ile binlerce knn geimini zorlatrmtr. ncs, askerlerin ve alayl subaylarn yeni getirilen disiplinden rahatsz olmalar sonucu ttihat ve Terakknin karsna merutiyeti bir muhalefetin dikilmesini gerektirdi. Bu srada ii olaylar ba gsterdi.

Dier taraftar devletin bana i ve d gaileler de kmtr. 1908 Ekim aynn ilk haftasnda henz hukuken Osmanl egemenliinde olan Bulgaristan bamszln iln, Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek'i ilhak etmitir. Girit'te Yunanistan'a balandn aklamtr. Aslnda zaten fiilen oktan elden km bulunan bu yerler ynetiminin daha nc ay dolmayan Merutiyetin itibarn krmtr. 65 Avusturya'nn Bosna-Hersek'i topraklarna katmas 66 Rusya'nn boazlar statsnde istedii deiiklii gerekletirme frsat olarak grlyordu. 67

62 AKIN; a. g. e. s. 95 63 AKN; a. g. e.. s. 97 64 AKN; a. g. e.. s. 98 65 TUNCAY; a. g. e.. s. 30 66 UAROL; a. g. e. s. 34. 67 Cemal TUKN; Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi. (stanbul 1947). s. 347

10

SEM, MUHALEFET, PARTLER VE BASIN ttihat ve Terakknin Trk ve merkeziyeti bir parti olmasna

kar muhalif partilerden Ahrar ise daha ziyade Osmanl ve ademi merkeziyetidir.68 Sabahattinci muhalefet 1907'deki Jn Trk Kongresinde ttihat ve Terakkcilerle saf birlii yapan Adem-i Merkeziyetiler hrriyetin ilnndan sonra geinemez oldular.69Paris'teki Ademi Merkeziyet Derneinin genel katibi. Terakk ve Osmanl gazetelerinin yneticisi Mahir Sait, Celalettin Arif, Nurettin Ferruh'la birlikte Ahrar Frkasn kurdular. Ahrar'n basn uzvu Osmanl, Prensinin parasyla kuruldu. (17. 3. 1909'da kt) kdam, Sabah, Yeni gazete. Volkan, Sada-y Millet, Serbesti gazeteleri de Ahrar' desteklediler. ttihat ve Terakkye kar muhalefetin balca eletirisi, ttihat ve Terakknin tekelcilii ve gizliliinin ikinci bir istibdada yol aabilecei kaygsyd. 70

Seim ilerinde kendilerini mahir bilen Rumlar saylarn fazla gstermek iin ok gayret sarf ederler ve bu yolda birok hileye bavururlar. Bunlar meydana karldka da Rum Patrii hkmete ikayette bulunur. 71

Trklerin Program diye bir ey yoktur. Seimler dolaysyla ttihat ve Terakknde bir program hazrlar. Bu bir anlamda Trklerin program demektir. 72 6 Ekim 1908'de ur-y mmet gazetesinde yaymlanan siyas programn Ahrar Frkasnn siyas programndan esinlenmi olduu grlmektedir. 73

Mizan Gazetesi sahibi Murat Beyin ahalinin din duygularn ayaklandran propaandas (okul programlarndan din dersleri kalkyor, Hristiyanlar askere alnnca klalarda ve asker okullarda kilise ve apel olacak m 74 Tarznda yazlar vard) yaplyordu.

FEDAKARAN-I MLLET CEMYET Srf Mir Fuat Paann adam olduundan dolay onunla ayn

zamanda srlm ve Sinop zindannda be yl yatm olan Avnullah l-Kzm, 'Tedekra- Millet" adyla bir cemiyet kurmutu. Hem padiaha, hemde ttihat ve Terakkye kar ok saldrda bulunuyordu. ttihatlar bu yeni kurulan cemiyetten hem rkyor hem de ekemyordu. 75

68 BAYUR: a. g. e.. s. 131 69 AKN: a. g. e, s. 101 70 AKN; a. g. e.. s. 101 71 BAYUR; a. g. e.. s. 132 72 AKN; a. g. e.. s. 102-103 73 AKIN; a. g. e.. s. 105 74 BAYUR; a. g. e.. s. 21 75 BAYUR; a. g. e.. s. 135

11

TTHADI MUHAMMEDI FIRKASI veya FIRKA- MUHAMMEDYE 5 Nisan 1909'da yan 31 Mart (13 Nisan) irtica hareketinden sekiz

gn nce resmen kurulmutur. Kuranlar arasnda en nlleri Dervi Vahdeti ile kendisine Bed-z Zaman dedirten Said-i Krd'dir. 10 Kasm 1908'den beri Volkan adnda bir islamc gazete karmaktadr.76 11 Aralk 1908'de yaymlanmaya balayan Volkan gazetesi Kmil Paay tutmaktadr ve ngiliz taraftardr. Volkan gazetesine verilen paralar u niteliin srdrlmesi iindir.

1 - Padiaha satamamak

2- slmiyetilik

3- Masonluk aleyhtarl 77

MUTEDL HRRYET DERVERAN FIRKASI Kasm 1909'da ttihat ve Terakkye kar muhalefet hareketine

balamtr. Frkada Arnavut ve bilhassa Arap mebuslarn okluu dikkati ekiyordu. 78

OSMANLI ISLAHATI ESASYE FIRKASI 1909'da eski ttihat ve Terakk mensubu erif Paa tarafndan

kurulmutur. Yurt iinde tekilatlanma gayretlerinde iken bu frka adna alt ileri srlen Rza Nur ve daha bir ok kii tevkif edilmitir.. 79

OSMANLI DEMOKRAT FIRKASI Bu Frka 6 ubat 1910'da kurulmutur, Abdullah Cevdet ve

brahim Temo'nun da mensubu bulunduu bu frka Hrriyet ve itilaf Frkasna katlmtr. 80

OSMANLI SOSYALST FIRKASI Merutiyetin iln zerine Serbest zmir Gazetesini kapatarak

stanbul'a gelmi olan Hseyin Hilmi tarafndan 15 Eyll 1910'da kurulan Osmanl Sosyalist Frkasnn Paris'te bulunan ubesinin Refik

76 BAYUR; a. g. e.. s. 136 77 BRNC; a. g. e.. s. 38 78 Rza NUR; Hrriyet ve tilaf Nasl Dodu. Nasl ld?. (stanbul- 1335). s. 9 79 BRNC; a. g. e.. s. 39 80 BRNC; a. g. e.. s. 40

12

Nevzat ise Beeriyet Gazetesini karp, risaleler neretmekle faaliyet gstermekteydiler. 81

AHAL FIRKASI 21 ubat 1910'da kurulan bu frka Hrriyet ve tilaf Frkasna

katlncaya kadar meclis iinde iddetli muhalefet yapmtr. 82

Bunlardan baka Terakk Dervern Frka, (Manastr'da) ttihd- Ansr, ve Siyas Merutiyet Cemiyeti de bulunmaktadr. 83

SEM SORUNLARI ttihatlar Trkleri rgtlemeye alyorlard. Dier taraftan

Mslman olmayan milletlerle nceden yaplacak bir pazarlk ile seimlerin mcadelesiz gemesini istiyorlard. Ermeniler ve Rumlar'la anlama tasla zerinde anlald ise de Rumlarn itiraz zerine, Trk-Rum ilikilerine byk nem veren kdam Gazetesi bile Rumlar sert bir dille eletirdi. 84

Ermeniler de baz meseleler kardlar. Sorunlardan biride tthat ve Terakknin her blgede "gnlne gre aday" bulamamasyd. "85

Hseyin Cahit'in bir baka yazs meseleye aklk getiriyordu: Buna gre mebuslarn ancak vilayet ahalisinden seilmeleri esasn kaldrmak (Ahrar Frkas da bunu savunuyordu) ve yirmi yan aan herkese, zenginlik derecesine baklmakszn oy hakk verilmesiydi Yazar, bunlara ek olarak baro, basn ve niversite mensuplarnn seme hakknn Belika'da olduu zere okumulara fazla oy hakk tannmasn neriyordu Ali Kemal'in de buna benzer dnceleri vard (Tann, 11. 9. 1324), (kdam, 9. 8. 1908). 86

Seimler Kasm ve Aralk 1908'de hkmetin kard seim yasasna uygun olarak yapld. Seim sistemi dorudan doruya deildi, halk gerek temsilcileri seen ikinci semenleri seiyordu. Kendi grlerine uygun adaylarn seilmesi iin Yunan Hkmeti ile Patrikliin Makedonya'da seime mdahaleleri dnda kampanyalar olaysz geti. Yunan elisi mparatorlukta 6-5 milyon Rum bulunduunu iddia ederek meclisin drtte bir sandalyesinin kendilerine verilmesini ve Rumca'nn resm dillerden biri olmasn istedi. Tanaklar'da Ermeniler iin benzer isteklerde bulundular Buna tepki olarak Mslmanlarda slmc ve Trk gr benimsediler. 87

81 Fethi TEVETOLU; Trkiyede Sosyalist ve Kominist Faaliyetler (1910-1960). (Ankara-

1967). s. 16. 82 BRNC; a. g. e.. s. 40 83 BRNC; a. g. e.. s. 41 84 AKSN; a. g. e.. s. 106 85 AKIN; a. g. e.. s. 108 86 AKSN; a. g. e.. s. 108 87 SHAW; a. g. e.. s. 335

13

Sonu olarak seimleri ttihat ve Terakk Partisinin listeleri kazand. Ama Trk mebuslarn dahi bir ou ttihat ve Terakkli saylamayacak kimseler seilmiti. 88

MEBUSAN MECLSNN AILMASI VE BASIN Yeni meclis otuz iki yllk bir aradan sonra 17 Aralk 1908 'de

ald. ounluu ttihat ve Terakk Cemiyetinin elinde olan mecliste Mslman olanlarn temsiliyeti yannda (Trk 147, Arap 60, Arnavut 27, Rum 26, Ermeni 14, Yahudi 4, Slav 10 meneli yeler de yer almaktayd. 89 kdam'da Ali Keml, Meclis-i Mebusann aln Osmanl tarihi iinde esiz bir adm olarak alklyordu. Times'da Nazrlarn ank meclise kar sorumlu olmalar gerektiini yazyordu. Grld gibi kdam ile The Times, ttihat ve Terakkye kar tavr almaktaydlar. 90 1908 seimi "Cemyet-i Mukaddese" havas ierisinde kazanlmtr. Bu birikim karsnda zayf ve kk "Ahrar Frkas" bir ey yapamamtr.91

TTHAT TERAKK-KAML PAA ATIMASI VE BASIN Said Paadan sonra sadrazam olan Kmil Paa ttihatlar "oluk

ocuk" grmek eilimindeydi. Onlar Abdulhamid'e kar bir silah olarak yararl buluyordu Oysa ttihatlar iktidar eline almamakla birlikte "denetleme iktidarn" ciddi olarak benimsemiti. Bulgaristan'n bamszlk iln srasndaki olaylar ttihatlara, Kmil Paann siyas bir dehs olmadn gstermiti. Kmil Paa ile ttihatlar arasnda balayan olaylar stanbul basnn iki kar cepheye bld. Kmil Paay tutanlara gre, balarnda Servet-i Fnun, Yeni Gazete, kdam geliyordu. Kmil Paa ngiliz dostluu siyasetinin ba savunucusu olduuna gre ona kar olmak Alman dostluunu tercih etmek demekti. Buna kar ttihatlar, Kmil Paaya ngiliz siyaseti yznden muhalefet etmediklerini, Alman dostluunu savunmannda ngiliz dmanln gerektirmediini ileri sryorlard. Bu durum karsnda yine ngiliz taraftar ve Kmil Paann rakibi olan Sait Paaya yanatlar. Sait Paa siyaset anlarn Tanin'de yaynlamaya balad. The Times'n 3 Aralk gnl bir haberinde ttihat ve Terakknin Sadaret'e Hilmi Paay istediini bildiriyordu.92 ttihat ve Terakk bu dik bal vezirin azledilmesi iin Rahmi Beyi Yldz'a gnderdi. Fakat Padiah Kmil Paann azledilip yerine Hilmi Paann getirilme teklifini kabul etmedi. Bu haber byk tepkilerle karland. kdam, Rahmi Beyi ak bir mektupla knarken The Times, haberin yalanlanmadna iaretle ounluu ttihat olan mebuslara Kmil Paann siyaset tecrbesini hatrlatyor ve "Su geerken at deitirmenin" sakncalarn gstermeye alyordu. 93

88 AKN; a. g. e.. s. 109 89 EMECEN; a. g. e.. s. 119 90 AKN; a. g. e. s. 109 91 TUNAYA; a. g. e.. s. 27 92 AKN; a. g. e.. s 111 93 AKN; a. g. e.. s. 112

14

ttihat ve Terakk Kmil Paay, sarsmak iin bulduu silah Girit idi 6 Ocak'tan itibaren Tann, Girit zerinde durmaya balad. 10 ubat 1909'da Kmil Paa ttihat ve Terakkye kar kyasya bir mcadele at. ttihat ve Terakknin stanbul'daki asker dayana olan Avc Taburlarn geri gndermeye kalkt.94 Bu atmalar sonunda Kmil Paa Kabinesi ekildi. Hilmi Paa Kabinesi kuruldu. Kmil Paann ekilmesi ile d siyasetin deimedii bildirildii gibi ttihat ve Terakk adna Mehmet Arslan Bey ngiliz Eliliine giderek ngiliz dostluunun devam edeceini aklad. Ayrca Times ve Daily Telegraph gazetelerine bu yolda telgraflar gnderildi. 95

31 M ART' A DORU ttihat ve Terakk Frkasnn lkede sz geen byk bir g

olmasna ramen 1908 yl ve 1909'un ilk aylarnda muhalefetin iki tryle artan ekilde uramak zorunda kald. Biri, seimlerde baarsz olan ve gittike kzgnlk duyan Ahrar Frkasnn muhalefetiydi. ttihatlarn basksna Ahrar Frkas yeleri gibi fke duyan Kmil Paada bu toplulua katlm ve ttihatlarla ilikisi gittike gerginlemiti. ttihat ve Terakk Cemiyetinin karsna kan ikinci muhalefet tr, ncelikle lema ile tarikat eyhlerinin alt tabakasndan olan muhafazakr dinci evrelerden gelmekteydi. 96

Hkmetin yabanc saldrsna kar koymadaki baarszl ve meclisin yasa karmay kolaylatrmada ne denli etkisiz olduunu gren Abdulhamid mdahaleden kanmad. slmclk taraftarlar kesin olmamakla birlikte byk bir olaslkla padiahn desteini alarak kkrtcla baladlar. Anayasann laiklik maddelerine tepki gsteren tutucular sokaklarda peesiz kadnlarn grnmesi ve Mslman olmayanlara tannan eitlik nedeniyle anayasaya kar aka kampanyaya balayp imparatorluluun knn temel slm ilkelerinden ayrlma yznden olduunu ve modern an gereklerini ancak slmln karlayabileceini ileri srdler.97

12 Mart 1909 gn kdam'da Sinop Mebusu Ahrarc Rza Nur'un "Gryorum ki, i fenaya gidiyor" yazs kt. Bu yaz Volkan dahil btn muhalif gazetelerde yaynland. The Times dahi neretti. 98

14 ubat 1909'da Dahiliye Nezareti uhdesinde kalmak zere "Mesned-i Sadarete Dahiliye Nazr Hseyin Hilmi Paa Tayin Buyruldu" Kmil Paann infsalnden sonra gazeteler ve bilhassa Serbesti gazetesinin zat- ahane hakknda kullanmakta olduu lisan "deil bir padiah, bir ahs- d hakknda bile istimal edilemeyecek derecede perde brunane ve dorusu evrk- havadisin ekserisinin lisan makam- hilafet ve saltanatn kutsiyet ve ulviyeti nokta-i nazarndan hakikaten

94 AKN; a. g. e.. s. 115 95 AKN; a. g. e.. s. 118 96 ZURCHER; a. g. e.. s. 143 97 SHAW; a. g. c. s. 336 98 AKN: a. g. e. s. 122

15

b-edebane olup, bu hal sahib-i nahvet ve vekr olan zat- hmayunlarn pek ziyade, rencide etmekte olduu cihetle buna artk bir are bulunmas iin hemen her gn Sadrazam Hilmi Paaya" emir verilmektedir" 99

1909 ylnn ubat, Mart ve Nisan aylar ok gergin bir hava iinde geer. ttihat ve Terakk ile bir ok eitten olan muhalifler arasnda amansz bir gazete ve propaganda sava vardr. Osmanl Rumlar hem Girit meselesi hem de patrikhane ve seim meseleleri gibi i durumda salamak istedikleri mevki ile ilgili meseleler dolaysyla, hkmete kar etin tavr almlardr.

Debre'de eriat isteyen Arnavutlarla ve pek'te ayaklanan sa Bulatin adnda bir Arnavut derebeinin adamlaryla hkmet kuvvetlerinin arasnda arpmalar olur: Yanya'da terhislerini isteyen askerlerin bazlar ayaklanr. Yemen'de Necid'de ve bilhassa demiryolu boyunca Hicaz'da da bir sr ayaklanma ve arpmalar vardr. stanbul'daki asker arasnda da alttan alta hkmetin ve subaylarn kfir olduklar, eriat kaldracaklar ve kendilerini kfir yapacaklar ayialar dolanyordu. 100

stanbul'un durumu artk dayanlamayacak gibiydi. nemli olaylar kmas bekleniyordu. Bu gergin durum esnasnda 6/7 Nisan 1909 gecesi ttihat ve Terakkye en ok atan gazetelerden Serbesti gazetesinin Bayazar Hasan Fehmi Bey Galata kprs zerinde ldrlr. Soruturma sonunda katillerin asker olduu anlald. Halk bu cinayeti ttihat ve Terakknin dzenlediine inanyordu. 101

Muhalefet gazeteleri de olay zntden ok, byk bir fke ile karladlar. 8 Nisan 1909 gnl Serbesti "Vatan bu hainlerin pene-i istibdadndan kurtulmaldr. stibdat bir merkezden kalkt, merkez-i mteaddiyeye geti.... Ey tercman- efide- millet olan matbuat, alnz; Vatan pene-i istibdadn kuvve-i muharibesinden kurtarnz. " diye sanki ttihat ve Terakkye sava iln ediyordu. Cenaze treni ise byk bir gvde gsterisi olarak dzenlendi. kdam, 30-40 bin kiilik bir kalabalktan bahsediyordu. 102

Fakat bunlarn yannda ttihat ve Terakkyi en ok kzdran nokta, Rumlarn Osmanl Ordusuna yakksz bir biimde saldrd bir srada bir ksm muhalefetin ttihat ve Terakkyi ypratmak iin Rumlarla cephe birlii halinde grnmeleriydi. Serbesti, Rumlarn Trkler tarafndan katliama urad yolunda baz uydurma haberleri basm, bunlarn uydurma olduklar anlalnca da ii pikinlie vurmutu. Dier bir muhalefet gazetesi olan Volkan'n orduyu muhalefet saflarna ekmek iin gsterdii abalar ttihatlara byk bir huzursuzluk ve

99 Faik Reit UNAT: II. Merutiyetin lan ve Otuz Bir Mart Hdisesi- II: Abdulhamid'in Son

Mabeyn Ba-ktibi Ali Cevad Bey'n Fezlekesi. (Ankara-1960). s. 38 100 BAYUR: a. g. e.. s. 182 101 Enver Behnan APOLYA: tlihad- Terakk ve Merutiyet Tarihi. (stanbul-1974) s. 115 102 AKN; a. g. e.. s. 123

16

fke veriyordu. Yeni Gazete ise iki aylk bir mtareke ne sryordu. 13 Nisan gnk Mizan gazetesini "Ulemann Skutu" adn tayan bir haber kaplamt.103

31 MART (13 NSAN) AYAKLANMASI 12-13 Nisan gecesi birok asker, subaylarn klalarnda habseder

ve avular veya avu klkl elebalar bata olmak zere Ayasofya-Sultanahmet alannda toplanrlar.104 Ayaklanmann parolas "eriat isteriz." diyse de gerekte ayaklanmann baskn nitelii, muhalefetin ttihat ve Terakkye kar kalkt fakat kt dzenlendii iinde ne olduu pek belirlenememi, baarya ulaamam bir asker hkmet darbesidir. syan bayrann eriat oluu, bir din smrme olayndan ibarettir. Olay o zamanki iktidar mcadelesi iinde hayati bir nemde tamaktadr. 105

Sadrazam Hseyin Hilmi Paa saraya gidip hkmetin istifasn sunar 14 Nisan sabah Tevfik Paa Sadrazam olur.106 stanbul'daki ttihat ve Terakk yeleri kaarlar, gazete idaresi ve merkezleri yama edilir. Kar ihtillin planlamasnda yer alm olsa da, olmasa da Abdulhamid bu durumdan yararlanarak eski gcne kavuur. Harbiye ve donanma komutanlklarna kendi adamlarn atayarak silahl kuvvetler zerindeki denetimi yeniden ele geirir. Padiah ynetimi tekrar elde etmi ve ttihat ve Terakk stanbul'da kmtr.

ANADOLU OLAYLARI stanbul'daki bu kargaalklar srasnda Adana havalisinde de

Ermenilerle arpmalar olur, epeyce kan dklr ve oraya asker gndermek lzm gelir. Keza baz yabanc sava gemileri de olay dolaysyla Adana kylarna gelir. Erzurum'da da eriat isteriz diye ufak apta askeri ayaklanmalar olur. Ayaklanmann ilk gnlerinden beri Karadeniz boaz aklarnda Rus sava gemileri grlr. Basra limannda ngiliz. Mersin'de talyan, skenderun'da da Fransz sava gemileri grnr. 107

HAREKET ORDUSU Mustafa Kemal bu sra Selnik Redif Frkasnn (Tmen) Kurmay

Bakandr. 14 Nisan sabah komutan Hseyin Hsn Paann emri ile harekete geer. Tek arenin stanbul'a kuvvet sevk etmek olduuna karar verilir. 108

15 Nisan 1909 tarhinde 109 Selnik Redif Frkas Kumandan Hseyin Hsn Paann komutasnda Selnik'ten hareket eden ilk Hareket Ordusu kurmay heyetinde grev alm olmasna ramen,

103 AKN; a. g. e.. s. 125 104 BAYUR; a. g. e.. s. 184 105 AKN; a. g. e.. s. 125 106 BAYUR; a. g. c. s. 189 107 BAYUR; a. g. e.. s. 196 108 BAYUR; a. g. e.. s. 197 109 UNAT; a. g. e.. s. 48

17

bilhare Selanik'te, ttihat ve Terakk Cemiyeti'nin merkezinde cereyan eden iddetli mnakaalar neticesinde bu ordunun bana Mahmut evket Paa geirilmi ve kurmay bakanlna da Berlin Ateemiliterliinden dnen Enver Bey tayin edilmitir.110 Mustafa Kemal'de geri planda hizmet gren bir kurmay mevkiine drlmtr. 111

stanbul'da patlak veren irtica hareketini bastrmak iin Selnik'te Ordu birliklerinin hazrlanmasn padiah bir blf sanmtr. 112

Trenle sevk edilen ordu 21 Nsan'da stanbul'a varr. 27 Nisan'da Meclis Mill Abdulhamd'i tahttan indirmeye karar verir. 113 113Abdulhamd'in yerine gelen Mehmet Reat'n zayf bir kiilii olduundan dolay ttihat ve Terakknin iktidar olma yolunda dikilen en nemli engellerden biri kalkm olur.114

TTHAT VE TERAKK'NN DENETLEME KTDARI Mehmet Read'n padiahlnn ilk yl ttihat ve Terakk iin

dolayl bir ''iktidar" olmutur; fakat bu dnem, iindeki eitli dalgalanmalara karn 1912'nin ikinci yarsnda (Gaz Ahmet Muhtar Paa ve Kmil Paa hkmetleriyle) iktidar ttihat ve Terakknin elinden ktktan sonra, 1913 ortalarndan itibaren balyacak dorudan dikdatrln bir provasdr. (Enver'in gelecek yllarda Bakumandan vekili sfatyla asker dikdatrln kurmas modeli) Sk ynetim iln edilerek, Hareket Ordusu Kumandan Mahmut evket Paann (stanbul ve Rumeli'yi kapsayan) 1-2-3. Ordular Umum Mfettii nvanyla lkeyi ynetmesiyd. Mahmut evket Paa ttihat ve Terakkye yakn olmakla beraber ttihat deildir. Mahmut evket Paa ve kabinesi daha sonra Divan- Ali'ye verilecektir. 115

31 Mart'tan sonra ttihat ve Terakkden baka siyasal partiler, ancak byk basklar altnda ve yalnzca Meclisin iinde rgtlenebilmilerdir. 116

1909'da sindirilmi olan muhalefet, sonraki yllarda yava yava yeniden ortaya kt. 1909-1911 yllarnda yeni baz partiler kuruldu; bazsnn kurucusu ttihat ve Terakknin eski hasmlaryd, ama dierlerinin kurucular ise ya daha liberal yada daha muhafazakr bir izgiden yana olan muhalif ttihatlard.117

HRRYET VE TLAF FIRKASI

110 BAYUR; a. g. e. s. 210 111 evket Sreyya AYDEMR; Tek Adam Mustafa Kemal (1881-1919). (stanbul-1965). C 1.

s. 171 112 smail Ham DANMEND; Sadr- azam Tevfik Paa'nn Dnyasndaki Resm ve Husus

Vesikalara Gre 3 1 Mart Vakas. (stanbul-1962). s. 32 113 BAYUR; a. g. e. s. 210 114 AKN; a. g. e.. s. 130 115 Nemeddin Sahir SILAN; "Den ktidarlardan Hesap Sorma abas kinci Merutiyette

Dvan- Ali Hareketleri". Tarih Konuuyor. Cilt. 5. S. 29. (stanbul-Haziran 1966). s. 2403-2407 116 TUNCAY; a. g. e. s. 33. 117 ZRCHER; a. g. e. s. 151

18

Meclis iinde ve dnda bulunan ttihat ve Terakk aleyhtarlarn bir at altnda toplamak dncesi ile kurulmutur. Hrriyet ve tilaf Frkasna katlan ilk siyas kurulu Osmanl Demokrat Frkas olmutur. Bunu takiben Ahali Frkas ve Mutedil Hrriyet Perveran Frkas'da katlmlardr. 118

21 Kasm 1911'de kurulan Hrriyet ve tilaf Frkas, ttihat ve Terakk Frkasna ve hkmetlerine kar, o zamana kadar grlmemi bir kuvvetle mcadele yrtm ve 11 Ocak 1913'de faaliyetine son verdii yn kendini fesh ettii zaman geride dikkate deer bir gazete topluluu brakmt. 119

SONUN BALANGICI ttihat ve Terakk Cemiyetinin iktidar srasnda meydana gelen

deiikliklerin en nemlisi, Babli'nin yabanc devletlere brakmak zorunda kald topraklar ve bunu takp eden gelimelerin byk etkisinin oluudur. Bu zincirleme toprak kayb Babli'nin itibarn zedeleyen ve Jn Trklerin kaderini izen olaylara sebep olmutur. 1911'de talyan ve bir yl sonra Balkan devletleriyle yaplan savalardr. talyanlan Libya'y, Balkan devletleri ise Trkiye'nin Edirne ile stanbul arasnda uzanan kara paras dnda kalan Avrupa'daki topraklarnn hepsini igal etmilerdi. Yani; Trkler 3. 000. 000 kilometre karelik bir alann 1. 100. 000 kilometre karesinin ve 24 milyonluk nfusun 5 milyonunu kaybetmilerdir. Bu kayplar mparatorluun uzun yllardan beri kalbi olan Rumeli'dedir. Rumeli topraklarnn kayb Jn Trk ideolojisinin Anadolu'ya kaymasna sebep olmutur.

Giderek devletin srtna maddi bir yk olan Libya'nn kayb pek nemli deildir. Ancak ideolojik sebeplerle Babli, imparatorluun btnln, korumak bakmndan Afrika'daki topluluklarn elde tutmay gerekli grmektedir. Libya'nn kayb Araplarn Trklere kar ayaklanmalarna sebep olurken Osmanl mparatorluunun yklma ihtimalini daha da kuvvetlendirmitir. Balkanlarn kayb Osmanlclk politikasnn yerine slmclk ve millyetilik unsurunu getirmitir. Artk, Arnavutlarn, Rumlarn ve Slavlarn gnln almak gereklilii kendiliinden ortadan kalkm, i Ermenilerle Araplar yattrmaya kalmtr. 120

Balkanlardaki yeni ulus devletler pek az eyde anlayorlard, ama zerinde zanlatklar tek ey Osmanllar Avrupadan atma arzusuydu. Onlar ganimetin paylamna ilikin anlamazlk ve Osmanl Ordusundan duyulan korku durduruyordu. 121

Enver ve Talat ynetimindeki kilit kadro hkmeti tamamyla i sebeplerden tr devirmeye muhtemelen daha 1912 yl sonlarnda

118 BRNC; a. g. e. s. 52 119 BRNC; a. g. e. s. 53 120 Ahmad FEROZ; ttihat ve Terakke 1908-1914 Jn Trkler. eviren. Nuran LKEN

(stanbul- 1971). s. 226 121 ZRCHER: a. g. e. s. 157

19

karar vermiti. Kmil Paa sadrazam olarak ynetime geince hkmetin ttihatlar zerindeki basks artt. Londra Konferans Cemiyete parti karlar deil yurt sevgisi adna eyleme geme frsat vermiti. Dvel- Muazzamann Babli'ye bildirdii neriler iinde Edirne'nin Bulgarlara teslimi de bulunuyordu. O Edirne ki:

Edirne Mdaf Mehmet kr Paann

-Seni, hemen yarn Edirne'nin ortasnda idam ettirmemi istemiyorsan, bu gnden tezi yok ek git buradan Talt Bey olum. Sen ki sabk Dahiliye Nazrsn, sen ki, bana Edirne'ye vatanseverlik gstermek iin er rtbesi ile gelmisin.. Ve sen ki, bana yardmc olmak yerine orduyu ifsd ediyor, askere dvmemesini telkine alyorsun... ek git buradan, ttihat ve Terakkyi yeniden iktidara getirmek iin baka yerlerde al. Unutuyorsun ki ben politikac deil, askerim. Ama sen ve arkadalarn elimizde kalan u son serhat ehrini de politika uruna kaybettirmek istiyorsanz o halde kazanmak istediiniz ne dr? Selimiye ki Rumeli'de cetlerimizin mhrdr. Sen bu mabedi dinamitleyip berhava etmemi sylyorsun. Gzn vatan ve ordu sevgisi deil, politika brm, iktidar iin orduya bile acmyorsunuz. Sana Edirne Kumandan kr Paa olarak emrediyorum. Hemen imdi Edirne'yi terk edecek ve stanbul'a gideceksin. Yoksa istemeye istemeye seni, yan ttihat Terakknin Dahiliye Nazrn asacak veya kuruna dizdireceim." 122

Dvel- muazzamann isteklerine boyun eilip Edirne'nin teslim edilecei anlalnca, ttihat subaylar Bab Ali'yi basarak Harbiye Nazrn vurdu. Kabine yelerini esir alp Kmil Paay istifaya zorlad. Mahmut evket Paa Sadrazam ve Harbiye Nazr oldu.

26 Mart'ta Edirne dt. 10 Haziran'da imzalanan Londra Antlamas Ege'de Enez'den Karadeniz'de Midye'ye kadar uzanan bir hattn kuzeyinde ve batsnda Edirne dahil btn topraklarn kayb anlamna geliyordu.

29 Eyll 1913 imzalanan stanbul bar anlamas ile Edirne geri alnd. 1913'teki hkmet darbesinden sonra ttihat ve Terakk i siyasal duruma tamamen hakim oldu. Ortaya kan yeni ynetim biimine ekseriya Enver. Cemal ve Talt "Triumvira" (l ynetim) denilmitir. Enver orduya hakimdi ve Talt'n cemiyet ierisinde byk nfuzu vard. Cemal stanbul muhafzyd. 123

1914 ylna gelindiinde Osmanl devleti, ttifak ve tilf guruplamalarndan birine katlmazsa yalnz kalp kendisini koruyamayacan hesaplamaktayd. Aslnda, II. Abdulhamid Almanc bir d politika izledii iin ona kar ngiltere ve Fransa'ya doal bir

122 lhan BARDAKI; Bir mparatorluun Yamas-Balkan Bozgunu ve 1. Dnya Harbi.

(Ankara- ) s. 7-8 123 ZRCHER; a. g. e., s. 161

20

eilim duyan ttihat ve Terakk, tilaf devletlerinden yz bulamaynca, ister istemez yine Almanya'ya yanamtr. 124

"Cemiyet-Frka yaplarn i ie yaatmalarnn bunalmlar ortamnda, ttihat ve Terakk on yla yakn iktidarn 1. Dnya sava yenilgisiyle noktalamtr. Bu son ayn zamanda alt yz yllk Osmanl mparatorluu'nunda sonu ve aln yazs olmutur. " 125

ttihat ve Terakk son kongresini 14 Kasm 1918'de yapmtr. Bu kongrede kendini feshettiini iln eden ttihat ve Terakk tarihe kartn ve yeni bir frkaya, [Teceddt (Yenilik) Frkas] dnt kararn da almtr. Mtarekeden nce savan kaderi belli olunca ve son kongrede alman karar gereince Talat Paa bakanlndaki ttihat ve Terakk hkmeti istifa etmitir. 126

TTHAT VE TERAKK VE BASIN Merutiyet'in ilnndan sonra bir sre tm basn organlar

Cemiyet'e methiyeler dzmler, onu gklere karmlardr. Eski dnemin nde gelen yayn organlar "kdam" ve "Sabah" ile slmc cephenin grlerini dile getiren "Srat-el MUstakim" de bunlar arasndadr. 127 "slmclarn balca basn uzvu, Abdulhamid dneminde Srat-el Mustakim dergisi iken Merutiyet'te Sebilrread adn almtr. "128

Merutiyet basnnn nemli grevlerinin banda merutiyeti tantmak ve retmek, sonrada onun lehinde propaganda yapmak geliyordu.

Gazetelere gre merutiyetin yararlan unlard:

1) eitli zgrlkler tannacakt.

2) Bu sayede yolsuzluklar son bulacakt.

3) Ticaret, tarm ve sanayide byk bir kalknma balayacakt.

4) Merutiyet dzeni sayesinde Osmanl devleti dnyada sevilen ve saylan bir lke olacakt.

Gazeteler iin bir iftihar vesilesi de devrimin kansz oluuydu. Ayrca. "kdam'" Merutiyetin slmiyete ne derece uygun olduunu ve bu hkmet usulnn Hulefa-y Raid'in devrinde de yrrlkte olduunu belirtmekten geri kalmyordu. Bylece Merutiyetin eriatla badamad yolunda ilen srlebilecek iddialar pein olarak bertaraf edilmek isteniyordu. 129 Ancak bir sre sonra siyasal alanda olduu gibi basn alannda da guruplama balamtr.

124 Fahri BELEN; Birinci Cihan Harbinde Trk Harbi. IV. cild 1917 Yl Hareketleri (Ankara-1966) s. 135

125 TUNAYA; a. g. e.. s. 33 126 Tevfk BIYIKOLU; Trk stikll Harbi 1. Mondoros Mtarekesi ve Tatbikat. (Ankara-

1962). s. 41 127 TUNAYA; a. g. e.. s. 37 128 AKN: a. g. e.. s. 88 129 BRNC; a. g. e. s. 73

21

Dorudan cemiyete ait ve bal gazeteler olarak, Selanik'te kan "ttihat ve Terakk", "Hrriyet", "Rumeli" ve stanbul'da yaynlanan "Tanin" ile "ra-y mmet" belirtilebilir.

"Tasvir-i Efkr", "Tercman- Hakikat" gazeteleri bamsz fakat Frka'nn destekisi durumundadrlar. "stikll", "Hak", "Hdisat", "Vakit" gibi gazeteler ise Frka'ya eilimlidirler. Mizah gazeteleri iinde "Kalem", "Karagz" ve "Haftalk ra-y mmet" ve Trklere ait yayn organlarndan "Trk Yurdu", "Yeni Mecmua", "slm Mecmuas" Frka'y desteklemektedirler. Muhalefet bunlarn yan sra "Sabah" da cemiyet taraftan gazeteler arasnda grmektedir ve Zat- hne'ye Tanin ile birlikte yalnz bu gazetenin okutulmasndan ikayet etmektedir. Ayrca, Frkann mcadelesini destekleyen "Bomba", "Sng", "Silah" gibi gazetelerde bulunmaktadr.

Muhalefette bulunan Hrriyet ve tilaf Frkas'nn neriyat. "Tanzimat", "Tesisat", "ehrak", "Hemrak", "Darbe, "Alemdar", "Yeni kdam", "kdam", "Sabah" ve "Yeni Gazete" Frkay desteklemekteydiler. Beyan'l-hak mecmuas da bu arada zikredilmelidir. Frka'nn zmir'de "Msvat", Kastamonu'da "Zafer", am'da "El-Kays", Trabzon'da "Tark" gazeteleri kmaktayd. 130

Muhalefetin gelimesinde byk rol olan nemli bir olay, Sada-y Millet gazetesinin Bayazar Ahmet Samim'in tpk Hasan Fehmi gibi, bir gece sokakta ldrlmesiydi. (9/10 Haziran 1910 gecesi) Sada-y Millet, yseyn Cahit'e gre stanbul Mebusu ve Rum olan Kozmidi'nin. patrikhane parasyla kard bir gazeteydi. -Rza Nur'a gre, gazeteyi Karamanl Rumlar karyordu. Ahmad, gazete sahibinin Yorgaki Molla Hrinos olduunu sylemektedir.

22 Aralk 1909'da Tanin skynetim tarafndan kapatld. Rum gazeteleri ile Tanin arasnda bir alma balamt. Servet-i Fnun ve Ulum- ktisadye ve timaiye dergileri evresinde toplanan pozitivistler, ttihat ve Terakk hareketinin temel dnya gr olmutu. Eyll 1910'da Osmanl Sosyalist Frkas'nn kurulmasna onun reisi olan Hseyin Hilmi'nin ayn yln 26 ubat'nda tirak dergisini yaymlamaya balamtr. 131

SONU Dvel-i muazzamann basklar sonucu elde kalan son Avrupa

topraklarnn da "slahat yaplmad" bahanesiyle kaybedileceini anlayan Jn Trklerin kurduu ttihat ve Terakk Cemiyeti faaliyetlerine basn yoluyla balamtr. "Reval Bulumas" akabinde silahl mcadeleye dnen atmalar sonunda, 2. Merutiyet ilan edilmitir

ttihat ve Terakk Cemiyeti btn iktidar boyunca muhalif basnla mcadele etti dersek yerinde olur.

130 AKN; a. g. e.. s. 180 131 AKSN; a. g. e.. s. 247

22

2. Merutiyetin ilan, devlet ve siyaset hayatmzda yeni gelimelere sebep olmutur. alkantsz ve hareketsiz sosyal ve siyas yapmzda zlmelere yolamtr.

Sorumluluk yklenmeden iktidarda sz sahibi olmak gibi bir politika izlemeleri cemiyetin siyas bir lider karamayna sebep olmutur. Resneli Niyaz Beyin siyas hayatta bir rol olmam, Enver Bey ise asker grevleri tercih etmitir.

1908 darbesi saray evresinin siyasete hakimiyetinin ve saray politikasnn sonu olmutur.

Cemiyet gayr resm bir ekilde hkmet ilerine mdahale etmi, brokratik teamlleri inemi ve ordunun siyasete mdahale etmesini adet ve taaml haline getirmitir.

ttihatlar, siyas hayatta iddete bavurmulardr. Abdulhamid zamannda lm cezas kural deil istisnayd. ttihatlar ise kural haline getirmilerdir. Cemiyet imparatorluk iinde byk bir kitleyi peinden srklemeyi baarmtr. Bylelikle Trk siyas hayatna halklk niteliini kazandrmtr. Cemiyet halklk akmn Osmanllk ve slmlk kavram yerine getirmeye alm ve millet kelimesi Trk anlamna gelmese de kullanlmaya balanmtr.

Avrupa devletleriyle eit saylma abalarn hi olmazsa Almanya'ya kabul ettirmilerdir.

ttihatlarn inat ve srarla savunduklar adalatrma politikasndan bekledikleri, devletin hal hazr durumunu korumak deil, Devleti yeniden canlandrmak ve dnya devletleri arasnda sz sahibi yapmaktr. Bu gaye iin hazrladklar slahat programnda her ikiside ayn devletin vatanda olan bir Mslmanla bir Hristiyann ayn kanunlarla ynetilmesini istemeleri lkenin hem Hrstiyanlar hem de Mslmanlar tarafndan tepkiyle karlanmtr. Ayn zamanda yabanc devletlerin karlaryla da atmtr. Bu politika imparatorluun felaketine yol at, devletin dalmasn hzlandrd ve kayplar azamiye kardysada siyas hayatmzn bir laboratuvar oldu Gelecekteki Trk devletin temelini tekil etti

FAYDALANILAN KAYNAKLAR KTAPLAR AKIN, Sna; Jn Trklerde ttihat ve Terakk, (stanbul-1987)

APAK, Rahmi, Yetmilik bir Subayn Hatralar. (Ankara 1957),

AYDEMR, evket Sreyya; Tek Adam Mustafa Kemal (1881-1919). (stanbul-1965), C. 1,

BARDAKI, lhan; Bir mparatorluun Yamas-Balkan Bozgunu ve 1. Dnya Harbi. (Ankara- )

23

BAYUR, Yusuf Hikmet; Trk nklb Tarihi. C. 1, Ksm II, (Ankara 1991),

BELEN, Fahri; Birinci Cihan Harbinde Trk Harbi. IV. cild 1917 Yl Hareketlen (Ankara-1966)

BIYIKOLU, Tevfk; Trk stikll Harbi 1. Mondoros Mtarekesi ve Tatbikat. (Ankara-1962),

BRNC, Ali; Hrriyet ve tilaf Frkas II. Merutiyet Devrinde ttihat ve Terakkye Kar kanlar, stanbul 1990)

DANMEND, smail Hami, Sadr- a'zam Tevfk Paann Dnyasndaki Resm ve Husus Vesikalara Gre 31 Mart Vakas, (stanbul-1962),

FEROZ Ahmad, ttihat ve Terakke 1908-1914 Jn Trkler. eviren, Nuran LKEN (stanbul-1971),

EMECEN, Ferudun, Kemal BEYDL, Mehmet PRL, Mehmet Akif AYDIN, Ilber ORTAYLI, Abdulkadr ZCAN, Bahaeddn YEDYILDIZ, Mbahat

KTKOLU; Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi (stanbul, 1996)

HANOLU, Mim kr; Osmanl ttihat ve Terakk Cemiyet) ve Jn Trkler 1889-1902. (stanbul-?)

IORGA, N; Osmanl Tarihi. C. V, 1774-1712 eviren B. Stk BYKBAYKAL, (Ankara-1948)

HSAN. A.; Matbuat Hatralarm, (stanbul 1931). C. 2.

KURAN, Ahmed Bedevi; nklp Tarihimiz ve Jn Trkler. (stanbul, 1945),

MFTOLU, Mustafa, ttihat ve Terakknin Yz Bir Fedainin Roman (stanbul 1989).

NUR, Rza; Hrriyet ve tilaf Nasl Dodu. Nasl ld9. (stanbul- 1335),

SHAW, Stanford J. -Ezel Kural SHAW; Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye (stanbul 1983) C. 2,

APOLYA, Enver Behnan; ttihad- Terakk ve Merutiyet Tarihi. (stanbul-1974)

TEVETOLU, Fethi: Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (1910-1960). (Ankara- 1967),

TUKN, Cemal; Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, (stanbul, 1947),

24

TUNAYA, Tark Zafer; Trkiye'de Siyasal Partiler. C. 1. kinci Merutiyet Dnemi (1908-1918) (stanbul-1984),

TUNCAY, Mete, Cemil KOAK, Hikmet ZDEMR, Korkut BORATAV, Selahattin HLAV, Murat KATOLU, Ayla DEKAN; Trkiye Tarihi-4 ada Trkiye 1908-1980. (stanbul-1995)

UAROL. Rfat; Siyas Tarih. (stanbul-1985).

UNAT, Faik Reit; II. Merutiyetin lan ve Otuz Bir Mart Hdisesi- II: Abdulhamid'in Son Mabeyn Baktibi Ali Cevad Beyin Fezlekesi, (Ankara-1960),

UZUNARILI, . Hakk; "1908 Ylnda 2. Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesiklar" Belleten. C. XX, S. 77-80, (Ankara-1956),

ZRCHER, Erik Jan; Modernleen Trkiye'nin Tarihi, (stanbul-1996),

DERGLER: AKTEPE, Minr; "Atatrk'n Sofya Ateeline Kadar ttihat ve

Terakk Cemiyeti ile Olan Mnasebetleri ve Bu Hususla Alkal Bir Belge", Belleten. C. XXXVIII, S. 149-152, (Ankara-)

SILAN, Necmeddin Sahir; "Den ktidarlardan Hesap Sorma abas kinci Merutiyette Divan- l Hareketleri", Tarih Konuuyor. Cilt. 5, S. 29, (stanbul- 1966)