•• • YAŞLlLIK DONEMI

ve •

PROBLEMLERI · 09-10 Aralık/ December 2006

Üsküdar Altunizade Kültür Merkezi

İstanbul 2007

rm ~

ENSAR NEŞRİYAT Ticaret Anonim Şirketi

ISBN: 978-9944-70~07-6

isLAMi İLİMLER ARAŞTIRMA V AKFI Tartışmalı İlmi Toplantılar Dizisi: 51

KitabınAdı

Yaş lı lık Dönemi ve Problemleri

Editör Prof. Dr. M. FarukBAYRAKTAR

Yayın Öncesi Hazırlık Dr. İsmail KURT

Seyit Ali TÜZ

SonOkuma Sadık ÇELENK

Kapak Düzeni Erhan AKÇAOGLU

Baskı

Kahraman Ofset

1. Basım . Kasun2007

isteme Adresi Ensar Neşriyat Tic. A.Ş.

Kıztaşı Cad. No: 10 Fatih 1 İstanbul Tel : (0212) 491 19 03-04 Faks : (0212) 49119 30

www.ensarnesrivat.com.tr ensar@ensamesriyalcom. tr

İSLAM ve DiGER DİNLERİN YAŞLILIGA BAKIŞI

Prof. Dr. Şinasi GÜNDÜZ•

"Rabbin, yalnız kendisine tapmanızı ve anaya babaya iyilik etmenizi emretti.

İkisinden birisi yahut ller ikisi, senin yanmda ihtiyarlık çağına ulaşırsa onlara "Öf!"

bile deme, onları azarlama! Onlara güzel söz söyle"(İsra, 17/23)

. . . Çok giiıı görenler konuşsun dedim. Çok yıl yaşayanlar bilgeliği öğretsin(Eyüb

Kitabı, 32: 7)

İslam ve diğer dinlerin yaşlılığa bakışı konulu bu çalışmada yaşlılık ko­

nusunda temel olarak İslfunla birlikte Hıristiyanlık ve Yahudiliğin konuya

yaklaşmu ele alınacak yer yer diğer dinlerin konuya bakışına da değinilecek­

tir. Özellikle kutsal metinlerinden hareketle İslam, Hıristiyanlık ve Yahudi­

likte insanın yaşlılık sırunna, yaşlılık alametlerin~ ve özelliklerine yönelik

tarumlamalarla yaşlılara yönelik öngörülen tavır ve davraruşlar üzerinde du­

rulacaktır.

I

İnsan, insanın var oluşu ve insana yönelik öğretiler dinsel geleneklerle kutsal metinterin üzerinde durdukları temel konular arasındadır. Dinlerin

temel öğretileri arasında insanın kurtuluşuna, hidayetine ve mutluluğuna

· i. Ü. İlahlyat Fakültesi Öretim Üyesi

70 YAŞLlLIK DÖNEMi ve PROBLEMLERİ

yönelik açıklamalar özel bir yer tutar. Dinler kutsal metinlerinde ve gelenek­

lerinde insanın ontolojik varlığıru ve metafizik ve maddi alemle ilişkisini a­

çıklamaya çalışırlar. Birçok dinin teosentrik bir yapı bağlamında tanrıyı ve

tanrısal alemi öğretilerinde merkeze almasına karşılık bazı dinlerde insanla

ilgili vurgular dinsel söylemin merkezini oluşturur. Mese~a erken dönem

Budizrninin arıtroposentrik bir yaklaşımla insarıı öğretilerinin merkezine al­

dığı bilinmektedir.

Dinlerin insana ve insan yaşarnırun evrelerine yönelik yaklaşımlan ken­

di teolojik, soteriolojik ve eskatolojik öğretileriyle uyum içerisindedir. Bu

bağlamda teist geleneklerde insarı tanrının yarattığı alemdeki en müstesna

varlik olarak görülür ve her şeyin insarı için yarabidığı vurgularıır. Dinler

kendi özelliklerine göre insarıı ilahi .sırnn ifşa edilmesinde bir araç, tanrı su­

retinde yeryüzünde yarahiarı bir varlık, tanrının yeryüzündeki halifesi ve

benzeri şekillerde değerlendirirler.

İnsanın yeryüzü yaşamına ve içinde yaşadıkları doğal ve so~yal çevreyle

ilişkilerine yönelik öğretiler de dinlerin teolojilerinde, alem ve insarı anlayış­

larında önemli yer tutar. Mesela insarıı ölümün ve günahın tutsağı oları bir

varlık olarak gören Hıristiyanlık bu anlayışı doğrultusunda insarı yaşanuru

açıklamaya çalışır. Buna göre doğumundarı plürnüne her insarı .Adem'le bir­

likte ortaya çıkan ilk ya da asli günahın· tutsağı olarak görülür. Her doğan ki­

şinin, günahkar olarak doğmakta olduğuna ve vaftiz edilip inananlar toplu­

luğuna girınedikçe bu günahkar vasfıru devarn ettireceğine inarıılır. Etno­

sentrik bir karakter taşıyan Yahudilikte ise insanın yeryüzündeki varlığı ve

yaşarnı İsrailoğullarına yönelik ilahi ahit merkezli bir yaklaşımla açıklarıma­

ya çalışılır. Tanrı halkı olarak İsrailoğullan mensuplarının doğuştan seçkin­

liğine/ayrıcalıklılığına dayalı bir yaklaşım Yah~di geleneğine hakimdir. Di­

ğer tüm insanların yaşarn ve tavırlan İsrailoğullarıyla olan ilişkilerine göre

değeı:lendirilir. Hıristiyanlık ve Yahudilikten farklı olarak İslam 'da ise insan

iradesini kullanan ve sorumlu olan bir varlık şeklınde halife olarak nitelenir;

insanın asli yapısındaki saflık ve masurniyete dikkat çekilir. Her insanın ira­

desini kullanabilme ve sorumlu olma açısından eşit konumu üzerinde duru­

lur.

İSLAM ve DiGER DiNLE~ YAŞLILIGA BAKIŞI 71

İnsan yaşamının son evresini oluşturan yaşlılığa yönelik dinlerin bakış

açılarının, dinlerin genel insan anla)'lşıyla ve diğer temel öğretileriyle yakın­

dan ilgisi vardır. Örneğin Budizm gibi yeryüzü yaşamına yönelik pesimist

bir anla)'lşt esas alan dinler, yaşlılığı ve yaşlılığın karakteristik özellikleri ola­

rak algılanan acizlik, biçarelik ve benzeri durumları yeryüzü yaşamının te­

mel gerçeği olarak kabul edilen acı ve kötülük ilkesi çerçevesinde değerlen­

~irir. Caynizm yaşlılan ya da ak-saçlıl~ cemaatin maddi ve manevi refa­hından sorumlu olarak görür2

Hıristiyan geleneği çerçevesinde ortaya çıkan akımlar ise yaşlılığı, ölüm gibi

ilk ya da asli günah neticesinde ortaya çıkan bir durum olarak değerlendirir.

İslam gibi bazı dinlerde ise yaşlılık insan yaşamındaki doğal bir evre olarak

göriliili ve bu evrenin aslında insana dünyanın gelip geçiciliğini habrlatan

önemli bir şey olduğurta dikkat çekilir.

II

İnsan yaşamında yaşlılık olarak tanımlanan evrenin ne zaman başladığı ya da başlayacağına ilişkin di.ııi geleneklerde farklı bakış açılarına rastlan­

maktadır. Esasen insan yaşamında yaşlılık olgusunun göreceli olduğu ve

toplumdan topluma ve kültürden kültüre değişiklik gösterebileceği bilin­

mektedir. Nitekim günümüzde ortalama yaşam süresiitin 70 yıl civarında olduğu ülkeleile bu sürenin yaklaşık 40-45 )'lla kadar düştüğü ülkeler ara­

sında yaşlılığın kaç yaŞından itibaren başladığı konusunda doğal olara!< bir

farklılık bulunur. İnsanın dünyadaki yaşam süresinin sınırlan ile gençlik ve

yaşlılık dönemleri konusunda kutsal metinlerde dikkat çekici bilgilere rast­

lanmaktadır. Örneğin Kur'an ve Kitabı Mukaddes incelendiğinde, bu metin­

lerde insanın yaşam süresinin dünya tarihinin çeşitli evrelerinde farklı oldu­

ğuna dair ifadeler göze çarpmaktadır. Gerek İslfuni gelenekte gerekse Yahu­di ve Hıristiyan geleneklerinde insanlık tarihinin erken dönemlerinden bu­

güne kadar insan ömrünün değişken yapısı vurgulanmaktadır. Kitabı Mu­

kaddes geleneğinde insanların yaşam süreleriyle ilişkili olarak insanlık tarihi

2 A.İ. Yitik, Hint Din/eri, İzmir 2005, ş. 108.

72 YAŞLIL~ DÖNEMİ ve PROBLEMLERİ

üç ana döneme aynlır. Bunlardan ilki Hz. Adem'den Hz. Nuh'a kadar süre­

gelen ilk dönemdir. Nuh sonrası Hz. Musa'ya kadar devam eden süre ikinci

dönemi, Hz. Musa'dan günümüze kadar süren dönem ise üçüncüsünü oluş­

tutmaktadır.

Hem Kur'an'da hem de Tekvin'de Hz. Nuh'un yaşamıyla ilgili

dokuzyüz elli yıllık bir döneme işaret edilir. Kur'an'da onun bu süre zarfın­

da kavmi arasında kaldığına, Tekvin' de ise 950 yillık bir ömür yaşadığına

değinilir.l Tekvin'de Nuh'tan başka 900 yıldan fazla yaşayan diğer birçok ki­

şiden de bahsedilir. Örneğin, Adem'in 930 yıl, Şit'in 912 yıl, Enüş'ün 950 yıl, Kenan'ın 910 yıl, Yared'in 962 yıl, Metuselah'ın ise 969 yıl yaşamış oldukları

belirtilir.2 Nuh'a kadar geçen bu dönemde insan yaşamında önemli bir evre

olan çocuk sahibi olma yaşına ilişkin verilen bilgiler de ilginçtir.

Örneğin Nuh'un 500 yaşındayken Şem, Ham veYafet'in babası olduğu

söylenir.3 Adem 130 yaşındayken Şit'in, Şit ise 150 yaşındayken Enuş'ün ba­

bası olmuştur.4 Kitabı Mukaddes geleneğine göre Nuh'tan Musa'ya kadar

geçen dönemde ise insanların yaş sırurları 200 ila 120 civarındadır. Örneğin İbrahim'in babası Terah'ın 205 yıl yaşadığı,s İbrahim'in ise 175 yaş yaşadığı

anlablır. Tekvin, İbrahim'in "oldukça yaşlı olarak" öldüğünü vurgular.6 Bu

ifade Kitabı Mukaddes yazarlarının İbrahim dönemiyle ilgili olarak 150 yaş üzerinin oldukça ileri bir yaş sının olarak kabul edildiğini göstermektedir.

Bundan başka Tekvin'de İshak'ın 180, Yakub'un 147, Musa'nın 120, Sara'nın

ise 127 yaşlarında vefat ettikleri belirtilir.? Hz. Musa'nın yaşamı insanlığın

yaşam sının açısından bir ölçüt olarak kabul edilir ve Tekvin'de insanlığın

ı "Andolsun ki, Nuh'u milletine gönderdik; aralannda elli yılı ha~ç bin yıl kaldı." (Ankebilt 14) Krş. Tekvin 9: 29. Hz. Nuh'un 40 yaşında risalete başladığı ve kavmi arasında 950 yıl faaliyette bulunduğuna dair gelenek dikkate alındığında, Kur'an'da bahsedilen 950 yıllık sürenin Nuh'un toplam yaşam sütesi değil, yalnızca ıisalet süresini kapsadığı düşünülebilir. Bkn. El: malılı Harndi Yazır, Hak Dini K~ an Dili, İstanbul, t.y., c5, s. 564.

ı Tekviri 5:5, 8, ll, 14, 20, 27. 3 Tekvin 5: 32. ~ Tekvin 5: 3, 6. 5 Tek vi n ll: 32. 6 Tekvin 25: 7-8. 7 Tekvin 35: 28.

İSLAM ve DİGER DİNLERİN YAŞLILIGA BAKIŞI 73

yaşam süresinin 120 yıl olacağı belirtilir.1 Tevrat geleneğinde insanın yaşam

süresiyle ilgili üçüncü dönem olarak görülebilecek süreçte ise insanlığın ya­

şam süresinin 80 yıl civarında olduğu belirtilir. Örneğin Mezmurlar'da "öm­

rümüz yetmiş yıl sürüyor, bilemedin seksen, o da sağlıklıysak ... " denilmek­

tedir.2

Hz. Nuh'un yaşam süresi örneğinde olduğu gibi, insanlığın yaşam süre­

sinin insanlık tarihinin erken dönemlerlnde daha uzun olduğuna dair bilgi­

ler kutsal metinlerde bulunmaktadır. Kur'an'da yalıuzca Hz. Nuh ile ilgili

olarak verilen b_ilgi, Terah'da daha. teferruatlı olarak diğer birçok kişi için de

verilmektedir. Burada verilen rakamların ilgili kişilerin yaşam sürelerine

ilişkin gerçek rakamları mı ifade etmekte olduğu, yoksa bunların kutsal me­

tin diline zaman zaman hakim. olan sembolik ya da metaforik bir anlamda

· mı düşünÜlmesi gerektiği önemli bir sorun olarak karşımızdadır. Özellikle

kutsal metinlerde z"amanın göreliliğine ve dilin kullanımında zamana iliş~

mübalağaya yönelik ifadeler göz önünde bulundurulduğunda, bu sorun da­

ha da anlamlı hale gelmektedir. Örneğin Bakara 96'da bazı kimselerin (Ya­

hudilerin) bin yıl yaşamak istediklerinden bahsedilmekte ve bu uzun bir

ömür sürme bağlamında kullanılmaktadır. Yine Kur'an'da "Rabbinin katın­

da bir gün, saydıklarınızdan bin yıl gibidir"3 denilmekte, ayrıca melekler ve

.Cebrail'in miktan elli bin yıl olan derecelere bir günde yükseldiklerinden

bahsedilrnektedir.4

Bw:ıdan başka insanlar için bin yıl süren bir günden bahsedilmekte bu

·sürede meleklerin yeryüzüne indiklerinden söz edilmektedir.s Kur'an'da Hz. Nuh'un yaşam süresiyle ilgili olarak verilen bilgi, bu bağlamda çokluğa işa­

ret eden ya da zamanın göreliliği çerçevesinde değerlendirilebilecek olan bir

husustur. Zira ayette bin rakamının zikredilmesi ve Elmaldı Harndi Yazır'ın

da vurguladığı gibi ayetin Hz. Peygamber'i teselli etme ve destekleme bağ­

lamında serdedilmesi bunu desteklemektedir. Ancak aynı şeyi Tanah' da ge-

1 Tekvin6:3 ı Mezmurlar 90:10. 3 Hac47. ~ Mearic4 5 Seci:ıe5.

74 YAŞLILIK DÖNEMİ ve PROBLEMLERİ

çen ifadeler için söylemek pek mümkün görünmemektedir. Zira daha ziyade

bir tarih kitabı görünümünde insanların soy kütükleri ve yaşam sürelerine yönelik bilgi veren Kitabı Mukaddes, bu rakamlan tarihsel bilgi mahiyetinde

. aktarmaktadır.

nı

İnsanın kaç yaşında yaşlı · sayılabileceği ve yaşlıların hangi bedensel

özeliiklere sahip olduklan konusunda d.inl metinlerde çeşitli bilgiler bulun­

maktadır. Tanah'da 80 yaş, çok yaşlı olunan bir dönem olarak anılır. ı Yaşlılık

yaşı kônusunda Talmud, 70 ve 71 yaşlarına dikkat çeker: ·"71 yaşındaki be­

yaz saçlı yaşl~Iığı yakalar." Yine Talmud' da 61 ve 70 yaşın yaşlılık y~şı oldu­ğuna işaret eden bazı ifadelere de rastlanılmaktadır.

Yaşlıların beden özellikleri olarak dinsel gelenekler ak saçlı olmayaı,

yüzde yaşlılık alametlerinin görünmesine, beden hareketlerindeki gerileme­

yel dikkat çekerler. Kur'an'da yaşlılık dönemi bir ayette, hiç bir şey bilmez

hale gelinen örnrün en fena/kötü anı olarak nitelenir:

Ey insanlar; eğer dirilişten yana bir şiiphede . iseniz; gerçek şu ki: Size açıkça

gösterelim di~e Biz sizi; topraktan, sonra nutfeden, sonra pıhhlaşmış bir kandan,

sonra da yaratılışı belli belirsiz bir çiğnem etten yarattık. İstediğimizi belli bir süreı;e

kadar rahimlerde tııtarız. Sonra sizi bir çocuk olarak çıkanrız. Böylece yetişip ergin­

lik çağına gelirsiniz. Kiminiz öldürülür, ~iminiz de bilirken hiç bir şeı; bilmez olsun <diye ömrünün en fena zamanına geri itilir.4

Kur'an'ın tanımladığı bu dönemin yaşlılığın ileri bir safhasını, kimi yaş­lılarda ortaya çıkan unutkanlık ve bunama dönemlerini kastettiği açıktır. Bu döneme Torah' da da bahsedilir.

ı "Barzillah çok yaşlıydı, seksen yaşındaydı." 2 Samuell9; 32. 2 Levililer, 19:32; Eyüb 15: 10; Mezmurlar 71: 18.

3 Levililer 19:32.

~Hac S.

İSLAM ve Dİ GER DİNLERİN YAŞLILIGA BAKIŞI 75

Yaşlıhkla ilgili olarak dini geleneklerde vücut hareketlerindeki gerile­

rneye özellikle dikkat çekilir. Bazı gelenekler elinde değnekle yürümek zo­

runda kalan bir kişinin yaşlı sayılabileceğine, ya da oturduğu yerden yardım

almaksızın kalkamayan kişinin yaşlı olduğuna vurgu yapar. Yine Yah~di ge­leneğinde hayvan kesimi yapacak kişi eli titreyen bir haJe gelmişse ya da bir

ayak üzerinde durarak diğer ayağındaki ayakkabıyı çıkaramıyorsa yaşlı ka­

bul edilir.1 Yine dini geleneklerde yaşJılann- oruç, namaz ve benzeri bazı iba­

detleri gereğince yapmaya güç yetiremediklerine işaret edilir.

Dini geleneklerde yaşlılık dönemiyle ilgili olarak iki farklı duruma dik­

kat çekilir. Bunlard~ birisi yaşlılığın acizlik ve biçareliği diğeri ise saygınlık ve olgunluğu çağnştırdığıdır.

Genellikle dini metinlerde yaşhlıkla ilgili ifadeler insanın dünya yaşa­

mının son dönemleri, dünyanın gelip geçiciliği, ilahi .hesabın ve yargılama­mn yakınlığı 'gibi teı:nalarla bir arada zikredilir. Bununla insanın dünya ya­

şamının ve şu an sahip olduğu güç ve kuvvetin (ya da gençlik/yetişkinlik

döneminin) geçici olduğunun farkında olması ve bu gerçeği göz önünde bu­lundurarak yaşaması istenir. Örneğin bu bağlamda I< ur' an' da zaman zaman

insanın doğumundan ölümüne geçirdiği evrelere ve bunun bir parçası olan ihtiyarlığa dikkat çekilir ve bunun üzerinde insanın düşünmesi istenir. ı Yine

kutsal metinlerde yaşlılığın insanın acizlik, güçsüzlük ve iktidarsızlık döne­

mi olduğuna işaret edilir. Unutkanlık, bilirken bilmez olma, bunama, güçten

kesilme, bazı uzuvların fonksiyonlarında gerileme, görme, işitme kaybı ve

benzeri haller yaşlılık döneminin nitelikleri olarak gösterilir. Örneğin Kur'an'da Hz. Yakub'un oğullan yaşlı babal~ üzüntüvetasa ile hasta­

lanacağını ve öleceğini düşünmektedirler.3 Torah'da ise Hz. İshak'ın ileri ya­

şında göpne yeteneğini kaybettiği ve_ kör olduğu· söylenmektedir.4 Yine yaş­lılık döneminde insanın güçten kesildiğine, iyi ile kötüyü ayırt etme yetene-

ı Y. l3asalel, "Yaşlılar", Ynlıııdilik Aıısiklopedisi, İstanbu12002, c.3, s. 777. ı Bkn. Mümin, 67; 22/Hac, 5. l Yusuf SS. ~ Tekvin 27: 1; ayn ca bkn. Mezmurlar 6:7.

76 YAŞLILIK DÖNEMİ ve PROBLEMLERİ

ğinde gerileme olduğuna ve işitme, tat alma ve benzeri yetilerind~ki kayba

da dikkat çekilir.1

Yine yaşlılık döneminde insanın çocuk sahibi olma yeteneğini kaybelli­

ğine işaret edilir. Yaşlılık döneminde çooık sahibi olma hasletinin mucizev1

yönüne dikkat çekilir. Bununla ilgili olarak gerek Kur'an'da, gerekse Kit~bı

Mukaddes'te bazı peygamberlerin çocuk sahibi olmakla müjdelendiklerine

dikkat çekilir. Örneğin gerek Kur'an gerekse Tevrat'a göre Hz. İbrahim ve

eşinin yaşlılık dönemlerinde evlat sahibi olduklan belirtilir:

İhtiyarfığıma rağmen bana İsmail'i ve İshak'ı balışeden Allah'a hamdolsun.

Doğrusu Rabbim; duaları işitendiı-.2 Hem onlara İbrahim'in konuklanndan haber

ver. Onun yanına girip: Selam demişlerd~. O da: Doğrusu biz, sizden endişe ediyo­

ruz, demişti. Demişlerdi ki: Korkma, biz sana bilgin bit: oğlun olacağım müjdelemeıJe

geldik. Ben, kocamışken mi bana müjde veriyorsunuz? O halde neye dayanarak müj- · deliyorsunuz, dedi.3

Tevrat, Hacer'in Hz. İsmail'i Hz. İbrahim 86 yaşındayken, Sare'nin ise

Hz. İshak'ı Hz. İb_rahim 100 yaşındayken doğurduğunu belirtir.4 Hz. İshak'ın

. doğumunda İbrahim gibi eşi Sare'nin de yaşlı olduğuna ve 90 yaşındayken İshak'ı doğurduğuna işaret eder.5 Hatta Sare'nin, kendilerine tanrının bir

oğul vereceğini müjdelendiğinde buna güldüğü ve herkesin kendisine güle­

. ceğini düşündüğü belirtilir.6 Benzer şekilde Hz. Zekeriyya'run da oldukça

geç/kocamış bir yaşta Yahya'nın doğumuyla müjdelendiği ifade edilir:

Ey Zekeriyya; sana Yahya admda bir oğlan müjde/iyoruz. Daha önce bu adı hiç

kimsetje vermedik. Rabbim; kannı kısır ve ben de son derece kocamışken nasıl oğlum

olur ki, dedi.7

ı "Şu anda seksen yaşındayım. İyi ile kötüyü ayırt edebilir miyim; yediğimin içtiğimin tadını alabilir miyim; kadın erkek şarkıolann sesini duyabilir miyim?" 2 Samuel 19: 35. aynca bkn. Mezmurlar 71: 9.

ı İbrahim 39. 3 Hicr, 51-54. ~ Tekvin 16:16; 21:5. 5Tekvin 17:17. • Tekvin 21: 5. 7 Meryem, 7-8.

İSLAM ve Dİ GER DİNLERİN YAŞULIGA BAKIŞI 77

Yaşl~lığın özellikleri olarak gösterilen bu bedensel acizlik ve biçareliğe

rağmen dini geleneklerde ve bunların temel referansı olan dini metinlerde

yaşlılıkla ilgili olumlu tarurnla.ı:İı.alar ve yaklaşımlar daha fazla görülür. Ör­

neğin bazı Kitabı Mukaddes metinlerinde doğru insanlarla ilgili olarak uzun

yaşamın insana verilen bir ilahi mükafat ya da bir kutsama olduğu söylenir.•

Tesniye'de tarh ve ölçüleri doğru yapanlar, Torah'a itaat edenler ve benzeri

iyilik yapanların uzun bir yaşamla ~ükafatlandınlacaklarına işaret edilir.2

İnsanın torunlanni görmesinin kendisine verilen bir ilahi taç olduğuna dik-·

kat çekilir} Yaşlılığın insana ahlaki ve ruhsal bir avantaj sağladığı,4 yaşlılığın

· bilgeliğe kapı araladığıs vurgularur. Eyüb kitabında yaşanan yılların ki,şiye

hikmeti öğrettiğine/öğreteceğine dikk~t çekilir:

Çok gün görenler konuşsun dedim. Çok yıl yaşayanlar bilgeliği öğretsin.6

IV

Dini geleneklerde yaş~lara önemli b~r toplumsal rol verilir. Onların yıl­

ların tecrübe birikimine ve deneyimine sahip olmaları toplumsal alanda si­

yasal ve dini yönetim mekanizmasında ·önemli rolle.r üstlenmelerini sağla­

mışhr. Örneğin İslam 'da bazı d uruttılarda cemaate sosyal ve dini konularda

önderlik hususunda yaşlılık bir tercih nedeni olarak görülür. Nitekim Buhan

ve Müslim' de nakledilen bir hadise göre Hz. Muhammed, yaklaşık 20 gün yarunda kalan ve İslanu terbiye alan g_ençlere memleketlerine dönmek i~te­

diklerinde, "haydi ailerıizin yarıma dönün ve onların yarunda kalarak kendi­

lerini bilgilendirin. Onlara şu namazı şu vakitte, bu namazı bu vakitte kılın~-

1 "Doğru insan hunna ağa o gibi serpilecek, sedir gibi yükselecek .... Böyleleri yaşlanınca da meyve verecek, taptaze ve yeşil kalacaklar." Mezmurlar 92: 12-14.

ı "Tartın ız da ölçünüz de eks_iksiz ve doğru olacak. Öyle ki tannnız Rabbin size vereceği ülkede ömrünüz uzun olsun." Tesniye 25: 15. " ... tannnız Rabden korkun ki ömrünüz uzun olsun." Tesniye 6: 2.

3 Süleyman'ın Meselleri 17:6. 4 Mezmurlar 71:9. 5 Eyüb 12:12. 6 Eyüb32:7.

78 YAŞLlLIK DÖNEMİ ve PROBLEMLERİ

larını söyleyin. Namaz vakti geldiğinde içinizden biri ezan okusun, en yaşlı­

nız da size imam olsun" demiştir.•

Belirli bir olgunluğa u1aşma ve yaşlılık Yahudilik geleneğinde de üstle­

nilecek sosyal ve dini görevler açısından oldukça Önemli görülür. Örneğin Rabbinik hocaların ve Sanhedrin üyelerinin belirli bir yaş olgunluğuna

u1aşmış kişiler oldukları bilinmektedir. Yahudi geleneğinde Rabbinik hocala­

rın ve Sanhe~rin üyelerinin evli, hatta çocuklu olmaları da şart koşulmuştur.

Yahudi geleneğinde yaşları, bilgileri ve sosyal statüleri itibarıyla top­

lumda önemli rol oynayan bir grup olan Zekenim'den (ileri gelenler ya da

elders). bahsedilir. İsrailoğu11an tarihinde .bu grubun varlığına o.ldukça erken

dönemlerden itibaren rastlarulmaktadır. Tesniye'de bunlara yönelik çeşitli

kurallar üzerinde duru1muştur.2 Zekenim olarak adlandınlan bu yaşlılara ya

da ileri gelenler grubuna İsrailoğu11arı tarihinin ilerleyen dönemlerinde de

atıfta bulunulmuştur. Kitabı Mukaddes'in Yeni Ahit bölümünde de Yahudi

ileri gelenleri arasında bu gruba değinilir ve İsa'nın yaşadığı dönemde "yaş­War" ya da elders olarak adlandırılan bu grubun Yahudi toplumundaki

önemli yerine işaret edilir. Bunların gerek İsa'ya gerekse talebelerine yönelik

çeşitli yaptırımlar uygu1ayan kişiler arasında olduklanna dikkat çekilir.l Yaş­

War denilen bu grlıbun tapınak idaresinde etkili olan Yahudi ileri gelenle­

rinden oluş~ bir kesimi kastettiği açıktır.

Yahud1 geleneğindeki zekinim, Hıristiyanlarca da sosyaİ/dini bir grup

olarak adapte edilmiştir. Pavl~s'un misyon· faaliyetleriyle birlikte gelişen Hı­

ristiyan cemaatince, Yahudi geleneğindeki sosyal yapılanmaya yönelik bazı

unsurlar adapte ·edilmiş, bu çerçevede yaşlılar ya da elders olarak bilinen

grup da Hıristiyanlık içeri.sinde kendisine yer bulmuştur. Böylelik,le İncil ya­

zarı Luk-a, Resullerin İşleri'nde İsa'nın talebeleriyle birlikte kardeşlerden ve

ı Buhfııi, Ezan 17, 18, 49, 140, Cihad 42, Edeb 27, Ahad 1;, Müslim, Mesacid 292. ı Bkn. Tesniye 21:2-7. 3 "Bundan sonra İsa kendisinin Kudüs'e gitmesi, ileri gelenler, baş kahinler ve din bilginlerinin

elinden acı çekmesi, öldürülmesi ve üçüncü gün dirilmesi gerektiğini öğrencilerine anlatmaya· başladı." Matta 16:21. Ay nca bkn. Matta 21:3; 26:47, 59; 27:1, 3, 12, 41.

İSLAM ve DiGER DiNLERiN YAŞULIGA BAKlŞI 79

yaŞlılardan söz etmektedir.1 Hıristiyan geleneğinde yaşlılardan oluşan seç­

kinlere eskatolojik beklenti bağlammda da önemli yer verilir ve örneğin Yeni

Ahlt'te bulunan Vahiy kitabında Yuhanna,_ gördüğü eskatolojik vizyonu ta­

rumlarken gökteki 24 tahtta oturan beyazlar giymiş, başlarında taç bulunan

yaşlılardan söz eder. ı

Hıristiyan tarihinin. ilerleyen dönemlerinde ortaya çıkan birçok kilise

akımı, özellikle çeşitli Protestan kiliseler, cemaat idaresinde yaşlılara yer ve­

ren bir kilise yapılanmasıru tercih etmişlerdir. Mennanitler ve Arnişler gibi

kiliselerde yaşWarın cemaat ÜZ!=!rinde önemli bir otoritesi vardır. Yine

Anglikanizmin üçlü kilise sisteminde diyakoz ve piskoposla birlikte yaşlılara

da yer verilmiştir. Çeşitli Protestan kiliselerde görülen Presbiterl.ik sisteminin

kökeninde de Hıristiyan geleneğinde yaşhlara yönelik yaklaşımın etkisi ol­

duğu açıktır.

Hıristiyanlıkta yaşWarın kilise yapılanmasında ve idaresindeki etkin rol­

lerine benzer bir durum Maniheizmde de görülür. Maniheist kilise yapılan­

masında dini lideri, 12 öğretici yi ve 72 piskoposu 360 kişilik bir yaşlılar 11eye­

ti izler.

Yaşlılık dönemiyle ilgili üzerinde durulan önemli bir nokta, bu dönemirı

insanlarm uyarılmasr açısından önemli bir dönem olduğudur. Örneğin Kita­

bı Mukaddes'te ileri yaşına rağmen insanların uyarılması görevini sürdüren

birçok yaşlı kişiden bahsedilir.J Hz. İbrahim yaşlılık döneminde halkını ahit

konusundaeğitirve Hz. İshak yaşlılık döneminde Hz. Yakub'u kutsar. Ben­

zer şekilde Kur'an'da da Hz. İbrahim, Yakub, Lokman ve benzeri peygam­

berlerin oğullarına yaptıkları nasihat ve uyarılara vurgu yapılır.4

YaşWarın cemaatinen küçük nüvesi olan aile içinde de önemli rolleri­

vardır. Gerek anaerkil gerekse ataerkil aile yapısını temel alan toplumların

birçoğUnda yaşlılar genelde aile içerisinde danışılan birer merci ve söz sahi-

1 "Kardeşleriniz olan biz elçilerle ihtiyarlardan, öteki uluslardan olan Antakya, Suriye ve Kilik-ya'da bulunan siz kardeşlere selam." Resullerin İşleri 15:23.

ı Vahiy 4:4, 10; 5:8; 11:16. . 3 Bkn. Mezmurlar 37: 1-25; İşaya 64: 4. ~ Bakara 132; Yusuf 87; hud, 42; Lokman 13.

so YAŞLlLIK DÖNEMİ ve PROBLEMLERİ

bidirler. Birço~ dini gelenekte yaşça büyük olmak doğuştan gele~ bir haklılık

olarak görülür. Örneğin bu çerçevede Kitabı Mukaddes geleneğinde ilk do­ğan olmak, çoğu konuda söz sahibi ya da üstün olmak açısından bir nitelik

olarak kabul edilir. ı

V

Eski devirlerde bazı toplumlar~a çeşitli uzuvlarıru ku.llanamayacak du­

ruma gelert yaşlıların bir şekilde cef!laa~ dışına itildiklerine yönelik gele­

neklerin olduğu bilinmektedir. Örneğin çeşitli Amerika yerlileriyle bazi eski

halkların kabileyle birlikte hareket etme yetenekle~ kaybeden yaşlıları aç­

lığa ve ölüme terk ettiklerine ya da öldürdüklerine yönelik bilgiler bulun­

maktadır.ı Strabo ve Heredot gibi antik dönem yazarlan benzer uygulamala­

rın diğer çeşitli halklar arasında bulunduğun~ dair b~~er vermekte~. Yaş­

lılara yönelik oldukça uç ve marjinal sayılabilecek bu y~aşımın "tersine, ge­nellikle toplumlarda, yaşlıların koruma altına alınması ve onlara saygı ve

şefkat.gösterilmesi gibi kurallar etkili olmuştur. Yaşlılık yalnızca aile içinde

kiŞiye saygı ve hürmet gösterm.e açısından değil, toplumsal bir takım sıkıntı

dönemlerinde de kiş~ için bir koruma kalkanı olarak kabul edilmiŞtir. Örne­

ğin geçmiş dönemlerde yaşlı olm~ toplumlar arasında cereyan eden çeşitli

şiddet olayları ve 'bunun acı sonuçlarında genelde kişiye bir çeşit dokunul­

mazlık kazandırmıştır. Yaşlılara savaşta dokunmamak ve onları öldfrrme­

mek bir kural olarak kabul edilmiştir. Yine yaşlılık esirlik, kölelik ve cariyelik

gibi durumların dışınd~ turulmayı da sağlamıştır.

Dini metinlerde yaşlılara gösterilmesi gereken saygı konusunda inanan­

lar sürekli olarak .uyarılmışlardır. Örneğin Eyüb kitabında Elihu~nun önfuı­deki yaşlı Eyüb ve diğer iki kişi önünde kendi görüşünü ifade etmekten çe-

ı "İsrail benim oğlum, benim ilk doğarumdır''. Çıkış 4: 22. Aynca·ilk doğanla ilgili olarak bkn Tekvin 27: 19; 29: 26; Çıkış 22:29. .

ı Bkn. P. Giles, "Abondenment and Exposure", ERE, ed.]. Hastings,'Edinburgh 1908, c.l, s.S.

İSLAM ve DiGER DİNLERİN YAŞLILIGA BAKIŞI 81

kindiği. belirtilerek yaşlılara saygı gösterilmesi ve önlerinde konuşulmaması

vurgulanmaktadır.1

Yaşlılara yönelik nasıl bir tutum ve tayır takınmak gerektiğine· dair d.irU

emirler, özellikle .anne baba hakkı çerçevesinde dile getirilir. Kur an' da anne

ve babaya iyilik etmek üzerinde hassasiyetle durulur2 ve onların kişiyi Al­

lah'a isyana yönlendirmedikleri müddetçe onlara itaat etmenin gereği vur­

gulanır.J Kişiye anne ve babasının kendJ.si için nasıl fedakarlıklara katlandık­

ları hatırlatılır ve onlara yaşlanıp kendisinin himayesine muhtaç duruma

geldiklerinde "Öf" bile denilmemesi gerektiği belirtilir:

Rtıbbin, yalnız kendisine tapmanızı ve anaya babaya iyilik etmenizi emretti. İki­

sinden birisi yahut her ikisi, senin yanında ihtiyarlık çağına ulaşırsa onlara "Öf!"

bile deme, onları azarlama! Onlara güzel söz söyle. Onlara acımadan dolayı, küçül­

me kanadını indir, (onlara karşıalçakgönüllü ol) ve: "Ey Rabbim! Bunlar, beni kü­

çüklçeiı nasıl (acıyıp) yetiştirdilerse sen de bunlara (öyle) acı!" de.4 Biz insana, ana

babasmı tavsiye ettik. Anası onu zayıflık üstüne zayıflık çekerek (karnmda) taşımış­

hr. Onun sütten kesilmesi de iki yıl içinde olmuştur. "Bana ve anana-babana şükret, dönüş banadır."5

Benzer şekilde anne babaya iyilik Yahudi ve Hıristiyan geleneğinde de

oldukça önemli değerler olarak görülür. Musa'ya verilen on emirden birisi

anne ve babaya hürmet etmektir.6 Anne ve babasına hürmet edene tanrının

ödül olarak uzun ömür vereceğine işaret edilir.7 Levililerde anne ve babasını

lanetleyen kişinin öldürüleceği belirtilmektedir;s İş aya' da ise gençlerin yaşlı­

!ara karşı hayasızca davranması bir felaket olarak nitelenir.9 Yahudi gelene­

ğindeki bu hususlar Hıristiyanlıkta da vurgiılanır ve İncillerde Torah' da ge-

1 "Eiihu şöyle dedi: Ben gencim siz ise çok yaşlısıruz; bu nedenle geri durdum ve görüşümü size söylemeye cesaret edemedim." E yü b 32: 6.

ı Nisa 36; En' am 151. J Ankebut S; lokman 15. ~ İsra 23-24. ' lokman 14. 6 Bkn. Çıkış 20: 12; Tensiye 5: 16. 1 Çıkış20: u ş levililer 20: 9. 9 işaya 2: 5.

82 YAŞLILIK DÖNEMİ ve PROBLEMLERİ

çen anne ve babaya hürmet konusundaki emre sıkça ahfta bulunulur.1 Ayn­

ca çocukların anne ve babalanna başkaldınp onlan öldürmeleri bir bozulma ve kötülük olarak görülür.2 Katolik Kilisesi Din ve ahlak İlkel~ri'nde, Sirak

kitabındaki, babasına saygı gösteren herkesin günahlarının bağışlanacağına,

ömrünün uzayacağına ve annesine saygı gösterenin servet kazanacağına ve

tanrının buyruğunu yerine getirmiş olacağına d~ ifadeler ~gulanmakta

ve yaşlılık yıllannda anne babaya elden geldiğince gerek maddi, gerekse ~anevi açıdan destek olunması gerektiği belirtilmektedir.3

Son olarak, yaşlılık bazı di.rU emir ve yükümlülükler açısından bir· özür

olarak değerlendirilir ve çeşitli ibadetlerde yaşWara özel bazı kurallar uygu­

la.nu:. Örneğin ·İslam 'da oruç ve benzeri ibadetleİin ifasında bu ibadetleri ye­

rine get:fremeyecek derecede yaşlı olanlardan bu ibadetler yerine yoksullara

yardım etme gibi fidye ödemeleri istenir.4 Yahudilikte de bazııiba.detlerin ifa­

sı e;SI\asında yaşWara özel kurallar uygularur. Örneğin bastonsuz yürüyeme­yen bir yaşlının Şabat'ta bastonuyla dalaşmasına izin verilir.s

Bundan başka bazı dinsel geleneklerde yaşlılara yönelik bazı ibadetler

dikkat çeker. Örneğin bazı ~stiyan mezheplerinde yaşWar ve hastalar içi.ri

konfirmasyon/güçlendirme ya da yağ sürme ayini düzenlenir. Katolik Kilise­

si Din ve ahlak İlkeleri'nde konfirmasyonun kişiye hastalık ve yaşlılığın ge­

tirdiği acılara katianma gücü ve cesareti vereceğine dikkat çekilm:ekte ve

"yaşlılıktaı:l ya da hastalıktan dolayı fiziksel olarak zayıf düşmüş olan, ölüm

tehlikesiyle karşı karşıya kalan her Hıristiyanın bu sırn alabileceği" vurgu­lanmaktadır.6

ı Bkn. Matta 15: 4; 19: 19; ı Matta 10: 21; Markus 13: 12.

3 K.rıtolik Kilisesi Diıı ve Nı/ak ilkeleri, çev. D. Pamir, İstanbul2000, ss. 511·512. ~ Bkn. Bakara 184. s Bkn. Y. Basalel, "Yaşlılar", Yahudilik Ansiklopedisi, c.3, s. 777. 6 Kato/ik Kilisesi Diıı ve Nı/ak İlkel eri, ss. 366-367, 370.