varlık probleminin felsefi gelişimi

8/8/2019 varlk probleminin felsefi geliimi

1/30


2/30

Yrd. Do. Dr. Cevdet KILI____________________________________________________________________________40

de, pek ok felsef reti ve bu retilere bal olarak pek ok kavram geli-tirmilerdir. Bylece varlk, felsefe tarihinde,Bir, Logos,de, Ousia, Tz,Cogito, Alg, Monad, Nesne, Ben, Ruh,rade ve G gibi eitli kavramlardaanlal p yorumlanmtr. Sokrates ncesi felsef dncede filozoflarn,varln ne olduu ve nasl meydana geldii, ana kayna gibi problemlereeildikleri ve zerinde felsefe yaptklar grlmektedir. Bu filozoflar, Var-lk nedir?, sorusunu dorudan sorgulamlardr. Sokrates sonras filozoflarise, varlk sorusunu tali olarak ele almlardr. Bu yzden felsefenin konusuolan varln nelii sorunu, yerini varolan nesnelerin ve objelerinnelii sorusuna brakmtr.1 Bundan sonra ise, varl; olu,2 idea,3 madde4,hem dnce/idea hem madde5 ve fenomen6 olarak kabul etmilerdir.

1 Akarsu, Bedia, ada Felsefe, stanbul 1998, s. 79; en, A. Kadir, Heideggerde

Varlk ve Zaman, Bursa, 2000, s. 73.2 Herakleitos (M.. 541-475) Varl olu olarak kabul eden ilk filozoftur. Onun mehur

iddias; Varlk yoktur; varlk olutur. Varln temeline deimeyen ve hep ayn kalan

bir varl koymak isteyen Miletoslu filozoflara kar deimeyi savunan Herakleitos; Her

ey deiir, herey srekli bir ak iindedir, herey akar, bir nehre iki kez giremezsiniz,

nk ikinci seferinde ne o nehir ayn nehirdir, ne de siz ayn sizsiniz derken

Demokritosa gre, varlktaki olu ve deime, kartlarn atmasna dayanmaktadr.

Gece ve gndz, yaz ve k, aydnlk ve karanlk, sava ve bar, iyi ve kt arasndaki a-

tma sonucunda ortaya kan uzlama her eyin olu temelini tekil etmektedir. Bkz.;

Thomson, age., s. 307; Birand, age., s. 18; Arslan, Ahmet,Felsefeye Giri, stanbul 1998,s. 83; Denkel, Arda,lkada Doa Felsefeleri,stanbul 1988, s. 22; Stumpf, age., s. 13.

Olu felsefesi, zellikle modern tabiat bilimlerinin ortaya kmasyla birlikte felsefede

yeniden bir geerlilik kazanr. ada filozoflardan H. Bergson (18591941), dnyann

srekli deitii grndedir. Bu deiim, ona gre bir yaam atlm dr. Yaam atl-

m, evrendeki olu ve deimenin mekanik bir sre deil, yaratc bir sre olduunu ifa-

de eder. Akarsu, age., s. 145; Sahakian, William S.,Felsefe Tarihi,stanbul 1997, s. 211;

Durant, Will,Felsefenin yks, ev.: Ender Grol, stanbul 2002, s. 446.3 Varlidea olarak kabul eden dncenin genel addealizmdir. Platon, iki evren dn-

cesinden hareketle ilk ada bu dncenin ncs olmutur. Platonun dncesine gre,

iki lem vardr. Biri iinde yaadmz ve duyularla kavradmz lem, dieri ise, zihin-

sel olan ve aklmzla kavradmz idealar lemi. dealar lemi, varln kendisi ve asl var

olandr. Aklmzla kavradmz nesneler lemi ise, idealar leminin bir kopyas olup, var-

lktan yoksundurlar. Aristoteles ise, idealarn varln kabul etmekle birlikte, Platon gibi

nesneler dnyasnn zerinde kendi bana ayr bir lem olarak alglamaz. Aristoteles

idealar lemini, varln z/formunda arar ve var olan herey, bnyesinde asl gerekli-

ini de tar der. Yeniada mkemmel varlk fikriyle ve asl realite olarak dnceyi ka-

bul etmesinden dolay Descartes(15961650), ilk byk idealist saylmaktadr.

Descartesi takiben ngiliz idealizminin kurucusuBerkley (16851753), dnyada yalnzca


3/30

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 9:1 (2004)____________________________________________________________________________

41

Varlk problemi, felsef dncenin balangcndan itibaren, filozofla-rn zme kavuturmak zorunda hissettikleri metafizik problemlerden biriolma zelliini korumaktadr. Corafyas, dini ve a ne olursa olsun, dinin,

bilimin ve felsefenin ilgi alanna giren her trl aba, varl anlamaya vekavramaya yneliktir. Filozoflar kurduklar farkl felsef sistemlerle kendile-ri ile varlk arasndaki ilikinin boyutlarn belirlemeye almlardr. Aris-totelesin ifadesiyle; doal olarak bilmeyi isteyen insan7 kendisini epe-evre kuatan varl, merakl gzlerle gzlemlemi ve nesnelerle iliki kur-ma abasn srdrmtr. Var olanlarn varl, birlii veya okluu, dze-ni, zgrl, sonluluu ve sonsuzluu, var olu gayesi ve deikenlii gibisorular metafiziin cevap arad, anlamaya alt ve kendine gre zm-

ler rettii problemlerdir. Ancak gnmze kadar, filozoflarn varl tan-mak iin harcadklar enerji ve varlk hakknda gelitirdikleri retiler, varl-, tam manasyla anlamaya, zmlemeye ve gizemli ynlerini amayayetmemitir. Ancak yine de varl anlama abalarnn bir sonucu olarak,felsef dncenin anlama, kavrama, zmleme, varln ilk ilkelerini belir-leme, snflandrma ve kavramlatrma gibi ilkelerini varlk problemine tat-

bik etme yoluna gitmilerdir.

zihin ya da ruhlarn idelerinin var olduunu, buna karlk maddenin var olmadn ileri

srmtr ve bu fikirleriyle modern idealizmin nde gelen savunucularndan birisi olmu-

tur. Alman idealizminin temsilcisi Hegel (17701831) de, varlktan nce ilkin ideay ka-

bul etmitir. Bu, Hegele gre Ruh veya Tin dedii bir ilkedir. Bu ilke statik ve deimezdeildir; tersine Herakleitos gibi hereyin srekli ak ve deime iinde olduu fikrinde-

dir. Bkz.; Aristoteles, Metafizik, s. 1039 a 30; Platon,Devlet, ev.: Canan Eyi, stanbul

2001, s. 291; Bolay, age. s. 474; Akarsu, age. s. 74; Arslan, age., s. 104; Thilly, Frank,

Felsefe Tarihi (kitap iki), ev.: brahim ener, stanbul 1995, s. 95; Russell, Bertrand,Ba-

t Felsefesi Tarihi, I-III, ev.: Muammer Sencer, stanbul 1997, C. II, s. 419, C. III, s. 81.4 Varl sadece madde olarak dnen ve varlk ile maddeyi zdeletiren materyalist

gr. Dnmenin de maddesel bir olay olarak kabul edildii bu grn ilk temsilcisi

Demokritos (M.. 460360)tur. Yeniada Thomas Hobbes (15881679) materyalizmi

temsil etmitir. lemi mekanik hareket kanunlar ile ynetilen bir dzenlilik olarak kabul

etmitir. Bkz.: Bolay, age., s. 287; Arslan, age., s. 93. Bu filozoflarn dncelerini de,

La Mettrie (1709-1751) ve Karl Marks (1818-1883) izlemitir.5 Bu dncenin temsilcisi Descartestir. Bu filozofa gre varlk, hem dnce hem de

madde zelliklidir. Bkz., Arslan, age., s. 106; Weber, Alfred.Felsefe Tarihi, ev.: Vehbi

Eralp, stanbul 1991, s. 220.6 Varl fenomen/grn olarak kabul eden E. Husserl (18591938) bu dncenin tem-

silcisidir. Husserle gre varlk, duyu organlarmzla algladmz varlklar deil, bu var-

lklarn arkasnda bulunan deimez zlerdir. Bkz.; Akarsu, age., s. 156;7 Aristoteles, Metafizik, ev.: Ahmet Arslan, stanbul 1996, 980 a.


4/30


Var olanla sadece felsefe deil, dier bilimler de ilgilenmitir. Bu ne-denle varlk problemi felsefe ve dier bilimleri birbirine yakn tutmutur.8Varlk nedir? sorusu bizi gndelik bilgi alannn dna kararak bir baka

bilgi alanna gtrr. Bu alan, varlk felsefesi denilen ve varln ne olduu-nu sorup bu soruya cevap arayan alandr. Felsef bilgi, varl yalnzca varl-n gereklii ile deil, bunun tesinde onu metafizik veya ontolojik adantemellendiren, zleri aratran temel bilgidir. Bu zler, grnen varln geri-sinde ve stnde olan, ayn zamanda onu temellendiren ilkelerdir. te filo-zoflarn mesaisinin tamamna yaknn igal eden bu temel ilkeler, dncetarihi boyunca farkl biimlerde alglanmtr. Bu alglama biimlerine ge-meden nce varlk problemiyle ilgili Yunan dncesinden beri tartlagelen

iki soruyla konuya girmek istiyoruz.1- Varln var olup olmad problemi2- Varlk varsa bunun ne olduu problemi.Felsefe tarihi boyunca bu iki soru iki kart akmn domasna zemin

hazrlamtr. Bunlardan biri, varl reddeden nihilizm, dieri ise varlkabul eden realizmdir.

Hiilik anlamndaki nihilizmin siyas, sosyal, ideolojik, ahlk ve psi-kolojik boyutlarnn yan sra, cevher hibir realite olmadndan dolayreeli bilemeyeceimiz grn savunan ontolojik boyutu da bulunmakta-dr.9 Nihilist anlayn temelinde ilk an pheci anlayn nemli payvardr. Bu retinin lkadaki zirve ismi, Gorgias(M.. 483375)tr.Gorgiasa gre hibirey yoktur. Var olsa da bilinemez. Zira eer bir varlkolsayd ezel ve ebed yani sonsuz olurdu. Sonsuz bir varlk da, kendisinehudut koyacak olan bir zamanda ve meknda bulunmaz. nk biz lemi yaidraklerimizle veya aklmzla bilebiliriz. Duyularmza dayanan idraklerimizise bizi klli bir hakikate gtremez; nk bu duyular lemi herkese bir

baka trl gstermektedir.10Realizm ise, varln insan bilincinden bamsz ve nesnel olarak var

olduunu ileri sren bir dnce sistemidir. Bu retide insan bilgisine ob-jektif bir deer verildii iin d dnya zihnin tasavvurlarndan bamsz birrealite olarak kabul edilir. Bu dnce sisteminin ilk temsilcileri AntikaYunan Dncesinde Elea Mektebi, Platon ve Aristoteles olmutur. slmdncesinde ise Eari Kelmclar ile bn Rd saylabilir. Bu anlaylara

8 Gjertsen, Derek,Bilim ve Felsefe, ev.: Feride Kurtulmu, stanbul 2000, s. 21 vd.9 Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, stanbul 1974, s. 95; Hanerliolu, Orhan.

Felsefe Szl,bkz., Samaclk, stanbul 1989, s. 359; Bolay, S. Hayri,Felsef Dokt-

rinler ve Terimler Szl, Ankara 1997, s. 196; Buhr. Manfred Kosing. Alfred, Bilim-

sel Felsefe Szl, ev.: Veysi Bildik, stanbul 1999, s.298.10 Stumpf, S. Enoch,Philosophy History and Problems, USA., 1977, s. 35; Birand, Kamran,

lk aFelsefesi Tarihi, Ankara 1987, s. 32; Thomson, George. lk Filozoflar, ev.: M.H.

Doan, stanbul 1997, s. 144.


5/30


43

gre gerek, bireysel olan deil, tmel, genel ve evrensel olandr. Tmellerseancak bireysellerde var olabilirler. Kendi balarna bir varlklar yoktur. n-san bilincinin dnda bir gerekliktir.11

a- Varlk KavramGenel anlamyla varlk; yokluun zdd, varolan, olua kar deime-

den kalan, mekanda bir yer igal eden kalc gereklik olarak da tanmlan-maktadr. Felsef literatrde; var olan ey, var olduu sylenen ey, var ola-nn var oluu, var bulunan dile getirme olarak anlalan varlk; bilinten

bamsz olarak var olan, diye tanmlanmaktadr.12 Yani, gerek madd, ge-rekse ruh/fikirsel olarak var olan hereyi baka trl bir belirlenimden ba-

msz olarak tanmlayan, ne tarzda var olduklarna baklmakszn insanbilincinin dnda veya ondan bamsz, nesnel veya znel gereklik mi ol-duu belli olmadan dile getirilen felsef kavrama varlk denmektedir.13

Burada varlk kavramnn etimolojik ve epistemolojik tanmlarna k-saca deindikten sonra, varlk kavramyla balantl olarak varln, kendisi-ni var olan olarak nasl sunduu ve var olma alanlarnn ne olduu prob-lemi zerinde durulmas gerektiini dnyoruz.. Felsef adan varlnvar olma alanlar; d dnyada, dncede ve dilde varlk olmak zere anakategoride ele alnmtr.14

11 Akarsu, age., s.85; Bolay, age., s. 173; Buhr-Kosing, age., s. 172.12 Akarsu, age, s. 198; Hanerliolu, Orhan,Felsefe Szl, s. 437; Cevizci, age., 694.

13 Buhr-Kosing, age., s. 456.14 Yukardaki snflamann bir benzeri de bn Snda mevcuttur. Ancakbn Sinann tasni-

finde otukskene ait olan yukardaki snflamadan farkl taraflar bulunmaktadr. bn S-

nnn snflamasna gre varlk alanlar: 1- mutlak varlk, 2- zihinde varlk, 3- d dn-

ya(ayan)da varlk olarak e ayrlmaktadr. bn Snya gre Mutlak varla mcerred

varlk yani soyut varlk da denir. bn Snya gre birey, ya zihindedir veya zihin dn-

dadr. Zihinde var olanlarn zihin dnda varl gerekmez. Fakat darda var olan zihinde

var olabilir. Mutlak varlk, zihinden ve d dnyadan soyutlanm bu iki varlk sahasna da

bal olmayan varlktr. otukskenin varlk tasnifinde bu varlk sahasna tekabl eden

bir varlk alan bulunmamaktadr. Zihinde varlk ise, herhangi bir kavram zihinde ele aln-

d takdirde; cins, tr, fasl, tmel, tikel, tek ve ok sfatlar ile sfatlanan, zihni varlklar,

kavramlar ve anlamlardr. D dnyada varlk ise, fertler, tek ve ahsiyet kazanm, taay-

yn etmi gerek varlklardr. Bu iki snflama da otukskenin zihinde ve d dnyada

varlk alanna tekabl etmektedir. otukskenin dilde varlk alan fikri, bn Snda kar-

ln bulmamaktadr. bn Sn, if, (lahiyat) C. I, s. 31; en-Nict, lhiyat, s. 212,

236.; Atay, Hseyin,Frb vebn Snya Gre Yaratma, Ankara 1974, s. 11,12; bn S-

nda Varlk Nazariyesi, Ankara 1983, s. 36 vd; Durusoy, Ali, bn Sn Felsefesinde n-

san ve Kainattaki Yeri,stanbul 1993, s. 64; otuksken, Betl, Felsef Sylem Nedir?s-

tanbul 1992, s. 36 vd.


6/30


1- D Dnyada Var Olan: D dnya, zellikle benliin dnda vezneden bamsz olan nesnelerin alandr. Bir baka deyile, insan zihninindnda, insan zihninden bamsz olarak var olan nesnelerin, fenomenlerin,olaylarn, nesneler arasndaki ilikilerin ve etkileimlerin oluturduu btn-dr. D dnya, yalnzca duyu-algs yoluyla incelenip bilinebilir.15 Bu var-lklara kendi bana varlk da denilmitir. Kendi bana var olan varlklar,dnen varlktan bamsz, salt, bulank ve belirsizdir. Bu varlklar sadecevar olan varlk olarak varl kabul edilmektedir.16 D dnyada varlnnesne olarak varl sz konusu olabilmesi iin, dnmenin ve bilginin ko-nusu olmas gereklidir. Dnmeye ve bilginin konusu olmaya baladktanitibaren varlk, belirsizlik ve bulanklktan kurtulmaktadr. Bu varlklar insan

dncesinde bir kez var olduktan sonra kaybolup gitmeleri sz konusu de-ildir. Bir kez zihinde var olduktan sonra artk dnmenin konusu olaraksrekli birekilde znenin (dnenin) karsnda dururlar.17

D dnyada var olan varlklar ite o yapan zellii, onu kendisinenesne olarak edinenden bamsz olarak var oluudur. Bu bamszlk, d-nmeye konu olduu andan itibaren ortadan kalkmakta, artk dnmenineitli tezahrleri olan alglama, duyumsama, tasarlama, hayal etme ve hatr-lama araclyla dnen varln yani benin bir nesnesi haline gelmekte-dir. 18

2- Dncede Var Olan:Var olann ikinci tr dncede var olandr.Dnme; insann canllyla birlikte beliren ve canllk sresince var olanrenme sreci iinde kazand kavramlar, kulland imgeler, dnce vehareketler szck ve terimler araclyla gerekletirilen zihinsel faaliyet,anlama, kavrama, akl yrtme, arzu, analiz ve sentez gibi ilemlerden olu-an zihinsel sre ve bir etkinliktir. Dnme, bir z veya cevher olarakdeil, bir ilev olarak vardr. Dnme alannda var olan yaplarn neliikonusunda ilk akla gelen, dnmenin nesnelemi veya nesnellemi rnolan dncelerdir denilebilir.19 Dnce, insana zg olan dnme faaliye-tinin, i ya da d uyarlara cevap olarak gelien dnme faaliyetinin diledklmekline denir. Dnceler bakalarn dnmelerinin nesnesi ola-

bildikleri gibi onlar ynlendirebilmeleri de mmkndr. Her dncesubjektiftir, ancak, bakalarnn dnmesinin konusu olduklar andan itiba-ren artk bir bakasnn nesnesi haline gelmitir.20

Dnme alanndaki varlk, var olana (d dnyadaki var olan) tam ola-rak, ya da sadece eleri asndan dayal olsa da tm tasarmlar dnme

15 Cevizci, Ahmet,Felsefe Szl, stanbul 2002, s. 278.16 Atay, age., s. 12.17 zutsu, Toshihiko,slmda Varlk Dncesi, ev.: Kaln, brahim, stanbul 1995, s. 117.18 otuksken, age., s. 29; Atay, age., s. 11; zutsu, age., s. 11719 otuksken, age., s. 36; Cevizci, age., s.25; Hanerliolu, age., s. 73.20 otuksken, age., s. 29; zutsu, age., s. 117; Atay, ag.yer.


7/30


45

alannda var olmaya birer rnek olabilirler. Dnlen herey, para ya da btn olarak d dnyada var olanlara dayaldr. Bu manada var olmayandnlemez, dnlen herey de herhangi biimde var olandr. Ancak here dncenin zgr ileyii araclyla ok farkl bileimler haline getiri-lebilir.21

Dnme ile d dnyada var olan arasndaki ilikilerde ortaya kaniki yol vardr. Birinci yol; dnme d dnyay dorudan yanstr. kinci yolise; d dnyann dnme tarafndan ancak kavramlar araclyla yanstla-bilmesidir. Baka bir deyile, dnme, d dnyada var olan onun var olu-unu, para ya da btn olarak uygun olsun ya da olmasn, yeniden kurar.te bu yeniden kurmada d dnyann gerekliine ne kadar sadk kalnabi-

lir? Eer dnme, d dnyada var olan kavramlar, Platonun yaklamylaideler araclyla kavryorsa veya yanstyorsa bu kavramlarn kuruluunasl gereklemektedir? te bu sorulara verilecek cevap, var olan anlamakiin bir yandan, kavram ak klmaya, te yandan da kavram anlamak veona daha ak ve seik bir tasarm kazandrabilmek iin onu, dnme ala-nnda var olan bir yap olarak ele almaya gerek vardr, eklinde olmaldr.

Var olanla ilikin olarak her dncenin bir kavram vardr ve kavramda bir tr var olandr. Gndelik dilde; x vardr, y vardr, z vardr deriz.Bu cmlenin kavram hale sokulmu ekli; xin varl, ynin varl,znin varl eklindedir. te yandan bakalarnn dncelerini kavrama-nn yolu da ortak kavramlara sahip olmaktan geer. Herhangi bir dnmeeylemi tarafndan gerekletirilmi bir kavram, bir sre sonra retme yoluy-la bakalarna retilebilir.22

Nasl oluyor da d dnyay bilebiliyoruz? Bu bilmenin artlar neler-dir? Bu sorularla uraan insan zihninde bir zm denemesi oluturacaktr.Bylece insan, kavramlar retecek ve bu retilen kavramlarla dnce dn-yasn oluturacaktr. retilen kavramlarla bilim, felsefe, sanat, mitoloji vedin kurulur. Btn bunlar da insann dnce dnyasn oluturur. te bunoktada felsefe, anlamn asl taycs olarak kavramlar inceler.

Dnmede varlkn d dnyadaki yansmas olan kavramlar, baka-larna iletilme imknn dilde bulurlar. Kavramlar dilde nesnelleebilirler.Dolaysyla bilisel her trl etkinliin dilde olduu sylenebilir. 23

3- Dilde Var Olan:Blnemez bir varlk olarak dnya iindeki varl-n kavran, dil vastasyla gerekleir. Buna gre, dil, hakikatten ayrlmaz.Zira varln almlarn ortaya koyan ve ak hale getiren dildir. Dilin ol-

mad yerde varln akl yoktur. Bu imkn salayan ise dildir.24

Dildevar olanlar kategoride ele alnabilir. Birincisi; gerekliini kavramlar

21 zutsu, age., s. 117.22 zutsu, ag.yer; otuksken, age., s. 41.23 otuksken, age., s. 36; zutsu, age., s. 11824 Cevizci,Felsefe Szl, s. 10072.


8/30


araclyla d dnyada bulan yaplar. kincisi; gerekliini salt dnmedenalan yaplar. ncs; salt dilin kuruluunda yer alan yaplardr. Mesel;kalem terimi gerekliini d dnyada bulur. Ancak bu kalem dendiin-de imdi ve burada bulunan znenin alglad bir kalem sz konusudur.Acaba bu nerededir? sorusundaki bu ifadesi, sadece dilde vardr ve onund dnyada da bir gereklii sz konusudur.

Dilin zenginlii, dilde var olanlarn, dnmede ve d dnyada varolanlar arasnda youn iliki alar kurmasyla ancak mmkndr. Dil, ddnyada var olan dolayl, zihinde var olanlar dorudan yanstr. Felsefdncede birok zihni ve ilmi faaliyet, kendini dilde sunar. Bilim de sanatda byk lde dil ile sunulur.25

b- Varln Menei DncesiAntik ada sistematik felsef dncenin balangcndan nce insanla-

rn zihinlerini megul eden, evrenin yaratlnn temel esrarn zme konu-sunda sorduklar; Evren nedir? Varlk nedir? nsan nedir? Neredengeliyor? ve Nereye gidiyor? gibi sorulara, milletlerin yaaylarnn,inanlarnn ve dncelerinin yansmalar olan din,26 mitoloji/efsane27 ve

25 otuksken, age., s. 51.26 Din: nsanolunun bu lemdeki kimlii, varlnn gerek anlam, gayesi ve var olu

sebebinin zihninde oluturduu sorularn cevabn bulabildii bir messesedir. Felsefe

de ayn sorulara kendi metodolojisi ierisinde cevap arayan bir kurumdur. Dolaysyla bu

iki nemli disiplin birbiriyle tarih boyunca sk bir iliki ierisinde olmutur. Felsef d-ncenin balangc, insann kendini, evresindeki olaylar ve eyalar allm inan ve

bilgi kalplaryla deil de ciddi bir biimde anlayp yorumlama abasna giritii zamanla-

ra uzanr. Felsef bilgiyi elde etmek, derin bir bilgi birikimine sahip olmakla mmkndr.

Zira, insanolu, felsefenin ele ald belli bal problemlerden olan yaratl, varlk, insan,

devlet, hukuk, ahlk, bilgi, siyaset, ve sanat gibi meseleler hakknda belli bir dnem sonra

dnmeye balamtr. Fakat bu dncelerin iinde din, dierlerine nazaran insann biz-

zat kendi i lemiyle ilgili olmak zere kendi dnyasnda metafizik sorularna cevap bul-

maya almtr. Yani insanolu, felsef adan dnmeye balamadan nce inan prob-

lemini ele alm ve bunu zme kavuturmaya gayret etmitir. Bkz., Kl, Cevdet, Fel-

sefe Din, Vahiy Akl likisi Balamnda Din Kavram ve Gnmz Din Toplum likile-

ri,FFD., Elaz 1999, sa.: IV (109-135), s. 109 vd.

Gerek felsef ve gerekse klasik din tanmlamalarna bakldnda ortaya kan husus,

dinin, muhatab asndan insann merkezde olduu, insan-Tanr, insan-insan ve insan-

eya arasndaki iliki ve bu ilikiyi iki dnya balamnda dzenlemesi ve bir kpr vazi-

fesi grmesidir. nsanolu, varlk ve yaratl kapsayan insan ve eya arasndaki ilikiler

noktasnda, kendisine verilen akl sayesinde varl merakla incelemi, anlam karmaya

alm ve dinin de k tutmasyla bu ilikisini salam ve akli zemine oturtmaya al-

mtr. Bkz., Advar, A.Adnan, Tarih Boyuncalim ve Din, stanbul 1994, s. 28


9/30


47

Antik ada sistematik felsef dncenin balangc ncesine rastlayan dnemlerde

Asyann batsnda, Mezopotamyada ve rann gneyindeki topluluklarda varlk dn-

cesi ve tasavvurlar dine dayanmaktayd. Bu corafyann kapsad topluluklarda hkim

konumda olan varlk retileri, bireysel olmaktan ok, toplumsal yn ar basmakta ve

daha ok kollektiflik arz etmekteydi. Felsef dnceyi konu alan eserler, eski Hint, ran,

Msr ve Yunan geleneklerinin birbirleriyle karlamas ve karlkl etkileimlerinde bir

isimden ve onun ismiyle anlan ekolden sz etmektedirler. Hermes ve Hermesilik. te

dini dnem diye adlandrlan Antika ncesi dnemde, varlk aklamalarna rnek ola-

rak zikredilebilecek ekol, Hermesiliktir. Bu isim felsefe, bilim ve edebiyat alannda mito-

lojik ve yar

mitolojik bir grnm alt

nda kar

m

za

karken, dinler tarihinde bir pey-gamberle zdeletirilmi vaziyette tarihi bir zemine oturtulmutur. Eski Msr dinindeki

Toth, bran dinindeki Uhnuh, Budizmdeki Buda, Zerdtlkteki Hueng ve s-

lmdaki dris hep ayn kiiyi artrmaktadr. slm kaynaklarnda Hermes eklinde

geen bu kiinin, aslnda Hz. demin torunlarndan Hz. itten sonra peygamber olan

Hz. dris olduu rivayet edilmektedir. slm filozoflar, Hermesi veya Hz. drisi hikme-

tin kayna, filozof ve bilgelerin ilki kabul etmilerdir. Hermes, kozmolojik doktrinlerin

yan sra tp, kimya, simya, astronomi ve astroloji gibi ilimlerle megul olmu ve devrinin

fikirlerine nclk etmitir. Hz. drisin ortaya koyduu varlk ve varlk hiyerarisine olan

yaklamnn, kendinden sonra gelen filozoflarn varlk ve varlk hiyerarisi anlaylarna

kaynaklk ettii kanaatini uyandrmaktadr. Bkz., Hanerliolu, Orhan, Bilim Tarihi, s-

tanbul 1998, s. 31 vd.; Cavit Sunar, Tasavvuf Tarihi, Ankara 1975, s. 47; M. Erol Kl,

Ebul Hukema: Hikmetin Atas Hermetik Felsefenin slm Dnce Tarihinden Gr-nm, (www.hermetic.org/hermetik.html) (13.04.2004); Ayn yazar, Hermes, TDVA,

C. XVII, stanbul 1998, (229-233); S. Hseyin Nasr,slmda Dnce ve Hayat, ev: Fa-

tih Tatllolu, stanbul 1988, s. 147.; Walls, Andrew F., Hermetic Literature,

Dictionaire of Theology, U.S.A., 1988, s. 268; Ezra Erhat, Mitoloji Szl, stanbul

1972, s. 151; Wensinck, A. J., dris mad., MEBA., stanbul 1997, C. V/2 s. 934; Ke-

mal Menemenciolu , Hermes ve Hermesilik, (www.hermetic.org/hermes-2.html.)

(13.04.2004).27 Mitoloji: Kltrlerin arka planna kaynaklk ettiini, zamana ve zemine bal kalmadan

anlatt, olmu bitmi bir kutsal hikayeyi, yaratl olaylarn, bu olaylarda geen tabia-

tst hadiseleri, varlk veya metafizik alanda gereklemi fakat gereklii olmayan olay-

larn hayata nasl getiini anlatr. slm kltr literatrnde estir, ustre eklindeifade edilir. Bkz., Kur'n- Kerm , 6 Enam 25, 8 Enfal 31, 23 Mminun 83, 27 Neml 68.

Mitolojide, balangta inanlar ve tapnma biimlerine bal kalnrken, sonralar, Tanr-

larn soy zincirinden, varlklarn treyiine kadar pek ok konuda mantksal dnce ve

tasarmlar ortaya kmaya balamtr. Bu ynyle mitoloji, sistematik felsef dncenin

henz ekillenmedii dnemde, evrenin oluumu, yldzlarn evreleri ve hareketleri, tabiat

olaylarnn olacak olaylara yorulmas gibi konularda insanlar aydnlatc vazifeyi stlen-


10/30


by28olmak zere yoldan cevap arand grlmektedir. Bu yol, sis-tematik felsef dncenin balangcndan nce ortaya km ve toplumsalhayatta belirli bir sre etkisini srdrmtr.29

b.1.lk ada Varlk ve Varln Menei Dncesilk varlk ve dolaysyla varln menei meselesi lkadan gnm-

ze kadar filozoflarn, zerinde dndkleri ve felsefelerinin temel problem-lerinden biri olarak grdkleri bir konudur. lk varlk konusunda ilk dnce,onyallarda su ve havann ilk varlk gibi anlalmas tartmalaryla bala-mtr. Sonradan Pythagoras ile Eleallar arasnda bir ile ok arasndaki

mitir. Mitolojilere sadece bir masallar yn gzyle baklmas mmkn deildir. nk

mitoloji, btn zellikleriyle bir toplumun aynasdr. Bu nedenle mitolojiye felsef dn-

cenin ortaya kmasnda itici bir g olarak bakmak ve felsef dnceye kaynaklk ettii-

ni sylemek mmkndr. Bkz.; Joseph Campbell,Bat Mitolojisi, ev.: Kudret Emirolu,

Ankara 1995., s. 8 vd; Mircea Eliade, Mitlerin zellikleri, ev.: Sema Rifat., stanbul

1993, s. 11, 27; Bedreddin Cmert, Mitoloji ve konografi, Ankara 1980, s. 7 vd; Bolay,

age., s. 423; Buhr-Kosing, age., s. 286. Fernand Schwarz,Kadm Bilgeliin Yeniden Kefi,

ev.: Aye Meral Arslan, stanbul 1997, s.39; Advar, age., s. 28; gel, Bahaeddin, Trk

Mitolojisi, (I-II) stanbul 1997, C. II, s. 116, 161; Murat Uraz, Trk Mitolojisi,stanbul

1992, s. 15; nver Gnay, Harun Gngr, Trklerin Dini Tarihi,stanbul, 1997, s. 55.

28 By: Tabiatst gizli glerle iliki kurularak yahut kendilerinde gizli gler bulundu-una inanlan baz tabii nesneler kullanlarak zararl, faydal veya koruma gayeli baz so-

nular elde etmek iin yaplan iler diye tarif edilmektedir. Bkz., Tanyu, Hikmet, By

TDVA., C. VI, (501-506) s. 501. Bynn sistematik felsef dnce ncesinde din ile

i ie ve etkileim halinde olup, insanlarn zerindeki etkisi bykt. Bu etkinin gnm-

ze kadar srdn de sylemek mmkndr. Bynn kutsalla ilikisi ve ahlaki bir

amac yoktur. kar zerine dayal bir gayeye ynelik olarak bir takm gleri elinde bu-

lundurduuna inanlan insanlara yaptrlan by, insanlara zarar veya fayda salama,

dman alt etme, tabiat olaylarn ve glerini kontrol etme amacna yneliktir. Bynn

tabiatta var olanlar zerinde kurulabilecek bir gc ve etkiyi kendine problem edindii or-

taya kmaktadr. Bynn, varl temel problem edinerek bir varlk dncesini ortaya

koymas uzak bir ihtimaldir. By, evrenin temel yaps hakknda ortaya konabilecek ka-

naatlerdeki roln tespit etmek bakmndan nemli olmakla birlikte, felsef dnceye

kaynaklk etmesi ve etkisi asndan da nemini korumaktadr. Bkz., ner, Necti,Felsefe

Yolunda Dnceler, Bir Bilgi Tr Olarak kklt Bilgi, (213-221) Ankara 1999, s.

214. Kanar, Yksel, Animizm (Sosyal Bilimler Ansiklopedisi I-IV), stanbul 1990, C.I,

s. 41; Er, zzet, Fetiizim (Sosyal Bilimler Ansiklopedisi iinde), C. I., s.437; Tanyu,

agm, s. 502.29 Hanerliolu, Orhan,Bilim Tarihi,stanbul 1998, s. 31 vd;


11/30


49

atmaya dnmtr. Bu tartmalar ve atmalar bylece uzayp gitmek-tedir.30

Felsefe tarihine bakldnda, ilk olarak felsef anlamda varlk kelime-sini kullanan filozofunParmenidesolduu grlr. Parmenides, var olannhibir zaman deimediini ve daima ayn kaldn savunmutur. Bu yz-den deimeyen ve kendisiyle devaml ayn kalan varlk, sadece tektir ve oda Tanrdr. Parmanides, Tanry varlk ve tek gereklik olarak kabul edip

bunun dndaki tm eylerin grn ve deiimin temeli olduu grnortaya atmtr. Parmenidese gre varlk, ezeli ve ebedi, hareketsiz, blne-mez, sonsuz ve tektir. Tm okluklar birer yanlsamadr ve bunlar yine birergrnt ve yanlsama olan var olanlara zgdr. Nasl ki aklk; ak iek, ak

bcek, ak ta vs. de bir ve ayn ise, varlk da ylece tm var olanlarda bir veayndr. Ak iek, ak bcek, ak ta, ak vs. somut olarak vardrlar. Oysa aklksoyut olduu iin hibir yerde ve zamanda yoktur; ama zihinde bulunur. Varolanlara kar varlk da byledir. Demek ki asl gerek var olanlar deil;onun arkasnda bulunan, grnmeyen, darda olan, soyut olan, yani varlk-

30 lk adan gnmze ilk varlk ve varln menei konusuna bir gz atacak olursak kar-

mza ok eitli dnceler kmaktadr. Homeros(M..700),varlTanrlarla dolu bir

dnya olarak grrken, Hesiodos(M.. 700),hereyin balangcKhaos, esneyen boluk,

derinlik, uurum olarak kabul etmekteydi. Felsefenin babas saylan Thales, (M.. 625

545) varln meneinde suyu, sv olan kllyi grmekteydi. Anaksimendros (M..

611546) apeironsnrs z ve sonsuz birey" derken, Anaximenes (M..588524), ilkmadde veya ilk ilkeyi hava olarak kabul etmiti. Pythagoras(M.. 580500), varl ma-

tematiksel saylarla aklamaya alrken, ana maddeyi (arkhe)say(bir)larda grmektey-

di. Ksenophanes (M..569477), varln en nemli unsurunu hava olarak grrken, b-

tn unsurlarn temelinde toprakvesuyun olduunu kabul etmekteydi. Herakleitos (M..

540475) da varln zn ate olarak ele almt. Parmenides (M.. 515)e gelindiin-

de, varln z madd alandan kaybolmakta ve metafizik bir boyut kazanmaktadr. Ona

gre evrenin ilk ilkesi Eros (ak)tur. Dnen varlk ile dnlen varlk ayn eydir.

Zenon (M.. 490430)a gre varln temelinde bir vardr ve o hareketsizdir.

Empedokles (M.. 490432)e gre, lemde deimeyen ve devaml sabit kalan drt ezeli

ve ebedi madde vardr. Bunlar,su, ate, hava ve topraktr. Bu drt maddeyisevgi birbiri-

ne balar, nefretise ayrr. Anaksagoras (M.. 500429)a gre, hibirey yoktan gelmez

ve hibirey yok olmaz. Dou ve lm yoktur, unsurlarn birlemesi ve ayrmas vardr.

Ana ilke sonsuz ve saysz unsurlardan oluur. Herey, ok kk, artk blnmesi mm-

kn olmayan unsurlardan elde edilmitir. Bu unsurlara spermata (tohum) denmektedir.

Demokritos (M.. 460- 400)a gre maddenin ilk ilkesi atomdur. Atomun sertlik, ekil ve

byklk gibi zellikleri vardr. Renk, ses, scaklk ve soukluktan yoksundur.Sunar, Ca-

vit, Varlk Hakknda Ana Dnceler, Ankara 1977, s. 24 vd.; Gkberk, Macit, Felsefe

Tarihi,stanbul 1990, s. 20; Weber, age., s. 10; lken, age., s. 94; Denkel, age., s. 15.


12/30


tr.31 Metafiziin ve idealizmin temel iddias olan varlk ve var olan ayrm,Parmenidesin bu fikirleriyle balar. Bu balamda Parmenidese gre aslolan deimezliktir. Grnenler bize kendilerini deiiklik iinde gsterir.Oysa bunun arkasnda deimezlik vardr. Ak ta deiebilir ama aklk de-imez. yleyse soyut olan d dnyada yoksa da aklda veya zihinde vardr.Ve asla deimez. Deien somut varlktr. Bu da duyular yoluyla alglanr.

Platon sonras felsef dncede varlk anlay, gemi filozoflarn g-rleri zerinde bina edilmi, kendi iinde ince bir mantki i rgnn hkimolduu bir felsefe olarak gelimitir. Platon (M.. 427347) varl, tmellerolarak anlamakta ve tmel olarak var olduu halde, bamsz bir alanda nes-nel olarak var olmayan bu geree ide adn vermektedir.32 Platonun takip-

isi Aristoteles(M..384322)de varlk, eitli anlamlara gelmektedir. An-cak asl anlam, var olan bir ey; bireyi o ey yapan eydir. Yani onuntzn ifade eden eydir.33 Aristoteles de tmelleri kabul eder ancak varolular ynnden Platondan ayrlr. Aristotelese gre, tmel olan gerektir.

Ne var ki, gerek olan tmeller varlk sahnesine kamazlar, varla kanlartmel deil tikeldirler.34

lk an son ve nemli varlk filozoflarndan Msrl Plotinus(M.S.202270), Platonculuu yeniden canlandrma ve kllilere yeni bir manakazandrma abas ile gelitirmi olduu sudr (emanation) nazariyesi ilevarlk felsefesini ve kozmolojik lem anlayn kurmutur.35

Plotinusun sudr nazariyesindeki varlk dncesinin temeli u cm-leyle izah edilebilir. Varln temelini lk Varlk olan Mutlak Bir oluturur.Dier varlklar da Birden zorunlu olarak sudr eden varlklardr.Plotinusun varlk felsefesi bu iki cmlenin izahna dayanr.Plotinusa greBir; Tanr, ilk olan ve tek olan bir varlk olarak balang ve sonu olmaksznzorunlu olarak lemi oluturur. Plotinusa gre Tanr vardr ve O hereyin

31 Walther, Kranz, Antik Felsefe, ev.: Suat Y. Baydur, stanbul 1994, s. 75. vd; Korlaeli,

Murtaza, Varlk ve z-I, Felsefe Dnyas, 2003/1, sa: 37 (19-28), s. 25.32 Platon, age., s.290 .33 Aristoteles, age., 1028a 15.34 Aristoteles, age., 1038b vd35 sm felsefesine de byk etkisi olan sudr terimi; kmak, fkrmak, meydana gelmek,

vuku bulmakanlamlarna gelir. Felsef bir terim olarakfeyz (sudr); btn varlklarn bir

dzen iinde ilk ve tek (Bir) olandan zorunlu bir tama (emanation) sonucu mkemmel-

den daha az mkemmele doru, k sap etrafn aydnlatandan karanla doru bir sra-

lamayla, en alttaki varla kadar inilen ve bu izgide mkemmelliini ve yetkinliini git-

tike azalan bir vaziyette kaybeden bir varlk dncesine denir. Stumpf, age., s. 132;

Richard E. Higginson, Emanation, Dictionary of Theology, U.S.A., 1988, s. 181;

Weischedel, Wilhelm, Felsefenin Arka Merdiveni, ev.: Sedat Umran, stanbul, 1997, s.

86; Plotinus,Enneadlar, ev.: Zeki zcan, Bursa 1996, s. 21


13/30


51

kayna olup kendisinden sudr edilendir. nk sahip olmas gereken doa,byledir. Bir, ok olan iinde tar. okluk, Birden hareket eder ve onuniindedir. Bunun iin Bir, Tanrlk olarak bo olan matematikteki bir kavramtrnden birey deildir. Plotinus, Biri yle tanmlar; Bir, hibirey ara-mayan, hibireye sahip olmayan, hibireye ihtiyac olmayan varlktr. Buyzden O, yetkindir. Yetkin olduu iin bolluk olur ve bolluk olma ondanfarkl birey meydana getirir. Plotinus, Onun mkemmel bir varlk olduu-nu ifade etmek iin yetkin olma ifadesini kullanr. Yetkin olmak ise, herynyle kamil olmay ve kendisinden sudr eden varlklarn, kendisindendaha yetkin ve kamil olamayacaklarn gsterir.36

Bilindii gibi Aristoteles, Tanry lemin stnde akn/transcendant

olarak kabul ederken, Stoallar Tanry, lemin iinde ikin/immanent ola-rak kabul etmekteydiler. Plotinus ise, bu iki gr arasnda bir senteze var-may denemitir denilebilir. Tanr, Plotinusun dncesinde Mutlak dei-mez bir birliktir. okluk ve deiiklik ise, Tanrnn tesiriyle ortaya kar.okluk, Plotinus iin sonlu varlklarn karakteridir. Tanr ise ilk olan, birolandr. Bu sfatla Tanr, tm sonlu realitenin varln ve ruhun zerindedir.Plotinusun dncesindeki Bir; aklla kavranmayan, akn, hibir nitelikyklenemeyen bir sebeptir. Onun ne olduu deil ne olmad hakkndakonuulabilir. Tanr gerekte dile getirilemez olandr. Varln, zamann,niteliin tesindedir. Akl ve ruh da deildir. nk btn bu kavramlarinsan kendi denemesinden elde eder. Ona atfedilecek her sfat onu snrlan-dracandan, Ona sfatlar vermekten kanlmaldr.37

Grld gibi Plotinus, Tanry ilahi dinlerin vasflandrd tarzda,lemi yoktan yaratan bir g olarak kabul etmedii gibi, ezeli ve ebedi olanmaddeye hareket, ekil, dzen ve g veren Aristonun Tanrsn da kabuletmemektedir. Varlk dzeninde Plotinusun Biri, bazen Tanrya, bazenmatematiksel sayya, bazen de bir rakamnn tabiattaki yansmasna tekableder. Bu yzden net bir ekilde ne olduu anlalmayan Bir, veyaPlotinusun Tanrs, hareketsiz, iradesiz, durgun ve kendisi dnda bakahibireyi bilmeyen bir zellie sahip olan bir varlk olduu kanaatini uyan-drmaktadr.

b.2. Ortaaslm ve Bat Dnyasnda Varlk DncesiOrtaa, Batda Hristiyan, Douda slm ve Yahudi felsefeleriyle e-

killenmitir.38 Ortaada varlk kavram gerek anlamnslm dnrleri

ile kazanmtr. slm felsefesinde varlk retisini gelitiren ilk filozoflar,Kind, Frb ve bn Sin olmutur. slm dncesinde Tanrnn varl vegenel olarak varlk (vcd) problemi, slm felsefenin nemli problemlerin-

36 Plotinus, age., ayn yer.37 Plotinus, age., s. 88; Wieschedel, age., s. 87.38 Cevizci, Ahmet, OrtaaFelsefesi Tarihi, Bursa 2001, s. 14.


14/30


den biri olarak srekli filozoflar megul etmitir. Bunun yan sra, cevher-araz, varlk-mahiyet, varln ve mahiyetin ncelii ve sonral problemleri,ilk varlk, varln ezelilii veya ebedilii, zorunluluu veya zorunsuzluugibi, varlk problemini dorudan ilgilendiren tartmalarslm filozoflarnnen ok megul olduklar alanlardr.

Varlk kavram, slm dnyasnda vcd (varlk), mevcd (var olan)39,kevn (olu) kin (olan) terimleriyle anlatlmaktadr. Ayrca zorunlu/vacipvarlkile olurlu/mmkn varlkkavram ilk defa slm filozoflar tarafndanfelsef dnceye kazandrlmtr. Ortaaslm dnyasnda, varl olutu-ran ilk ilke ve ilk sebep Tanrdr. Tanr, evrende bulunan, grnen ve g-rnmeyen tm varlklarn sebebidir. Ancak onun varl hibir sebebe da-

yanmaz. O, eyann varl iin ilk sebeptir.40

slm Dncesinin iki ana felsef ekolunu oluturan Mealik veraklik felsefelerinde varlk dncesi, hem fizik ve hem de metafizik alan-larnda nemli problem olarak yer etmitir. slm Dncesinde metafiziksahasnda eitli aklama tarzlarna ramen varlk problemi, son derecekarmak bir durum arzeder. Ancak btn bu kapallyla birlikte varlk

probleminin, insan dncesindeki kavramlarn en geneli olduu phe g-trmez bir gerek olarak da filozoflarca bilinen bir husustur. Eskiden berifilozoflar, eitli ekiller gsteren ve birekilden baka birekle giren mad-denin, insan aldattn, varln asl cevherinin akl olduunu ileriye sr-m ve akl ile ruhu birletirme yoluna gitmilerdir.41

slm filozoflar, varlk kavramnn tanmnn yaplamamasna, mahi-yet ve hakikatinin idrak edilememesine karn, varlk hakknda kimseninphesi olamadn, zira varlk konusunda pheye dmenin, insann kendivarlndan phe etmesi manasna geleceini, bunun ise imknsz olduunu

belirtmektedirler.42 Hereyi iine alan, ebedi ve tek olan, oluum ve deii-

39 smail Fenninin Abdulgani Nablus(l. 1731)nin Kitabul-Vcd isimli eserine dayana-

rak vcd ve mevcd kelimeleri arasnda fark olduunu belirtmektedir. Vcd, zat-i ilhi

demek olduundan birdir. Onda taaddd ve deime yoktur. Mevcd ise, medrb; yani

kendi zerinde darb vaki olan ey demek olduu gibi kendi zerine vcd vki olan ey

de demektir. Bu da masiva (masvallah) denilen eyler yani btn mahlkat ve mkevve-

nat hakknda kullanlr. Bunlara mevcudat denir. Bkz., Erturul, smail Fenni, age., s. 11;

ayrca bkz., Kam, mer Ferid, Vahdet-i Vcd, sad.: Ethem Cebeciolu, Ankara 2003,

s.77; Ayrca bkz., Hseyin Atay, age., s. 8.40 Frb, Uyn, s. 50; Seyyid erif Crcn, et-Tarift, Dersaadet, ty., s. 250.41 Dzen, brahim,Aziz Nesefye gre Allah Kinat ve nsan,stanbul 2000, s. 71; Keklik,

Nihat, Sadreddin Konevnin Felsefesinde Allah Kinat vensan,stanbul 1967, s. 22.42 Keklik, age., s. 22; Ferid Kam-M.Ali Ayn,bn Arabde Varlk Dncesi,stanbul 1992,

s. 13; Erturul, smail Fenni, Vahdet-i Vcd ve bn Arabi, haz.: Mustafa Kara, stanbul

1991, s. 11; Fahrettin Olguner, Trk-slm Mtefekkiri Dncesinde Varolu, stan-


15/30


53

me uramayan varlk, daha kllisi olmayacak derecede klli olduu iin tarifedilemez. slm filozoflarna gre, varlk kavramnn tasavvuru apaktr.Hibir karineye muhta deildir. Bedihi olan bir eyin tanmlanmas ise,mmkn deildir.43

slm felsefesinde bilhassa Mea felsefenin en nemli simalarndanFrb (870950) ve bn Sn (9801037) varlk (vcud) kavram ve metafi-zik meselelerinin izah konusunda nemli bir mevki igal etmektedirler.Frbye gre varlk, anlatlamayacak ve tanmlanamayacak derecede zi-hinde ak, seik, yerleik, sabit bir anlam tamaktadr.44 Mevcut olan herey, var olmas bakmndan ya zorunludur, ya da olurludur. Bunun dndanc bir ihtimal yoktur. Bu iki varlk kategorisi de tamamen birbirinden

bamsz deildir. Bu yzden mmkn varlk, varln vacip varla borlu-dur. Bu borluluk tm mmkn varlklarda sz konusudur. Frbye grebu okluk evreni (mmknler), tek tek nesneler dzeyinde bir mmkn var-lklar ya da nedenliler silsilesinden ibarettir. Varln bakasna borlu olan

bu silsile kendisinin dnda, varln kendi znden alan bir nihai ilkede,nedeni bulunmayan bir ilk nedende sona ermek zorundadr. Bu da Tanrdr.45Frbnin varlklar vacip ve mmkn olarak ayrmas, Yeni Platoncu felse-fenin varlk anlayndan ayrlan ve kendi orijinalitesini ortaya koyan birdncedir. nk ilk defa varlklar, Frb tarafndan zorunlu ve olurludiye ikiye ayrlmakta ve Tanr ile Tanrnn yaratt varlklarn varlk skala-larnn yerleri aka belli edilmektedir.

Bir varlk filozofu olarak bilinen bn Snya gre, hereyin hakikationun varldr. Bireyin bilinmesi onun varl demektir. Bu itibarla varlkkavram kinatta mevcud olan btn nesneleri kapsamaktadr. Fakat Allahveya mutlak varlk ilk halkada hibir silsileye bal deildir. Onun iinlemdeki varlklar, araz ve cevherler ile hibirekilde kyas edilemez. Allahlemden ncedir ve ondan daha ycedir.46 Btn eyaya amil olan varlniki ayrc vasf vardr. Bunlardan biri bireyin mahiyeti ile varl arasnda-ki fark, dieri de vcb, imtina kavramlar arasndaki farktr. bn Snya

bul 2001, s. 19; zutsu, age., s. 115; bn Sn,Nect, (lahiyt) Nr.: Muhittin Sabri el-

Krd, Msr, 1938, s. 200.43 bn Sn,Nect(lhiyat) s. 200; if, (lahiyt, I-II ) thk., brahim Medkr, Kahire 1961,

C. I, s. 37, 43,44 Atay, Hseyin,Frb vebn Snya Gre Yaratma, s. 9; Frb, Uynul Mesil, Msr

1907, s. 51.45 Frb, Dav Kalbiyye, Haydarabad, 1349, s. 2-3; et-Talikat, Matbaatu Meclis-i

Dairetil-Meclisil-Osmaniyye, Heydarabad 1346, s. 5; , s. 51.46 Fazlurrahman, bn Sn, ev.: Osman Bilen (slm Dncesi Tarihi, edit.: M. M. erif

iinde), stanbul 1990, C. II, s. 100; Ali Durusoy, bn Sn, TDVA., C. XX, s. 326-327;

bn Sin,Nect, (lahiyat) s. 198; S. Hseyin Nasr, slm Kozmoloji retilerine Giri,

ev.: Nazife iman, stanbul 1985, s. 225; Frb, Uynl-Mesil, s. 50.


16/30


gre mahiyete hviyeti baheden varlktr. Buna gre varlk asldr, mahiyetise varln kapsamna giren bireydir. Zihinde mahiyet varlktan bamsz-dr. Fakat d lemde mahiyet ve varlk bireydir.47

rk felsefesinin kurucusu ihabddin Suhreverd (11531191) ise,genelde Meai felsefesine ve zellikle bn Snnn varlk kavram hakkn-daki grne muhalefet ederek, varlk (vcd) yerine mahiyetin asl oldu-unu ileriye srmtr.48Suhreverd, Meai filozoflarnn varlk hakkndakigrlerini tenkid maksadyla; bunlar hereyin mebdei yalnz vcddurderler. Bunlara gre Heylnn da meydana gelmesine sebep genevcddur. Halbuki hereyde olduu gibi Heyulada da asl olan mahiyettirder.49

Suhreverd, metafiziinde vcdu insan zihninin sbjektif bak a-snn zihinsel bir rn olan ve somut fiziki lemde hibir gereklie tekabletmeyen salt bir kavram olarak deerlendirmitir. Bu nedenle vct yerinetam manasyla gerek olarak manevi ve metafizik Nuru koymutur. Tekve yegne gereklik olan bu nur, younluk ve incelik derecelerine gre son-suz sayda derece ve mertebelere sahiptir. Ve bunlar ierisinde en yksekmertebedeNrul-Envr, en alt mertebede ise zulmet yer alr.50

47 bn Snya gre, varl zorunlu olan Allahta varlk ve zat birbirinden ayrlmaz. Dier

btn varlklarda ise, bir ve var olma, onlarn mahiyetine eklenmi arazlardr. Mmk-

nl-Vcd varlklar ise, ikiye ayrlrlar. Birincisi; kendi kendilerine mmkn, fakat var-

lklar, asli sebepten dolay zorunlu ve zorunlu olma niteliini ondan alan, akllar ve me-leklerden oluan basit cevherlerdir. kincisi; sadece mmkn olanlardr: bunlar da ay alt

lemdeki dnyevi blge ve belirli bir zaman aralnda varlk sahnesine kp tekrar yok

olacak varlklardr. Bkz., bn Sn, if (lhiyat), C. II, s. 343 vd. Bkz., Altnta, Hayran,

bn Sn Dncesinde Nefs Teorisi, Uluslararas bn Sn Sempozyumu Bildirileri,

Ankara 1984, (241-255) s. 241; lken, H. Ziya, slm Felsefesi, s. 121; Altnta, Hayran,

bn Sn Metafizii, Ankara 1997, s.79 vd. zden, H. mer, bn Sn Descartes Metafizik

Bir Karlatrma, stanbul 1996, s. 83; bn Sn, elrt vet Tenbihat (lhiyat Bl.),

thk. ve nr., Sleyman Dnya, Kahire, 1985, s. 233-234 A.M.Gochon, bn Sn Felsefesi

ve Ortaa Avrupasna Etkileri, ev.: smail Yakt, stanbul 1993, s. 51; Nasr, age., s.

229.48 Yrkan Y. Ziya, ihabeddin Shreverd ve Nur Heykelleri, ev.: A. Kamil Cihan, stan-

bul 1998, s. 76, 104; Nasr, S. Hseyin, Mslman Bilge, s. 79-80.49 Suhreverd, Hikmetul-rak, (Oeuvres Philosophiques et Mystiques iinde) nr., Henry

Corbin, Tahran 1993, s. 121-122; Nasr, Suhreverd el-Maktul mad. (sl. D Tar. in-

de), C. I., s. 433; lken, H. Ziya, slm Dncesi, stanbul, 1195, s. 233; Nasr,

Suhreverd el Maktul mad. (sl. D Tar. inde), C. I., s. 433.50 Yrkan, Y. Ziya, ihabddin Suhreverd ve Nur Heykelleri,stanbul, 1998, s. 83; Nasr,

Mslman Bilge, s. 83.


17/30


55

Suhreverdye gre her yksek nur daha aadakinin zerinde bir h-kimiyete sahiptir ve her dk nur da daha yksekteki iin ak duyar. Nurlarleminde sudr sreci aa inilen bir merdiven gibi nurdan zulmete doruolup, glden zayfa ynelik bir ini sz konusudur. Yukar doru klansralamada ise, kendinden bir st konumda olana duyulan ak nedeniyle,zayftan kuvvetliye doru bir ykselme sz konusudur. Ayrca her nur, s-tndeki veya altndaki nura bir raf veya bir perdedir. Bu ekilde meleklerinyce sralan, mahiyetinin gzellii ve mkemmellii kendisinin ispat olanve bu yzden de sadece kendisine ak duyan Nurlar Nuru tarafndan aydnla-tlr. 51

Suhreverdye gre, bireyin mahiyeti akl olarak varlndan ncedir.

Var olan nesneler ilk nce mahiyet halindedir. Varlk sahibi olmalar sonra-dandr. Bir ey var olduktan sonra mahiyet sahibi olur denemez. Prensipolarak varlk leminde tarif ve izaha muhta olmayan birey varsa o da ay-dnlktr. (Nur). Buna gre nurdan daha ak ve aydn hibirey yoktur. Ohalde tariften en fazla mstani olan nurdur. Her ey nur vastasyla zuhuretmektedir. Nur, kayna itibariyle btn varlklardan stndr. Allahn zatdevaml olarak nur samaktadr (lrak- nur). Bu sayede Allah tecelli ederekhereyi meydana getirmektedir.52

Ortaa Bat felsefesinde gelien varlk dncesine bakldndaAnselmus (10331109)a gelinceye kadar varlklar tmeldir ve tmeller

gerektir fikri hkimdi.53 Aquinolu Thomas (12251274), Aristotelesinvarlk tanmn; Tanrnn yaratt varlklarn bilgisi olarak alglamaktay-d.54 Thomas, Albertus Magnus (11931280)un en nemli rencilerindenve ortaa skolstik dncesinin en byk dnrlerindendir. Thomasntemel felsefe retisi, deneyden yola karak varlk kavramna varmaktr.Buna gre bilginin k noktas deneydir. Deneylerle elde ettiimiz grnt-lerle genel kavramlara, genel kavramlardan nesnelerin genel zlerine varlr.Dorudan her eyi kavrayan yksek bilgi insanoluna kapaldr. Thomasagre, soyutlayan ve genelleyen ilemin bizi vardraca en yksek kavram davarlktr.

Thomasn varlk anlay Aristotelesin rehberliinde geliir. OrtaaHrstiyan felsefesine hkim olan bir yandan tanrsal dnyann dier yandangereklikten yoksun maddi dnyann bulunduu Platoncu iki dnyann evrentasarmna kar Thomas, Aristotelesi varlk grn yani z ve varolu,kuvve ve fiil, madde ve form aracl ile tanmlanabilen bir bireysel tzler

toplam olarak varlk grn ortaya atmtr.55

Thomasa gre, btn var

51 Suhreverd,Hikmet, s. 187188.52 Suhreverd, ag.yer; lken, age., s. 233.53 Weber, age., s. 153; Cevizci, Ortaa..., s. 23.54 Gkberk, age., s. 170.55 Cevizci, Ahmet, OrtaaFelsefesi Tarihi, s. 268;


18/30


olanlar belli bir eydirler. Bir nedir ve bu birey vardr. Thomasnvarlk anlaynda varlk alan yaratc Tanrdan en aaya doru sralananve aralarnda hibir boluun ve kaosun bulunmad bir byk varlk zinci-rini meydana getirir. Yaratan ile yaratlanlar arasnda bir ayrm sz konusuolup Tanrnn z ve var oluu, sonradan yaratlan (sonlu) varlklardan fark-ldr. Yaratan ve yaratlan varlk srekli bir tzler hiyerarisi iinde tek birevren olutururlar ve doal olarak bu evrenin tepesinde Tanr bulunur.Thomasa gre, sonlu varlklarn z ve var oluu ayrt edilirken Tanrda,z ve varolu birbirinden ayrlmazlar ve bir arada bulunurlar.56

Deneyden yola karken vard sonuta tmel kavramlara ulaanThomas, tmel kavramlarn nesnelerde bulunup onlarn z olduunu be-

lirtmektedir. Yani bir nesneyi o nesne yapan zorunlu belirlenimidir. Formlarise, tpk sonradan serpilecek bir tohum gibi maddede gizli bir g olarakyerleiktir. Bundan dolay dnyada her olup biten ey, belli bir gayeye grebelirlenmitir. Her realite alan ne kadar ok maddenin zerinde ise/ondanbamszsa, o lde daha yksek bir mevki igal eder. Oluu balatan Tanrolduu gibi oluun gayesi de yine en yksek iyi olan Tanrdr. Thomasagre Tanrda dnme ve varlk birdir. Varlk basamaklar Tanrdan itibarenmeydana gelmekte ve en alt seviyeden itibaren gelien hayatn basamaklarykseldike bilgi de olgunlamaktadr.57

Thomasn Tanr ve varlk dncesi ile ilgili fikirlerini, Plotinusun veslm dnyasndaki filozoflarn varlk anlaylarndan ald, ama asl fikirle-rinden etkilendii filozofun ise Aristoteles olduu anlalmaktadr.

b.3. Yeniave Modern Dnemde Varlk DncesiYeniaa gelindiinde, varlk kavram, teolojiden bamsz, teosantrik

olmaktan uzak ve daha rasyonel bir izgide tz felsefesi erevesinde geli-mitir. zellikle XVII. Yzylda Kopernik, Galilei, ve Newton tarafndangelitirilmi olan modern bilim belli bir kozmolojinin, ve bilimsel materya-lizmin douuna yol amtr.58

Modern felsefenin kurucusu olarak kabul edilen ve bir matematikiolan Descartes(15961650), metafiziini matematik zerine kurarak evrensel

bilime uygulamay kendine metod edinmitir. Varlk felsefesini kurarkenpheden hareket eden Descartes, kesin bir bilgiye ulamak iin hereydenphe ederek yola kmtr. Duyular ve gelenek yoluyla kendisine gelen

bilgilerin kendisini aldatc olduunu grerek geici birphe ile Skolstik-lerin ifade ettikleri; anlamak iin inanyorum nermesi yerine, anlamak

56 Aquinas Thomas, The Summa Theologia,. www.ccel.org/a/aquinas/summa (04.02.2004);

Cevizci., age., s. 268.57 Aquinas, age., www.ccel.org/a/aquinas/summa (04.02.204)58 Cevizci, Ortaa, s. 7.


19/30


57

iin phe ediyorum nermesini koymutur.59 phe etmeyi dnmekolarak alglayan Descartese gre dnmeyi var olmak olarak anlamakta vednyorum o halde varm nermesi ile varl bireysel ve znel dn-ceye dayandrmaktadr.60 Bylece dnen bir varlk olarak kendivaroluunu kantlarken, k noktas zne olan modern felsefeye yn ver-mitir. Daha sonra Descartes, hibirpheye yer brakmayacakekilde doruolduu konusunda kendini ikna eden unsurun ne olduunu bulmaya al-mtr. Bu e Descartese gre ak ve seik alglanan eydir ve bu eyinyanl olmas imknszdr.61 Bundan sonra yeni dorular aramaya balayanDescartes, sonsuz ve snrsz varlk ve mkemmellik fikrine varmtr. Bumkemmellik fikri, insann doutan getirdii bir fikir olup bu da

Descartesi Tanrnn varl dncesine gtrmtr. Descartese gre,insan, u halde kendi var oluunun ve Tanrnn var oluunun bilgisine sahipolabilir. Descartese gre Tanrnn var olduunun kesinlii fikri ok nem-lidir. Her hakikat, her kesinlik, her pozitif bilim buna baldr. Bu fikir saye-sinde phenin dnce ile d dnya arasnda at uurum alabilir. Bura-dan hareketle Descartes, cisimler lemi vardr fikrine ulayor. Descartesegre fikirlerinin doruluunu garanti eden Tanrdr. phelerden kurtulma-nn tek yolu Tanrnn kendi hakknda insan zihnine koyduu sonsuzluk vemkemmellik fikridir. Tanrnn varl ispatlannca, lemin varl hakkndaigdsel inann, esasl olduu apak hale gelir. nk bu inan, m-kemmel, yani aldatma imkn olmayan bir varlktan alnmtr.62

Descartes, Tanry ispatlamasndan sonra maddi dnyaya geer. Dn-ya ve bu dnyadaki varlkla ilgili ide ya da dncelerinin nedeni, dnyann

bizzat kendisidir, bu dnyadaki varlklardr diyen Descartese gre var olanherey ya bir tz, ya da bir tzn bir zellii veya sfatdr. Zihin, Tanr vemadde birer zellik ya da sfat olmad iin, onlardan her birinin bir tzolmas gerekir. Descartese gre tz; kendi varl iin dier hibireye da-yanmadan var olan bireydir.63 Tzn her zaman zn meydana getiren vedier niteliklerin kendisine bal olduu temel bir nitelii vardr. Tzn anazellii dnme olup, ruh her zaman dnmeye zdetir. Maddenin zise yer kaplama ve uzamdr. Bu nedenle maddenin ekil ya da hareketi yerkaplama olmadan dnlemez. Descartes, maddi ya da cisimsel tz asn-dan geometrik bir varlk anlay gelitirmitir.64

59 Descartes, Metafizik Dnceler, ev.: Mehmet Karasan, stanbul 1998 (Birinci Dnce),

s.141;60 Descartes, Ren, Metot zerine Konuma, ev.: Mehmet Karasan, stanbul 1962, s. 4161 Descartes, age., s. 42;62 Descartes, Metafizik Dnceler, (nc Dnce), s. 169; Laberthonniere, Descartes

zerine Tetkikler, ev.: Mehmet Karasan, Ankara 1959, s. S. 5 vd.63 Descartes,Felsefesinlkeleri, ev.: Mesut Akn, stanbul 1992, s. 89.64 Descartes, age., s. 90.


20/30


Descartese gre trl tz vardr:1. Yaratlm olan ruhlar; yani herkesteki sonlu can z. Bunlar mane-

vi etkenler olup manevi ilemlerde bulunurlar, cisimlerle sk balar yoktur.2. Yaratlmam olan ruh; bu Tanrdr. Zaman ve meknla snrlan-

mamtr. Her eye gc yetendir. Varl aka bilinebilirse de, niteliiyeryzndeki insanlarca tam olarak bilinemez. Evrenin yaratcsdr ve sonnedenidir.

3. Cisimler, yani insan dncesinden bamsz varl ve balca nite-likleri olan yaratlm fiziksel zlerdir.65

Descartesin varlk dncesi bu tz anlayna dayanmaktadr. Var-lk srasna gre bu tzn sralan yledir. Sonsuz tz, Tanr; sonlu

tzler ise ruh ve madde olarak sralanrlar. Descartesin varlk felsefesindekitz anlay takipilerinden Spinoza ve Leibnizde daha geni yank bulacak-tr.

XVII. yzyl aydnlanma felsefesini zirveye tayan Spioza(1632-1677)da varlk dncesi tz kavramyla aklanr. lk alardan beri, bir,logos, apeiron, atom, ide, heyula, ruh, irade, akl gibieitli kavramlarla, varln ilk ve ana esasn tekil eden z anlatlmak is-tenmitir. Yeni ada ise bu ilkeler, cevher, tz, monad gibi kavram-larla ifade edilmektedir. Aristotelesden beri tz kavram bilinmekle birlikteSpinozann, muhtemelen tz anlayn kendisinin takipisi olduuDescartesden ald anlalmaktadr. Spinozoda tz, Tanr ve Tabiat gleriveya bunlar yneten bir kudret olarak anlalmaktan ziyade, Tanrnn ken-disidir.66 Descartesde tm varlklarn temeli olan tz, ayn zamanda varlkasndan bir dalizme sahiptir. Yani Descartes tz, hem yaratc tz vehem de yaratlm tz olarak alglamaktadr. Hlbuki Spinoza, tz u ekil-de tanmlar: Tz; kendi kendisinde var olan kendi kendisiyle kavranan,kavram baka bireye bal olmayan eydir.67 Yani tz, kendi kendisininnedenidir. Var olmas kendi yzndendir. Baka bireyden dolay deildir.Ona gre tz mutlak varlktr. Dolgunluu iinde olan varlk, dnda hibireyin bulunmad ve hibireyin alglanamad varlktr. Yani tz, kendin-den yetkindir. Tz kavramndan daha yukarda olan bir kavram yoktur. Tmteki kavramlar ancak tz kavramnn altna konabilirler. Tz, meydanagelmi veya yok olacak birey deildir. Kendisini blemez, snrlayamaz veancak tek bir tz vardr. Bizim kendilerine varolu yklediimiz btn geri-de kalan eyler, ya tek tzn nitelikleri ya da grnleridir.

65 Descartes, Metafizik Dnceler (Altnc Dnce), s. 233; Felsefenin lkeleri, s. 91;

Durant, Will, Felsefenin yks, ev.: Ender Grol, stanbul 2002, s. 164;

Laberthonniere, age., s. 160.66 Weber,Felsefe Tarihi, s. 229.67 Spinoza, Etika, ev.: H. Ziya lken, stanbul 1965, s. 41, 42 s. 378.


21/30


59

Grld gibi Spinozada tz, Tanr ve tabiat ile zde varlklardr.Bunlar ayn eyler olup Tanr iin sylenenler tz iin de sylenmitir.Spinozaya gre, btn var olanlar Tanrdadrlar. Spinoza yle demektedir:Var olan herey Tanrda vardr ve Tanr olmadan hi birey var olamazve tasarlanamaz.68 Spinoza felsefesinde tz ile ana nitelikleri arasndakiilgi, geometrideki uzayn boyutlarna olan ilikisine benzetilebilir. Nasl

boyutlar olmak uzayn z ile ilikili olan bir nitelik ise bunun gibiattributumlar (ana nitelikler) de tzn z ile ilikilidirler.69

Spinozaya gre evren, Tanrnn znden zorunlu bir sonu olarakkmtr.70 Bu zorunlu k, Plotinusun varlk nazariyesindeki Birdenzorunlu olarak tamay hatrlatmaktadr Tanr evreni yaratmamtr. Evrenin

kendisidir. O, nesnelerde bunlarn genel z olarak bulunur. Nesneler deonun gerekliinin birer modusudurlar (grnler). O, varln kendisindeve iindedir. te moduslar, Tanrsal zn bu anlamda birer grndrler.Bu z, bunlarda ve bunlarla vardr. Tanrnn bir sfatna gre zorunlu ola-rak var olan ve sonsuz olan deiiklie (tavrlamaya) uramas bakmndanTanrnn o sfatlardan kan hereye zorunlu olarak var ve sonsuz gzylebaklmaldr.71

Spinoza, moduslar sonlu ve sonsuz diye ikiye ayrmaktadr. Sonsuzmoduslar Tanrnn ncesiz, sonrasz znden dorudan doruya karlar.Sonlu moduslar ise meydana gelmeleri iin bir baka modusu gerektirirler.Saysz olan sonlu moduslar da birbirlerini gerektirdiklerinden sonsuzmoduslar, ilerinde sonlu moduslarn ortaya ktklar sonsuz birer balant-drlar. Uzam attributumunda (madde dnyasnda) sonlu moduslar, uzay iin-deki saysz fenomenlerdir. Sonsuz modus ise durgunluk ile harekettir.72 Tektek nesneler Tanrnn znden (tzden) zorunlulukla trerler, matematik birsonu gibi karlar. Modusun tze ilgisi bir matematik sonu ilintisidir.73

Buradan da anlalyor ki, Spinoza, varlk anlayn panteizm zerinekurmu, Plotinus ve Descartesin varlk anlaylarnn bir sentezi olarak Tzhiyerarisini Tanrdan itibaren varlklar zerine oturtmutur.

XVII. yzyln byk felsef sistemleri arasnda varlk dncesinin en bariz, en kesin ve en sreen olduu sistem Leibniz(16461716)inmonadoloji sistemidir. Yenia rasyonalizmine olduu kadar felsef d-nceye de yeni fikirlerle katlm ve farkl bir sistem kurmu olan Leibniz,ann nemli felsef problemleriyle ilgilenmitir. Onun sisteminde evrenintemel karakteristikleri, okluk, sreklilik ve izgisel mertebeletirmedir.

68 Spinoza, age., s. 26.69 Spinoza, age., s. 28, 30; Stumpf, age., s. 259.70 Spinoza, age., s. 37, 82, 87.71 Spinoza, age., s. 44.72 Spinoza, age., s. 44-45; Gkberk, age., s. 298.73 Spinoza, age., s. 406; Hanerliolu, age., s. 301.


22/30


Zincir, hiyerarik ardllkta Tanrdan duygulu hayatn en dk mertebesinekadar uzanan, monadlar btnldr. Bu monadlarn hi biri dierine ben-zemez, ama en azndan her biri kendi ilerindeki farkllklarndan dolay biridierinden skalada aa olanlar ve yukar olanlar diye ayrlr.

Leibnize gre Monad, Bileiklere giren, basit yani paralar olmayanbir tzden baka birey deildir. Bileikler var olduuna gre basit tzlerinde bulunmas gerekir. Bileik, basitlerin bir ynndan yahut kmesinden

baka birey deildir. Oysa paralarn bulunmad yerde ne uzam ne biim,ne de blnebilme olabilir. Bu monadlar tabiatn gerek atomlar, eylerineleridir.74

Leibniz, Monadoloji isimli eserinde varlk ve monad konusunu ele al-

m ve varlk dncesini bu eserinde toplamtr. Ad geen eserde monadnzellikleri ve varlk sahnesindeki fonksiyonlar irdelenmitir. Buna gre,Monadn paralar yoktur, dolaysyla onda yer kaplama ve eklin var oluusz konusu deildir. Yer kaplama ve ekilden yoksun olduklar iin,monadlar blnemez. Bu basit tzlerden meydana gelen bileik cisimlermonadlarn bir araya gelileriyle varla gelip onlarn dallaryla varlktanksalar bile monadlar basit olduklar iin btn bu olu ve yok olu srele-rine maruz kalmazlar. Ve hibir tarz tasarlanamaz ki tz onun yznden tabiiolarak mahvolabilsin. Ve hibir tarz yoktur ki basit bir tz onun sayesindetabii olarak balayabilsin. nk tz bileim ile yorulamaz. Bylece deni-lebilir ki, monadlar, ancak bir anda balayabilir, bir anda bitebilirler, yaniancak yaratma ile balayabilir, yok olma ile bitebilir. Basit tzler nitelik

bakmndan birbirlerinden farkldrlar.75Leibnize gre, bir monadn baka bir monad tarafndan nasl iten bo-

zulduu veya deitirildii aklanamaz. nk onda ne yerini deitirebile-cek bir ey vardr ne de onun iinde uyarmlanabilen, oaltlabilen veyaazaltlabilen bir hareket tasarlanabilir. Monadlarn hibir penceresi yoktur ki,oradan birey girip kabilsin.76

Bundan dolay, Leibnize gre monadlarn birbirlerinden farkl olmasgerekir. nk tabiatta tamamyla birbiri gibi olan ve aralarnda iten birfark yahut zl bir ayrlk bulunmayan iki varlk asla yoktur. Yaratlm hermonadda deiiklie urama zellii kendisinde var olup, her monadda busreklidir. Dtan bir neden bunlarn i deiikliini etkileyememektedir.Onlarn tabii deiiklii bir i nedenden gelmektedir. Basit tzlerin zgll-n ve deiikliini yaratan, deiene ait bir zelliin bulunmas gerekir.

Bu zelliin, birlikte yahut basitte okluu iine almas gerekir. nk hertabii deime derece derece olur, onun iin baz eyler deiir, baz eyler

74 Stumpf, Philosophy History and Problems, age., s. 265; Lovejoy, Arthur O., Varlk

Zinciri, ev.: Ahmet Demirhan, stanbul 2002, s. 167.75 Leibniz, Monadoloji, ev.: Suut Kemal Yetkin, stanbul 1997, s. 1.76 Leibniz, age., s. 2.


23/30


61

sabit kalr. Bylece basit tzde paralar olmad halde bir duygulanm veoran bulunmaldr. Birlikte yahut basit tzde birokluu kuatan ve temsileden geici hal vardr ki bu, alg denilen eydir. Bir algdan baka bir algyaevrilmeye yahut gemeye sebep olan i ilkenin etkisine itahlanma denir.77Btn basit tzlere veya yaratlm monadlara entelekya ad verilebilir, n-k onlarda bir yetkinlik, onlar kendi i eylemlerinin kayna klan ve tenleilgisiz bir eit otomat haline koyan bir yeterlik vardr. Alglar ve itihalarolan hereye genel anlamda ruh adn vermek istiyorsak btn basit tzlerveya monadlar ruh adn alabilirler. Basit bir tzn imdiki her hali kendi-sinden nce gelen halin tabii bir devam olduundan, imdiki hal geleceegebedir.

Varlkla ilgili tm zihn faaliyetler, XVIII. yzylda mstakil bir bilim-sel disiplin olarak ortaya kmasn salam ve buna varlkbilimi/ontolojidenilmitir.78 Gnmz ontolojisinde varlk; var olan bir btndr ve daimaher yerde kendi bana olan bir varlktr. Burada kendi bana var olmadanmaksat, karanlk, anlalmas g, aklanmayan birey deil, sujenin, insanveya insanst bir varln herhangi bir mdahalesi sayesinde meydana gel-meyen veya kendinden stndeki bir varla tabi olmadan var olan eyanlamnda anlalmaldr.79 Bu manada ontolojiyi felsef dne karlkolarak kullanan ilk dnr Christian Wolf (16791754)tur. Wolf, ontolojiyi temel ilkeler bilimi olarak tanmlar.80 Tarihsel srete Kant (17241801), Schelling (17751854) ve Hegel (17701831) gibi Alman filozoflarvarlkbilimine kar kmlar ve varlkbilimin iinin boluundan ve yzey-

77 Leibniz, age., s. 3; Lovejoy, age., s. 169.78 Ontoloji, Yunanca, on to (varlk) kelimesiyle, logos (bilgi) kelimesinin bir araya

gelmesiyle olumu bir terimdir. Ontoloji, terim olarak varlk bilgisi anlamna gelir. Fel-

sef veya ilm bilginin objesi var olan eyin bilgisidir. Var olan; organik/maddi, (doal

afet, ta, toprak, su, bitki, insan, hayvan vb... ), anorganik/manev (edebi ilmi bir metin,

tarihi bir olay, iyi veya kt ahlk bir davran, gzel veya irkin estetik bir obje, vb...),

ruh (dnme, grme, anlama, bilme vb... ), ideal (saylar, geometrikekiller vb...) olabi-

lir. Var olan incelemek ilmin ve felsefesin ortak bir sahasdr ve buna ontoloji denmekte-

dir. Aristotelese ait olan ontoloji tanmna baktmzda Ontoloji; var olan var oluu y-

nyle inceler demekle birlikte Aristoteles tarafndan ontoloji terimi kullanlmamtr.

Aristotelesden nceki filozoflar ise varl olu veya bir grnm olarak ele almaktayd-

lar, ancak onlar da ontoloji terimini kullanmamlard. Bu tanmlama daha sonra ada

filozoflardan yeni ontolojinin kurucusu Nicolai Hartmann (18821950) tarafndan da kul-

lanlmtr. Adjukiewicz, Kazimierz,Felsefeye Giri, ev.: Ahmet Cevizci, Ankara 1994,

s. 78; Mengolu, Takiyettin,Felsefeye Giri,stanbul 1955, s. 106.79 Mengolu, age., s. 112.80 Hanerliolu, Orhan,Dnce Tarihi,stanbul 1998, s. 375.


24/30


selliinden sz etmilerdir. Varlkbilimine alternatif olarak Kant, deneystfelsefeyi, Schelling, akn dnceciliki, Hegel de mantk nerirler.81

XX. yzyl ada felsef akmlar arasnda ontoloji biliminde kaydedi-len en nemli gelimelerden biri, Hartmannn Yeni Ontoloji dncesidir.Hartmannn ontolojisi, varolan, varolan olarak ele alan varolann temelyapsn, determinasyon ilkelerini, varolann trlerini ve var olann tarzlarnaratran bir felsef dnce olarak karmza kmaktadr.82 Bunun yan sra,E. Husserl(18591938)in varl birfenomen olarak incelemesi de XX. yz-ylda varlk hakknda gelitirilen nemli dncelerdendir. Husserl, varlnnelii sorusuna; fenomen/grn olarak cevap vermektedir. Varlkfenomenolojik olarak ele alndnda, pozitivistlerin iddia ettikleri gibi, alg-

sal ve deneysel nesneler dnyas deil, aksine, nesnelerin zdr. Meselanmzde duran nesneyi duyularla kavrarz, bu deneysel bir kavramadr.Ancak asl o nesneyi nesne yapan zihnimizdeki fikr zdr. Bir baka ifadey-le nesneyi bize o nesne olarak gsteren duyusal niteliklerinden, yani ren-ginden, sertliinden, meknda yer kaplamasndan soyutladmz takdirde,geriye Herakleitosun ifadesiyle reel lem veya Platonun ifadesiyle idelerlemine benzer bir varlk dncesi kalmaktadr. Bunlar, Husserlinfenomendedii zlerdir. te fenomenoloji varln bu zlerini aratrr.83

Yine XX. yzylda, Alman filozoflarndan Heidegger(18891976)invarlk felsefesi amza olduka etki eden felsefelerden biridir. Onun, felse-fesinde ele ald temel sorun, varlk problemidir. GelitirdiiDasein84 kav-ramyla insan anlamaya ynelik felsef bir yaklamla varlk felsefesinikurmaya alr. Nesneler dnyasndan ziyade insann varl problemineeilerekDasein kuralyla varlk ve o varln zamansalln vurgulayanHeidegger, varlk; varlklarn varl olarak kendini nerede ve nasl ortayakarr? sorusu zerinde dnr ve varln anlalmas bir bakma onunsorgulanmasdr der. Heideggere gre varlk sorgulamas aamada orta-ya kar:

1- Varlkn anlam zerinde yaplan sorgulama. Varlk, dasein denilenvarlkta kendini ak ve belirgin yapar. Dasein, varln anlamnn sorgulan-d varlktr. Dasein, ncelikle bilgi nesnesi deil, kendinde var olmann

81 Bubner, Rdiger, Modern Alman Felsefesi, ev.: Aziz Yardml, stanbul 1993, s. 151;

Sahakan, age., s. 173; Hanerliolu, a.g. yer;82 Mengolu, age., s. 109.83 Szer, nay,Edmund Husserlin Fenomenolojisi ve Nesnelerin Varl,stanbul 1976, s.

19 vd; Bedia Akarsu, ada Felsefe, s. 156; Bolay, age., s. 186.84 Heidegger yorumcular Dasein terimini Almanca aslndan evirmeden olduu gibi

kullanmlardr. Mana itibariyle nsan varl olarak kavramlamtr. Heideggerin yk-

ledii felsef mana ise, Orada Var Olan Varlk olarak tanmlamaktadr. Bkz., en,

age., s. 22, 7. dipnot.


25/30


63

tarzlarn veren varlktr. Daseinin varln, ancak kendi var oluu verebi-lir.85

lk a filozoflarndan sofistlerin, felsefeyi d dnyadan insana y-neltmeleri gibi, Heidegger de varlk felsefesini insandan balatr. Varlnesneler dnyasndan veya d dnyadan farkl olarak ele alan Heidegger,filozoflarn d dnyann ve nesnelerin varln aratrmalarn felsefenin birskandal olarak deerlendirir.86 Varl, Var oluta arayan Heidegger, varoluun, bir ta veya bir bitki gibi ele alnamayacan ve tanmlanamayaca-n belirtir. Varl ele almada ve var oluu tanmlamada insan unsurununnemine dikkat eken Heidegger, sadece var oluu anlayabilecek varlninsan olduunu ve varlk dnyasna insanla girilebileceini vurgular.

Heideggere gre, yalnzca insan, Varln ne olduunu sorabilir, varladoru adm atabilir, var olanlarn snrn aabilir. Ve yalnzca insan gerekvar olandr, sadece var olan deil, ayn zamanda kendini var olan olarakanlayabilendir.87

Heideggere gre insann zorunlu olarak iinde bulunduu iki nemlivarlk biimi vardr.

a-Dnyann iinde olmak.b-Dnyann iinde tekilerle birlikte bulunmak.Ben ve d dnya birbirinden ayrlamaz, d dnya diye bir ey

yoktur, nk insann var oluu aslnda birdnya iinde olma dr, dnyadaolmaktr. nsann dnyada olmas bir nesnenin ya da bir hayvann dnyadaoluu gibi deildir. Bir dnya ile karlamadr. nsann dnya ile karla-masnda bilginin etkisinin olmadn syleyen Heideggere gre, dnya ilekarlama bir eylemle, bir i yaparak, kurarak, reterek, yenileyerek, ilgile-nerek, kayglanarak olur.88

nsann var oluu ve bu olua katlmas yalnz dnyada gereklemez,ayn zamanda teki insanlarla birlikte gerekleir. Bizim var oluumuz, aynzamanda teki insanlarn var oluuna ve onlarla birlikte olma da bir gster-gedir. Birliktelik, insanlarla birlikte olma, bizim kendi benimizin toplumsalyndr.89

2- Varln sorgulanmas ve anlalmas hususunda ikinci nemli aa-ma ruh durumudur. Ruh durumlar dinlendii takdirde yalnz ne olduumuz

85 Heidegger, Martin, Metafizik Nedir? ev.: Yusuf rnek, Ankara 1991, s. 44; Sahakan,

Felsefe Tarihi, ev.: Aziz Yardml, stanbul 1997, s. 313; en, age.,s. 23; zutsu, age.,

s. 106.86 Akarsu, age., s. 216.87 Hbscher, Arthur, ada Filozoflar, ev.: smail Tunal, stanbul 1980, s.87; Akarsu,

age., s. 214.88 Bubner, Rdiger, Modern Alman Felsefesi, ev.: Aziz Yardml, stanbul, 1993., s. 36;

Sahakian, age., s. 314; Akarsu, age., s. 216., en, age., s. 46.89 Akarsu, age., s. 218.


26/30


deil, ne olmakta olduumuz da anlalr. Varlmzn nereden gelip nereyegittii bize kapal kalmtr. Bizim burada olmamz, tesadf olarak ve kopukkopuktur. Kimse bizim dnyaya gelmemizi ve burada neden var olduumu-zu sormamtr. Ancak birileri tarafndan burada oluumuz sadece zorlanm-tr. Bu nedenle insan ve dier varlklar varln, imknlarn, tasarlarn,zgrlk iinde gerekletirebilmelidir, bu da anlamadr. Anlama, kendinitanma, kendi kendisi zerinde kl krk yararak dnmekle olmaz, tamtersine kendi gcn deneyerek ne kadar baarabileceini anlamakla, dene-mekle mmkn olur.90nsan durmadan belli snrlar ap gerekletirilecekolan tasarlara atlr. nsan hayat, bundan dolay ileriye giden bir sretir.Var olu bir srekli amadr. Varl, evreni, insan anlayabilmek iin zaman

anlamak ve kavramak zorunlu olduu kadar, zaman anlamak iin de varlanlamak gerekmektedir. 913- Bir dier var olu biimi deszdr. Heideggerinsznden, bir dil

anlalmaktadr. Yani, sz, dilden nce konumay mmkn klan eydir.Bunu meydana getiren ise zihindir. Sz, henz kark ve dzensiz olandzene sokar, dile gelir duruma getirir. Bunun dnda varln temeli, bt-nyle ortaya karan aralar da mevcuttur: Bunlar, korku, vicdan ve lm-dr.92

Heideggerin varln anlam nedir? sorgulamas neticesinde ulatsonu; metafizik kavramlardan hareketle yaplan varlk tanmlamalar sadeceyorumlamalar olup bunlar da yanl ve eksik tanmlamalardr. Buna ek ola-rak yaplmas gereken, varlk hakknda yaplan yanl yorumlamalar yeni-den tartarak varln anlamn ortaya koymaya almaktr. Varlk nedir?sorusuna ancak; varln anlam nedir? Sorusu yneltildiinde ikinci soruyaverilecek cevapla ancak birinci sorunun cevabna ulalabilir. Heidegger budnceleriyle felsef dnceye deiik bir yn verilmesini salayarak,felsefede varlkbiliminin neminin yeniden n plana karlmasna katkda

bulunmutur. Heideggerin; insan, varl anlayabilen bir varlk olarak gr-mesi ve insann kendini amas fikri, slm dncesindeki zellikle tasavvufliteratrndeki hakikatve marifetkavramlaryla ifade edilen dnce siste-mini artrmaktadr.

SonuVarlk dncesi, aslnda insann d dnya ile temasa getii andan

itibaren dncesinin her ann megul eden sonsuz ve snrsz bir sretir.

nsan aklnn ulaabildii en genel kavram olduu iin varln tanmnnyaplamayacan syleyen filozoflar, tanm, cins ve fasldan olutuuna ve"varlk"tan daha tmel bir cins bulunmadna gre varln tanmnn ol-

90 Akarsu, age., s. 220-221.91 Heidegger, age., s. 18; en, age., s. 80.92 en, age., s. Akarsu, age., 222; Sahakian, age., s.314; Bubner, age., s. 30.


27/30


65

mamas gerektii kanaatindedirler. Bir baka deyile varlk, apriorik veaksiyomatik bir kavram olarak tanmna gerek kalmadan akl tarafndan birhamlede kavranr.

Varlk teorisiyle ilgili speklasyonlarda bir nermede "var" terimininyklem olup olamayaca gndeme gelmi ve dnce tarihi boyunca varlkkavram zerinde geni bir kavramlar, sistemler ve ekoller zinciri olumu-tur. lk alardan beri, bir, logos, apeiron, atom, ide, heyu-la, ruh, irade, akl gibi eitli kavramlarla, varln ilk ve ana esa-sn tekil eden z anlatlrken, Yeni ada, cevher, tz, monad gibikavramlarla, XX. yzylda fenomen ve yeni ontolojide dasein kavramla-ryla ifade edilmitir. slm filozoflarnn bu probleme yaklam ise, varln

neliinden ziyade varl, "mhiyet" ve "varlk" balamnda olmutur.Batl filozoflar tarafndan tartlan mahiyet ve varlk ilikisinde bir birliktelik salanamam ve varlk zerinde idealist ve realist yorumlar ya-plmtr. Bir nesnenin mahiyetinin varlndan ayr birey olduunu, dn-ce olarak mahiyetin varlktan nce geldiini savunan idealistlerin bandaPlaton, Aristoteles, Descartes ve Hegeli slm filozoflarndan da bn Snygrmekteyiz.

Bireyin mahiyetiyle varl arasnda herhangi bir ayrm yapmayarakikisinin zde olduunu syleyenler arasnda ise, Elea Mektebi filozoflarile, Platon ve Aristotelesi grmekteyiz. slm dncesinde ise, bu dn-cenin temsilcisi olarakbn Rd karmza kmaktadr.

XVIII. yzylda varlk dncesinin ayr bir bilimsel disiplin olarak or-taya kmas ve bu disiplinin Ontoloji adn almasyla varlk dncesi filo-zoflarn gndemini daha ok igal etmitir. Bu dnemde varlk, var olan, varoluu ynyle incelenmitir. XX. yzyln balarnda Husserlin varlnnelii sorusuna, fenomen/grn olarak cevaplandrmas ve bu zemindevarlk dncesini gelitirmesi, varln algsal ve deneysel nesneler dnyasdeil, aksine, nesnelerin z olarak alglamas, varlk dncesinde XX.yzylda ulalan en nemli sonulardandr.

ada filozoflardan yeni ontolojinin kurucusu Nicolai Hartmannnontolojisi, varolan, varolan olarak ele alan varolann temel yapsn,determinasyon ilkelerini, varolann trlerini ve var olann tarzlarn aratran

bir felsef dnce olarak gelimitir. Alman filozoflarndan Heideggerinvarlk felsefesi amza olduka etki eden felsefelerden biridir.Dasein kav-ramyla insan anlamaya ynelik felsef bir yaklamla varlk felsefesini

kurmaya alan Heidegger, nesneler dnyasnn varlndan ziyade insannvarl problemine eilerekDasein kuralyla varlk ve o varln zamansall-n vurgulamtr. Heideggerin varln anlam nedir? sorgulamas netice-sinde ulat sonu; metafizik kavramlardan hareketle yaplan varlk tanm-lamalar sadece yorumlamalar olup bunlar da yanl ve eksik tanmlamalarolduu grndedir.

Gnmz ontolojisinin varlk karsndaki temel tavr; tek yanl felsefteorileri hareket noktas yapmak yerine, temasta olduu varl felsefenin


28/30


btn metodlarn kullanarak tmyle kavramaya alan, dorudan hayattanve bilimsel almalardan hareket eden, sonulara tabi olan fenomenolojik

bir tavrdr. Ancak, yeni tavr ve metotlarla, fenomenolojik verilerden hare-ketle kurulmak istenen yeni ontoloji veya dier bir ifadeyle kritik ontoloji,metotlar ve alglanma ekilleri kendinden nceki varlk felsefelerinden fark-ldr. Yeni ontoloji, eski varlk dnceleri zerinde temellendirilmi ve on-dan ban koparmam olup, ayn gerein farkl metot ve ekillerde ortayakonmas olgusudur.

BBLYOGRAFYAAdvar , A.Adnan, Tarih Boyuncalim ve Din, Remzi Kitabevi, 5. bask, stanbul 1994Adjukiewicz, Kazimierz, Felsefeye Giri, ev.: Dr. Ahmet Cevizci, Gndoan yaynclk 2.

bask, Ankara 1994Akarsu, Bedia, ada Felsefe,nklap Yaynlar, stanbul 1998Altnta, Hayran, bn Sn Metafizii, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1997--------, bn Sn Dncesinde Nefs Teorisi, Uluslararasbn Sn Sempozyumu Bildirileri,Ankara 1984, (241-255)Aquinas, Thomas, The Summa Theologia., www.ccel.org/a/aquinas/summaAristoteles, Metafizik, ev.: Ahmet Arslan, stanbul 1996Arslan, Ahmet, Felsefeye Giri, Vad Yaynlar, stanbul 1998Arthur, Hbscher, ada Filozoflar, ev.: smail Tunal, stanbul 1980sm Efendi,Kmsu-Okyanus,Atay, Hseyin,Frb vebn Snya Gre Yaratma,AF: yaynlar, Ankara 1974--------,bn Snda Varlk Nazariyesi, Ankara 1983Bedia Akarsu,Felsefe Terimleri Szl,nklap Yaynlar,6. bask, stanbul 1974Birand, Karman, lk aFelsefesi Tarihi, AF., yaynlar, Ankara 1987

Bolay, S. Hayri,Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, Aka Basm Yaym, 7. bask, Anka-ra 1997Bubner, Rdiger, Modern Alman Felsefesi, ev.: Aziz Yardml, dea yaynlar, stanbul, 1993Cafer Ali Yasin, el-Frb fi Huddih ve Rsmihi, Beyrut 1985Campbell, Joseph , Bat Mitolojisi, ev.: Kudret Emirolu, mge yaynlar, 2. bask, Ankara1995Cevizci, Ahmet,Felsefe Szl, 5. bask,stanbul 2002--------, Ahmet, OrtaaFelsefesi Tarihi, Asa yaynlar 2. bask, Bursa 2001Cmert, Bedreddin, Mitoloji vekonografi, Ankara 1980otuksken, Betl,Felsef Sylem Nedir?stanbul 1992en, A. Kadir, Heideggerde Varlk ve Zaman, Asa yaynlar 2. bask, Bursa, 2000Denkel, Arda, lkada Doa Felsefeleri,stanbul 1988Descartes, Rene, Metot zerine Konuma, ev.: Mehmet Karasan, stanbul 1962---------, Felsefeninlkeleri, ev.: Mesut Akn, Say yaynlar, 3. bask, stanbul 1992---------, Metafizik Dnceler, ev.: Mehmet Karasan, stanbul 1998Develliolu, Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, 16. bask Ankara 1999Durant, Will, Felsefenin yks, ev.: Ender Grol, stanbul 2002Durusoy, Ali, bn Sn, TDVA.Dzen, brahim, Aziz Nesefye gre Allah Kainat ve nsan, Furkan yaynlar, stanbul 2000Ebu Tahir Muhammed bin Yakub e-irz el Firzbd, Kmusul-Muht, Vcd mad.,Ofset bask, ty, basm y. yok.Eliade, Mircea, Mitlerin zellikleri, ev.: Sema Rifat., stanbul 1993Eliade,Mircea, Ebedi Dn Mitosu, ev.: mit Altu, stanbul 1994


29/30


67

Er, zzet, Fetiizim (Sosyal Bilimler Ansiklopedisi iinde)Erhat, Azra, Mitoloji Szl, stanbul 1972Erturul, smail Fenni, Vahdet-i Vcd vebn Arabi, haz.: Mustafa Kara, stanbul 1991Frb,Dav Kalbiyye, Haydarabad, 1349-------, et-Talikat, Matbaatu Meclis-i Dairetil-Meclisil-Osmaniyye, Heydarabad 1346-------, Uynul Mesil, Msr 1907Fazlurrahman, bn Sn, ev.: Osman Bilen (slm Dncesi Tarihi, edit.: M. M. erifiinde), stanbul 1990Gjertsen, Derek,Bilim ve Felsefe, ev.:Feride Kurtulmu, Say yaynlar, stanbul 2000Gochon, A.M., bn Sn Felsefesi ve OrtaaAvrupasna Etkileri, ev.: smail Yakt, stan-bul 1993Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi 6. bask, stanbul 1990Gnay, nver, Harun Gngr, Trklerin Dini Tarihi,stanbul, 1997

Hanerliolu, Orhan,Bilim Tarihi,stanbul 1998--------, Dnce Tarihi,stanbul 1998--------,Felsefe Szl,bkz., Samaclk, stanbul 1989Heidegger, Martin, Metafizik Nedir? ev.: Yusuf rnek, Ankara 1991Higginson, Richard E., Emanation, Dictionary of Theology, U.S.A., 1988Hbscher, Arthur, ada Filozoflar, ev.: smail Tunal, stanbul 1980http://www.ccel.org/s/schaff/encyc/encyc11/htm/ii.xii.ii.htmbn Manzur,Lisanul-Arab, Yusuf Hayyat Neri, Beyrut trsz.bn Sn, elrt vet Tenbihat, lhiyat Bl., thk. ve nr., Sleyman Dnya, Kahire, 1985--------, Nect, (lahiyt) Nr.: Muhittin Sabri el-Krd, Msr, 1938--------, if, (lahiyt, I-II ) thk., brahim Medkr, Kahire 1961zutsu, Toshihiko, slmda Varlk Dncesi, ev.: brahim Kaln, nsan yaynlar, stanbul1995Kam, Ferid, Vahdet-i Vcd, sad: Ethem Cebeciolu, DB: yaynlar, Ankara 2003Kam, Ferid, -M.Ali Ayn,bn Arabde Varlk Dncesi,nsan yaynlar, stanbul 1992Kanar,Yksel, Animizm (Sosyal Bilimler Ansiklopedisi I-IV), stanbul 1990Keklik, Nihat, Sadreddin Konevnin Felsefesinde Allah Kinat vensan,stanbul 1967Kl, Cevdet, Felsefe Din, Vahiy Akl likisi Balamnda Din Kavram ve Gnmz DinToplum likileri,FFD., Elaz 1999Kl, M. Erol, Hermes, TDVA, C. XVII, stanbul 1998, (229-233)--------, Ebul Hukema: Hikmetin Atas Hermetik Felsefenin slm Dnce TarihindenGrnm, (www.hermetic.org/hermetik.html)Korlaeli, Murtaza, Varlk ve z-I, Felsefe Dnyas, 2003/1, sa: 37 (19-28)Laberthonniere,Descartes zerine Tetkikler, ev.: Mehmet Karasan, Ankara 1959Leibniz, Monadoloji, ev.: Suut Kemal Yetkin, MEB. yaynlar, stanbul 1997Lovejoy, Arthur O., Varlk Zinciri, ev.: Ahmet Demirhan, nsan yaynlar, stanbul 2002Manfred Buhr-Alfred Kosing, Bilimsel Felsefe Szl, ev.: Veysi Bildik, Toplumsal Dn-m yaynlar, 2. bask, stanbul 1999Medkr, brahim, el-Mucemul-Felsef, Kahire 1983

Menemenciolu, Kemal, Hermes ve Hermesilik, www.hermetic.org/hermes-2.html.)Mengolu, Takiyettin,Felsefeye Giri, stanbul 1955Nasr, S. Hseyin, slmda Dnce ve Hayat, ev: Fatih Tatllolu, nsan yaynlar, stan-bul 1988--------, Suhreverd el Maktul mad. (sl. D Tar. inde)--------, slm Kozmoloji retilerine Giri, ev.: Nazife iman, nsan yaynlar, stanbul1985Olguner, Fahrettin, Trk- slm Mtefekkiri Dncesinde Varolu, tken yaynlar, 3.bask, stanbul 2001


30/30


gel, Bahaeddin , Trk Mitolojisi (I-II), stanbul 1997ner, Necti, Felsefe Yolunda Dnceler, Bir Bilgi Tr Olarak kklt Bilgi (213-221),Akay Basm yayn, 2. bask, Ankara 1999zden, H. mer, bn Sn Descartes Metafizik Bir Karlatrma, Dergah yaynlar, stanbul1996Platon,Devlet, ev.: Canan Eyi, Gn yaynclkstanbul 2001Plotinus,Enneadlar, ev.: Zeki zcan, Asa yaynlar, Bursa 1996Russell, Bertrand, Bat Felsefesi Tarihi, I-III, ev.: Muammer Sencer, Say yaynlar, 6. bask,stanbul 1997Sahakian, William S.,Felsefe Tarihi,dea yaynlar, 3. bask, stanbul 1997Schwarz,Fernand, Kadm Bilgeliin Yeniden Kefi, ev.: Aye Meral Arslan, nsan yaynlar,stanbul 1997Seyyid erif Crcn, et-Tarift, Dersaadet, ty.,

Szer, nay,Edmund Husserlin Fenomenolojisi ve Nesnelerin Varl,stanbul 1976Spinoza, Etika, ev.: H. Ziya lken, MEB. yaynlar, stanbul 1965Stumpf, S. Enoch,Philosophy History and Problems, U.S.A., 1977Suhreverd, Hikmetul-rak, (Oeuvres Philosophiques et Mystiques iinde) nr., HenryCorbin, Tahran 1993Sunar, Cavit, Varlk Hakknda Ana Dnceler, Ankara 1977-------, Tasavvuf Tarihi, Ankara 1975Thilly, Frank,Felsefe Tarihi (kitap iki), ev.: brahim ener, Sistem yaynclk, stanbul 1995Thomson, George,lk Filozoflar, ev.: M.H. Doan, Payel yaynlar, 2. bask, stanbul 1997Tunal, smail, Sanat Ontolojisi, 3. bask, stanbul 1084lken, H. Ziya, Varlk ve Olu, AF, yaynlar, Ankara 1968---------,slm Dncesi,stanbul, lken yaynlar, 1995Walls, Andrew F., Hermetic Literature, Dictionaire of Theology, U.S.A., 1988Walther, Kranz,Antik Felsefe, ev.: Suat Y. Baydur, Sosyal yaynlar, stanbul 1994Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, ev.: Vehbi Eralp, Sosyal yaynlar, stanbul 1991Wensinck, A. J., dris mad., MEBA., stanbul 1997, C. V/2Weischedel, Wilhelm,Felsefenin Arka Merdiveni, ev.: Sedat Umran, 2. bask, stanbul, 1997Yrkan, Y. Ziya, ihabeddin Shreverd ve Nur Heykelleri, ev.: A. Kamil Cihan, nsanyaynlar, stanbul 1998

varlık probleminin felsefi gelişimi

Documents