cumhuriyet donemi (1920-1950) turk egitim sisteminin felsefi temelleri

7/30/2019 Cumhuriyet Donemi (1920-1950) Turk Egitim Sisteminin Felsefi Temelleri

1/253

T. C.

KIRIKKALE NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ETM BLMLER ANABLM DALI

CUMHURYET DNEM (1920-1950) TRK ETM SSTEMNN

FELSEF TEMELLER

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan

Gamze Glbahar

Tez Danman

Do. Dr. Lokman ilingir

Krkkale2006


2/253

ii

T.C.

KIRIKKALE NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Gamze Glbahar tarafndan hazrlanan Cumhuriyet Dnemi (1920-1950)

Trk Eitim Sisteminin Felsefi Temelleri adl tez almas, jrimiz tarafndan,

Eitim Bilimleri Anabilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak oybirlii ile kabul

edilmitir.

Bakan

Do. Dr. Lokman ilingir

(Danman)

ye ye

Yrd. Do. Dr. M. Metin Arslan Yrd. Do. Dr. Vural Hogrr


3/253


4/253

iv

ABSTRACT

Turkey, in the process of adapting to universal culture continuing from 18.

century till the present day has been surviving some cultural conflicts while

organizing its world-view, its institutions and therefore its education system. The

Republic Period, which symbolizes the birth of the modern Turkish State, the time

between 1920 and 1950, as it has organized all the institutions of the macro system

and therefore its education philosophy throughout ideological and scientific views

forming its basis is a specific and disputatious period in the Turkish Education

History because it includes the conflicts of educational matters besides presenting

important coherence samples by looking for systematic solutions to these cultural

conflicts. Although in this The Philosophical Basis of Turkish Education System in

The Republic Period titled thesis, it is tried to work out the philosophical

comprehensions taken place in the basis of Turkish Education System between 1920

and 1950, the findings achieved contains general proposals which can be helpful to

solve the current matters by indicating the sources of some educational problems

coming to present time. Moreover, in this thesis, because the Republic Period

Turkish Education System came into being as a result of a long process, the history

of Turkish Education is examined in three separate periods: Until Tanzimat (1839),

From Tanzimat to Turkish Republic (1920) and the Republic Period (1920-1950).

Examining of specific education comprehensions and policies of these three periods

will enable to see the relation between the current education and instruction

problems and sources of current education system nearly and to assess this

problematic completely. In this thesis which is prepared by means of descriptive

research method, the findings were achieved by examining the works and books

obtainable in the literature.


5/253

v

KSEL KABUL AIKLAMA

Yksek Lisans Tezi olarak hazrladm Cumhuriyet Dnemi (1920-1950)

Trk Eitim Sisteminin Felsefi Temelleri adl almam, bilimsel ahlak ve

geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazdm; faydalandm

eserlerin bibliyografyada gsterdiklerimden ibaret olduunu, bunlara atf yaparak

yararlanm olduumu belirtir ve bunu erefimle dorularm.

06.11.2006

Gamze Glbahar


6/253

vi

NSZ

Srekli deien ve gelien toplumsal yaamda eitim; bireysel, toplumsal,

ekonomik ve siyasal ilevleri ynnden tartma gtrmez bir biimde dinamik bir

gce sahiptir. Eitimin ilevlerinden, sahip olunan bilgi kadar pay alnmaktadr. Bu,

bir toplumsal sistemin varln srdrebilmesinin de n kouludur. Bugn gelinen

noktada srekli deien bilginin, kesin ve mutlak bir tanmnn yaplamayaca

gr hkimdir. Bilginin srekli deiimi, toplumlarn eitimine yn veren deer

yarglarnn da deiimine neden olmaktadr. Toplumsal sistemin bir alt sistemi olan

eitim sistemi, insanlara kazandrmak istedii istendik davranlarn ltn, ait

olduu toplumun inan, kltr, anlay veya ideolojik istemlerine gre

belirlemektedir. Bunun yannda bilim, teknoloji, sanat ve edebiyatta ileri bir

uygarla eriebilmek iin yeni oluum ve deiimlere ak bir toplum yaratmak,

ncelikle bunlar oluturabilecek dnya grne sahip insanlar yetitirmeyi gerekli

klmaktadr.

Tarihsel sre iinde toplumsal gereksinimlerin eitlenmesi ve nitelik

asndan farkllamas, toplumlarn eitim sistemlerini bu yeni deiim ve koullara

gre dzenleme ihtiyacn dourmu, bu durum toplumda hangi insan tipinin

yetitirilmesi gerektii sorununu da beraberinde getirmitir. Her toplumun eitim

sistemi, o toplumun iinde bulunduu toplumsal, siyasal, kltrel ve ekonomikkoullarnn zelliklerini tar. Yine bir toplumun sosyal, siyasal, kltrel ve

ekonomik koullarna yn veren olgu ve olaylarn altnda yatan balca sebep, o

toplumun dnya gr, yani felsefesidir.

Felsefe hayat alanyla ve eitimle, inanla, ideolojiyle, bilimle ilgili

anlaylarn eletirisini, kontroln, dzeltmesini yapmakla dier btn alanlara

farkl bak alar salamaktadr. Bylece felsefe, eitimi engelleyen sorunlar

belirleme; eitime yn veren kavram, dnce ve ilkeleri aklama; eitim

etkinliinin yaps, ilkeleri ve amac ile eitim yntemlerini konu alma; neyin, niin,

nasl retilmesi gerektiiyle urama ve toplumda, eitim pratii veya

uygulamalarn deerlendirme yn ile kendini yeni bir alan olan eitim felsefesi

alanna tamaktadr.


7/253

vii

Trk Eitim Sistemi, 18. yzyldan gnmze kadar, ada anlay ve

uygulamalar ynnde bir gelime seyri gstermektedir. Trk Eitim Sisteminin

evrensel kltrden pay almas normal bir sretir; ancak bu kltr kendi z kltr

zerine ina ederken birtakm sorunlar yaamtr ve yaamaktadr. Bu balamda

Cumhuriyet Dnemi (1920-1950) Trk Eitim Sisteminin Felsefi Temelleri konulu

bu aratrma ile, Trk Eitim Sisteminin ama, ileyi ve uygulamalarna yn veren

felsefi anlaylarn, dier bir deyile Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sistemini

belirleyen politikalara temel tekil eden inan, ideoloji ve deer yarglarnn neler

olduu belirlenmeye alld. Gemite eitim uygulamalarna yn veren felsefi

anlaylarn tahlili ve eletirisi, mevcut eitim uygulamalarna ve eitim sorunlarnn

zmne rehberlik edecektir. Modern Trk Devletinin douunu simgeleyen

Cumhuriyet Dnemi, 1920-1950 yllar aras srete, tm kurumlarn ve dolaysylaeitim sistemini temeline ald ideolojik ve bilimsel anlaylar dorultusunda

dzenlemeye almtr. Bu sre, kendi iinde nemli tutarllk rnekleri

sunmasnn yan sra, gnmze kadar gelen eitim sorunlarnn elikilerini de

iinde barndrmas ynyle eitim tarihimizde zgn bir dnemdir. Bu aratrma ile

her ne kadar 1920-1950 yllar aras Trk Eitim Sisteminin temeline ald felsefi

anlaylar ortaya konulmaya alldysa da elde edilen bulgular, gnmze kadar

gelen baz eitim sorunlarnn kaynana da iaret etmesi bakmndan, gnmz

sorunlarnn zm iin de dayanak tekil edecek genel nermeleri iermektedir.

Yksek lisans tezi almam sresince bilgi ve deneyimlerinden yararlandm

danman hocam Do. Dr. Lokman ilingire en iten sayg ve teekkrlerimi

sunarm.

Krkkale2006 Gamze Glbahar


8/253

viii

NDEKLER

ONAY.ii

ZET.iii

ABSTRACT..iv

KSEL KABUL AIKLAMA....v

NSZ......vi

NDEKLER...........................................................................................viii

BLM I

GR..1

Problem Durumu....1Aratrmann nemi.......5

Problem Cmlesi........5

Alt Problemler...5

Snrllklar..5

Saytllar..6

Tanmlar..6

BLM II

LGL KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR...8

BLM III

ARATIRMA YNTEM.......15

BLM IV

BULGULAR VE YORUM......16

I. Birinci Alt Probleme likin Bulgular ve Yorum.16

A. Felsefe..16

1. Felsefenin Tanm ve Konusu..16

2. Felsefe ve Bilim...23

3. Felsefe ve Din......................27


9/253

ix

4. Felsefe ve Sanat...29

5. Felsefe ve Eitim.....29

a) Eitimin Tanm...29

b) Felsefe ile Eitim Arasndaki liki.....34

c) deolojik Balamda Felsefe ve Eitim.........35

d) Eitim Felsefesi...44

e) Felsefenin Eitime Katklar...47

B. Kltr ve Eitim..50

C. ada Kltrn Felsefi Temelleri.....53

1. Antik Yunan Felsefesi.........54

2. Helenizm ve Roma Felsefesi...613. Orta a Felsefesi................64

4. Rnesans Felsefesi.......66

5. On Yedinci Yzyl Felsefesi....72

6. On Sekizinci Yzyl Aydnlanma Felsefesi.74

7. On Dokuzuncu Yzyl Felsefesi ve Pozitivizm...79

D. ada Kltrn Eitimsel Temelleri.....84

1. Felsefe Ekolleri ve Eitim...........84

a)dealizm (lkclk) ve Eitim...........84

b) Realizm (Gerekilik) ve Eitim.....86

c) Natralizm (Doaclk) ve Eitim....88

d) Pragmatizm (Faydaclk) ve Eitim.....91

e) Varoluuluk ve Eitim.......96

f) Diyalektik Materyalizm ve Eitim.......99

2. Eitim Akmlar.100

a) Daimicilik (Deimezlik-Evrenselcilik)....100

b) lericilik (lerlemecilik).....102

c) Esasicilik (zclk-Temelcilik)....105

d) Toplumsal Yeniden Yaplanmaclk......108

e) Politeknik Eitim...110

f) Varoluuluk..112


10/253

x

II. kinci Alt Probleme likin Bulgular ve Yorum...114

A. slamiyet ncesi Trk Toplumunda

Eitimin Dayand Felsefi Temeller........115

B. slamiyet Sonras Trk Toplumunda

Eitimin Dayand Felsefi Temeller........117

1. slam nancnn Eitim Politikalarna Etkisi..117

2. Karahanllar Dneminde Eitim122

3. Seluklular Dneminde Eitim..127

4. Osmanllar Dneminde Eitim..131

a) Tanzimat Sonras Osmanl Devletindeki

deolojik Ortam ve Eitim....137

III. nc Alt Probleme likin Bulgular ve Yorum...155

A. Mill Mcadele Yllar (1920-1923)nda Eitim.....155

B. Cumhuriyetin lan Sonras (1923-1950)nda

Eitim Anlay ve Politikalar ......165

1. Atatrk Dnce/Kemalizm ve

Onun Eitim Anlay........168

2. Ebedef Atatrk Dnemi (1923-1938)...........174

a) Tevhidi Tedrisat Kanunu...183

b) Millet Mektepleri..185

c) Halkevleri..187

d) 1933 niversite Reformu..190

3. Millefsmet nn Dnemi (1938-1950)..195

a) Hasan Ali Ycelin Eitim Bakanl...196

b) Ky Enstitleri..198

BLM V

SONU VE DEERLENDRME.205

KAYNAKA.....234


11/253

ZET

Trkiye, 18. yzyldan gnmze dein sregelen evrensel kltre uyum srecinde;

dnya grn, tm kurumlarn ve dolaysyla eitim sistemini dzenlemeye alrken

birtakm kltrel atmalar yaamtr ve yaamaktadr. Modern Trk Devletinin douunu

simgeleyen Cumhuriyet Dnemi, 1920-1950 yllar aras srete makro sistemin tm

kurumlarn ve dolaysyla eitim felsefesini temeline ald ideolojik ve bilimsel anlaylar

dorultusunda dzenlemesi nedeniyle bu kltrel atmalara sistemli zmler aramas

ynnden kendi iinde nemli tutarllk rnekleri sunmasnn yan sra, gnmze kadar gelen

eitim sorunlarnn elikilerini de iinde barndrmas bakmndan Trk eitim tarihinde

zgn ve bir o kadar da tartmal bir dnemdir. Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sisteminin

Felsefi Temelleri konulu bu aratrma ile, her ne kadar 1920-1950 yllar aras srete Trk

Eitim Sisteminin temeline ald felsefi anlaylar ortaya konulmaya alldysa da, elde

edilen bulgular gnmze kadar gelen baz eitim sorunlarnn kaynana iaret etmesi

bakmndan, gnmz sorunlarnn zm iin de dayanak tekil edecek genel nermeleri

iermektedir. Ayrca aratrmada, Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sisteminin uzun bir

srecin sonucu olarak ortaya kmas nedeniyle, Trk eitim tarihi; Tanzimat (1839)a kadar,

Tanzimattan Cumhuriyet (1920)e kadar ve Cumhuriyet (1920-1950)ten sonra olmak zere

dnemde incelendi. Bu dnemlere ait belirli eitim anlaylarnn ve politikalarnn

irdelenmesi, eitim sisteminin bugnk kaynaklar ile mevcut eitim ve retim sorunlar

arasndaki ilikinin de daha yakndan grlmesini ve bu durumun btnlk iinde

deerlendirilmesini olanakl klacaktr. Betimsel bir aratrma yntemiyle ele alnan bu

almada, bulgulara, literatrde ulalabilen eserler ve kaynaklar incelenerek ulald.

ABSTRACT

Turkey, in the process of adapting to universal culture continuing from 18. century till

the present day has been surviving some cultural conflicts while organizing its world-view, its


12/253

institutions and therefore its education system. The Republic Period, which symbolizes the

birth of the modern Turkish State, the time between 1920 and 1950, as it has organized all

the institutions of the macro system and therefore its education philosophy throughout

ideological and scientific views forming its basis is a specific and disputatious period in the

Turkish Education History because it includes the conflicts of educational matters besides

presenting important coherence samples by looking for systematic solutions to these cultural

conflicts. Although in this The Philosophical Basis of Turkish Education System in The

Republic Period titled thesis, it is tried to work out the philosophical comprehensions taken

place in the basis of Turkish Education System between 1920 and 1950, the findings achieved

contains general proposals which can be helpful to solve the current matters by indicating the

sources of some educational problems coming to present time. Moreover, in this thesis,

because the Republic Period Turkish Education System came into being as a result of a long

process, the history of Turkish Education is examined in three separate periods: Until

Tanzimat (1839), From Tanzimat to Turkish Republic (1920) and the Republic Period (1920-

1950). Examining of specific education comprehensions and policies of these three periods

will enable to see the relation between the current education and instruction problems and

sources of current education system nearly and to assess this problematic completely. In this

thesis which is prepared by means of descriptive research method, the findings were achieved

by examining the works and books obtainable in the literature.


13/253

1

BLM I

GR

Bu blmde problem durumu, aratrmann nemi, problem cmlesi, alt

problemler, sayltlar, snrllklar ve tanmlar yer almaktadr.

Problem Durumu

Eitim sisteminin temeline ald felsefi anlay, eitimin amalarn ve

bylece yetitirilmesi gereken insan tipini belirlemekte etkili olmann yan sra ait

olduu toplumun siyasal grn de yanstmaktadr. Bylece bir toplumun eitim

sistemi ile siyasal sistemi arasndaki etkileme, temel alnan felsefi anlaya greyn bulmaktadr. Her toplumun, kendi hayat felsefelerine gre eitime her ada

farkl grevler ykledii bilinmektedir. Toplumlarn gereksinimlerinin artmas ve

deimesi, bilim ve teknikte meydana gelen gelimeler, kltrler aras etkileime ve

toplumlarn eitim sistemlerinde yeni araylara neden olmaktadr. Ekonomik,

bilimsel vb. alanlardaki srekli deiimler, sosyal yaanty ve buna paralel olarak

kltr de deiime zorlamakta; bu deiimlere en hzl bir ekilde uyum salayan,

deimeye ve gelimeye ak kltrler, eitimin ktlarndan da daha fazla pay

almaktadrlar. Bu bilince sahip kltrler, eitim anlaylarn da srekli olarak yeni

oluum ve durumlara uygun bir ekilde dzenlemekte ve son gelinen noktada bilgi

depolayan deil, srekli deimeye ve gelimeye ak, yaam boyu renmeyi

renen bireyler yetitirmeyi amalamaktadrlar. Eitimin ktlarndan maksimum

dzeyde faydalanma, eitime yn veren deer, anlay ve uygulamalarn eletirel

bir yaklamla gzden geirilmesini gerekli klmaktadr. Bylece yaplacak yeni

dzenlemelerle eitim sisteminin daha tutarl ve ilevsel olmas salanmaktadr.

Eitim, siyasi sisteme ekonomik, ideolojik ve siyasal girdiler salayarak

devletin varlnn srdrlmesine katkda bulunmaktadr. Toplumsal istek ve

gereksinimleri karlamak amacyla retilen ideoloji, doal olarak bir toplumda yer

alan sosyal, ekonomik, siyasi, kltrel gerekliin dnsel boyutunu

oluturmaktadr. Bu nedenle tm toplumlarda eitimin ierii ve amalar devletin

ideolojisi tarafndan belirlenmektedir. deolojinin eitim kurumlarndaki


14/253

2

etkinliinin genel olarak Rnesans Dneminde balad sylenebilir. Ulusallama

ve modern devletin kendi karlarn gerekletirmek iin ortak bir kltre sahip

bireylere olan ihtiyac, okullarn devlet tarafndan desteklenmesine neden olmutur.

Bylece siyasi yapda din yerine yeni ideolojiler hkim olmaya balamtr. Herideolojinin bir felsefi sisteme dayand sylenebilir. Ancak felsefe sorulara

evrensel yant ararken ideolojiler belli bir kesitteki siyasal, sosyal ve ekonomik

eylemlere yn verme abasndaki snfsal ya da grupsal inanlar yanstmaktadr.

Yani ideoloji felsefenin duygusal boyutta algland bir alan olarak analitik

dnme yerine eylemi temele almakta ve onun rasyonelletirilmesi ynnde

hareket etmektedir. deoloji, eitimsel amalarn girdi ve sonularn belirleyip

etkileyerek, toplumsal davran ve deerleri retip glendirmekte, bylece birey ve

toplumu, bilgi ve yetenek ynnden kendi btnl iinde olumasn

salamaktadr (Gke, 2000: 61-86).

Eitimin tanm, eski dnemlerde genellikle soyut ve pedagojik bir bak

asyla snrl kalm, buna karn toplumsal mcadelelerle sarslan modern

dnemlerde ise toplumsal ve siyasal koullar, eitim kavramnn tanmlanmasnda

belirleyici olmutur. Eitimi bilin, yeti, haz, zihin gibi daha ok felsefi ve

psikolojik alana denk den kavramlarla tanmlamalar, daha sonra yerini

toplumsallama, kltrleme, ideoloji, siyasal iktidar ve toplumsal snf gibi

kavramlarn kullanld, tarihsel ve toplumsal balam dikkate alan tanmlara

brakmtr (nal, 2004: 35).

Eitimin tanm felsefi grlere gre de deimektedir. dealizme gre

eitim, insann bilinlice ve zgrce Tanrya ulatrmak iin srdrd biteviye

abalardr. Realizme gre eitim, yeni kuaklara kltrel miras aktararak onlar

sosyalletirme srecidir. Pragmatizme gre eitim, kiiyi, yaantlarn ina yoluyla

yeniden yetitirme srecidir. Marksizme gre eitim, insan ok ynl eitme,

doay denetleyerek onu deitirecek ve retimde bulunacak biimde yetitirmesrecidir. Natralizme gre eitim, kiinin doal olgunlamasn artrma ve onun bu

zelliini gstermesini salama iidir (Snmez, 2002:31-32). Her eitim sistemi

temeline ald bu felsefi anlaylara gre kendisini hedef, ierik, eitim ve

deerlendirme durumlar ynnden dzenlemektedir. Felsefi anlaylara gre


15/253

3

yetitirilmek istenen insan tipi, eitim yoluyla biimlenmektedir. Bu ynyle

eitim, baz anlaylara hizmet eden bir ara olmaktadr.

Edinilmi bilgi veya dnya gr, bir eye erimenin arkasndaki yntem ve

prensipler olarak da tanmlanan felsefe, genel anlamda hayat alanyla, eitimle,inanla, ideolojiyle, bilimle ilgili anlaylarn deerlendirilmesi, kontrol ve

dzeltmesidir. Felsefe bunu mevcut bilgi ve uygulamalar zerinde sorgulayc,

aratrc, eletirel bir refleksiyonla yapmaktadr. Fakat felsefenin asl amac; dnya,

insan ve deerler hakknda genel-geer, temellendirilmi bir bilgiye erimektir. Bu

balamda felsefe; sosyal adalet ve eitlik, zgrlk ve bireysellik, demokratik bir

eitim, iyi ve baarl bir yaam gibi konularda temel taslaklar ortaya koymaya

almaktadr (ilingir, 2003: 20-23).

Felsefe; varlk, bilgi ve deerleri konu alarak bunlarn temel yapsn, ieriini

belirlemeye alrken eitimle iliki iinde olmaktadr. nsanlar bilinli bir ekilde

eitilebilmenin yolu neyin, niin retileceini bilmeyi gerektirmektedir

(Bykdvenci, 1991: 9).

*Eitim ve eitimin amac nedir?

*Kimler eitilmelidir?

*nsanlara ne veya neler; niin, nasl retilmelidir?

*Eitimde nemli olan mesleki eitim, insanlarn para kazanmalarn

salayacak bilgi ve becerilerin kazandrlmas mdr? Yoksa kltrel, liberal eitim,

yani insanlarn kiiliklerinin, bireyselliklerinin, zevklerinin gelitirilmesi midir?

*Eitim insanlar geleneksel deerlere uydurucu, toplumun varln uyum

iinde devam ettirici mi olmaldr; yoksa yaratc, yenileyici, icat m olmaldr?

(Arslan, 2001: 247) Bu sorular, ayn zamanda eitim felsefesinin temel

problemleridir.

lkemizdeki eitim uygulamalar, 18. yzyldan gnmze kadar, ada

anlay ve uygulamalar ynnde bir gelime seyri gstermektedir. Trk eitimininevrensel kltrden pay almas normal bir sretir; ancak bu kltr kendi z kltr

zerine ina ederken birtakm sorunlar yaamtr ve yaamaktadr. Trkiye,

evrensel kltre uyum srecinde dnya grn, tm kurumlarn ve dolaysyla

eitim sistemini dzenlemeye alrken yaad kltrel atmalarn zmn,

Cumhuriyetin ilanyla birlikte tek kltr yaratma abasyla btnletirmitir.


16/253

4

Modern Trk Devletinin douunu simgeleyen Cumhuriyet Dnemi, 1920-1950

yllar aras srete makro sistemin tm kurumlarn ve dolaysyla eitim

felsefesini temeline ald ideolojik ve bilimsel anlaylar dorultusunda

dzenlemesi nedeniyle kendi iinde nemli tutarllk rnekleri sunmasnn yansra, gnmze kadar gelen eitim sorunlarnn elikilerini de iinde barndrmas

ynyle Trk eitim tarihinde zgn ve bir o kadar da tartmal bir dnemdir.

Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sisteminin Felsefi Temelleri konulu bu aratrma

ile, her ne kadar 1920-1950 yllar aras srete Trk Eitim Sisteminin temeline

ald felsefi anlaylar ortaya konulmaya alldysa da, elde edilen bulgular

gnmze kadar gelen baz eitim sorunlarnn kaynana iaret etmesi bakmndan,

gnmz sorunlarnn zm iin de dayanak tekil edecek genel nermeleri

iermektedir. Ayrca aratrmada, Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sisteminin

uzun bir srecin sonucu olarak ortaya kmas nedeniyle, Trk eitim tarihi;

Tanzimat (1839)a kadar, Tanzimattan Cumhuriyet (1920)e kadar ve Cumhuriyet

(1920-1950)ten sonra olmak zere dnemde incelendi. Bu dnemlere ait belirli

eitim anlaylarnn ve politikalarnn irdelenmesi, eitim sisteminin bugnk

kaynaklar ile mevcut eitim ve retim sorunlar arasndaki ilikinin de daha

yakndan grlmesini ve bu durumun btnlk iinde deerlendirilmesini olanakl

kld. Betimsel bir aratrma yntemiyle ele alnan bu almada, bulgulara,

literatrde ulalabilen eserler ve kaynaklar incelenerek ulald.

Bu bilgilerin dorultusunda, lkemizde yaplacak eitim dzenlemelerine k

tutmak bakmndan yararl olaca dnlen bu aratrma ileCumhuriyet Dnemi

Trk Eitim Sisteminin eitim politikalarna temel tekil eden inan, ideoloji ve

deer yarglarnn neler olduu belirlenmeye alld. Gemite eitim

uygulamalarna yn veren felsefi anlaylarn tahlili ve eletirisi, bugn ve bundan

sonraki eitim uygulamalarna ve eitim sorunlarnn zmne de rehberlik

edecektir.


17/253

5

Aratrmann nemi

Koullar toplumsal kurumlar deimeye zorlamaktadr. Byle bir durumda

eitim de deiime zorlanmaktadr. Eitim sisteminin gerek bir deerlendirmesinin

yaplmas, eitime yn veren felsefi anlaylarn ve uygulamalarnn geerliliininne dzeyde olduuyla da ilgilidir.

Trkiyede eitim sisteminin felsefi temellerinin aratrlmas, byk lde

bugne kadar eitim uygulamalarna kaynaklk eden anlaylarn ne gibi sonulara

yol atnn tespitini de kolaylatracaktr. Olumlu ya da olumsuz sonularn tespiti

eitim sisteminin kendisini yeniden gzden geirip, dzenlemesinde faydal

olacaktr. Eitim sisteminin kendisini srekli gelitirmesi ve yeniletirmesi,

yaplacak olan bilimsel aratrmalara nderlik edecektir. Bylece eitimin siyasal

ve ekonomik yapya da nemli girdiler salayaca kesindir.

Yaplan aklamalar dorultusunda, Cumhuriyet Dnemi (1920-1950) Trk

Eitim Sisteminin Felsefi Temelleri konusunda yaplan bu alma, eitim

sistemimizin yeniden ekillendirilmesine k tutmas bakmndan nemli

grlmektedir.

Problem Cmlesi

Cumhuriyet Dnemi (1920-1950) Trk Eitim Sisteminin felsefi temelleri

nelerdir?

Alt Problemler

1. ada kltrn ve eitimin felsefi temelleri nelerdir?

2. Cumhuriyet ncesi dnemde, lkemizdeki eitim uygulamalarna kaynaklk

eden felsefi anlaylar nelerdir?

3. Cumhuriyet Dnemi (1920-1950) Trk Mill Eitim Sisteminde izlenen

politikalar ve bu politikalara temel tekil eden felsefi dnceler neler olmutur?

Snrllklar

Bu aratrma;

1. Mill Eitim Bakanl dkmanlar, Trkiye Byk Millet Meclisi

tutanaklar, ura kararlar, anayasal metinler, makro boyutta eitim sisteminin


18/253

6

yapsnda meydana gelen deimeleri konu edinen eserlerin genel olarak felsefi

boyutta deerlendirilmesiyle,

2. Ulalabilen ilgili, mevcut basl kaynaklarla ve bu kaynaklarn incelenip

yorumlanmasyla snrldr.

Sayltlar

Bu aratrmann temel sayltlar unlardr:

1. Eitim sisteminin dayand felsefi dnceler, eitim dzenlemelerinin

ynn ve niteliini belirlemektedir.

2. Eitim sisteminin gelimesi, eitime temel tekil eden anlay ve

uygulamalarn tarihsel srecinin irdelenmesiyle byk lde yn bulacaktr.

3. Aratrma konusunun yakn tarihi kapsamas, birinci dereceden kaynaklara

ulamay salayacak ve sz konusu kaynaklardan eitim sistemi dzenlemeleri ile

elde edilecek bilgilerin somut olmas, aratrmann geerlik ve gvenirliini

artracaktr.

Tanmlar

Eitim: Bireyin davrannda kendi yaants yoluyla kastl olarak istendik

deime meydana getirme sreci (Ertrk, 1972: 12).

Felsefe:

1. lkece zerinde dnlmesi olanakl btn her eyi dnen, varolan her

eyi btn ynleriyle sorgulayan alabildiine ok ynl bir aratrmalar btn

olarak, hem bilginin hem de yaam bilgeliinin peinde koma etkinlii (Gl

vd. 2003: 533).

2. Hayat alanyla ve eitimle, inanla, ideolojiyle, bilimle ilgili anlaylarn

eletirisi, kontrol ve dzeltmesi (ilingir, 2003: 20).

Eitim Felsefesi: Bir btn olarak eitimin doasn, zn, amalarn,kapsamn ve ieriini aratran; gerek retici gerek renici asndan ideal bir

eitim ortam iin gereken eitim ii ya da eitim d koullarn neler olduunu

ortaya koyan; Sokratesi eitimden varoluu eitime dein eitim srecinde

kullanlan belli bal yntemleri irdeleyen; eitimbilimde sorular ve yantlar

sorgulayan; renme ile retme eylemlerini zmleyerek eitimin hangi


19/253

7

amalara ulamakla ykml olduunu belirginletiren; eitimin, ilkece, hangi

koullar altnda olanakl olduunu akla kavuturan; eitimin getirileri ile

gtrlerini soruturan; eitimin belli bir ideolojinin sesi olmaktan nasl

kurtarlabilecei stne dnen; eitim srecinde reticinin rencilere salt bilgidnda hangi yeti ve becerileri kazandrmakla ykml olduunu soruturan;

eitim srecini btn ynleriyle dizgeli bir biimde anlamaya, bu srecin

olabildiince iyiletirilmesine ynelik katkda bulunmaya alan felsefe dal

(Gl, 2003: 455).

deoloji: Siyasal veya toplumsal bir reti oluturan, bir hkmetin, bir

partinin, bir grubun davranlarna yn veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, din,

moral, estetik dnceler btn (Tke Szlk, 2005: 936).

deoloji-Felsefe-Eitim ilikisi: Her ideolojinin bir felsefi sisteme dayand

sylenebilir. Ancak felsefe sorulara evrensel yant ararken, ideolojiler belli bir

kesitteki siyasal, sosyal ve ekonomik eylemlere yn verme abasndaki snfsal ya

da grupsal inanlar yanstrlar. Yani ideoloji felsefenin duygusal boyutta

algland bir alan olarak analitik dnme yerine eylemi temele alr ve onun

rasyonelletirme ynnde hareket eder. deoloji, bireysel ve toplumsal eylemlere

ortak amalar yaratmak iin felsefeden kurama tm dnce sistemlerini duygu

boyutunda kullanarak insanlara dnce ve eylemleri iin sosyal haritalar yaratp,

onlar belirledii harita iinde hareket etmeye ynlendirip koullandrr. Eitim

kurumlar, belirtilen ideolojik sosyal haritalarn yaratlmasnda en etkili kurum

olarak igrr. Dolaysyla eitimsel amalarn girdi ve sonularn belirleyip

etkileyerek, toplumsal davran ve deerleri retip glendirir, bireylerin ve

toplumun bilgi ve yeteneklerini kendi btnl iinde oluturur (Gke, 2000: 85).


20/253

8

BLM II

LGL KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR

ztrk,Eitim Sosyolojisi adl eserinde kltr ve eitimle ilgili olarak unlar

belirtmitir:

Bir toplumda kltr, bir kuaktan dierine eitim yoluyla aktarlr. Kltr,

eitim yoluyla bir kuaktan dierine deitirilerek, zenginletirilerek aktarlr.

nk toplumlar srekli olarak ilerlemekte ve deimektedir. Kltr, ayn zamanda

btn insanlarn ve uluslarn ortak rndr. Doal olarak, her ulusun kendine zg

bir kltr vardr; fakat bu ulusal kltr hem teki ulusal kltrlerin, hem de btn

insanln rn olan evrensel kltrn etkisi altndadr. Kendisi de bu kltrlerietkilemektedir. amzda bu etkileim giderek younlamaktadr. Gnmzde

kltr; teknik, bilimsel ve sosyal gelimelerin doal bir sonucu olarak gittike

evrensel bir nitelik kazanmaktadr. Fakat bu gelimeye, bu evrensellemeye ramen

yine de her toplumun kendine zg bir kltr vardr ve var olmaya da devam

edecektir. Tam ve eksiksiz kltr denilince din, sanat, bilim ve ekonominin

drdnn bir araya gelerek bir btn meydana getirmeleri anlalr. Ama tarihin

eitli alma dnemlerinde insan hayatnn rl gzden geirilecek olursa,

uluslarn ya da bireylerin hayatnda bunlardan birinin ya da birkann n planda yer

ald grlr. rnein Dou kltrne daha ok dinin, Eski Yunan kltrne

sanatn, Roma ve Bat Avrupa kltrlerine ekonomi, teknik ve bilimin, Amerikan

kltrne de ekonomi ve tekniin egemen oluu bunu aka gsterir (1993: 69-

133).

Akyz ise Eitim Sosyolojisinin Temel Kavram ve Alanlar zerine Bir

Aratrma adl eserinde kltrle ilgili u grlere yer vermitir:

ounlukla bilimsel, teknolojik, ekonomik deimeler karsnda manevi

kltr unsurlar (ideolojiler, zihniyetler, gelenekler), engelleyici bir mahiyet

gsterirler. Kltrel boluk veya gecikme dediimiz olayn esas da burada

bulunmaktadr. Eer eitim, manevi kltr unsurlarn, maddi kltr alanndaki

deimeler dorultusundaki bir farkllamaya zorlarsa bu boluk ksa zamanda

kapatlabilir. Fakat burada kullanlan ller ve gsterilen tavrlar ok nemlidir.


21/253

9

nk manevi kltr hayatnda planlanan radikal deimeler, eitli buhran ve

bunalmlarn domasna sebep olabilir. Osmanl dneminde yaplan baz slahat

hareketlerinin dourduu tepkileri hatrlamak gerekir (2001: 280).

Bilhan, Eitim Felsefesi Kavram zmlemesi adl eserinde, sezgilerdengeree, kuramlardan bilimsel verilere ve bunlardan teknik uygarla geiin,

alarn ok uzun srelerdeki zihinsel birikimlerinin sonucu olduunu belirtmitir

(1991: 16).

Gkberk, Felsefe Tarihi adl eserinde Bat kltrnn Orta an skolastik

anlayn ykp, yeni bir kltr nasl ina ettiini ve zenginletirdiini u szlerle

belirtmitir:

Rnesans, nce Antik an deerlerini, gerek biimleriyle ortaya koymak

iin Orta an eklentilerinden temizlemeye almtr. Ancak zgrln arayan

Rnesans Antik a dncesine hep klece balanp kalmam, bu dnceyi yeni

bir dnya anlayna varmak iin bir dayanak olarak deerlendirmitir. Nitekim

Antik an byk okulunda yetien Rnesans dncesi yava yava olgunlaarak,

sonunda kendine zg, bamsz bir dnya grnn izgilerini belirtmeye

balamtr (1980: 249).

Abay, Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim Sisteminin Sosyal Btnlemeye

Etkileri adl doktora tezi aratrmasnda, sosyal btnlemenin malzemesinin kltr,

vastasnn da eitim olduunu; eitimin bir yandan kltrn paralarn ileyerek

zenginletirirken bir yandan da bunlarn ilikisini salayan vastalar glendirdiini

ve uyumlu bir sistem hline gelmelerine yardmc olduunu belirtmitir (1993: 57).

Gke, Deime Srecinde Devlet ve Eitim adl eserinde, devletin siyasi,

ideolojik ve ekonomik gleri arasnda etkin bir karlkl bamllk olduunu; bir

oluum durumu olmas nedeniyle eitimin toplumsal deimenin, gelimenin ve

ilerlemenin itici gcn oluturduunu belirtmitir (2000:2).

nal, Eitim ve ktidar adl eserinde, toplumsal evrenin gerek okul iindegerekse okul dnda ortaya kan ideolojik etmenleri yansttn; egemen ya da

resm ideolojinin baar ltyle belirlenen g/iktidar, saygnlk ve stat, sadece

eitsel amalar deil, retmen ve renci davranlarn da biimlendirdiini

belirtmitir (2004: 50).


22/253

10

Snmez, Eitim Felsefesi adl eserinde eitim sistemi kurulurken nceliin

hedeflere verildiini, hedefler konusunda bir karara varabilmek iinse, felsefeye ba

vurmann zorunlu olduunu belirterek u grlere yer vermitir:

Felsefe, eitimin hedeflerinin belirlenmesinde lt grevini yerinegetirmektedir. Eitim; ekonomik, toplumsal ve politik sistemlerin bir alt sistemi

olduundan eitimle bu sistemlerin dayand felsefenin ayn olmas gerekmektedir.

nk eitim sistemi, ekonomik, toplumsal ve politik hedefleri her vatandaa

kazandrma, toplumu ve bireyi bu hedefleri gerekletirecek nitelikte yetitirmek

zere oluturulmutur ve varln ancak byle koruyabilir. Btn alanlardaki

gelimeleri ve bilgi birikimini, eitim iin eletirici bir yaklamla deerlendirmede,

i tutarllk asndan denetleyip yeni bir kavramsal ereve oluturmada felsefeden

yararlanlmaldr. Bylece yeni ve tutarl bilgilerin nda eski teori ve

uygulamalar gzden geirilebilir. Bu srecin sonunda, yanllar dzeltilebilir,

eksikler tamamlanabilir. Bunun yannda yeni teoriler ortaya konabilir. Bu tr bir

yaklam, eitim sistemini yneten yetkili ve sorumlu kii ve kurululara, sistemi

eletirip deerlendirmek, yeniden kurmak, onarmak vb. alardan btncl bir

yaklam salayabilir; nk felsefe, gerei btnyle temellendirmeye dayal bir

ba kurma srecidir (2002: 44-50).

Bykdvenci, Eitim Felsefesi adl eserinde, eitimin deerlerle ilgili

olduunu; ne retilecei, kime retilecei ve nasl retilecei konusundaki

deer yarglarnn eitimin zn ve eitimcinin temel konusunu oluturduunu

belirtmitir (1991: IX).

ztrk, Eitim Felsefesi adl eserinde, eitim ve retimin ocuun dinamik

gelimesini salayan insanla doa arasnda aktif bir abaya dayandn, bunun da

kaynan sosyal verasetin deneysel olarak srekli gelimesinde olduunu


ilingir, Niin Felsefe? adl eserinde felsefecinin, gnlk magazinyorumculuuna yeltenmeksizin, iinde yaad devir ve topluma, kamuoyunu

yakndan ilgilendiren olaylara kar duyarl olmak zorunda olduunu; onun ancak

bu erevede sosyal adalet ve eitlik, zgrlk ve bireysellik, iyi ve baarl bir

yaam vb. konularda temel taslaklar ortaya koyabileceini belirtmitir (2003: 22-

23).


23/253

11

Binbaolu, Eitime Giri adl eserinde u grlere yer vermitir:

Eitim felsefesi, eitim sorunlarn inceleyerek bunlar belli ama, ilke ve

yntemleri bakmndan uyumlu birer btn hline getirmeye alan ve mevcut

uygulamalar da bu alardan eletiren almalarn tmdr. Burada belli ama,ilke ve yntemler szleri ile kastedilen, eitimin uyguland kltre egemen ve

uygun olan ama, ilke ve yntemlerdir ki, kaynan toplumdan, toplumun yasa

dzenleyicileri, dnr ve yneticilerinden alr. Bunlarn ortaya koyduklar ama,

ilke ve yntemler, uygulayclarn anlay ve uygulamada tuttuklar yntemlerle

geliir. Eitim felsefesi lkeye egemen olan genel felsefe dorultusunda geliir.

Eitim felsefesi, mevcut kltr deerlerinden, eitimcilere egemen olan pedagoji

kltrnden, yasalardan, programlardan, eitimin amalarndan, eitim

dnrlerinin fikirlerinden, siyasi nderlerin grlerinden karlabilir (1988: 48-

49).

Binbaolu, yine ayn eserinde, Trk Eitim Sisteminin uzun bir gelimenin

rn olarak ortaya ktn; eitim tarihimizi Tanzimata kadar, Tanzimattan

Cumhuriyete kadar ve Cumhuriyetten sonra olmak zere dnemde

incelenebileceini; bu dnemlere ait belirli zellikleri irdelemenin bugnk eitim

sisteminin kaynaklar ile mevcut eitim ve retim sorunlar arasndaki ilikiyi de

daha yakndan grmeyi ve bir btn iinde deerlendirmeyi olanakl klacan


Arat da, deolojik Balamda Din-Bilim-Felsefe adl makalesinde, Trkiyenin

iinde yaad kimlik bunalmn ve zmn genel olarak u szlerle

belirtmektedir:

inde yaadmz yzyl, artk gemiin khnemi kalplarndan ve deer

yarglarndan kendisini kurtarp Dounun ve Batnn ortak bilgeliklerini zgrce

zmseyen yeni bir insann douunu bekleyen bir dnem olduu iin, allm

dnce kategorilerini amaktan, belli kalplarn dna kmaktan ekinmeden tmdeerleri yeniden ele almak, bunlarla hesaplamak ve yerlerine yenilerini nererek

yz elli yl akn sredir sanclarn ektiimiz kimlik bunalmn zmek gerekiyor

(2001: 156).

Tanilli, Nasl Bir Eitim stiyoruz? adl eserinde Trk Eitim Sisteminde,

Tanzimatla birlikte balayan Bat tarz yenilikler sonucu, medreseler yannda


24/253

12

modern okullarn aldn; bylece medreseden ve modern okullardan kan,

yaam anlaylar ve eitimleri birbirine uymayan iki kuan, imparatorluun

yenilik yllar boyunca yan yana ama birbirine dman olarak yaadn;

eitimdeki bu ikililiin Cumhuriyetin medreseleri kapatmasyla son bulduunubelirtmitir (1996: 33).

lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi adl eserinde, Trk eitiminin

gerileyiinin nedenini yle aklamtr:

Osmanl diyebileceimiz 13-19. yzyllar arasndaki Trk kltr mimarlk,

iir, vb. alanlardaki gelimeye ramen 16. yzyldan itibaren Bat kltrnn bilim

ve felsefede kazand byk ilerlemeleri izleyememesi yznden geri kalmtr;

bylece slam medeniyeti 8-11. yzyllardaki mspet bilim seviyesini muhafaza

edememi, Batnn bu alanda lk a ve Orta a bilim seviyesiyle llemeyecek

yeni keiflerinden uzak kalm, eski slam eserlerinin bile ancak haiyelerini,

erhlerini yazmak, bazlarn da yarm olarak Trkeye evirmekle yetinmitir;

bilim alanndaki kapallk felsefede de kapall dourmutur (2001: 43).

Bagz, Trkiyenin Eitim kmaz ve Atatrkadl eserinde, Cumhuriyetin

ilk yllarndaki eitim anlay iin unlar belirtmitir:

Daha nceki devirlerde eitimin ve eitimcilerin karlat glkler aynen

Trkiye Cumhuriyetine de gemiti. Bunlar yalnz okul ve retmen eksiklii,

eitime harcanacak parann ktl deildi. Memlekette kurulan eitim sistemi,

bunun temelinde yatan eitim felsefesi ve anlay II. Merutiyet aydnlar ve

idarecileri tarafndan Trkiye Cumhuriyetine tanmt (2005: 89).

Topses, rgt ve Ynetim Sreleri Asndan Osmanl-Trk ve Cumhuriyet

Dnemleri Eitim Sistemlerinin Felsefi Temelleri adl uzmanlk tezi aratrmasnda

u grlere yer vermitir:

Osmanl Trk Eitim Sistemi de Cumhuriyet Dnemi ve sonrasnda nemli

yapsal ve ama deiikliklerine sahne oldu. Osmanl dneminde merkezi bir yapyadntrlmek istenen eitim sistemi, kendi i ve yapsal btnln hibir zaman

koruyamad. Skolastik, pozitivist, eklektik, elitist vb. eitim felsefelerinin belki her

birini kendinde barndrrken idealist eitim anlaynn tipik zelliklerini hep tad.

Cumhuriyet sonras eitim sisteminin de bu niteliklerden ayr olduunu sylemek

olduka gtr. Cumhuriyet ideolojisinin laik, cumhuriyeti, halk, devleti


25/253

13

ilkelerinden k alan sistemlerin zellikle varlk ve bilgi ynnden kuramsal

zmlemeleri yapldnda tutarszlk ve geersizliklerini gzler nne sermek

olanakldr (1982: 8).

Gven, Trkiyede 1950-1980 Yllar Arasnda rgn Eitimde YapsalDeime ve deoloji Arasndaki likiler adl doktora tezi aratrmasnda, btn

eitim kurumlarn ekonomik, idari ve eitimsel olarak bir at altnda

toplanmasnn ancak Cumhuriyet Dneminde gerekletiini; bu dnemde retim

kurumlar ile yeni oluturulan devrim ve kurumlarn ideolojisinin deiik yollarla

yerletirilmeye alldn; eitim kurumlarnn tam bir cumhuriyeti yetitirmeyi

hedeflediini belirtmitir (1988: 76).

Sakaolu, Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi adl eserinde, 1950-1960 yllar

arasn yle deerlendirmitir:

Demokratik bir devrimle balayp asker bir ihtilalle kapanan bu dneme,

eitime balanan umutlarn snd, demokratik eitimin yaygnlamas

beklenirken yeni yeni kkleen eitim felsefesinin terk edilip bir mdr bir mhr

ciddiyetsizliinin balatld, oy kayglaryla plansz ve hesapsz okullarn ald,

buna karlk iyiletirilmesi yoluna gidilmeyerek Ky Enstitlerinin kapatld

yllar olarak bakmamak gtr. Otuz yldan beri oluturulan salam temel ve eitim

gelenekleri yozlamay nledii gibi saduyulu kimi bakanlar ve yneticiler de her

eye ramen birok ilkeyi yaatabilmilerdir (1992: 111).

Ylmaz, Sistemci Yaklamn Felsefe ve Eitim Grleri Asndan Trk

Eitim Sisteminin Deerlendirilmesi adl doktora tezi aratrmasnda u sorulara yer

vermitir:

Eitim sistemimizin sorunlarnn kkleri, bu zamana dek sregelen ra

toplantlar ya da reform kararlar dnda bir yerde mi aranmaldr? rnein en

genelde eitim politikalarnn oturtulduu, aslnda mill eitim kavramnn ilemini

oluturmas gereken temel bir Trk eitim kuram ya da felsefesinin henzkuramlatrlamam olmasnn, eitim sisteminin mevcut sorunlu yapsnda bir pay

var mdr? (1997: 157).

Akyz, Trk Eitim Tarihi adl eserinde, eitim tarihimizde ezberciliin

yzyllarca bir retim ve renim yntemi olarak benimsendiini, II. Merutiyet

Dneminde bu yntemin olumsuz ynlerinin fark edilip ksmen sarsldn,


26/253

14

Cumhuriyet Dneminde kaldrlmaya allsa da uygulamada tmyle ortadan

kaldrlamadn ve bu durumun eitim tarihimiz boyunca bir sorun olduunu,

gelimeyi nlediini belirtmitir (2004: 385-386).

Oktay, 21. Yzylda Yeni Eilimler ve Eitim adl makalesinde u grlereyer vermitir:

20. yzyl kendisinden nceki dnemlerde balam olan sosyal ve siyasal

olaylarn bir bakma sonularnn alnd ya da tamamland bir dnemdir. Daha

nceki dnemlerde balayan bilimsel gelimeler 20. yzylda artarak devam

etmitir. Bilimsel bulularn sonucu olarak ortaya kan teknoloji rnleri insan

hayatn byk lde etkilemitir. Teknoloji aracl ile bilgiye ulamak

kolaylarken, bilgiye ilk sahip olan ve onu kullanabilir hale getiren, dierlerine

gre avantajl duruma gelmitir. Eski dnemlerin en deerli insan tipini oluturan

ok bilen insan, yerini bilgiyi gerektiinde nerede, nasl bulabileceini bilen insana

brakmtr. Yine alar boyu bilginin deimez ve kalc olduuna inanan insan

tipi, yerini bilginin ksa zamanda deiip eskidiini bu nedenle srekli yeni bilgiler

peinde kendini durmadan gelitirmeye alan insan tipine brakmtr (2001: 15-

17).


27/253

15

BLM III

ARATIRMA YNTEM

Yntem bir amaca ulamak ya da bir problemi zmek iin tutulan yol

demektir. Yntem iyi seildii ve uyguland taktirde daha ksa zamanda

amalanan hedefe ulamak mmkn olur. Aratrma yntemleri amaca, kullanlan

veri toplama ve zmleme tekniklerine; deikenleri kontrol edebilme derecesine,

veri kaynaklarna, evresine, dzeye ve zamana gre adlandrlmaktadr. Bir

aratrmada hangi yntemlerin kullanlaca aratrlacak konuya, probleme ve

olanaklara baldr (Kaptan, 1998: 45-46).

Bu aratrma betimsel bir aratrmadr. Betimsel aratrma olaylarn, objelerin,

varlklarn, kurumlarn ve eitli alanlarn ne olduunu aklamaya alr.

Betimleme aratrmalar, mevcut olaylarn daha nceki olay ve koullarla ilikilerini

de dikkate alarak bu koullar arasndaki etkileimi hedef alr (Kaptan, 1998: 59).

Bu aratrmada literatrde ulalabilen eserler ve kaynaklar incelenerek elde

edilen bulgular dorultusunda alt problemler yantlanmaya allmtr. Aratrma

raporunun yazmnda alt problemler tek tek ele alnm, konuyla ilgili bulgulara alt

balklar hlinde yer verilmitir. Elde edilen bulgular yorumu ile birlikte ele

alnmtr. Aratrma, yeni bilgiler retmek amacyla gemiin tenkid bir bak

asyla incelenmesi, analizi, sentezi ve rapor edilmesi srecini kapsamaktadr.

Cumhuriyet Dnemi (1920-1950) Trk Eitim Sisteminin felsefi temellerinin

deerlendirilmesi iin literatr taramas yaplmtr.


28/253

16

BLM IV

BULGULAR VE YORUM

Bu blmde alt problemler ele alnmakta ve yantlanmaktadr. Konuyla ilgili

bulgulara alt balklar hlinde yer verilmekte ve yorumlanmaktadr.

I. Birinci Alt Probleme likin Bulgular ve Yorum

Birinci alt problem, ada kltrn ve eitimin felsefi temelleri nelerdir?

biiminde ifade edilmiti. Trk Eitim Sisteminin adalama srecinde yaad

kltr ve eitim sorunlarnn analizi boyutunda bu alt problem, aratrmann daha

iyi anlalmas bakmndan ve aratrmaya btnsel bir bak asyla bakmak

ynnden, kavramsal ve kuramsal ereve nitelii tamaktadr.

A. Felsefe

1. Felsefenin Tanm ve Konusu

Felsefe kavramnn anlam, zellik ve kapsamnn aklanmas, bu aratrmada,

hem ada kltrn dinamiklerinin, hem de Trk Eitim Sisteminin felsefi

temellerinin deerlendirilmesinde hangi bak asyla hareket edileceini ortaya

koyacaktr.

Felsefe nedir? Aristotelesin nl yapt Metafizik, Btn insanlar doal olarak bilmekisterler. cmlesi ile balar. Yine Aristotelese gre insanlarn duyularn kullanmaktan,rnein grmekten, iitmekten vb. duyduklar zevk bunun en ak kantdr. Gerekten deinsan insan yapan en nemli zelliklerden biri herhalde onun kendisini evreleyendnyay, iinde yaad toplumu, gemiini ve btn yanlar ile bizzat kendisini tanmakve bilmek istemesidir (Arslan, 2001: 13).

nsann, evrenin ileyii srasnda aklayamad, anlayamad ve engel

olamad durumlarda duyduu hayret ve aknlk onu; dnmeye, akli izahlar

yapmaya, aratrmaya ve bilmeye zorlamtr. Tecrbeyle edinilen bilgilerden

pheye dlmesi, insann hibir eyi dorudan kabul etmemesine, eletirici

dnceye tbi tutmasna neden olmutur. phe, insan dnmeye ve aratrmaya


29/253

17

sevk etmitir. Bylece felsefe, insann akl vastasyla dnyay ve evreni anlama ve

aydnlatma abasyla domu ve gelimitir (Ergn, 1999: 10).

Sistemli olarak felsefenin ortaya k, Eski Yunanda, yaklak olarak 2500

yl ncesine dayanmaktadr. Yunanca philosophia (felsefe) szc, philia vesophia szcklerinin birleiminden olumutur. Philia sevgi, sophia ise bilgi,

bilgelik anlamna gelmektedir Felsefe, philosophiann Arapada ald biimdir.

Philosophia bilgiyi, bilgelii sevme demektir (Gl vd. 2003: 532). Kelimenin kk

anlamnda iaret ettii gibi felsefe, bilginin (Yunancas episteme) veya bilgeliin

kendisi, ona sahip olma iddias deil, bilginin, ancak bundan ok daha zel olarak

bilgeliin (Arapas hikmet) sevgisidir. Bilgelik, en basit anlatmyla insan

hayatnn anlam ve deerine ilikin derin bilgidir. Bilgelik, kendisine sahip olana

mutluluk ve kurtulu salayaca, hayatna anlam ve deer kataca varsaylan

anlaml ve deerli bilgidir (Arslan, 2001: 18).

Gkberk, felsefenin Antik Yunanda nasl ve niin doduunu u szlerle

aklar:

Yunan kltryle onun izinde yryenlerin dnda kalan kltrlerde, hi olmazsafelsefeye benzer bir eyler yok muydu? Elbette vard. nk hangi kltr basamandabulunursa bulunsun her toplumun, bir yandan birtakm din tasarmlar mitoslar,efsaneleri br yandan da birtakm bilgileri vardr. Bu mitoslar, bilinsiz olarak al anve yaratan kolektif hayal gcnden domadrlar; gelenekle kuaktan kuaa geerler ve

bunlarn kkenlerinin Tanrda olduuna inanlr. Bu nedenle bunlara olduklar gibiinanlr. Sz geen bilgiler ise tek tek kiilerin veya kuaklarn grglerinden, pratikamalar bakmndan doa zerinde durup dnmelerinden meydana gelmitir. Bu pratikbilgiler insana varln ilgilendiren birtakm doa olaylarna az ya da ok egemen olmakolanan salarlar.

Sz geen mitoslarda: Bu evren nereden gelip nereye gidiyor?, Bu dnyada insannyeri ve yazgs nedir? sorularna, bu en son sorulara bir cevap vardr. Bu cevaplar daolduklar gibi benimsenirler, bunlara bir kuku duymadan inanlr, bunlar yalnz inankonusudurlar.

Ancak bir yerde ve bir zamanda yle bir an gelir ki, bu yantlar insan artk kandramazolurlar. nsan son sorular zerinde artk kendisi de dnmeye balar; din ile geleneinverdii yantlarla yetinmeyip bilmek, anlamak istediine kendi akl ile, kendi grgleriyleulamaya alr. te o zaman insann kendi bulduklar ile dinin, gelenein sunduutasarm arasnda bir atma balar; o zaman insan dinin aklamalar karsnda eletiricibir duru alr; bunlara gz kapal inanmaz olur. Bunlarn dorusunu, erisini ayrmaya,eletirmeye koyulur.

Pratik bilgiler bakmndan da durum byledir: Burada da yle bir an gelir ki insan, aklnve grglerini yalnz varln ayakta tutmak iin gerekli pratik-teknik bilgiler edinmekyolunda kullanmakla yetinmez olur; yanz bilmek iin de bilmek ister. Bylece pratiinstnde teori ykselir, dolaysyla bilime varr. te felsefe, byle bir anda, byle birdurumda domutur.


30/253

18

sadan nce 6. yzylda Yunan kltr, gerekten de byle bir durum yaamtr. Buyzylda Yunanllar iin kutsal gelenek a kapanmaya yz tutmutu. Din ve geleneinizdii dnya gr sarslm, bunun yerini tek kiinin kendi akl ve kendi grgleriylekurmaya alt bilime dayanmak isteyen bir tasarm almaya balamt. te felsefeninadn da, kendisini de 6. yzyln Yunan kltrndeki bu gelimeye borluyuz (1980: 11-12).

Gkberk (1980: 13-14), lk a sonlarnda Yunan felsefesini Doudan gelen

etkilerden tretmek denemelerinin yapldn, Yunan felsefesinin kknn

Douda olduu savnn yayldn, fakat bunlarn temelsiz birtakm bilgilere

dayandn ve varlklarn yaps zerine zgr bir dnce olan Yunan felsefesinin

Dou dinlerinden alnma eitli tasarmlarla aklanamayacan belirtmitir: lk

a Yunan dnrlerinin birtakm bilgileri Doudan, rnein geometri bilgilerini

Msrllardan, astronomi bilgilerini Babillilerden almlardr. Fakat Msr geometrisi

pratik-teknik gereksinimlerden, Babil astronomisi ise din-pratik ihtiyalardan

domutur. Yunanllarn byk baars, Msrllarn para para bilgilerinden bir

sistem gelitirmek, yalnz teknik nitelikte olan bilgilerinden teorik bir bilim

yaratmak; Babillilerin pratiin emrindeki dank gzlem gerelerinden

gkyznn bilimsel bir grnn izen bir teori kurmalar olmutur.

Yunanllar doruya ve bilgiye, dorunun ve bilginin kendisi iin ynelmi olan birbilimin, bir felsefenin ilk yaratclardr. Byle bir eyi de bilgiye, bilginin kendisi iinulamak istemeyi Eski Dounun hibir yerinde bulamyoruz. Eski Dou kltr, bilgiile ya din bakmdan ya da teknik bakmdan ilgilenir.

()lk ada Filozof tipini de yalnz Yunanistanda bulabiliyoruz. Bir yandan hayatnn enyksek ereini bilgide bulan, bilmek iin yaayan, dier yandan edindii bilgileriyaamasna temel yapmak isteyen filozof tipi yalnz Yunanistanda var. Bir Thales, birProtagoras, bir Empedokles byle bir insan iin tipik rneklerdir. Eski Dou kltrlerininhepsinde bulunan bir kurum, Tanr ile kul arasnda araclk eden, dolaysyla da gizli,esrarl birtakm glere sahip olduuna inanlan kapal rahipler kast, Yunanistandahibir zaman olmamtr. Burada din adam yerine aratrcy, dnr buluyoruz. Budnr tipi de byk bir saygnn konusudur. Pythagoras ve bakalarnda grdmzgibi, bu dnrlerin ad, zaman zaman -baka uluslarn peygamberleri- ermileri gibi birefsaneye brnr. Bu dnrler, hi olmazsa balangta okul ile akademi arasnda birey olan bir evrenin arlk merkezidirler. Burada retmek ve renmek, birliktebilimsel almalar yapmak iin birleilmitir; bu evreler birer bilim dernei, birer bilimtarikat gibi bir eydirler. Bu dnemin dnrleri, siyaset alannda da nder roln

oynarlar. Balangta bulduumuz bu filozof tipinden sonra yava yava bir yandanhayattan ok kendi dnce dnyasna evrilmi olan bir bilgin, bir aratrc, bir derleyicitipi-Anaxagoras, Demokritos, en sonra da Aristoteleste grdmz gibi-; dier yandanda daha ok hayata ynelmi bir paratik filozof, bir yaama sanats, bir eitici tipigelimitir. Sokrates, bu tipin btn lk a iin en byk rnei olacaktr. Yunanfelsefesinin ancak son dneminde Batnn bilimi ile Dounun din kltlerininkarlatklar bu dnemde daha ok din cokusu ile dolu, kurtuluu tleyen tipigryoruz.()


31/253

19

Bugnk anlamnda bilim ve felsefenin beiinin Eski Yunanistan olduunu dnrsek,Yunan felsefesinin byk nemi kendiliinden belli olur. Yunan dncesi, bilim vefelsefeyi yaratan zellii ile sradan bir tarihi aratrmann konusu deildir. Avrupakltrnn, btn Bat kltr evresinin kurucu dncelerinin, bugne kadar sregelenbalca ilkelerinin kayna buras olduu iin zerinde nemle durulmaya deer.

Yalnz pratie yarayan bilgileri toplamakla, yalnz din gereksinmesini besleyen hayalgcyle ykl tasarmlarla yetinmeyen Yunanllar, temellendirilmi, bir birlik iindederlenip toparlanm bilgilere varmaya almlardr. Bu nedenle Yunan felsefesinintarihi, ilk planda Bat biliminin douunu grmek, renmek demektir. Ama Yunanfelsefesinden bir de tek tek bilimlerin meydana gelilerinin tarihini renebiliyoruz.nk dncenin mitolojiden ve gnlk yaaytan zlmesiyle balayan bilimin kendiiinde de yava yava ayrlmalar balamtr. Bilgi gerelerinin birikmesi ve organikolarak blnmesi yznden, balangta yaln ve kapal bir birlik olan bilimden giderektek tek bilimler ayrlp, az ya da ok kendi balarna gelimeye koyulmulardr (Gkberk,1980: 14-16).

Esas olarak bilgi, bilgelik sevgisi, gerei aratrma ve anlama giriimi olarak

tanmlanan felsefe (Bal, 2004: 1) mitos, din ve iirden domu, zamanla iinde

tad bu unsurlardan arnm, bilimsel ve zgr dnmenin temellerini atarak

gelimi ve gerei btnyle aklamaya almtr (Snmez 2002: 1). Bylece

felsefe, eski anlamn yitirmeksizin dzenli ve sistemli aratrma olarak

tanmlanmaya balanmtr.

ilingir (2003: 20), genel anlamyla felsefeyi hayat alanyla, inanla,

ideolojiyle, bilimle ilgili anlaylarn eletirisi, kontrol, dzeltmesi olarak

tanmlam ve felsefenin ama, aba, yntem ve kapsamn aadaki ekilde

aklamtr:

Felsefe, dnya bilgeliine erime yolundaki mevcut bilgileri akln szgecinden geirerekgenel, sistematik ve gerekelendirilmi bir bilgiyi, yani bilimlerin bilimini oluturmaabasndan vazgememelidir.

Felsefe, her biri kendi asndan topyekn varl kavrama, anlamlandrma iddiasndaolan mitoloji, din, sanat vb. sahalara srtn dnemeyecei gibi, bunlardan herhangi birinikendi yerine ikame ederek, logosu arka plana itecek bir naivlie de demez. Bubalamda felsefenin grevi inan, anlay ve zihniyetleri ak, n yarglardan arnm birekilde deerlendirmek, gerek aydnlanma ve irade zgrln engelleyen kabulleriayklamak olmaldr.

Keza felsefe ne bilime ramen yoluna devam edebilir, ne de kendini bilimin hizmetisikonumuna indirgeyebilir. eitli bilim dallaryla ortak, koordineli alma yollarnnaranmas hem felsefe hem de bilimlere nemli yararlar salayacaktr.

Felsefe, mevcut bilgi zerine sorgulayc, aratrc, eletirel bir refleksiyonla yaplr.Ancak bunlar tek bana asla felsefenin amac deildirler, olsa olsa felsefenin aslamacna, yani klasiklemi bir tanmlamayla dnya, insan ve deerler hakknda genelgeer, temellendirilmi bir bilgiye erimede yardmc olabilecek yntemlerdir.

Felsefeci, gnlk magazin yorumculuuna yeltenmeksizin, iinde yaad devir vetopluma, kamuoyunu yakndan ilgilendiren olaylara kar duyarl olmak zorundadr. Bu


32/253

20

erevede o, sosyal adalet ve eitlik, zgrlk ve bireysellik, iyi ve baarl bir yaam vb.konularda temel taslaklar ortaya koyabilir, koymaldr da (2003: 22-23).

Bu balamda felsefe, filozoflarn veya bilginlerin grleriyle snrl

olmaktan ok, yaamda nemli bir igrye ve pratik bir deere sahiptir.

Teorilerini pratikle srekli ve dngsel olarak gelitiren, dinamik bir yapda yoluna

devam eden felsefe, yaamn her alannda ilevsel bir nitelik tar. nk felsefe,

olgu ve olaylara ok ynl bakmay salar. Felsefi dnceyi eletirisel bir

dnce olarak ele aldmzda, onun kendisine veri olarak ele ald her trl

malzemeyi akln szgecinden geirdiini syleyebiliriz. Bu zellii ile felsefe veya

felsefi bak as oluturma, her alanda olduu gibi eitim alanndaki sorunlarn

tahlilinde ve bu sorunlarn zmnde daha gereki tasarlarda bulunma olanan

salar.

Felsefeci dorudan doruya doa, tarih, toplum zerinde eletirici bir bak asyladnebilecei gibi, kendi deneyleri, eitli bilimler tarafndan bu varlk alanlaryla ilgiliolarak kendisine salanan veri malzeme zerine de dnebilir, bunlarn geerlilikderecelerini ve snrlarn soruturabilir. Bu son zellii ile felsefenin bilginin bilgisi veyarefleksif bir dnce faaliyeti olduu sylenir. Refleksiyon, kendi zerine dnmeanlamna gelir. Burada zihin, kendi zerine dnerek sahip olduu bilgiler zerindednr. Gerek empirik hayatn kendisi, gerek herhangi bir sanatn icras veya bilimlerbize bir dizi bilgiler verirler. Felsefe esas itibariyle ite bu bilgiler zerinde dnmek,onlarn temelini ve deerini yoklamak, soruturmak faaliyetidir (Arslan, 2001: 17).

Felsefe yapmak varl ve bilgiyi bir btn, insan yaamyla ilgili olay ve

problemleri ok boyutlu olarak grmek ve her ynyle kavramaya almak

anlamna gelmektedir. Her eyi olduu gibi kabul eden, merak etmeyen ve

kendisine sunulanla yetinen bir insan veya toplum iin felsefenin sz konusu

olamayaca aktr.

Kant, felsefeyi kendisini akla dayanan nedenlerle meru klmak veya hakl karmakiddiasnda bir zihinsel etkinlik biimi olarak tanmlamtr. Burada akla dayanannedenlerden, insann her trl deneyini, gzlemini, bunlara dayanan her trl aklyrtmesini ve sezgisini iine alan geni bir nedenler grubunu anlamak gerekir (Arslan,2001: 14-15).

Tozlu (2003: 7-9), felsefenin tanmn aadaki cmlelerle sralamtr:

* Felsefe, hayat ve evrene kar kiisel bir tavrdr. Mkemmel bir felsefi

tavr, olaylar kritik etmeyi, aratrmay, meseleleri btn ynleriyle ele almay,

ak fikirlilii ve tolerans ifade eder. Ayrca hayat ve dnyay objektif olarak ve

btn ilikileriyle grp kavramay gerektirir.


33/253

21

* Felsefe, akli incelemeye ve yaratc dnceye dayal bir metottur.

* Felsefe, evren ve btn hakknda belirli bir gr elde etmeye alan bir

giriimdir. Felsefe, insanln imdiye kadar kazandrd deneyimleri ve bilimlerin

elde ettikleri sonular, bir eit dnya gr hlinde birletirmeye alr. Filozofhayat, bilim ve i adamnn, sanatkrn kendi uzmanlk alan asndan grmek

istedii gibi deil, gerei bunlarn zerinde bir btn olarak kavramak ister.

Filozof burada dnce felsefesini kritik felsefeden ayrr. Felsefe deiik bilimlerin

sonularn ele alr, onlara insanln din veya ahlaki deneyimlerini ilave ederek,

btnletirici bir dncenin nda onlar anlamlandrr. Bylece evrenin yaps,

insann evrendeki yeri, anlam ve beklentileri vb. eitli konularda birtakm genel

sonulara ulaabilir.

* Felsefe, dilin mantki analizi, kavramlarn ve kelimelerin anlamlarnn

aydnlatlmasdr.

* Felsefe hem bir grup problem, hem de bu problemlerin zm hakkndaki

teorilerdir. Felsefe, insani varln temel problemlerine, gzn gremeyecei ve

kulan duyamayaca sahalara ulaarak aratrmalarn srdrp cevaplar vermeye

alr.

Her insann tm uzmanlk alanlarndaki derinlemesine bilgileri bilmesi

olanakl deildir. Bu nedenle felsefe, olay ve olgulara kritik bir bak asyla

bakmay ve gerei bir btn olarak anlamlandrmay temel alarak insann evren ve

kendisi hakknda belirli, toptan bir dnya grne ulamasn salar. Felsefi

tutuma sahip olmak olaylar alkanlklardan, geleneklerden, n yarglardan uzak

olarak kritik etmeyi gerektirir. Dier bir ynyle de felsefe bir eyin arkasndaki

zihniyet, yntem, prensip, ama vb. olarak da kullanlmaktadr.

nsan dncesi tecrbelerin ve olaylarn karmaklnda bir dzen ve biim arar. Dnyave evrendeki her trl olay ve davran hakknda genel bir gr gelitirmek ancakfelsefeyle mmkn olur. Felsefe, insann btn dnce ve faaliyetlerini organize etme

ve onlara anlam verme ihtiyacyla ilgilidir. Btncl yaklam felsefe yapmann enkarakteristik zelliklerinden biridir (Fidan ve Erden, 1998: 93).

Felsefe, bir dnme biimi, yaam biimi, gelecee bak as olduu iindir

ki pek ok tanm yaplmtr. Farkl kltrlerde ve farkl zamanlarda yetien

filozoflar farkl felsefi akmlar oluturmular, olaylara farkl bak alaryla

yaklamlardr. Turgut (1991: 1) Platondan gnmze kadar felsefenin


34/253

22

konularnn hemen hemen ayn kaldn, deien eyin bu konulara yaklam

biiminin yani ynteminin olduunu belirtmitir.

Akyz (2001: 95), felsefeyi varl veya gerei, bilgiyi ve bu bilginin elde

edilme yollarn, insann idrak ve deerlerini inceleyerek yorumlayan, sistemletirenbir bilgi alan ve daha ksa bir ifade ile varlk, bilgi ve hareketiiine alan dnce

sistemleri kombinezonu olarak tanmlamaktadr. Bylece varlk, bilgi ve deerler

sorunu felsefenin temel konularn oluturmaktadr.

Ontoloji (varlk felsefesi), felsefenin varlk alann zmlemeye alan temel

problem alanlarndan biridir. Felsefe, ontoloji kavram altnda var olann btnne

ynelir. Var olann unsurlarn, tabakalama srelerini, nedensel ilkelerini,

temellerini aratrr. Bilimlerin spesifik yaklamlarndan ayr olarak varolan

btnsel bir yaklamla temellendirmeye alr (Mengolu, 1963: 33). Metafizik,

gerekliin esas doasn aratrr, varln doasna ilikin speklasyon yapar,

Yaamn deien yanlar bir kenara brakldnda, deimeden kalan gereklik

nedir? sorusunu sorar (Gutek, 2001: 2). Bu aratrma alan geleneksel olarak

varlk olmak bakmndan varln bilimi, yani her aratrma alannda kendini

gsteren genel karakterlerin incelenmesi ve madde, form, olumsallk, yasa, sre,

olu, neden, eser, yap vb. gibi bunlar ifade eden kavramlarn analizi olarak

tanmlanmtr (Arslan, 2001: 17). Bilgi, bilen varlkla (felsefe dilinde zne veya

sje ile), bilinmesi istenen veya bilinen varlk (felsefe dilinde nesne veya obje)

arasndaki bir ilikidir. Bu ilikide bilenin mi, yoksa bilinenin mi ar bast,

bilginin imkn veya imknszl, bilginin kayna, alan, kapsam, snrlar vb.

trnden sorular felsefenin bilgi teorisi veya epistemoloji diye adlandrlan dalnn

zel konusunu oluturur. Felsefenin, bilimin ele almad iyi veya kt, gzel veya

irkin gibi deerleri ele alan ve genel olarak deerler felsefesi veya aksiyoloji

adyla adlandrlan disiplinin kayna ve varlk gerekesi de ortaya kmaktadr.

Bilindii gibi bu iki kavram iftinden birincisi ahlak felsefesinin (veya etiin),dieri ise sanat felsefesinin (veya estetiin) zel ilgi alandr (Arslan, 2001: 13-19).

Felsefi akmlar veya dnya grlerini birbirinden ayran zellikler, bu akm

veya dnya grlerinin; varl, dier bir deyile gerei, bu geree ait bilgiyi ve

bu erevede deerleri farkl tanmlamalarndan kaynaklanmaktadr.


35/253

23

2. Felsefe ve Bilim

zel bilimlerin henz felsefeden bamszlklarn kazanmad lk ada

bilimlerin bilimi olarak tanmlanan felsefe, tm bilimleri altnda toplayan tek bilim

olarak grlmekteydi. Aristoteles (384-322), felsefeyi ilk nedenlerin bilimi olaraktanmlar, tm bilimlere temel tekil eden varlk olarak varl inceleyen bir bilim

olarak grr (ilingir, 2003: 10). Daha sonra da grlecei gibi zellikle

Rnesansla birlikte bilim alanndaki hzl gelimeler, bilimlerin alt dallara

ayrlmasna neden olur ve belli bir alanda derinlemesine bilgi sahibi olmak n plana

kar. Bu uzmanlamann sonucu olarak da her bilim dalnn bir felsefesi geliir.

Bilgi, bilim, varlk, ahlak, siyaset, sanat, din ve eitim felsefesi bunlardan

bazlardr. Bu balamda felsefe tanm da zaman iinde bilim tanmndan uzaklar.

Felsefe, mitos, din ve iirden dodu. Zamanla iinde tad bu unsurlardan arnd;bilimsel ve zgr dnmenin temellerini atarak geliti ve gerei btnyle aklamayaalt. lk dnemlerde tm bilimleri kapsayan felsefeden zamanla matematik, fizik,antropoloji, biyoloji, kimya, astronomi, sosyoloji, psikoloji vb. ayrld. amzda isebaz dnrler, felsefenin konusunun yalnz dil, mantk olduunu savunurlar. Byleolmakla birlikte felsefe ve bilim birbirinden tmyle kopuk deildir. Tersine ok sk biriliki iindedirler. Bilimsiz felsefe, sar ve dilsiz; felsefesiz bilim ise krdr. Herbilimsel gelime, bulu, icat, geerli ve gvenilir bilgi felsefeyi de etkiler ve deitirir.Onun ufuklarn aar. Yani felsefenin domasna neden olur. Nitekim Galileo, Newtonfizii; Descartes, Kant, Hegel, vb. nin dncelerini etkilemitir. Ayn ekilde Einstein veHeisenbergin bilimsel bulgular yeni felsefelerin domasna neden olmutur. imdigenetik mhendislii, biyoloji ve uzay almalarndaki gelimeler felsefeyi etkilemeyebalamtr. Dier adan bakldnda ise felsefe, bilimsel bulgudan yararlanarak yeni

grler ortaya koyup bilime ufuklar aar (Snmez, 2002: 1).

Bilim, kantlanm, rgtlenmi bilimsel bilgilerdir. Bilimsel bilgiler,

insanln bir alanda denedii ve biriktirdii kuramsal, teknik ve sanatsal

bilgilerdir. Bir alanda ya da konuda bilimsel bilgi birikimi dzenli bir biimde

rgtlendiinde bir bilim ortaya kar. Bilim, yeni bilimsel bilgilerle

btnlemesini ve gelimesini srdrerek gncelleir. Bilim, olgulara dayanr.

Olgu, gzlenebilen veya alglanabilen doal ya da deney sonucunda ortaya kan

gerekler, nesnel verilerdir. Verilerin istatistiksel ilemlerle llpdeerlendirilmesi ile elde edilen bilimsel bilgi, kavram, kural, ilke, yasa, denence

ve kuramlar bilimin ieriini oluturur. Bilimsel bilgileri oluturan olgular

deitike bilimin ierii de deiir. Bilimsel bilgilerin greceli ve deiime ak

olmas, bunlarn mutlak bilgiler olmadn gsterir. Bilimsel bilgiler, bir alanda

yeni olgulara, gereklere dayal yeni bilgiler ortaya kncaya dek gvenilir


36/253

24

bilgilerdir (Baaran, 1999: 143). Bilgi, deiik alardan deiik ekillerde tarif

edilmekle beraber, genel olarak insann iradeli veya iradesiz, planl veya plansz

olarak evresinden edindii her trl veridir, denilebilir. Bir konu hakkndaki

sistemli bilgi ve dnceler ise bilimi oluturur (elikkaya, 1997: 13-14).Deneysel hayatn kendisi, veya bilimler bize bir dizi bilgiler verirler. Felsefe

esas itibariyle ite bu bilgiler zerinde dnerek, onlarn temelini ve deerini

yoklamakla, soruturmakla bilimin gelimesine de yeni dnceler reterek

yardmc olur. Bylece her bilimin bir felsefesi olumutur. Bu nedenle felsefe ve

bilim srekli bir iliki iindedir. Turgut, felsefe ve bilim arasndaki ayrm ve

aralarndaki ilikiyi yle aklamtr:

Felsefenin ilerleyii bilime yntem ve kuramlar kazandrm, ufkunu geniletmitir.nk felsefe, yntem olarak sorgulama yntemini kullanr ve insanda imgeleme vespeklasyon gcn gelitirir. Felsefi almalar, bir yerde bilim almalarna benzer.Felsefe bilme ters den bir yorumda bulunamaz. Felsefe gerekle kavramsal dzeydeurar. Her felsefeci daha nceki kavramlar erevesini ykarak, kendi kavramsalerevesini kurar. Bu nedenle felsefe durmadan kavram zmlemesi yapar, anlam vedeerlerle urar, mantksal ve insani almalar yapar. Bunlar belki bilim de yapar.Ama bilim aklar, felsefe yorumlar (1991: 11).

Bu nedenle felsefenin tarih iinde kendisiyle en fazla i birlii iinde

bulunduu, kendisinden en fazla etkilenip kendisini en fazla etkiledii nemli

kltrel-insani faaliyet, bilimdir. Felsefe her eyden nce insann kendisini

evreleyen evreni, toplumu, insann bizzat kendisini tanmak ve bilmek amacna

ynelik olduundan eitli bilimlerin btn bu konulardaki almalarnn

sonularndan haberdar olmama lksne sahip deildir. te yandan bilimin amac

da doru bilgi olduuna gre o, doru bilginin imkn, koullar, kaynaklar,

snrlar konusunda kendisine yol gsterebilecek, kendisini eletirecek ve bilinli

klacak felsefi aratrmalarn sonularna kaytsz kalamaz. Bununla birlikte felsefe

bilim deildir ve felsefede bilimde olduundan daha byk lde yaratc zekya,

bilgi birikimine, sezi ve duyulara ihtiya olduundan sz edilebilir (Arslan, 2001:

21).

Bilime yn veren veya bilimsel gelimelerin arkasnda yatan nedenler, bu

gelimeleri salayan dnya gr ve anlaylar olmutur. Arat, bu durumu u

grlerle ifade etmitir:


37/253

25

Felsefe, gizli inanlarmz, dnyamz, kendimiz ve deerlerimize ilikin ne gibivarsaymlarmz olduunu, dn, lk ve eylemlerimizin temellerini ve nemleriniaydnlatmak ister. Felsefe yantlar istemez. Sorgulayp eletirerek tutarl ve ussal adandoyurucu aklamalar bulmaya alr. Bylece insann asl ilevi olan dnme veanlamay salar. Felsefenin en nemli zelliklerinden biri, bask yapmamas, dncelerizorla kabul ettirmeye almamas, kesin tanmlardan ve tek boyutlu zmlerden

kanmasdr. Felsefe, insana duyduu sayg gerei, bireyleri zerk ve zgr kiiler sayar.Onlara olumlu veya olumsuz yarglarla yanamayp yalnzca aydnlatma ilevini stlenir.Seme ve karar aamasn bireyin kendisine brakr. Bu yzden felsefenin ilerlemesi,yanlsamalardan kurtulunmas iin koulsuz bir tartma zgrlne gerek vardr.Bununla birlikte felsefe, kendisine kar drstse, bir yaam felsefesi olmak zorundadr.Bilimin de felsefenin de ancak, dnce zgrlnn en youn yaand dnemlerdegelitiklerini, modern dnemlerde ise, bilim ve felsefenin en ok gelitii lkelerinaratrmalardan ve aratrma kurumlarndan her trl kstlamalarn kaldrld lkelerolduklarn gryoruz (2001: 153).

Sorgulayc bir zellie sahip olan felsefenin sonu vermesi bakmndan

zgrlk bir ortamn bulunmas, dncenin her trl baskdan kurtarlmas

gerekmektedir. Bu durum bilimde, eitimde ve her alanda gelimenin de n kouluolmaktadr. lerleyen konularda grlecei gibi, Bat uygarlnn Rnesansla

birlikte bilimde, eitimde, hukukta, sanatta vb. byk atlmlar gerekletirmesinin

temelinde, dncenin geleneksel ve her trl baskdan kurtarlarak zgrlemesi

yatmaktadr.

Arslan (2001: 15), felsefede nemli olann felsefi sonulardan ok bu

sonulara varma biimi olduunu belirtir ve felsefede, rnein bilimlerde olduu

gibi herkes tarafndan kabul edilen veya kabul edilmesi gereken doru, kesin

bilgiler veya sonularn sz konusu olmadn syler. Ayrca felsefi dncenin

zelliklerini belirterek, bilimle etkileimine aklk getirir:

Felsefi dnce, bilimsel dnce ile ortak olarak paylat kavram ve soyutlamalarkullanr ve bunlarn yardmyla ilkeler ve yasalar ortaya atar. Bunu da felsefeningenelleyici veya ortak sonulara varmak isteyici zellii olarak adlandrabiliriz.

Felsefi dncenin bir dier zellii, onun zmleyici (analitik) ve kurucu (sentetik)ilevidir. Felsefi dncenin analitik ilevi derken kastedilen, filozofunda iindebulunduu ve bir parasn tekil ettii dnyay anlamak ve kavramak iin kendisinesunulan her trl bilgi, deney, alg ve sezgi sonularndan olu an malzemeyi kendi bilgi,deney, alg ve sezgi yeteneklerine gre yeniden dnmesi, analiz etmesi, aydnla

kavuturmas ilevidir. Ancak filozof yalnzca bununla yetinmez, dnyay paralanmveya paralarna ayrlm bir halde brakmaz; buna paralel olan dier bir dnme fiili ilebu zerinde dnlm, zmlenmi, aydnla kavuturulmu malzemeden veyaverilerden hareketle dnyay yeniden ina eder, kurar, bir birlik ve btnle kavuturur.Buna felsefenin sentetik veya sistemletirici ilevi ad verilir. Felsefi dnceninbilimden farkl olan en nemli bir dier zellii, bilimin yalnzca olgularla ilgilenmesinekarlk, felsefenin olgular yannda ayn zamanda deerler, anlamlar, idealler veya ereklerdiye adlandrlan bir varlk trn veya bunlar iine alan bir varlk alann kendisinekonu etmesidir (2001: 17-18).


38/253

26

Felsefe ve bilimin ortak ve farkl zellikleri ise unlardr:

a) Her ikisi de genel olarak akl adna konuurlar ve kendilerini akla dayanan gereklerlehakl klmaya alrlar.b) Her ikisi de bilinli, yntemli ve sistemli birer aratrma faaliyetidirler.

c) Her ikisi de kavram ve soyutlamalar kullanarak ilke ve yasalara varmak isterler,genellemeler yaparlar.

te yandan onlar arasndaki farkllklar da u ana balklar altnda toplamakmmkndr:a) Bilimin kavram ve soyutlamalar felsefeninkilere gre daha az geneldir ve daha zelalanlar konu alr.b) Felsefe, hem olgular hem de deerleri ele almasna karlk bilim ancak olgularla veyaancak bir olgu olarak deerlerle ilgilenir (rnein insan bilimleri veya sosyal bilimler);deerler, anlamlar, idealler, erekler byle olmalar bakmndan bilimin konusu olamazlar.Daha basit bir deyile bilim ele ald olgular zerinde iyi, kt, doru, yanl, hakl,haksz vb. trnden deer hkmleri veremez, onlara erekler, idealler, anlamlarykleyemez.c) Bilimin nermelerinin dorulanabilmelerine karlk felsefenin nermeleri dar anlamda

dorulanamazlar. Bilime dayanarak hesaplamalar yapp n deyilerde bulunma imknnasahip olmamza karlk felsefede byle bir ey sz konusu deildir.d) Bilimsel aratrma ve bulular yapma yntem ve usullerinin belli ve retilebilirolmalarna karlk felsefenin filozoflar tarafndan bile zerinde uzlalan belli ve standartbir aratrma, dnme yntemi mevcut deildir. Deyim yerindeyse her filozofunkendisine zg bir felsefe yapma biimi vardr.e) Bilime dayanarak bilimin uygulamas olan teknolojiler yaratlabilmesine karlkfelsefede yine byle bir imkn mevcut deildir. felsefe bir dnme ve eylemdir, biryapma, meydana getirme deildir. Dolaysyla ondan, bilimden olduu gibi bir tekniin,teknolojinin, sanatn, sanayinin kmas mmkn deildir (Arslan, 2001: 20-21).

Btn bilimlerin ilk bilim veya bilimlerin bilimi olarak bilinen felsefeden

kendi konularn ve metotlarn snrlayarak ayrlmalar felsefeye, bilimlerin en son

verilerini alp kklerinden amalarna kadar eletirmekten baka bir ey

brakmamtr (Ergn, 1999:10). Tek tek bilimler felsefeye yeni sorunlar

kazandrmakta, felsefe ise bilimlere yntem ve kuramlar gelitirerek onlarn ortaya

koyduklarn yorumlamaktadr. Kavram zmlemesi yaparak anlam ve deerlerle

uraan, mantksal ve insani almalar yapan felsefe, bunlar yaparken sorgulama

yntemini kullanr. Ama felsefe deney ve gzlemi temele alan bilimlerde olduu

gibi nasl? sorusuna deil niin ve nedir? sorularna cevap arar (Turgut, 1991: 5-

11). Yine felsefe hibir bilim veya disiplinin konu edinmedii bilgide yntem,bilimsel ilerleme ve disiplinler aras ilikileri aratrr.

Buna karn felsefe ve bilimlerin ortak zelliklerini, insan ele alma, merak

giderme ve gerei anlama ihtiyacndan domu olma, mantkl, sistemli ve

eletiriye ak olma eklinde zetleyebiliriz.


39/253

27

Felsefe kmlatif (ymal), bilim ise birikimsel olarak ilerler. Bylece

felsefe, var olan eyler akla dayal olarak, bilimlerin ayr ayr ele ald olgularn

tmn bir btn olarak kucaklayp en genel ilkelere ulamaya alr. Elde ettii

sonular tekrar bilimlerin hizmetine sunarak bilimsel aratrmalara yeni ufuklarkazandrr. zel bilimlerden kazanlan tm bilgilerin eletirisini ve

sistematizasyonunu gerekletiren en genel bilim, bilimlerin bilimidir. Felsefe,

insann yaamn, deerlerini ve amalarn sorgulayan, bu alanda insan yaamnn

ve eylemlerinin kendilerine dayanaca genel ilkelerin bilgisi olma niteliini

tamaktadr. Bilimlerden ayrld temel noktalardan birisi de bu zelliidir.

3. Felsefe ve Din

Dinin kayna kutsaldr, ama felsefeninki insanidir. Felsefede gereklere

neden ve sonu ilikileri iinde akl, akl yrtme, duyu organlar ve baka yollarla

varlr. Fakat dinde ortaya konan dorularn zellikle tek Tanrl dinlerde vahiy

yoluyla, Tanr elileri araclyla iletildiine inanlr. Birisinde insani bir aba, akl

yrtme ve sorgulama temel olarak alnrken, dinde inan (iman) temel olarak

alnmaktadr. Sorun yntem farkllndan kaynaklanmaktadr. ki ayr yaklam

biimi, filozofun ve din adamnn farkl tavrlar iki ayr bilgi trn meydana

getirmektedir (Turgut, 1991: 13).

Dinsel denilebilecek bilgi ile bilimsel veya felsefi bilgi arasnda gerek kaynaklar, gerekerekleri, gerekse yaplar bakmndan byk farkllklar vardr. Aslna baklrsa dinde,bilim ve felsefede anlald anlamda bir bilgiden sz edilemeyecei bile sylenebilir.Din, insan hayatn, insann iinde bulunduu evrenle belli lde doyurucu ve anlamlbir ilikiye sokma abas ve insani ilerin yrtlmesinde bilgelik salama giriimidir.Ama din, bunu entelektel plandan ok pratik ve duygusal bir planda gerekletirmeyealr. Daha basit bir deyile din, insann dnyay bilme ihtiyacndan ok, dnyaya veonu idare eden ilkeye, Tanrya, insan hayatnn bir anlam olduuna inanma ihtiyacnakarlk verir.

nanma ve bilme arasnda ise apak bir farkllk vardr: Bilinen bir eye inanlmaz, o eyyalnzca bilinir. nanlan bir ey ise bilinmez, daha dorusu bilinme ihtiyac iinde

deildir veya herhangi bir bilgi ile dorulanmaya veya yanllanmaya ihtiya gstermez.Daha da dorusu inancn konusu olan ey, herhangi bir bilgi ile ortadan kaldrlmasyapsal olarak mmkn olmayan eydir. rnein ben, diyelim ki Tanrnn var olduunainanyorum. imdi ne tr bir bilgi benim bu inancm sarsabilir veya ortadan kaldrabilir.

te yandan dinler zaten kendilerine ynelen insanlardan bilgi istemezler, nk o bilgiyizaten kendileri onlara verme iddiasndadrlar. Onlarn insanlardan istedikleri, verdikleribu bilgiye, getirdikleri mesaja inanlmas, iman edilmesidir (Arslan, 2001: 21-22).


40/253

28

Din, bilimsel bir almann sonucu deildir. O, sadece dogmatik bir

dncenin rndr. Onu, geleneksel anlamda metafizik bir bilgi diye adlandrmak

daha doru olacaktr. Bunun balca nedeni dinin Tanr, evrenin kayna, insann

z, Tanr ile insan arasndaki ilikiler gibi bilimsel olmayan, metafizik yollarlagerei aklamaya almasdr. Buna karlk din, felsefeden felsefenin z

itibariyle kendisini akla dayanan nedenlerle hakl karma iddiasna sahip bir

etkinlik olmas nedeniyle kendi dogmalarn, kendi mantksal yollaryla ispatlamak

ve kendi gereini kabul ettirmek asndan faydalanabilmektedir. Fakat bu, batan

tmel olarak inanlan, deneysel olmayan bir bilgiyi kabul ettirmek amacn tar,

bunlar eletirilmesi yasak ve kesin olarak kabul edilmi dorulardr. Felsefede ise

kesin dorular yoktur, veya bir sre geerlilii kabul edilen dorular bilimin

verileriyle ve artlara gre deiebilmektedir. elikkaya, felsefe ve dinin temel

karakteristiklerini belirterek felsefe ile din ilikisini konu, ama ve kaynak

ynnden olmak zere balk altnda toplam ve bunlarla balantl olarak slam

dncesine de genel olarak deinmitir:

Dinin kayna vahiy veya nas tabirini kullanabildiimiz, Allah tarafndan veya Tanrtarafndan konulduuna inanlan ilah kurallardr. Bu deimeyen veya deitirilemeyensabit kurallara genel anlamyla dogmalar denilmektedir.

Felsefenin kayna ise akldr. Yani felsefe akln mahsldr. Akl insanlarda farkldr.

()Netice olarak akl ve bilginin rn olan dnce (felsefe) de devaml farkllklar arzetmektedir. Bu sebeple deiiklik, felsefenin temel karakteridir.()Felsefenin konusu snrszdr denilebilir. Din ve dnyaya ait her konunun, akl ynndenincelenmesini kapsar. Mesela felsefe dini de konu edinir, eletirisini yapar.()Dinin konusu ise ncelikli olarak; Allah, peygamber, lmek, dirilmek, ruh ve yaratlkonulardr.()Dinin amac insanlar dnya ve ahirette mutlulua ulatrmaktr. Bunu da ancak ilahemirlere uymak, onlara itaat ile gerekliini aklar. Bundan dolay dinin temel amac,insanlar ilah kurallara itaat etmeye armaktr, veya inancn hayata geirilmesininteminidir denilebilir.

Felsefenin amac ise akl ynnden en doruyu, en gzeli bulmaktr.()Felsefe ve dinin menei bahsinde akland zere felsefenin kayna akl, dinin kaynaise vahiydir (Allahn veya Tanrnn emirleridir). Birincisinde deikenlik, ikincisindeise deimemezlik hkimdir.

Bu nedenle dinde felsefe olmaz. Yani dinin emir ve kurallar eletirilemez. Ancak din,felsefeden yararlanr. Objektif akl ve mantk, yaratcnn varlnn ve birliininkabuln kolaylatrr. Akla bu kabiliyetin verilmi olmas nedeniyle slam dininde ancaknormal akl sahipleri, yaratcy bulmak ve ona tbi olmakla sorumlu tutulmulardr.


41/253

29

()Allahn varln ve birliini, dinin emir ve yasaklarndaki hikmetleri (fayda ve zararlar)akl ve mantk yani dnce yoluyla izah etmeye alan ilme, slami ilimler literatrndekelm ilmi denir. Kelm ilmine bir bakma felsefenin iman etmi veya Mslmanolmuu denilebilir. Burada dinin inan esaslar, emir ve yasaklar tenkide tbi tutulmaz,bilakis aynen kabul edilir; ancak emredili ve yasaklan sebepleri akl ve bilgi lsnde

aklanmaya, kar tarafn bu hususta ikna edilmesine allr.

Diyebiliriz ki, slam dncesinin temel ilkeleri ve ana dayanaklar ilah, ortaya koyduusonular ve deerlendirmeler ise beeridir (1997: 102-103).

4. Felsefe ve Sanat

Bilimden ve hatta felsefeden farkl olarak sanat yapt, normal alglanan dnya

ile, nesneler dnyas ile ilgili olarak bize bir ey bildirmez. Onda yine felsefe ve

bilimden farkl olarak hibir olay veya yasa ileri srlemez ve yine bilim ve

felsefeden farkl olarak hibir ey doru veya yanl deildir (Arslan, 2001: 23).

Sanat, sanatnn dnyasn, onun gereini bize anlatr. Bu gerek phesiz

bilim ve felsefede allagelen anlamda nesnel veya evrensel bir gerek deildir,

znel ve kiisel bir gerektir. te yandan sanatnn ana amac da zaten bize bir ey

sylemek deil, bir ey telkin etmek veya bizde bir ey, zellikle bir duygu, bir

heyecan uyandrmaktr. Bundan dolay onun dili bilim veya felsefenin diline en

fazla yaklat durumda bile allagelen anlamda normal bir dil deildir, zel bir

dildir. Onun anlam da mantksal anlam deil, iirsel anlamdr. Bununla birlikte, iyi

kurulmu bir felsefi sistemin bizde, iyi dzenlenmi bir roman veya iyi yazlm biriir kadar estetik bir duygu veya heyecan uyandrd da bir gerektir (Arslan, 2001:

24).

5. Felsefe ve Eitim

a) Eitimin Tanm

Latince education szcnn karl olarak Trkeye aktarlan eitim

terimi, iki szckten tremitir. Educare, beslemek; educere ise dardan ekmek,

bir eye doru yneltmek, beslemek ve yetitirmek anlamlarna gelmektedir.

Educare szcn esas alan yaklam eitimi, ocuu bilgi ile beslemek olarak

tanmlamakta ve eitimin ilevinin de, ocuu bilgi ile beslemek olduunu kabul

etmektedir. Educere szcn esas alan yaklam ise eitimi, ocuu toplumun

isteklerine gre yetitirmek olarak tanmlamakta, eitimin ilevini ise ocukta var


42/253

30

olan yetenekleri ortaya karmak olarak alglamaktadr (Izgar ve Grsel, 2001: 5).

Bylece eitim kavramnn, iki farkl boyutta ele alndn, sosyolojik adan onun,

bireyin iinde yaad topluma gre sosyallemesi, toplumun kltrn kazanmas

ve gelitirmesi; psikolojik adan ise bireyin yetenek, arzu ve ilgilerininulatrlabilecek en st dzeye karlmas olarak deerlendirildiini syleyebiliriz.

Ertrk (1972: 12) eitimi, bireyin davranlarnda kendi yaants yoluyla,

kastl olarak istendik deime meydana getirme sreci olarak tanmlarken;

Snmez (2002: 33) de eitimi, benzer bir tanmlama ile, evre ayarlamas yoluyla

kiinin davranlarn istendik ynde deitirme sreci olarak tanmlamtr.

Eitim kelimesi farkl anlamda kullanlmaktadr. Eitim her eyden nce sosyal

bir kurumu, bir eitim sistemini dile getirmektedir; ikinci olarak eylemin sonucuna

vurgu yapmaktadr ve son olarak bir sreci belirtmektedir (Tanilli, 1996: 11).

Ergn (1994: 26)e gre insana psikolojik ve sosyolojik ynden yaklamak

isteyenler, ayn olay iki farkl temelden hareket ederek zmek istemektedirler.

Psikoloji, doutan ve tm insanlarda var olan zelliklere; sosyoloji ise sonradan

kazanlan, topluma ve alara gre deien toplumsal zelliklere dayanmaktadr.

nsan bilincinin bireysel yanna psikologlarn nem vermesine karn toplumsal

yanna sosyologlar nem verirler. Toplum bilimcilere gre insann psikolojik hayat

bile toplumsal temel zerinde anlam kazanmaktadr. ztrk (1993: 22) ise eitimi,

ocuun kendisi (onun fizyolojik ve psikolojik varl) ve sosyal evresi (onun

sosyal ve psikolojik varl) olmak zere iki ynyle ele almaktadr. nsanlar,

karlkl etki-tepki srecinde hem evrelerine etki yapmakta hem de evreleri

tarafndan etkilenmektedirler. Eitim sreci, insan sosyalletirmekte ve onun

kiiliini biimlendirmektedir. yleyse; insan, hem bireysel hem de toplumsal bir

varlk olarak dndmzde onun eitimi srecinde psikolojik ve sosyolojik

ynlerinin, birbirinden bamsz olarak ele alnamayaca bir gerektir.

Eitime olan farkl bak alar, eitim tanmlamalarna yansmtr. Kanteitimi, insann mkemmelletirilmesi; J. S. Mill, bireyin kendisi ve bakalar iin

bir mutluluk arac; H. Spencer, iyi yaama olanaklar salayan etkinliklerin tm

olarak tanmlarken Herbart da bu konuda, H. Spencerla benzer bir dnceye

sahiptir. Szkonusu dnrlere gre eitimin amac, bireyde var olan yetenekleri

en yksek olgunluk derecesine karmaktr. Eitimde birey temele alnmtr ve


43/253

31

eitime psikolojik ynden yaklalmtr. Durkheim ise eitimi, gen kuaklarn

toplumsallatrlmas olarak tanmlamtr (Tezcan, 1997: 5-13). Ona gre eitim,

ocua, yaad sosyal evrenin ve mensubu olduu siyasi toplumun kendisinden

bekledii ahlaki, zihinsel ve fiziksel davranlar kazandrmaldr (Izgar ve Grsel,2001:97). Toplumun istedii insan tipinin yetitirilmesi ynyle eitim, sosyal bir

kavram ve kltrn aktarmna bir ara olmaktadr. J. Dewey de eitimi, hayata

hazrlk deil, hayatn kendisi olduunu belirterek eitimi, yaantlarn srekli

olarak yeniden oluumu, geliimi ynyle sosyal bir sre olarak tanmlamtr

(Var, 1985: 35).

Eitimcinin grevi, E. Spranger (1882-1967)in deyimiyle, yaratlm

yeniden yaratmak deil, sonsuz bir hayat iin insann ekillenmesine yardm

etmektir (Akyz, 2001: 14). Eitim, insanda var olan potansiyellerin gelitirilip

aa karlmas iin bir ara olmaktadr. ada eitimcilerden F. Y. Eggersdorfer

(1879-1958)e gre eitim, insann btn i glerinin alp gelimesini temin eden

devaml bir olaydr (Akyz, 2001: 14). Burada eitimin srekliliine de

deinilmitir.

Eitim, her felsefi sisteme ve psikolojik yaklama bal olarak deiik

ekillerde tanmlanmtr. Bu tanmlarn pek ou eitime bir ama yklemitir.

dealistler eitimi, bireyi Tanrya ulatrma sreci iin yaplan etkinlikler;

realistler, insan toplumun baat deerlerine gre yetitirme sreci; Marksistler,

elikiyi en aza indirip retimde bulunma sreci; pragmatistler, yaantlar yoluyla

kii de istendik davran deiiklii oluturma sreci; varolucular, insan snr

durumuna getirme sreci; natralistler ise kiinin doal olgunlamasn artrma ve

onun bu zelliini gstermesini salama ii olarak tanmlamlardr

cumhuriyet donemi (1920-1950) turk egitim sisteminin felsefi temelleri

Documents