amerika'da din ve devlet - libertedownload.com

AMERIKA’DA DIN VE DEVLETTarihî ve Felsefî Temeller

Orçun Imga

İçindekiler

Takdim .............................................................................................................................. 11

Önsöz ................................................................................................................................ 15

Giriş .................................................................................................................................... 19

BİRİNCİ BÖLÜMDin ve Sivil-Siyasî Alan Ayrılığına İlişkin Kavramsal Çerçeve ve Hıristiyanlıkta Kilise-Devlet İlişkileri ........................................................................ 25

A. Dünyevî ve Ruhanî Alanlar Arasındaki SınırlarınTayinine İlişkin Anahtar Kavramlar .............................................................. 27

B. Kilise ve Devlet İlişkilerinin Teolojik Temelleri ve Hıristiyan Toplumlardaki Seyri................................................................. 58

İKİNCİ BÖLÜMAmerika’da Kolonyal Dönemde Dinin Rolü ve Kilise-Devlet İlişkilerinin Seyri ............................................................................. 73

A. Kolonyal Dönemin Kısa Tarihi ........................................................................ 75B. Yeni Dünya’da “Eski” Dinin İnşası: Dinin Kuruluşa Olan Etkileri .......... 83

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMBağımsızlığın Kazanılması ve Anayasal Dönemde Kilise-Devlet Ayrılığına İlişkin Amerika’da Yaşanan Tartışmalar ................................................................ 149

A. Bir Dinî Canlanma Hareketi Olarak Birinci Büyük Uyanış .................. 151B. Bağımsızlığın Kazanılması ............................................................................. 158C. Federal Anayasal Dönemde Kurucu Babaların

Kilise-Devlet Ayrılığı Meselesine Yaklaşımları ........................................ 169

Sonuç .............................................................................................................................. 241

Ekler ................................................................................................................................. 249EK-1: New England Bölgesi ................................................................................ 250EK-2: New England Bölgesi (Detay) ................................................................ 251EK-3: Kurucu On üç Koloni ................................................................................. 252EK-4: Kurucu On üç Koloni (Detay).................................................................. 253EK-5: Danbury Baptist Birliği’nin Thomas Jefferson’a

Mektubu (7 Ekim 1801) ............................................................................ 254EK-6: Thomas Jefferson’ın Danbury Baptist Birliği’ne

Mektubu (1 Ocak 1802) ........................................................................... 256Kaynakça ....................................................................................................................... 257

İndeks ............................................................................................................................. 273

11

Takdim

Laiklik, din özgürlüğü, din–devlet ilişkisi sadece Türkiye’nin değil, bütün dünyanın sorun alanlarındandır. Ama, nedense, biz Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları çoğu zaman bunun bize özgü bir sorun olduğunu zanneder, tartışmalarımızda da kendi tarihimize ve pra-tiğimize gömülürüz. Bundan fayda sağlamaktan çok zarar görürüz.

Amerika Birleşik Devletleri laiklik fikir ve uygulaması açısın-dan dünyanın en ilginç yerlerindendir. Bu ülke, Avrupa’dan din özgürlüğüyle ilgili derin yükleri sırtında taşıyarak gelen göçmen-ler tarafından kurulmuştur. Bu yüzden din özgürlüğü hem top-lumsal hayatında hem siyasî–hukukî sisteminde her zaman çok önemli bir yer işgal etmiştir. Nitekim, birçok Amerikalı yazar ve politikacı “din özgürlüğü” nün kendileri için ilk özgürlük olduğu-nu iddia etmekte ve bunun ispatı için Anayasa’daki ilk Tadil mad-desini delil göstermektedir.

ABD’de din özgürlüğünün çok önem taşıdığı bir gerçek olma-sına rağmen, bu, ülkede din özgürlüğüyle ilgili hiçbir problem

12 ◆ Orçun İmga - Amerika’da Din ve Devlet

yaşanmadığı anlamına gelmemektedir. Tam da tersine, konuyla il-gili en büyük problemlerden bazıları, ibret verici şekilde, ABD’de çıkmıştır, çıkmaktadır.

Bir taraftan acı tecrübelerin diğer taraftan Amerika Birleşik Devletleri’ni inşa sürecinde kurucu babalar arasında yapılan tar-tışmaların etkisiyle bugünkü seküler sistem şekillenmiştir. Değerli genç akademisyen Orçun Imga’nın elinizdeki çalışması işte bu ol-guyu ele almaktadır. Çalışma ABD’deki klasik “kilise devlet ayrılığı” nın tarihî ve fikrî temellerini incelemektedir. Amerikan federasyo-nunun kuruluşundan önce, ilk kolonilerin kurulduğu XVII. Yüzyıl-dan itibaren kilise–siyasî otorite ilişkilerini araştırarak başlamakta ve bu çabayı günümüze doğru taşımaktadır. Imga’nın geleneksel Anglo Sakson yöntem ve yönelimini gözden kaçırmamış olması çok önemlidir. Bu şudur: ABD’de, Anglo Sakson dünyanın bir parçası olarak, Kıta Avrupası’ndan farklı biçimde, din–devlet ayrılığının şe-killendirilmesinde ideal bir soyut plan veya teori değil, mevcut top-lumsal dinî kompozisyon esas alınmıştır. Anglo Sakson modelinin Kıta Avrupası modelinden nispeten daha başarılı olmasının sırrı burada yatmaktadır. Topluma şekil verme değil toplumun şekli veri alınınca, din özgürlüğüne hayat verecek bir sosyal zemin kendili-ğinden doğmuştur. Toplumsal çoğulculuk dinî hayatta da yansımış ve ana dinî gruplar arasında bir azınlık–çoğunluk dengesi belirse bile ana grupların birçok alt gruba ayrılması her grubun azınlık ol-duğu bir kompozisyon yaratmıştır. Galiba genel olarak özgürlüğün özel olarak din özgürlüğünün sihirli formülü budur: Herkesin azın-lık olması ve bunun bilincine varması. Bir sonraki adımda kendini ve bunun bedeli olarak herkesi koruyacak bir sistemi kabul etmesi.

Kıymetli öğrencim Orçun Imga’nın bu kitabı, bu mühim gerçe-ği çok açık biçimde yansıtması yanında, birincil kaynaklara gitme-si, iyi bir sistematikle konuyu incelemesi, hiçbir ana çizgiyi ihmal etmemesi bakımından da önem ve değer taşımaktadır. Orçun,

Takdim ◆ 13

üç bölümden oluşan eserinde, Hıristiyan gelenekte kilise devlet ilişkilerini; ABD’nin kuruluşunda dinin etkisini ve bağımsızlık sonrası dönemde, Anayasa’nın ilk Tadil Maddesine etki eden yak-laşımları ele almaktadır. Bu çerçevede George Washington, John Adams, Thomas Jefferson ve James Madison gibi önemli isimlerin kilise–devlet ayrılığı konusundaki görüşlerini de ele almaktadır.

Bu çalışmayla fikrî ve akademik hayata hızlı ve güçlü bir giriş yapan Orçun Imga’dan yeni çalışmalar ve eserler bekliyoruz. Bizi hayal kırıklığına uğratmayacağına inanıyoruz. Okuyucuyu da isa-betli bir seçim yapmasından ötürü tebrik ediyor, iyi ve verimli okumalar diliyoruz.

Atilla Yayla16 Haziran 2010, Istanbul

19

Giriş

Farklı din ya da mezhep mensuplarının, inançları nedeniyle ay-rımcılık ve baskılara mâruz kalmaları olgusu, ideal çözümü ara-nan kadim meselelerden biri olmuştur. Bu meselenin çözümüne ilişkin bir denge arayışı olarak, kurumsal dinle devlet faaliyetleri arasındaki münasebetlerin düzenlenmesi çabaları, hemen her ül-kede, muhtelif yoğunluktaki gerilim ve çatışmalara bir şekilde se-bebiyet vermiştir. Dinî otoritenin siyasî alanda iktidar kurma iste-ğine mukabil, dünyevî iktidarların, toplumsal yaşamı düzenleme yetkilerini paylaşma konusunda isteksiz oluşları gerçeği, siyaset biliminin en karmaşık ve “bıçak sırtı” konularından biridir.

Kuşkusuz, ruhanî alan ile dünyevî alan arasındaki egemenlik mücadelesi, en yoğun biçimde, Hıristiyanlık inancının hâkim olduğu coğrafyalarda hissedilmiştir. Dinin siyasal alandaki etki-sine, başka bir ifadeyle, iktidarı dine dayandırma çabalarına bağlı olarak ortaya çıkan bu ihtilâflar, tarihî süreç içerisinde bilhassa Avrupa’da pek çok kanlı mücadeleye neden olmuştur. Hıristi-yanlıkla dünyevî iktidar arasında, bu dinin özgün niteliklerinden


neşet eden gerilimin kökenlerini, Roma Imparatorluğu’na kadar götürmek mümkündür. St. Paul’un M.S. 60 yılında, bu inancı yaymak amacıyla Roma’ya gelişi, iki alan arasındaki çatışmaların başlangıç noktası olarak kabul edilebilir. Inananlarına karşı uzun yıllar süren baskı ve şiddet uygulamalarından sonra, Hıristiyan dini, zaman içinde geniş kitlelerce benimsenmiş ve ciddî bir güç kazanmıştır. Bu zaferle birlikte, Hıristiyanlığın “devlet dini” olarak kabul edilmesine uzanan yol da açılmıştır. Dinin siyasî bakımdan kuvvetlenmesi, kendi kurallarına sahip son derece belirgin bir hi-yerarşik yapının, “kilise”nin vücut bulmasını sağlamıştır. Kilise, zamanla, toplum üzerinde egemenlik iddiası taşıyan, geniş mülk-lere, çeşitli kurumlara, ekonomik kaynaklara ve toplumsal iradeye hükmeden etkili bir güç olmuştur. Yeryüzündeki ilâhî hükümran-lığı temsil eder hâle gelen kilise, bu durumun sonucu olarak, bir yönetici sınıfa, ruhban sınıfına da sahip oldu ve yine kendi gü-cünün artışına paralel biçimde, Hıristiyanlar üzerinde birtakım hukukî yetkiler taşıyan ayrıcalıklı bir yapı hâlini aldı. Ilâveten, -iki kılıç gibi- kimi öğretileriyle de, siyasal iktidar üzerindeki söz hak-kına dînen meşrûluk kazandırdı.

Öte yandan, Ortaçağ’ın sonlarına doğru, burjuvazinin çeşitli sebeplerle önem kazanmasıyla beraber, bu tablo değişmeye başla-dı. Burjuva sınıfının, siyasî güce de sahip olma arzusuyla, dünyevî iktidar odaklarının yanında, kiliseyle de mücadele etmesi, bu ya-pıya büyük bir darbe vurdu. Bu darbe, Reformasyon ve Kalvinizm hareketleriyle daha da belirgin bir hâl aldı. Bahsedilen gelişmele-rin bir sonucu olarak Avrupa, 1648 Westphalia Barışı’na değin, kanlı din savaşlarına sahne oldu. Dinî alanda yaşanan çatışmalar, kapitalizmin gelişimi, Rönesans düşüncesiyle toplumdaki katı ku-ral ve inanç biçimlerinin kırılmaya başlaması ve pozitif bilimlerde gözlenen süratli gelişme, kilise ve ruhban sınıfını ağır baskılara mâruz bırakan 1789 Fransız Devrimi’nin temellerini hazırladı. Bu

Giriş ◆ 21

dönemden sonra da, kilise ile devlet arasındaki ilişkilerin “ayrılık” yönünde düzenlenmesi önem kazanmış oldu.

Ancak ne var ki, iki kurum arasındaki ayrılığın tesis edilmesi, her ülkenin kendine has koşullarına bağlı olarak, birbirinden fark-lı biçimlerde formüle edilmiştir. Şüphesiz, genel olarak dinin si-vil/siyasal hayattaki yeri, özel olarak da kilise ve devlet ayrılığıyla ilgili bulunan çözüm bakımından, en özgün ve dikkat çekici ör-neklerden biri Amerika Birleşik Devletleri’dir.

Belirtildiği gibi, Avrupa, kilise ve devlet arasındaki çatışma-nın en şiddetli ve en uzun süreli hissedildiği coğrafya olmuştur. Hiç kuşkusuz, bu “eski kıta”dan yola çıkan muhacirler tarafından kurulan Amerika Birleşik Devletleri tarihinde de, kiliseyle dev-let arasındaki ilişkilerin şekillenmesi, Avrupa tecrübesinden ta-mamıyla bağımsız bir biçimde gerçekleşmemiştir. Öyle ki, Yeni Dünya’ya, sadece siyasî iktidardan gördükleri dinî baskı nedeniy-le gelen muhalif topluluklar bulunmaktaydı. Amerika’nın çekir-değini oluşturan bu Protestan topluluklar, din hürriyetine kavu-şabilecekleri bir ülkenin hayâliyle okyanusu aşarak bu topraklara gelmişlerdir. Buna karşın, bu yöndeki kurucu mit, bir boyutuyla gerçek olmakla birlikte, eksiktir. Her ne kadar bu toplulukların bir bölümü dinî baskıdan muzdarip olarak Amerika’ya gelmiş olsalar da, tarihî süreçte, -kolonyal dönemde daha net şekilde gözlenmek kaydıyla- oldukça şiddetli inanç çatışmaları yaşanmıştır. Şüphe-siz, bu sahadaki gerilimler Avrupa’daki kadar yıkıcı sonuçlar do-ğurmamıştır. Ancak yaşananlar, Amerika’nın, başından beri dinî özgürlüğe dayalı biçimde kurulduğu yönündeki tezi çürütmek için de yeterlidir. Diğer bir ifadeyle, Amerikan tarihinde dinî öz-gürlüklerin şekillenmesi, yaygın kanının aksine, bütünüyle barış-çıl bir atmosferde değil, mezhepsel kavga ve çatışmaların gölge-sinde gerçekleşmiştir.


Gerçekten de din olgusu, Amerika’nın kuruluşundaki en güç-lü motivasyonlardan biridir. Kolonileşme sürecinin yaşandığı ilk dönemlerden itibaren, -önemli bölümünün Protestan geleneğe dâhil olduğu- çoğulcu bir dinî kompozisyon, ülkede belirgin şe-kilde hâkim olmuştur. Anavatan Ingiltere’den bağımsızlığın kaza-nılmasına kadar, büyük ölçüde, birbirinden kopuk, müstakil ko-loniler hâlinde varlıklarını sürdüren bu topluluklar, yaşamlarının merkezine dini yerleştirmişlerdir. Bu yapı içinde, ortodoks Protes-tan gruplardan, muhalif dinî topluluklara kadar varan bir çeşitlilik söz konusu olmuş ve her kolonide birbirinden farklı kilise-devlet ilişkisi modelleri uygulanmıştır. Bu çeşitlilik aynı zamanda, kilise ve devlet münasebetlerinin ideal biçiminin ne olması gerektiğine dâir zengin bir tartışma ortamı da yaratmıştır.

Koloniler, bağımsızlığın kazanılmasıyla beraber, federal bir çatı altında birleşme ihtiyacının sonucu olarak Amerika Birleşik Devletleri’ni kurdular ve 1787 yılında kabul edilen anayasayla da, yeni devletin siyasî görünümüne netlik kazandırdılar. Bununla beraber Anayasa, ülkede bu alanda farklı pratiklerin söz konusu olmasına karşın, kiliseyle devlet ilişkileri bakımından herhangi bir çözüm getirmemiştir. Anayasanın hem bu konuda sessiz kal-masının hem de sivil haklar yönünden yeterince desteklenmemiş olmasının yarattığı eksiklik, 1791 yılında Haklar Bildirisi’nin ka-bulüyle giderilmeye çalışılmıştır. Anayasayı tadil eden bu düzen-lemenin ilk maddesi, devletin dinle olan ilişkilerini tanzim etme-ye yönelik biçimde hazırlanmıştır. “Ilk Tadil” (The First Amend-ment) olarak anılan bu hüküm, o günden bu yana, devletin din karşısındaki pozisyonunu ve kiliseyle devletin ayrılık biçimini belirleyen başlıca araç olmuştur.

Bu kitap, Amerika’daki kilise ve devlet ayrılığının teori ve prati-ğini, kolonilerin kuruluş döneminden, Ilk Tadil’in kabul edilme-sine kadar süren yaklaşık iki yüz yıllık süreçteki köşe taşlarıyla ele

Giriş ◆ 23

almaktadır. Başka bir anlatımla, çalışmanın temel amacı, fikrî ve tarihî kökleri itibariyle Amerika Birleşik Devletleri’ndeki, kilise ve devlet ayrılığı modelini analiz etmektir.

Bu çerçevede ilk bölümde, ruhanî ve dünyevî alanlar arasındaki ayrılığa ilişkin teorik temeller açıklanmaya çalışılmıştır. Ayrılığa ilişkin bir analiz aracı olarak sosyal bilimlerde sıklıkla başvurulan, “sekülerlik” ve “laiklik” kavramlarıyla, özgün Amerikan modelini nitelediğini düşündüğümüz “kilise ve devlet ayrılığı” kavramları bu kapsamda incelenmiştir. Bunun yanında, kilise-devlet ilişkile-rinin Hıristiyanlık öğretisindeki teolojik temelleri ve bu alandaki uygulamalar tetkik edilmiştir.

Kurumsal din ve dinî özgürlükler bakımından kolonyal döne-mi ele alan ikinci bölümdeyse, Amerika’daki ilk kalıcı koloninin kurulmasından, bağımsızlığın kazanılmasına kadarki dönem, karakteristik özellikler taşıyan yerleşimler bakımından değerlen-dirilmiştir. Bu kapsamda, kilise ve devlet ilişkileri bakımından birbirinden oldukça farklı özellikler arz eden koloniler, detaylı biçimde ve uygulamalara yön veren önemli figürlerle birlikte res-medilmeye çalışılmıştır.

Kitabın son bölümündeyse, bağımsızlığın kazanılmasından, 1791 tadiline kadar süren dönemde, kilise-devlet ilişkileri konu-sunda yaşanan teorik tartışmalara odaklanılmıştır. Bu tartışmalar, devletin din karşısındaki pozisyonu konusunda birbirinden farklı tezler içeren temel kutuplar ekseninde ve bu kutupların tezlerini belirgin biçimde yansıtan farklı isimler üzerinden ele alınmıştır. Devletle din ve dinî grupların teması konusunda yaşanan bu fikrî tartışmalarda, Isaac Backus, John Witherspoon, George Washing-ton, John Adams, John Locke, Thomas Jefferson ve James Madi-son gibi karakteristik figürlerin görüşlerine başvurulmuştur.

257

Kaynakça

ABD Dışişleri Bakanlığı, Amerika Tarihinin Ana Hatları, Iktisadi Işbirliği Idaresi Türkiye Özel Misyonu Yayını, 1951.

ABD’nin Portresi, (Erişim) http://www.usemb-ankara.org.tr, 30 Ekim 2006.

Abel, Olivier, Arkoun, Mohammed ve Mardin, Şerif, Avrupa’da Etik, Din ve Laiklik, çev. Sosi Dolanoğlu vd., Istanbul, Metis Yayınları, 1995.

Adams, Arlin M., Emmerich, Charles J., “William Penn and the American Heritage of Religious Liberty”, Journal of Law and Religion, Vol. 8, No. 1-2, 1990, s. 57-70.

Adams, Arlin M., Emmerich, Charles J., Din ve Özgürlük; ABD’de Dinî Öz-gürlüğün Anayasal Tarihçesi, çev. Latif Boyacı, Istanbul, Kızılelma Yayın-cılık, 2003.

Akbay, Muvaffak, “Amerika Birleşik Devletleri’nin Anayasa Tarihi”, AÜHFD, Cilt 7, Sayı 1-2, 1950, s. 18-39.

Albritton, James McLean, John Witherspoon’s Moral Philosophy and Ameri-can Church and State, (Yayımlanmamış Doktora Tezi, University of Ala-bama, 2003).

Allen, Brooke, “Jefferson the Skeptic”, The Hudson Review, Vol. 59, Issue 2, Summer 2006, s. 193-217.

Alley, Robert S. (ed.), The Constitution & Religion: Leading Supreme Court Cases on Church and State, New York, Prometheus Books, 1999.


Amerikan Devrimi, Devrimler ve Karşı Devrimler Ansiklopedisi 4, Gelişim Yayınları, Istanbul, 1975.

Arı, Bülent, “Avrupalılar Kozlarını Amerika Kıtası’nda Paylaştı”, Doğu Batı, Yıl 8, Sayı 32, Mayıs-Haziran-Temmuz, 2005, s. 61-70.

Arnhart, Larry, Siyasî Düşünce Tarihi, Plato’dan Rawls’a, çev. Ahmet Kemal Bayram, Ankara, Adres Yayınları, Ekim 2005.

Aron, Raymond, Sosyolojik Düşüncenin Evreleri, çev. Korkmaz Alemdar, An-kara, Bilgi Yayınevi, 2004.

Arslan, Ahmet, “Türk Laikliği ve Geleceği Üzerine Bazı Düşünceler”, Libe-ral Düşünce, Sayı: 1, Kış 1996, s. 54-77.

Arslan Zühtü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde Din Özgürlüğü, Ankara, LDT Yayını, 2005.

Ataç, C. Akça, Gürsel, Bahar, “Amerikan Apokaliptik’inin Dünü Bugünü”, Doğu Batı, Yıl: 8, Sayı: 32, Mayıs, Haziran, Temmuz 2005, s. 73-88.

Ataöv, Türkkaya, “Amerika’da Siyaset: Öncesi, Sonrası”, Türkiye Günlüğü, Sayı 63, Kasım-Aralık 2000, s. 75-87.

Ateş, Toktamış, Dünyada ve Türkiye’de Laiklik, Ankara, Ümit Yayıncılık, 1994.

Ateş, Toktamış, Siyasal Tarih, Istanbul, DER Yayınları, 1997.Audi, Robert, “The Seperation of Church and State and the Obligations of

Citizenship”, Philosophy and Public Affairs, Vol. 18, No. 3, Summer 1989, s. 259-296.

Bader, Veit, “Religions and States. A New Typology and a Plea for Non-Constitutional Pluralism”, Ethical Theory and Moral Practice, Vol. 6, Issue 1, March 2003, 55-91.

Bal, Hüseyin, Laikleşme Teorisi ve Küresel Dinî Diriliş Argümanı Bağlamında Dinsel Değişim, (Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005).

Barbier, Maurice, Modern Batı Düşüncesinde Din ve Siyaset, çev. Özkan Gö-zel, Istanbul, Kaknüs Yayınları, 1999.

Barbier, Maurice, Towards a Definition of French Secularism, çev. Gregory Elliott, (Erişim) http://www.diplomatie.gouv.fr/fr/IMG/pdf/0205-Barbier-GB.pdf, 12 Mart 2009.

Başgil, Ali Fuad, Din ve Laiklik, Istanbul, Yağmur Yayınevi, 2007.Baubérot, Jean, “Fransa: ‘Laik Cumhuriyet”, Avrupa Birliği Ülkelerinde Din-

ler ve Laiklik, ed. Jean Baubérot, Istanbul, Ufuk Kitapları, 2003.

Kaynakça ◆ 259

Baubérot, Jean, “Laicization, History of ”, International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences, 2004.

Baubérot, Jean, “Secularism and French Religious Liberty: A Sociological and Historical View”, Brigham Young Law Review, Vol. 2003, Issue 2, 2003, s. 451-464.

Baubérot, Jean, Laiklik: Tutku ile Akıl Arasında 1905-2005, çev. Alev Er, Is-tanbul, Istanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.

Baykan, Fehmi, “Demokrasi, Laiklik ve Teokrasi (“Şeritaçılık”) Üzerine Bir Derkenar”, Türkiye Günlüğü, Sayı: 46, Yaz 1997, s. 9-40.

Berger, Peter L., “Religion and the West”, The National Interest, Summer 2005, s. 112-119.

Berger, Peter L., “Secularism in Retreat”, National Interest, Issue 46, Winter 1996/97, (Erişim) http://www.search.ebscohost.com, 09 Mart 2009.

Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Istanbul, Doğu-Batı Yayınları, 1978.Berktin, Cezmi Tahir (çev.), Demokrasi Kahramanı Thomas Jefferson, Anka-

ra, Ayyıldız Matbaası, 1966.Bila, Rena M., “The Establishment Clause: A Constitutional Permission

Slip for Religion in Public Education”, Brooklyn Law Review, Vol. 60, Winter 1994-1995, s. 1535-1598.

Blakeman, John C., “The Religious Geography of Religious Expression: Lo-cal Governments, Courts, and the First Amendment”, Journal of Church and State, Vol. 48, Issue 2, Spring 2006, s. 399-422.

Boswell, David, Religion and Constitution, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, California State University Dominguez Hills, 1999).

Bowser, Richard, Muse, Robin, “Historical Perspectives on Church and State”, Church-State Issues in America Today, Volume 1: Religion and Government”, ed. Ann W. Duncan, Steven L. Jones, Westport, Praeger, 2008, s. 41-63.

Brant, Irving, “Madison: On the Separation of Church and State”, The Willi-am and Mary Quarterly, Third Series, Vol. 8, No. 1, January 1951, s. 3-24.

Braudel, Fernand, Uygarlıkarın Grameri, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara, Imge Kitabevi, 2006.

Brown, Dee, Kalbimi Vatanıma Gömün, Istanbul, e Yayınları, 1973. Bryce, James, Amerikan Siyasî Rejimi, çev. Türkkaya Ataöv, Arif Payaslıoğlu,

Istanbul, Türk Siyasî Ilimler Derneği Yayınları, 1962.Buckley, Thomas E., S.J., “Thomas Jefferson and the Myth of Separation”,

Religion and the American Presidency, ed. Mark J. Rozell, Gleaves Whit-ney, New York, Palgrave Macmillan, 2007, s. 39-51.


Bulaç, Ali, “Islâm ve Modern Zamanlarda Din-Devlet Ilişkisi”, Cogito, Sayı: 1, Yaz 1994, s. 67-89.

Butler, Jon, New World Faiths, Religion in Colonial America, New York, Ox-ford Press, 2008.

Butler, Jon, Religion in Colonial America, New York, Oxford University Press, 2000.

Cangızbay, Kadir, Çok-Hukukluluk, Laiklik ve Laikrasi, Ankara, Liberte Ya-yınları, 2002.

Caron Nathalie, “Laïcité and Secular Attitudes in France”, Secularism and Se-cularity; Contemporary International Perspectives, ed. Barry A. Kosmin, Hartford, CT, Ariela Keysar, ISSSC, 2007, s. 113-125.

Chadwick, Henry, The Church in Ancient Society, From Galilee to Gregory the Great, New York, Oxford University Press, 2001.

Chand, Robin K., “Understanding the Role of Faith in Government: A Comparative Analysis of the Separation of Church and State Between the United States and France”, The Holy Cross Journal of Law and Public Policy, Vol. 11, 2007, s. 5-28.

Chaves, Mark, “Secularization as Declining Religious Authority”, Social Forces, Vol. 72, Issue 3, March 1994, s. 749-774.

Clebsch, William A., From Sacred to Profane America, The Role of Religion in American History, Michigan, Scholars Press, American Academy of Religion, 1981.

Conkle, Daniel O., “Religious Expression and Symbolism in the American Constitutional Tradition: Governmental Neutrality, But Not Indiffe-rence”, Indiana Journal of Global Legal Studies, Vol. 13, Issue 2, Summer 2006, s. 417-443.

Coşar, Fatma Mansur, Laiklik Arayışları, Istanbul, Büke Yayınları, 2001. Cullen, Jim, The American Dream, A Short History of an Idea That Shaped a

Nation, New York, Oxford University Press, 2003.Curry, Thomas J., The First Freedoms: Church and State in America to the Pas-

sage of the First Amendment, New York, Oxford University Press, 1986.Çaha, Ömer, “Amerikan Modeli: Inanç ile Özgürlüğün Buluşması”, Liberal

Düşünce, Yıl: 8, Sayı: 30-31, Bahar-Yaz 2003, s. 16-44.Çiğdem, Ahmet, Aydınlanma Düşüncesi, Istanbul, Iletişim Yayınları, 2006.Çitak, Zana, “Fransa’da Laiklik ve Milliyetçilik: 1905 Kilise-Devlet Ayrılığı

Yasası”, Doğu Batı, Yıl 9, Sayı 38, Ağustos-Eylül-Ekim 2006, s. 145-161.

Kaynakça ◆ 261

D’antonio, William V., Dean R. Hoge, “The American Experience of Reli-gious Disestablishment and Pluralism”, Social Compass, Vol. 53, No. 3, 2006, s. 345-356.

Dallmayr, Fred, “Rethinking Secularism (with Raimon Panikkar)”, The Re-view of Politics, Vol. 61, Issue 4, Fall 1999, s. 715-735.

Dâver, Bülent, Türkiye Cumhuriyeti’nde Lâyiklik, Ankara, A.Ü.S.B.F. Yayın-ları, 1955.

Davis, Derek H., “A Commentary on the Proposed ‘Religious Equality/Li-berties’ Amendment”, Journal of Church and State, Vol. 38, Issue 1, Win-ter 1996, s. 5-23.

Davis, Derek H., “The Enduring Legacy of Roger Williams: Consulting America’s First Separationist on Today’s Pressing Church-State Cont-roversies”, Journal of Church and State, Vol. 41, Issue 2, 1999, s. 201-212.

Davis, James Calvin, “A Return to Civility: Roger Williams and Public Dis-course in America”, Journal of Church and State, Vol. 43, Issue 4, Autumn 2001, s. 689-706.

Davis, Jennifer Lynn, “The Serpentine Wall of Separation Between Church and State: Rosenberger v. Rector and Visitors of the University of Virginia”, North Carolina Law Review, Vol. 74, No. 4, s. 1225-1258.

Davison, Andrew, “Turkey, a ‘Secular’ State? The Challenge of Description”, The South Atlantic Quarterly, Vol. 102, Issue 2-3, Spring-Summer 2003, s. 333-350.

Delgado, Richard, “When Religious Exercise is not Free: Deprogramming and the Constitutional Status of Coercively Induced Belief ”, Vanderbilt Law Review, Vol. 37, No. 5, 1984, s. 1071-1115.

Depenheuer, Otto, “Devlet ve Din: Egemenlik Iddasında Bulunan Güçler Arası Modeller”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 1-2, 2006, s. 417-432.

Dewey, John, The Living Thoughts of Thomas Jefferson, New York, Fawcett Publications, 1957.

Dilulio, John J., Jr., Godly Republic: A Centrist Blueprint for America’s Faith-Based Future, California, University of California Press, 2007.

Drakeman, Donald L., “Religion and the Republic: James Madison and the First Amendment”, Journal of Church and State, Vol. 25, Issue 3, Autumn 1983, s. 427-445.

Duman, Fatih, “Din ve Siyaset”, Siyaset, ed. Mümtaz’er Türköne, Ankara, Lotus Yayınları, 2003, s. 523-559.


Dumortier, Brigitte, Dinler Atlası: İnançlar, İbadetler ve Ülkeler, çev. Özgür Adadağ, Istanbul, NTV Yayınları, 2007.

Duncan, Ann W., “Religion, Rhetoric and Ritual in the U.S. Government”, Church-State Issues in America Today, Volume 1: Religion and Government”, ed. Ann W. Duncan, Steven L. Jones, Westport, Praeger, 2008, s. 63-103.

En Büyük Tehdit Laiklik, (Erişim) http://www.haberturk.com, 20 Ekim 2009.Erdoğan, Mustafa, Anayasal Demokrasi, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2003.Erdoğan, Mustafa, Demokrasi, Laiklik, Resmî İdeoloji, Ankara, Liberte Ya-

yınları, 2000.Esbeck, Carl H., “Differentiating the Free Exercise and Establishment Clau-

ses”, Journal of Church and State, Vol. 42, Issue 2, Spring 2000, s. 311-334.Esbeck, Carl H., “Dissent and Disestablishment: The Church-State Sett-

lement in the Early American Republic, Brigham Young University Law Review, Vol. 2004, No. 4, 2004, s. 1385-1592.

Esbeck, Carl H., “Religion and the First Amendment: Some Causes of the Recent Confusion”, William and Mary Law Review, Vol. 42, Issue 3, March 2001, s. 883-918.

Feldman, Noah, “The Intellectual Origins of the Establishment Clause”, New York University Law Review, Vol. 77, May 2002, s. 346-428.

Fishman, Ethan, “Unto Caesar”, American Scholar, Vol. 77, No. 1, January 2008, s. 36-44.

Fleming, Thomas, “Three Faces of Democracy: Cleisthenes, Jefferson and Robespierre”, Telos, No. 104, Summer 1995, (Erişim) http://www.plinks.ebscohost.com, 06 Ekim 2006.

Fowler, Robert Booth, Hertzke, Allen D., Religion and Politics in America; Faith, Culture, and Strategic Choices, USA, Westview Press, 1995.

Fraser, James W., Between Church and State, Religion and Public Education in a Multicultural America, New York, St. Martin’s Press, 1999.

Gaustad, Edwin S., Church and State in America, New York, Oxford Univer-sity Press, 2003.

Gedicks, Frederick Mark, “Religious Exemptions, Formal Neutrality and Laïcite”, Indiana Journal of Global Legal Studies, Vol. 13, Issue 2, Summer 2006, s. 473-492.

Gellhorn, Walter, Amerikan Hakları: Anayasa’nın Uygulanması, Ankara, Türk Siyasî Ilimler Derneği Yayınları, 1965.

Gill, Anthony, The Political Origins of Religious Liberty, New York, Cambrid-ge University Press, 2008.

Kaynakça ◆ 263

Goulding, Stuart D., “Roger Williams of Rhode Island”, History Today, Vol. 25, Issue 11, November, 1975, s. 741-748.

Göğer, Erdoğan, “Günümüz Türk Devletinin Lâiklik Anlayışı”, AÜHFD, Cilt 54, Sayı 4, 2005, s. 1-52.

Göze, Ayferi, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, Istanbul, Beta, 2005.Greenawalt, Keen, “History as Ideology: Philip Hamburger’s Separation of

Church and State”, California Law Review, Vol. 93, Issue 1, January 2005, s. 367-396.

Guggisberg, Hans R., “Religious Freedom and the History of the Christian World in Roger Williams’ Thought”, Early American Literature, Vol. 12, No. 1, Spring 1977, s. 36-48.

Gunn, T. Jeremy, “ABD ve Fransa’da Din Özgürlüğü ve Laiklik”, Liberal Dü-şünce, Yıl: 11, Sayı: 41-42, Kış-Bahar 2006, s. 35-50.

Gunn, T. Jeremy, “French Secularism as Utopia and Myth”, Houston Law Review, Vol. 42, No. 1, Symposium 2005, 81-102.

Gunn, T. Jeremy, Din Özgürlüğü ve Laisite; ABD ile Fransa Arasında Bir Kar-şılaştırma, çev. Hüseyin Bal, Ömer Faruk Altıntaş, ed. Atilla Yayla, Anka-ra, Liberte Yayınları, 2006.

Güriz, Adnan, Hukuk Felsefesi, Ankara, Siyasal Kitabevi, 1999, s. 207.Gürsel, Bahar, Jefferson’s Republic: The Declaration of Independence, Statute of

Virginia for Religious Freedom and the University of Virginia, (Yayımlan-mamış Master Tezi, Bilkent University, 2000).

Haiman, Franklyn S., Religious Expression and the American Constitution, East Lansing, Michigan, Michigan University Press, 2003.

Hamburger, Philip, Separation of Church and State, Cambridge, Massachu-setts, Harvard University Press, 2002.

Harrington, Edward F., “The Metaphorical Wall”, America, Vol. 192, No. 2, January 17-24, 2005, s. 10-13.

Hashim, Nadra, “Consecrating the Green Movement”, Church-State Issues in America Today, Volume 3: Religious Convictions and Practices in Public Life, ed. Ann W. Duncan, Steven L. Jones, Westport, Praeger, 2008, s. 198-245.

Haynes, Charles C., Religion in American History: What to Teach and How, USA, ASCD, 1990.

Hazır, Hayati, Anayasa Hukuku, Ankara, Alter Yayınları, 2004.Himmelfarb, Gertrude, The Roads to Modernity: The British, French, and

American Enlightenments, New York, Vintage Books, 2004.


Hitchcock, James, “The Enemies of Religious Liberty”, First Things, Issue 140, February 2004, s. 26-30.

Hocaoğlu, Durmuş, “Batı Tarzı Dünyevîleşme: Laiklik ve Sekülerlik”, Tür-kiye Günlüğü, Sayı 28, Mayıs-Haziran 1994, s. 93-112.

Hocaoğlu Durmuş, Laisizm’den Millî Sekülerizm’e; Laiklik Sorununun Felsefî Çözümlemesi, Ankara, Selçuk Yayınları, 1995.

Holcomb, J. David, “Religion and Higher Education”, Church-State Issues in America Today, Volume 2: Religion, Family, and Education”, ed. Ann W. Duncan, Steven L. Jones, Westport, Praeger, 2008, s. 149-179.

Hutson, James H., Church and State in America, The First Two Centuries, New York, Cambridge University Press, 2007.

Jayne, Allen, “Jefferson’s Philosophical Wall of Separation”, Humanist, Vol. 59, Issue 1, January-February 1999, s. 27-29.

Jefferson, Thomas, “Act for Establishing Religious Freedom (1779)”, Ame-rican Religious Hisory, ed. Amanda Porterfield, Massachusetts, Blackwell Publishers, 2002, s.193-196.

Jeffrey, David Lyle, “Civic Religion and the First Amendment”, One Nation Under God? Religion and American Culture, ed. Marjorie Garber, Rebec-ca L. Walkowitz, New York, Routledge, 1999, s. 21-31.

Jelen, Ted G., “The Future of Church-State Relations in the United States”, Futures, Vol. 36, Issue 9, November 2004, s. 1030-1033.

Johnson, Paul, “God and the Americans”, Commentary, Vol. 99, Issue 1, Ja-nuary 1995, s. 25-45.

Johnson, Paul, A History of the American People, New York, Harper Collins Publishers, 1997.

Karakaş, Cemal, Turkey: Islam and Laicism Between the Interests of State, Po-litics, and Society, Frankfurt, Peace Research Institute, 2007.

Karlsson, Ingmar, Din, Terör ve Hoşgörü, çev. Turhan Kayaoğlu, Istanbul, Homer Kitabevi, 2005.

Keane, John, “Secularism?”, Religion and Democracy, ed. David Marquand vd., Oxford, Blackwell Publisher, 2000, s. 5-19.

Kelly George Armstrong, Politics and Religious Consciousness in America, New Brunswick, New Jersey, Transaction Books, 1984.

Kılıçbay, Mehmet Ali, “Laiklik ya da Bu Dünyayı Yaşayabilmek”, Cogito, Sayı: 1, Yaz 1994, s. 15-23.

Kırtunç, Ayşe Lahur, “Kim Bu Amerikalı, Bu Yeni Adam?”, Doğu Batı, Yıl 8, Sayı 32, Mayıs-Haziran-Temmuz 2005, s. 97-111.

Kaynakça ◆ 265

Komonchak, Joseph A., “‘The Crisis in Church-State Relationships in the U.S.A.’ A Recently Discovered Text by John Courtney Murray”, Review of Politics, Vol. 61, Issue 4, Fall 1999, s. 675-714.

Konvitz, Milton R., “Religious Liberty: The Congruence of Thomas Jef-ferson and Moses Mendelssohn”, Jewish Social Studies, Vol. 49, Issue 2, Spring 1987, s. 115-124.

Köktaş, M. Emin, Din ve Siyaset: Siyasal Davranış ve Dindarlık, Ankara, Vadi Yayınları, 1997.

Köse, Ali (ed.), Sekülerizm Sorgulanıyor: 21. Yüzyılda Dinin Geleceği, Istan-bul, Ufuk Kitapları, 2006.

Kuru, Ahmet T., “Fransa: Laik Devlet ve Islam”, Avrupa’da İslam, Laiklik ve Demokrasi; Fransa, Almanya ve Hollanda, Istanbul, TESEV Yayınları, 2006, s. 21-28.

Kuru, Ahmet T., “Passive and Assertive Secularism: Historical Conditions, Ideological Struggles, and State Policies toward Religion”, World Politics, Vol. 59, No. 4, July 2007, s. 568-594.

Küntay, Esin, “1492’den Günümüze Amerika’nın Çoğulcu Etnik Yapısına Genel Bir Bakış”, 500. Yılında Amerika, Istanbul, Bağlam Yayınları, 1994, s. 75-82.

Laycock, Douglas, “Church and State in the United States: Competing Conceptions and Historic Changes”, Indiana Journal of Global Legal Stu-dies, Vol. 13, Issue 2, Summer 2006, s. 503-541.

Leahy, James E., The First Amendment, 1791-1991: Two Hundred Years of Freedom, North Carolina, McFarland & Company Publishers, 1991.

Lindsay, Thomas, “James Madison on Religion and Politics: Rhetoric and Reality”, The American Political Science Review, Vol. 85, No. 4, December 1991, s. 1321-1337.

Locke, John, Hoşgörü Üstüne Bir Mektup, çev. Melih Yürüşen, Ankara, Li-berte Yayınları, Ekim 2005.

Lyon, David, “Rethinking Secularization: Retrospect and Prospect”, Review of Religious Research, Vol. 26, No. 3, March 1985, s. 228-243.

Maclear, J. F. (ed.), Church and State in the Modern Age: A Documentary His-tory, New York, Oxford University Press, 1995.

Macridis, R. C., B. E. Browne, J. P. Roche, “Amerika Birleşik Devletleri’nde Laiklik”, Türkiye Günlüğü, Sayı 29, Temmuz-Ağustos 1994, s. 174-184.

Madeley, John T.S., “Church and State: Political Science Aspects”, Internatio-nal Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences, 2004, s. 1796-1798.


Mardin Şerif, Türkiye’de Din ve Siyaset, der. Mümtaz’er Türköne, Tuncay Önder, Istanbul, Iletişim Yayınları, 2002.

Martin David, “Does the Advance of Science Mean Secularisation?”, Science & Christian Belief, Vol. 19, No. 1, s. 3-14.

Mason, Alpheus Thomas, Beaney, William M., American Constitutional Law: Introductory & Selected Cases, New Jersey, Prentice-Hall, 1955.

Mc Clay, Wilfred M. “Bir Ulusun Ruhu”, Public Interest, Ilkbahar 2004, (Eri-şim) http://turkish.turkey.usembassy.gov/media/pdf/mcclay.pdf, 29 Ekim 2009.

McConnell, Michael W., “Establishment and Disestablishment at the Fo-unding, Part I: Establishment of Religion”, William and Mary Law Revi-ew, Vol. 44, Issue 5, April 2003, s. 2105-2208.

McConnell, Michael W., “The Origins and Historical Understanding of Free Exercise of Religion”, Harvard Law Review, Vol. 103, No. 7, May 1990, s. 1409-1517.

McConnell, Michael W., “Why is Religious Liberty the “First Freedom”?, Cardozo Law Review, Vol. 21, 1999-2000, s. 1243-1265.

McGraw, Barbara, “Introduction: Church and State in Context”, Church-State Issues in America Today, Volume 1: Religion and Government”, ed. Ann W. Duncan, Steven L. Jones, Westport, Praeger, 2008, s. 1-41.

McLoughlin, William, “Isaac Backus and the Separation of Church and Sta-te in America”, The American Historical Review, Vol. 73, No. 5, June 1968, s. 1392-1413.

McCarty, Martha, “Religion and Education: Whither the Establishment Clause?”, Indiana Law Journal, Vol. 75, 2000, s. 123-166.

McNeill, William H., Dünya Tarihi, çev. Alâeddin Şenel, Ankara, Imge Ki-tabevi, 2005.

Mead, Frank S., Handbook of Denominations in the United States, Nashville, Abingdon Press, 1995.

Merriman, Scott A., Religion and the Law in America: An Encyclopedia of Personal Belief and Public Policy Volume 1, California, ABC-CLIO, 2007.

Mert, Nuray, “Laiklik Tartışması ve Siyasal Islâm”, Cogito, Sayı: 1, Yaz 1994, s. 89-103.

Mert, Nuray, Laiklik Tartışmasına Kavramsal Bir Bakış, Istanbul, Bağlam Yayıncılık, 1994.

Michel, Thomas S.J., “Laisizme Katolik Bir Bakış”, Cogito, Sayı: 1, Yaz 1994, s. 103-111.

Kaynakça ◆ 267

Micklethwait, John, Wooldrige, Adrian, Sağcı Ulus: Amerika’da Muhafaza-kar Güç, çev. Nur Küçük, Istanbul, Salyangoz Yayınları, 2007.

Monsma, Stephen V., J. Christopher Soper, Çoğulculuğun Meydan Okuması: Beş Demokraside Kilise ve Devlet, çev. Bilal Sambur, LDT Yayını, Ankara, 2005.

Morris, Kenneth R., “Theological Sources of William Penn’s Concept of Religious Toleration”, Journal of Church and State, Vol. 35, Issue 1, Win-ter 1993, s. 83-111.

Morrison, Jeffry Hays, “John Witherspoon and ‘The Public Interest of Re-ligion’”, Journal of Church and State, Vol. 41, Summer 1999, s. 551-573.

Muñoz, Vincent Philip, “George Washington on Religious Liberty”, Review of Politics, Vol. 65, Issue 1, 2003, s. 11-33.

Muñoz, Vincent Philip, “James Madison’s Principle of Religious Liberty”, The American Political Science Review, Vol. 97, No. 1, February 2003, s. 17-32.

Muñoz, Vincent Philip, “Religion in the Life, Thought, and Presidency of James Madison”, Religion and the American Presidency, ed. Mark J. Rozell, Gleaves Whitney, New York, Palgrave Macmillan, 2007, s. 51-73.

Murrin, John M., “Religion and Politics in America from the First Settle-ments to the Civil War”, Religion and American Politics from the Coloni-al Period to the 1980’s, ed. Mark A. Noll, New York, Oxford University Press, 1990, s. 19-44.

Myers, Elizabeth G., “Timing is Everything: The Social Context Behind the Emergence of Separation Ideology During the Presidental Campaign of 1800”, Texas Law Review, Vol. 83, Issue 3, February 2005, 933-959.

Nadon, Christopher, “Absolutism and the Separation of Church and State in Locke’s Letter Concerning Toleration”, Perspectives on Political Science, Vol. 35, Issue 2, Spring 2006, s. 94-102.

Nevins, Allan, Commager, Henry Steele, ABD Tarihi, çev. Halil Inalcık, An-kara, Doğu Batı Yayınları, 2005.

Nock, Albert Jay, Thomas Jefferson, Amerika’nın Kurucusu, çev. Ibrahim Enis Köksaldı, Istanbul, Epsilon Yayınevi, Aralık 2005.

Noll, Mark A., America’s God, From Jonathan Edwards to Abraham Lincoln, New York, Oxford University Press.

Noriyoshi, Tamaru, “The Problem of Secularization: A Preliminary Analy-sis”, Japanese Journal of Religious Studies, Vol. 6, Issue 1-2, March-June 1979, s. 89-114.

Norris, Pippa, Inglehart, Ronald, Sacred and Secular: Religion and Politics Worldwide, New York, Cambridge University Press, 2004.


Novak, Michael, “The Truth About Religious Freedom”, First Things, No. 161, March 2006, s. 17-20.

O’donohoe, James, A., “Principles Fundamental of the Church-State Cont-roversy”, Catholic Lawyer, Vol. 8, 1962, s. 206-213.

Okandan Recai G., Umumî Âmme Hukuku, Istanbul, Istanbul Üniversitesi Yayınları, 1976.

Öktem, Niyazi, “ABD’de Din Olgusu”, Türkiye Günlüğü, Sayı 66, Yaz 2001, s. 68-75.

Öktem, Niyazi, “Dinler ve Laiklik”, Cogito, Sayı: 1, Yaz 1994, s. 33-51.Özer, Sevinç, “Siyasal Kültür Açısından Amerika’da 1830-1860 Yılları”, Prof.

Fehmi Yavuz’a Armağan, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1983, s. 465-481. Özipek, Bekir Berat, Muhafazakârlık: Akıl, Toplum, Siyaset, Ankara, Kadim

Yayınları, 2005.Padover, Saul K., Thomas Jefferson and the Foundations of American Freedom,

New York, Fawcett Publications, 1965.Pepper, Stephen, “Reynolds, Yoder, and Beyond: Alternative for the Free

Exercise Clause”, Utah Law Review, 1981, s. 309-378.Pfautz, Harold W., “Christian Science: A Case Study of the Social Psycho-

logical Aspect of Secularization”, Social Forces, Vol. 34, 1956, s. 246-251.Pfeffer, Leo, Church, State and Freedom, Boston, Beacon Press, 1967.Pope Warns Bishops Againts Creeping Secularism, (Erişim) http://www.

usnews.com, 20 Ekim 2009.Porterfield, Amanda (ed.), “American Indian Religious Freedom Public

Law 95-341 (1978)”, American Religious History, Massachusetts, Black-well Publishers, 2002, s. 308-311.

Reichley, A. James, Religion in American Public Life, Washington D.C., The Brookings Institution, 1985.

Richards, Peter Judson, “‘A Clear and Steady Channel’: Isaac Backus and the Limits of Liberty”, Journal of Church and State, Vol. 43, Issue 3, Sum-mer 2001, s. 447-482.

Robbers, Gerhard, “Almanya”, Avrupa Birliği Ülkelerinde Din-Devlet İlişkisi; Hukuki Yapı, Din Eğitimi, Din Hizmetleri, ed. Ali Köse, Talip Küçükcan, Istanbul, ISAM Yayınları, 2008, s. 43-81.

Robert, Jacques, “Religious Liberty and French Secularism”, Brigham Young University Law Review, Vol. 2003, No. 2, 2003 s. 637-660.

Robert, Jacques, Batı’da Din-Devlet İlişkileri: Fransa Örneği, çev. Izzet Er, Is-tanbul, Iz Yayıncılık, 1998.

Kaynakça ◆ 269

Robertson, David, The Routledge Dictionary of Politics, Taylor & Francis e-Library, 2004.

Robertson, Roland, “Church-State Relations in Comparative Perspective”, Church-State Relations, Tensions and Transitions, ed. Thomas Robbins, Roland Robertson, New Jersey, Transaction Books, 1987, s. 5-13.

Sander, Oral, Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918’e, Ankara, Imge Kitabevi, 2002.Scalia Escalates Attacks on Church-State Separation at New York Confe-

rence, Church and State, Vol. 58, Issue 1, January 2005.Scharffs, Brett G., “The Autonomy of Church and State”, Brigham Young

University Law Review, Vol. 2004, Issue 4, 2004, s. 1217-1348.Schulze, Reinhard, “Günümüz Batı ve Islam Toplumlarında Laiklik ve Din”

İslam ve Demokrasi, Istanbul, TÜSES Yayınları, 2002, s. 109-135.Scruton, Roger, The Palgrave Macmillan Dictionary of Political Thought,

Hampshire, Palgrave Macmillan, 2007.Selçuk, Sami, “‘Laisizm’ ve ‘Laiklik’ Kıskacında Türkiye (1)”, Zaman, 25

Ağustos 2006.Selçuk, Sami, Zorba Devletten Hukukun Üstünlüğüne, Ankara, Yeni Türkiye

Yayınları, 1998.Shapiro, Ian, “Introduction: Reading Locke Today”, Two Treatises of Go-

vernment and A Letter Concerning Toleration, ed. Ian Shapiro, Bingham-ton, New York, Yale University Press, 2003, s. ix-xv.

Shiner, Larry, “The Concept of Secularization in Empirical Research”, Jo-urnal for the Scientific Study of Religion, Vol. 6, No. 2, 1967, s. 207-220.

Shiose, Yuki, Zylberberg, Jacques, “The Fuzzy World of Laicity”, Social Compass, Vol. 47, Issue 3, 2000, s. 299-316.

Sinensky, Jeffrey (ed.), Separation of Church and State, Protecting Religious Liberty in America Today, New York, American Jewish Committee, April 2005.

Sinanoğlu, Suat, “Laik Kelimesinin Etymonu ve Anlamları”, Laiklik I, Istan-bul, Millî Tesanüt Birliği Yayını, 1954, s. 1-3.

Smith, Gary Scott, “The Faith of George Washington”, Religion and the Ame-rican Presidency, ed. Mark J. Rozell, Gleaves Whitney, New York, Palgra-ve Macmillan, 2007, s. 9-23.

Smith, Rodney K., “James Madison, John Witherspoon, and Oliver Cow-dery: The First Amendment and the 134th Section of the Doctrine and Covenants”, Brigham Young University Law Review, Vol. 2003, No. 3, 2003, s. 891-941.


Soysal, Mümtaz (çev.), Hamilton, Madison ve Jay, Anayasa Üzerine Düşün-celer, Federalist’lerin Makalelerinden Seçmeler, Istanbul, Yenilik Basımevi, 1962.

Soysal, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, Istanbul, Gerçek Yayınevi, 1997.Stark, Rodney, “Secularization, R.I.P.”, Sociology of Religion, Vol. 60, Issue 3,

1999, s. 249-273.Stuckard Kocku von (ed.), The Brill Dictionary of Religion, Volumes I-IV, Le-

iden, Brill, 2006.Summerlin, Travis Lamar, Church-State Relations in the Thought of Joseph

Martin Dawson, (Yayımlanmamış Doktora Tezi, Baylor University, Waco Texas, 1984).

Svyearingen, M., “Amerikan Ihtilâline Bir Bakış”, AÜDTCF Tarih Araştır-maları Dergisi, Sayı 1, 1957, s. 69-82.

Swatos, William H., Jr., Christiano, Kevin J., “Secularization Theory: The Course of a Concept”, Sociology of Religion, Vol. 60, Issue 3, 1999, s. 209-228.

Şahin, Mehmet, “Ingiliz Püritenizmi”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 2003, Sayı: 15, s. 105-120.

Şaylan, Gencay, Çağdaş Siyasal Sistemler, Ankara, TODAIE Yayınları, 1981.Tannenbaum, Donald, Schultz, David, Siyasî Düşünce Tarihi, Filozoflar ve

Fikirleri, çev. Fatih Demirci, Ankara, Adres Yayınları, Eylül 2005.Tanrısal, Meldan, “Kolomb’dan Wovoka’ya Kızılderililer”, Doğu Batı, Yıl: 8,

Sayı: 32, Mayıs, Haziran, Temmuz 2005, s. 11-35.Terrar, Edward, “Was There a Separation between Church and State in

Mid-17th-Century England and Colonial Maryland?”, Journal of Church and State, Vol. 35, Issue 4, 1993, s. 61-82.

Thomas Jefferson, (Erişim) http://www.whitehouse.gov, 17 Ekim 2009.Tocqueville, Alexis de, Amerika’da Demokrasi, çev. Ihsan Sezal, Fatoş Dil-

ber, Ankara, Yetkin Yayınları, 1994.Torfs, Rik, “Church and State in France, Belgium, and the Netherlands:

Unexpected Similarities and Hidden Differences”, Brigham Young Uni-versity Law Review, Vol. 1996, Issue 4, 1996, s. 945-971.

Torfs, Rik, “Religion and State Relationships in Europe”, Religious Studies Review, Vol. 1, No. 4, December 2007, s. 31-41.

Troper, Michel, “French Secularism, or Laïcite”, Cardozo Law Review, Vol. 21, 1999/2000, s. 1267-1284.

Kaynakça ◆ 271

TRT 1, “ABD’de Din ve Laiklik”, Pusula, 17. Bölüm, Yayın Tarihi: 25 Hazi-ran 2009.

Tschannen, Olivier, “The Secularization Paradigm: A Systematization”, Jo-urnal for the Scientific Study of Religion, Vol. 30, Issue 4, 1991, s. 395-415.

Türkçe Sözlük, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005.Türköne, Mümtaz’er, “Türk Siyasetinin Eskimeyen Kilidi: Laiklik”, Türkiye

Günlüğü, Sayı: 21, Kış 1992, s. 10-16.Ulusoy, Ali, “Fransız ve Türk Laiklik Anlayışlarının Karşılaştırılması”, Libe-

ral Düşünce, Sayı 14, Cilt 4, Bahar 1999, s. 96-101.Usul, Ali Resul, Secularity, Positivism, Positivist Secularism and Turkey, (Ya-

yımlanmamış Master Tezi, Bilkent University Political Science and Pub-lic Administration, 1995).

Vergin, Nur, “Din ve Devlet Ilişkileri: Düşüncenin ‘Bitmeyen Senfoni’si”, Türkiye Günlüğü, Sayı 29, Temmuz-Ağustos 1994, s. 5-23.

Wald Kenneth D., “Social Change and Political Response: The Silent Re-ligious Cleavage in North America”, Politics and Religion in the Modern World, ed. George Moyser, London, Routledge, 1991, s. 239-284.

Wald, Kenneth D., Religion and Politics in the United States, Washington, D.C., Congressional Quarterly Press, 1992.

Wallace, J. Clifford, “Challenges and Opportunities Facing Religious Fre-edom in the Public Square”, Brigham Young University Law Review, Vol. 2005, Issue 3, 2005, s. 597-610.

Wallace, W. Jason, “Public Expression of Faith by Political Leaders”, Church-State Issues in America Today, Volume 1: Religion and Government”, ed. Ann W. Duncan, Steven L. Jones, Westport, Praeger, 2008, s. 103-135.

Weber, Max, Protestan Ahlâkı ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara, Ayraç Kitabevi Yayınları, 2008.

Weber, Max, Sosyoloji Yazıları, çev. Taha Parla, Istanbul, Hürriyet Vakfı Ya-yınları, 1986.

Whitfield, Stephen J., “Separation Anxiety: From Founders to Fundemen-talists”, Judaism, Vol. 44, Issue 2, Spring 1995, s. 131-145.

Whitten, Jolene R., Four Founding Fathers on Religion, Its Place in Public Life and the First Amendment Today, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, California State University Dominguez Hills, 2005).

Williams, Rhys H., “Visions of the Good Society and the Religious Roots of American Political Culture, Sociology of Religion, Vol. 60, Issue 1, 1999, s. 1-34.


Williams, Roger, “A Key into the Language of America (1643)”, American Religious History, ed. Amanda Porterfield, Massachusetts, Blackwell Publishers, 2002, s. 178-181.

Wilson, Bryan R., “Aspects of Secularization in the West”, Japanese Journal of Religious Studies, Vol. 3, No. 4, December 1976, s. 259-276.

Witte, John, Jr., “Facts and Fictions About the History of Separation of Church and State”, Journal of Church and State, Vol. 48, Winter 2006, s. 15-45.

Witte, John, Jr., “The Essential Rights and Liberties of Religion in the Ame-rican Constitutional Experiment”, Notre Dame Law Review, Vol. 71, No. 3, s. 371-445.

Yamane, David, “Secularization on Trial: In Defense of a Neosecularizati-on Paradigm”, Journal for the Scientific Study of Religion, Vol. 36, Issue 1, 1997, s. 109-122.

Yaraman, Ayşegül, “Laikliğin Psiko-Sosyal Temelleri Üzerine Bir Tartışma”, Birikim, Sayı: 99, Temmuz 1997, s. 86-91.

Yayla, Atilla, Liberalizm, Ankara, Liberte Yayınları, 2002.Yayla, Atilla, Siyaset Teorisine Giriş, Ankara, Siyasal Kitabevi, 1998.Yayla, Atilla, Siyasî Düşünce Sözlüğü, Ankara, Liberte Yayınları, 2003.Yazıcıoğlu, Hulusi, Bir Din Politikası Lâiklik, Istanbul, Marmara Üniversitesi

Ilahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1993.Yinger, Milton J., “Pluralism, Religion, and Secularism”, Journal for the Scien-

tific Study of Religion, Vol. 6, No. 1, Spring 1967, s. 18-28.Yükleyen, Ahmet, Kuru, Ahmet T., “Giriş”, Avrupa’da İslam, Laiklik ve De-

mokrasi: Fransa, Almanya ve Hollanda, Istanbul, TESEV Yayınları, 2006, s. 11-13.

Zoller, Elisabeth, “Laïcité in the United States or The Separation of Church and State in a Pluralist Society”, Indiana Journal of Global Legal Studies, Vol. 13, Issue 2, Summer 2006, s. 561-594.

Zürcher, Erik-Jan, “Tarihsel Perspektif Içinde Türkiye’deki Laiklik”, Kebikeç, Sayı 25, 2008, s. 211-218.

273

İndeks

129, 136, 137, 138, 139, 141, 142, 158, 169, 174, 175, 178, 181, 183, 187, 192, 193, 195, 197, 198, 222, 223, 225, 226, 257

Adams, Samuel 162, 163, 172, 189ademi merkezî 56âdil yargılanma hakkı 137Aforoz 210Afrodit 37Ahdi-Atik 96ahlâk 61, 93, 134, 185, 186, 191, 192,

193, 199, 205ahlâk felsefesi 186ahlâkî davranış 96akıl 31, 91, 137, 157, 186, 187, 193,

203, 238akıl dini 31akıl tapınağı 31Almanya 44, 48, 69, 71, 265, 268, 272altın kural 137Amerika Birleşik Devletleri 11, 12,

16, 21, 22, 23, 40, 53, 58, 68, 72, 84, 98, 164, 170, 172, 173,

I. Charles 79, 89, 116, 119I. James 87II. Charles 78, 82, 113, 124, 136, 140,

143II. Lord Baltimore 80, 11912 Elçinin Öğretisi 6016. Benedict, Papa 421905 Ayrım Kanunu 70

AABD 11, 12, 13, 41, 48, 49, 50, 54, 55,

56, 58, 69, 70, 72, 76, 78, 79, 83, 88, 98, 101, 104, 105, 107, 115, 116, 123, 124, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 166, 168, 169, 170, 191, 193, 201, 216, 217, 224, 225, 244, 245, 257, 263, 267, 268, 271

ABD Anayasası 168Abercrombie, James 224açık pazar 55adâlet 60Adams, John 13, 23, 88, 96, 97, 98,

108, 112, 115, 120, 124, 125,


78, 83, 90, 92, 93, 95, 99, 108, 112, 121, 141, 152, 155, 167, 170, 173, 180, 199, 203, 224, 241, 244, 253, 257, 258, 265, 268, 272

Avrupa Hıristiyanlığı 203Avrupa Kalvinizmi 94Avrupalı Kalvinciler 176Avrupalılar 75, 76, 159, 258Avusturya 71Aydınlanma 32, 87, 91, 107, 157, 171,

174, 175, 198, 199, 203, 217, 260

aydınlanmacılar 174Aydınlanma düşüncesi 198ayrılık 21, 22, 47, 49, 57, 58, 59, 60, 62,

64, 65, 68, 70, 71, 83, 156, 171, 180, 183, 188, 200, 216, 228, 239, 243, 247

ayrımcılık 19, 48, 231, 240ayrım duvarı 63, 64, 126, 172, 179,

216, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 235, 255

azınlık 12, 54, 95, 115, 139, 180

BBackus, Isaac 23, 178, 179, 180, 181,

182, 183, 184, 186, 208, 266, 268

Bader, Veit 72, 258bağımsızlık 13, 59, 158, 162, 163, 166,

186Bağımsızlık Bildirisi 53, 101, 166, 169,

191, 234Bağımsızlık Savaşı 93, 151, 154, 155,

158, 166, 167, 216bağlılık yemini 126Bahama Adaları 76Baptistler 95, 99, 109, 123, 137, 157,

180, 181, 183, 227Baptizm 93, 99, 200Barbier, Maurice 42, 50, 51, 202, 203,

204, 208, 211, 212, 258Barış Gücü 105

193, 233, 241, 246, 253, 257, 265

Amerikalı 11, 49, 50, 51, 57, 83, 90, 103, 105, 138, 153, 164, 200, 228, 264

Amerikan Anayasası 55, 169, 234Amerikan Aydınlanması 198Amerikan Bağımsızlık Savaşı 166, 167,

216Amerikan Başkanı 83, 186, 254Amerikan Cumhuriyeti 125Amerikan Devrimi 78, 89, 107, 121,

158, 160, 162, 164, 167, 200, 201, 258

Amerikan Hıristiyanlığı 155Amerikan Istisnacılığı 105Amerikan kolonileri 84, 142, 160, 161Amerikan Kurucu Babaları 172, 215Amerikan Presbiteryen Kilisesi 189Amerikan tarihi 57Amishler 64Anabaptist 64, 121anayasa 145, 147, 159, 169, 172, 186,

227, 234Anayasanın Babası 235Anglikan Kilisesi 54, 78, 79, 86, 87, 88,

89, 95, 96, 97, 110, 111, 113, 114, 115, 139, 140, 145, 147, 157, 188, 200, 220, 233

Anglo-Amerikan 88, 119anti-klerikalizm 70Antik Roma 28, 122antinomianizm 61Apollon 37aristokrat 222aristokratik 116, 167Arkadaşlar Cemiyeti 140Arminian 209ateizm 47Atlantik 76, 95, 97, 201Avam Kamarası 95, 161Avrupa 11, 19, 20, 21, 29, 33, 34, 42,

44, 45, 46, 48, 50, 52, 53, 55, 58, 65, 67, 69, 70, 71, 72, 76,

İndeks ◆ 275

Barnabas Incili 60Barnabas Mektubu 60Barrowist 121Batı 28, 29, 44, 46, 51, 59, 60, 61, 62,

63, 65, 66, 68, 69, 76, 93, 103, 104, 108, 112, 113, 136, 162, 241, 258, 259, 260, 264, 267, 268, 269, 270

Batı Avrupa 29, 65, 69, 76, 108, 241Batı Jersey 112, 113, 136Batı Roma Kilisesi 66Baubérot, Jean 38, 39, 45, 47, 48, 53,

258Belçika 71Bellah, Robert 32, 40, 53, 191Berger, Peter 33, 39, 40, 41, 51, 259Berkeley, Lord 112Berkes, Niyazi 59, 68, 259bilim 32, 37, 123, 203, 240Billing, Edward 112Birinci Büyük Uyanış 113, 151, 152,

157Birinci Kıta Kongresi 164Birleşik Devletler 51, 56, 76, 83, 104,

169, 186, 187, 195, 197, 215, 224, 241, 253

Boston 80, 99, 109, 162, 163, 164, 268Boston Common 99Boston Çay Partisi 163, 164Boston Katliamı 162Bristol 78Brownist 121Buckley, Thomas E., S. J. 219, 222, 223,

224, 225, 226, 227, 228, 259bu dünya 35, 36, 60, 64Burr, Aaron 217Bush, George W. 104, 105, 226Büyük Uyanış 64, 90, 113, 143, 151,

152, 153, 155, 156, 157, 178, 198

Ccadılık 99Calvin, John 63, 130, 133, 134, 261

Cambridge 32, 86, 170, 230, 234, 262, 263, 264, 267

Cangızbay, Kadir 16, 42, 43, 260Carolana 143Carolina 78, 81, 87, 95, 143, 145, 146,

147, 161, 170, 172, 203, 261, 265

Carteret, George Sir 112Case, Thomas 35, 95, 141, 268cemaat 28, 50, 97, 214, 243Chauncy, Charles 176Cherokee yerlileri 227Cizvit 98, 108, 119, 121Clarke, John 123, 124Clebsch, William A. 125, 260College of New Jersey 186Columbus, Christopher 76Comte, Auguste 32Concord 164Connecticut 80, 82, 123, 124, 169,

171, 181, 227, 253, 255Connecticut Vadisi 82Coolidge, John 103Cooper, Anthony Ashley 143, 145Cotton, John 99, 123, 128, 176Cromwell, Oliver 120, 130Cumhuriyet 31, 45, 93, 258Cumhuriyetçiler 189, 217, 222Çay Kanunu 162, 163Çin 68çoğulculuk 12, 40, 50, 142, 146, 157,

225çoklu kilise sistemi 147çoklu kurumlar 109

DDanbury Baptist Biriliği 126Danbury Mektubu 227Danimarka 71Davis, Derek H. 130, 131, 132, 133,

134, 169, 170, 172, 227, 261Davis, James Calvin 123, 124, 169dechristianization 34deist-rasyonalist yaklaşım 201


deizm 114, 138, 156Delaware 82, 87, 112, 136, 142, 143Delaware Nehri 82demokrasi 101, 103, 105Demokratik Cumhuriyetçiler 217devlet 11, 12, 13, 16, 19, 20, 21, 22,

23, 31, 32, 39, 41, 42, 43, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 83, 84, 85, 86, 87, 91, 95, 96, 97, 103, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 118, 119, 120, 122, 125, 126, 128, 129, 132, 133, 134, 137, 139, 143, 152, 155, 156, 159, 170, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 184, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 193, 196, 197, 199, 200, 201, 203, 204, 205, 208, 210, 215, 216, 217, 220, 222, 223, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 235, 236, 237, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 254, 255

devlet dini 20, 68, 70, 172devlet faaliyeti 57Devlet Geçici Yürütme Kurulu 31devrim hakkı 202Didaché 60, 61din adamları 51, 66, 89, 90, 126, 176,

186, 191, 223, 239Din Bildirgesi 219dindarlık 34, 97, 179, 191, 192, 200,

207dinden özgürlük 70din-devlet ayrılığı 55din görevlisi 181, 235, 239din hürriyeti 55, 69, 91, 113, 117, 119,

120, 122, 124, 125, 129, 136, 138, 146, 164, 171, 172, 175, 187, 201, 215, 219, 221, 222, 226, 234, 235, 242

Din Hürriyeti Kanunu 92, 201, 202,

215, 219, 220, 223, 229, 237Din Hürriyeti Maddesi 170dinî alan 41, 43, 48dinî baskı 21, 195dinî bilgi 36dinî canlılık 50dinî cemiyet 48, 61dinî çağ 33dinî çeşitlilik 93, 108dinî çoğulculuk 50, 142dinî dayatma 141dinî eğilim 50dinî eğitim 90dinî gruplar 12, 35, 70, 192dinî günler 198, 240dinî hareket 35, 228dinî hoşgörü 47, 87, 119, 129dinî hoşgörüsüzlük 99dinî inanç 36, 47, 50, 57, 84, 95, 96,

124, 125, 199, 244dinî kurallar 68dinî kurum 30, 48, 58dinî liderlik 89dinî mezhep 50dinin gerileyişi 29, 32, 33, 34, 37dinin özgürleşmesi 70dinî otorite 46, 69dinî özgürlük 98, 120, 122, 142, 183dinî tarafsızlık 46, 47dinî test 169din karşıtlığı 31din öğretimi 227din özgürlüğü 11, 46, 49, 86, 98, 120,

122, 125, 164, 231din savaşları 229dinsel alan 211dinsellik 42Din Tesisi Maddesi 170, 172din ve devlet 16, 42, 47, 55, 59, 60, 69,

126, 128, 172, 228, 241din ve inanç hürriyeti 212din ve siyaset 16, 38, 59, 202din ve vicdan hürriyeti 47, 135, 183diriliş hareketi 90, 152, 153

İndeks ◆ 277

doğal durum 153doğal hukuk 137, 153doğaüstü 30, 35, 37, 183Doğu Hindistan Kumpanyası 163Doğu Jersey 113Doğu Roma Kilisesi 67Drakeman, Donald. R. 231, 232, 235,

237, 238, 239, 240, 261Dunkerler 137Durkheim, Emile 32dünya görüşünün kaybolması 40dünyanın büyüsünün bozulması 37dünyevî alan 19, 41, 67dünyevî iktidar 19, 20, 70dünyevî krallık 60düşmanca ayrılış 68Dyer, Mary 99

Eecclesiastic 42Edwards, Jonathan 96, 113, 152, 153,

175, 176, 267egemenlik 19, 20, 67, 206, 210egemenlik hakkı 210Ellis Island 104Ellsworth, Oliver 189, 191Endicott, John 79Episkopal Kilisesi 226, 236Episkopalyenler 137Erdoğan, Mustafa 16, 45, 47, 67, 70,

125, 262, 263Ericson, Leif 75eritme kabı 113, 114Eski Ahit 59, 96, 126, 128Eski Işık Püritenleri 175eski rejim 44, 53eski rejim nostaljisi 53Eski Yunan 44eşitlik 44, 57, 202, 231evanjelik 50, 64, 90, 92, 105, 157, 175,

178, 179, 180, 181, 186, 190, 193

Evans, Israel 179

Ffarklılaşma 40, 42fazilet 186, 187Federal hükümet 170Federalistler 217, 222, 223Federalist Parti 223Federalist Yazılar 235Fenwick, John 112finansal yardım 56Finlandiya 71Fox, George 140Franklin, Franklin 164, 191, 198, 199Fransa 29, 31, 34, 41, 44, 45, 46, 48,

49, 52, 53, 55, 56, 68, 70, 71, 72, 156, 160, 166, 170, 216, 220, 222, 241, 258, 260, 263, 265, 268, 272

Fransız 20, 29, 31, 38, 41, 44, 45, 53, 55, 67, 70, 102, 108, 146, 160, 161, 216, 217, 223, 224, 271

Fransız Devrimi 20, 29, 31, 38, 44, 53, 102, 216, 217

Fransız Kalvincileri 146Fransız laikliği 44Freud, Sigmund 32

Ggenelleşme 40Genel Vergi Kanunu 236Georgia 95gnozeolojik 42göçmen 76, 80, 97Gökalp, Ziya 43gönüllülük 34, 57, 197, 205, 235Görkemli Devrim 138, 202Gunn, T. Jeremy 41, 44, 45, 46, 49,

56, 88, 98, 99, 120, 130, 164, 170, 263

güçler ayrılığı 202Güney Carolina 95, 143, 145, 146,

147, 161


HHaklar Bildirisi 22, 91, 166, 170, 171,

232, 235Haklar Bildirisi’nin Babası 235halkçı 152, 242Hamburger, Philip 172, 230, 231, 263Hamilton, Alexander 216, 235, 270Hancock, John 164haricî dünya 28Harrington, James 145, 166, 172, 173,

263Harvard 84, 86, 107, 157, 230, 263,

266Helenistik insan 37Henry, Patrick 60, 76, 81, 219, 220,

236, 237, 260, 267Hıristiyan cemaatleri 137Hıristiyan dini 20, 83Hıristiyanlaştırma 90Hıristiyanlık 19, 23, 28, 34, 38, 58, 60,

62, 71, 88, 99, 111, 128, 131, 134, 186, 191, 203, 214, 220, 223, 238

Hıristiyan teolojisi 61Hindistan 76, 160, 163Hintli 76hiyerokrasi 66, 67Hocaoğlu, Durmuş 28, 44, 46, 48, 264Hollanda 44, 48, 71, 79, 95, 108, 109,

110, 111, 113, 114, 134, 135, 137, 142, 156, 166, 170, 202, 204, 265, 272

Hollanda Reform Kilisesi 95, 108, 109, 111, 113, 156

Holyoake, Gerorge Jakob 30homo Americanus 83Hooker, Thomas 80hoşgörü 44, 47, 57, 83, 86, 87, 99, 109,

114, 115, 119, 120, 121, 129, 130, 131, 135, 145, 173, 184, 204, 208, 210, 213, 228

Hudson, Henry 81, 112, 224, 257Huguenotlar 146

hukukî 11, 20, 31, 41, 46, 47, 48, 49, 63, 70, 71, 88, 102, 111, 159, 161, 170, 172, 179, 192, 199, 213, 220, 245

hukukun üstünlüğü 202Huntington, Samuel P. 40Hutchinson, Anne 123, 178Hutson, James H. 86, 88, 89, 112, 113,

114, 115, 116, 117, 118, 119, 121, 122, 126, 129, 133, 134, 135, 143, 145, 146, 228, 229, 230, 264

Hutteritler 64hükümet 67, 78, 102, 112, 125, 169,

170, 173, 183, 186, 191, 196, 220, 223, 227, 231, 233, 236, 253

hür irade 131hürriyet 187, 191, 220Hürriyet Çocukları 161, 162Hz. Isa 60, 61, 62, 64, 117, 120, 121,

126, 152, 195, 206, 214, 215, 217

IIndies 76ibadet hürriyeti 47, 109, 136, 138Ibrani 37, 131idam cezası 98iddialı sekülarizm 56ideal tip 47ideoloji 46, 230iki dünya 43, 50Iki kılıç 63Ikinci Amerikan Kongresi 164Ikinci Büyük Uyanış hareketi 152Ikinci Dünya Savaşı 29Ikinci Kıta Kongresi 143Iki Yol 60, 61iktidar 19, 20, 62, 67, 70, 173, 210, 253ilk günah 100, 102, 229ilk özgürlük 11, 170Ilk Tadil 22, 50, 53, 54, 55, 56, 58,

120, 129, 170, 171, 172, 173,

İndeks ◆ 279

181, 198, 202, 227, 231, 232, 235, 245

Imparator Anastasius 63imparatorluk 159, 160inanç temelli girişim 226inanç ve ibadet hürriyeti 136, 138Incil 60, 61, 62, 63, 64, 88, 90, 102,

123, 126, 157, 191, 209, 217, 225

Ingiliz Devrimi 168Ingiliz Hoşgörü Kanunu 90Ingiliz Iç Savaşı 86, 117, 119, 120Ingiliz Kalvincileri 79Ingiliz Krallığı 97Ingiliz Parlamentosu 145Ingiltere 22, 29, 71, 78, 79, 82, 85, 87,

88, 89, 92, 96, 97, 101, 102, 104, 110, 111, 112, 115, 117, 118, 119, 120, 122, 123, 125, 126, 130, 131, 134, 136, 137, 138, 139, 152, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 166, 167, 170, 202, 204, 240

Insan Kenti 62in se 42Irlanda 71Isa Cemiyeti 98Isa Mesih 129, 152Iskandinav 48Iskoç Kilisesi 189Iskoç Presbiteryen Kilisesi 111Iskoçya 113, 186, 187Islâm 59, 60, 62, 260, 266Ispanya 71, 76, 78, 166Ispanya Krallığı 76Israiloğulları 131Istanbul 13, 60, 210Isveç 71, 142Isveçli göçmenler 82Isveçliler 142Isviçre 64Italya 71Izlandalı Vikingler 75

Jjakoben 222Jamaika 135Jamestown 78, 88, 158Jamestown Kilisesi 78Jay, John 87, 235, 267, 270Jayne, Allen 228, 229, 230, 264Jefferson, Thomas 13, 23, 87, 91, 126,

129, 164, 166, 172, 173, 175, 181, 184, 186, 198, 199, 200, 201, 202, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 235, 236, 237, 240, 242, 253, 255, 257, 259, 261, 262, 263, 264, 265, 267, 268, 270

KKaçınılmaz yazgı 105Kalvinci 64, 95, 97, 121, 209, 234Kalvinist 36Kalvinizm 20, 93kamu dini 191kamu hizmeti 90, 222kamu politikaları 56kamusal ibadet 108Kanada 75, 160kapalı bir dünya görüşü 30kapitalizmin ruhu 36karşı gelme hakkı 186katı ayrımcılık 231Katolik Avrupa 71Katolik Kilisesi 38, 44, 50, 59, 129Katoliklik 95, 210Katolik teolojisi 65Kenanlılar 126, 131kendi kendini yönetme 124Kennedy, John. F. 105keyfî yönetim 153Kılıçbay, Mehmet Ali 45, 47, 161, 259,

264Kıta Avrupası 12, 198


Kıyamet Günü 63Kızılderili 76, 78, 130, 226Kilise-cemaat 28kilise-devlet ayrılığı 49, 55, 56, 72, 84,

122, 125, 128, 179, 200, 201, 215, 230, 231

kilise-devlet ilişkileri 23, 69, 111, 126, 196, 242

kilise düzeni 91, 92kilise görevlisi 44, 188kilise taraftarlığı 50kilise ve devlet 16, 21, 22, 23, 49, 50,

51, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 67, 70, 72, 87, 111, 120, 128, 155, 156, 170, 172, 174, 177, 178, 180, 181, 184, 186, 187, 189, 201, 203, 205, 208, 216, 220, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 235, 236, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 255

kilise ve devlet ayrılığı 16, 23, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 67, 70, 111, 155, 172, 174, 181, 189, 203, 216, 228, 230, 235, 236, 240, 243, 244, 245, 246

kilise ve devlet ilişkileri 23, 63, 226kilise ve devlet münasebetleri 87kilise vergisi 91Kitab-ı Mukaddes 215klerik 38, 44klerikalizm 48, 70kleros 44kolonileşme 76kolonyal Amerika 85, 86, 180, 242kolonyal dönem 95kolonyal kurucular 242Konfederasyon Kongresi 166, 187Kongre 54, 55, 164, 166, 170, 173,

175, 181, 189, 192, 216, 225, 231, 232, 235

Kongregasyonalistler 86, 113, 157Kongregasyonal Kilise 171konkordato 69

Konvansiyon 168, 169korporasyon 96Kur’an-ı Kerim 215Kuru, Ahmet T. 44, 48, 53, 54, 55, 56,

198, 265, 272Kurucu Babalar 171, 172, 173, 174,

233, 245Kurucular 126, 173, 174, 201, 216kurucu mit 21kuruluş dönemi 16, 51, 53, 173, 203kurumsal din 48, 199kurumsal doktrin 47kuşkuculuk 200kutsal 36, 37, 38, 60, 61, 63, 88, 93,

103, 104, 107, 121, 126, 128, 136, 137, 139, 179, 181, 187, 188, 192, 195

Kutsal Kitap 83kutsal toplum 93kutsanmamış 28Kuzey Amerika 75, 76, 88, 93, 118,

122, 135, 159, 167Kuzeybatı Kanunu 192Kuzey Carolina 81, 146, 147kültür 31, 46, 48, 84küresel 37

Llâdinî 28lai 43laici 44laïcité 43, 45laicity 45laicus 43laik 42, 43, 44, 46, 48, 52, 55, 70laikçilik 46laikleşme 48, 52laiklik 11, 23, 33, 41, 42, 43, 44, 45, 46,

47, 48, 49, 50, 70, 245laikos 43, 44laïque 43laisizm 42, 45, 46laos 44lâ rehbani 43

İndeks ◆ 281

Latin 28, 71, 72lay 43Laycock, Douglas 49, 56, 57, 265layman 43Le Bras, Gabriel 34Leiden 28, 79, 270Leland, John 178, 236Lexington 164liberal 80, 112, 115, 117, 145, 152,

167, 168, 189, 199, 203, 230liberalizm 212Lincoln, Abraham 96, 105, 187, 267Linn, William 224Locke, John 23, 87, 143, 145, 153, 166,

168, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 228, 229, 235, 265, 267, 269

London Company 78Londra 78, 139, 204Lord Ashley, Shaftbury I. Kontu 203,

208Luckmann, Thomas 40Luther, Matin 63, 93Lutherci 63, 109, 121, 138

MMadison, James 13, 23, 91, 92, 102,

113, 126, 129, 171, 175, 180, 181, 184, 187, 198, 200, 201, 220, 226, 228, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 259, 261, 265, 267, 269, 270

Maine 78Manhattan Adası 81Martin, David 33, 40, 63, 70, 105, 125,

219, 262, 266, 270Marx, Karl 32, 37Maryland 78, 80, 81, 87, 95, 115, 116,

117, 118, 119, 120, 121, 122, 135, 146, 270

Maryland Hoşgörü Kanunu 119, 121, 122

Mason, George 91, 170, 197, 266Massachusetts 78, 79, 80, 96, 98, 99,

103, 116, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 136, 161, 164, 171, 178, 181, 182, 192, 198, 230, 263, 264, 268, 272

Massachusetts Bay 78, 80, 96, 103, 122, 123, 126, 128, 136, 178

Massachusetts Bay Şirketi 78Massachusetts Körfezi 79Mather, Cotton 123, 176Mayflower 79, 96, 98, 169Mayflower Sözleşmesi 96, 98Mayhew, Jonathan 176McConnell, Michael W. 84, 85, 86, 87,

89, 90, 91, 92, 171, 202, 203, 212, 236, 266

Medeniyetler Çatışması 40Mennonitler 64, 137Mert, Nuray 39, 48, 60, 70, 266meşruiyet 44meşruluk 44, 202Metodizm 93mezhep 19, 50, 96, 155, 233mezhepsel 21, 35militan 30, 44, 114militan laiklik 44Miller, Perry 125Millî Devrim Meclisi 31Mississippi 160, 166mistik 37, 140misyoner 61, 87, 101, 117, 130modernite 37modernleşme 33modern toplumlar 39, 72Monroe, James 105Monticello Bilgesi 225Moravianlar 137Museviler 108, 122, 132, 138, 178, 192Musevilik 59mutlakiyetçi 167müesses din 54, 85, 133, 181, 190,

223, 237


müesses kilise 71, 86, 89, 90, 91, 92, 113, 126, 145, 146, 147, 155, 171, 181, 184, 237

müesses kilise düzeni 92müesses kilise nizamı 113, 184, 237müesses kilise sistemi 147müesses ruhban 223mülkiyet hakkı 137Müstakil Baptist 181Müşfik Yaratıcı 225Müşir Ahmet Izzet Paşa 43Mütekabiliyet etiği 137

NNapolyon 31Narragansettler 130, 131New Amsterdam 81, 142New England 64, 85, 86, 92, 95, 96, 97,

104, 113, 115, 122, 124, 125, 156, 176, 178, 181, 182, 183, 184, 185, 223, 249, 250

New England püritenleri 176Newfoundland 75, 116New Hampshire 78New Haven 78New Jersey 60, 78, 87, 110, 112, 113,

114, 115, 136, 156, 170, 186, 264, 266, 269

New Netherlands 81, 108New Port 123, 130, 195New Sweden 142New York 30, 32, 33, 60, 81, 82, 86,

87, 92, 96, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 136, 142, 155, 157, 170, 172, 195, 198, 201, 208, 216, 219, 224, 230, 231, 235, 258, 259, 260, 261, 262, 264, 265, 267, 268, 269

nezaket 133, 139Nietzsche, Friedrich 37Norveç 71Notre Dame Kilisesi 31Nottingamshire 79

OO’donohoe 59, 61, 62, 65, 66, 268Ortaçağ 20, 65Ortodoks 65, 67, 68, 71, 72, 121Ortodoks Avrupa 71Ortodoks Doğu 65ortodoks Hıristiyan 155ortodoksi 96Osmanlı 59otokratik devlet 201otonom 36otonomlaşma 40Oxford 28, 60, 87, 92, 96, 113, 141,

155, 157, 234, 260, 262, 264, 265, 267

Öktem, Niyazi 48, 66, 268ölüm cezası 121örgütlü din 201öteki dünya 35, 208özelleşme 40özerk 59, 86, 101özgürlük 11, 57, 64, 70, 98, 104, 112,

114, 120, 121, 122, 142, 153, 161, 166, 168, 170, 182, 183, 187, 188, 207, 220, 222, 234

Özgürlük Çanı 191özyönetim 101özyönetimci topluluk 101

PPadover, Saul K. 224, 225, 229, 268pagan 126, 131Paine, Thomas 164, 166, 198Papa 42, 62, 63, 211, 215Papa Gelasius 63papaz 38, 124, 183Para Kanunu 161Paris 31, 166Paris Antlaşması 166parlamento 69, 88, 235Parsons, Talcott 40Pasifik 105pasif sekülarizm 56

İndeks ◆ 283

Patrik 67Pekmez Kanunu 161Penn, Amiral William 136, 137, 140Penn, William 78, 82, 112, 135, 138,

139, 41, 142, 143, 178, 257, 267

Pennsylvania 78, 82, 87, 112, 130, 135, 136, 137, 138, 139, 143

Pennsylvania Üniversitesi 138Pfautz, Harold W. 35, 268Pfeffer, Leo 109, 110, 111, 112, 117,

119, 121, 122, 129, 132, 135, 136, 137, 138, 141, 153, 155, 156, 236, 268

Philadelphia 164, 168, 191Philedelphia Konvansiyonu 234pietistik 157Pietizm 93, 200Pilgrimler 79, 80, 87, 96, 98piskopos 38piyasa mekanizması 246platonik mistisizm 217Plymouth 78, 96Plymouth Bay 96Plymouth Şirketi 78politik çoğulculuk 225Popple, William 204Portekiz 68, 71Potomac Nehri 116Presbiteryen 89, 97, 111, 121, 138,

157, 186, 189, 227, 234Presbiteryen Kilisesi 89, 111, 157, 189Princeton 113, 157, 186, 234Proast, Jones 204profan 28Protestan 21, 22, 38, 49, 54, 70, 71, 87,

90, 91, 92, 93, 95, 99, 110, 111, 119, 120, 132, 134, 139, 146, 147, 157, 175, 181, 192, 199, 226, 236, 243, 244, 271

Protestan Episkopal Kilisesi 236Protestanlık 63Protestan Reformasyonu 38, 92Providence 80, 122, 123, 124, 125,

129, 131Publius 235Pul Kanunu 161, 162putperest 121, 209püriten 78, 79, 80, 85, 86, 92, 93, 94,

95, 96, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 105, 107, 113, 115, 118, 119, 121, 122, 124, 125, 126, 131, 133, 136, 153, 156, 157, 175, 176, 177, 178, 190, 191, 198, 199

püriten ahlâk 93, 199püriten doktrini 101püriten inancı 101püritenizm 103püritenlik 95, 97, 102, 107

QQuaker 99, 112, 114, 129, 135, 136,

137, 139, 140, 141, 143Quebec 163, 164

Rradikal 44, 64, 65, 71, 98, 125, 172,

199, 231rasyonel 36, 37, 38, 153, 200, 203rasyonel din 153Reagan, Ronald 103Reformasyon 20, 93, 237Reform Hareketi 97regulier rahipler 38Reichley, A. James 80, 87, 89, 90, 91,

93, 95, 96, 99, 101, 102, 103, 107, 108, 109, 110, 111, 116, 117, 118, 119, 120, 123, 125, 126, 136, 139, 141, 219, 234, 235, 268

resmî ateizm 47resmî devlet kilisesi 72resmî din 128, 188, 212, 220resmî tarafsızlık 57Restorasyon Antlaşması 202Rhode Island 64, 80, 85, 87, 96, 122,

123, 124, 125, 129, 130, 131,


133, 135, 169, 263rıza 119, 130, 161, 210, 236Robert, Jacques 32, 40, 47, 53, 68, 70,

71, 83, 191, 231, 257, 258, 262, 268

Roma 20, 28, 50, 62, 65, 66, 67, 86, 115, 122, 126, 128

Roma Imparatorluğu 20, 62, 86Roma Katolik Kilisesi 50Roundhead 121Rönesans 20ruhanî alan 19, 41ruhanî bireycilik 153ruhanî ışık 137, 140ruhanî lider 186ruhban 20, 38, 42, 43, 44, 45, 46, 49,

62, 97, 111, 126, 153, 183, 184, 191, 223, 230, 237, 244

ruhban karşıtı 46, 49, 244ruhban karşıtlığı 111ruhban sınıfı 97, 126ruh ve beden 60Rusya 67

Ssabit tarafsızlık 57sæculum 28saldırgan tarafsızlık 44Salem 79, 80, 99Salem Common 99San Salvador 76Scalia, Antonin 172, 269seçilmiş insanlar 100, 104, 105seçilmişlik 93, 101sekülarizm 30, 45, 56seküler 12, 28, 30, 31, 33, 35, 38, 41,

48, 49, 50, 52, 53, 54, 56, 58, 70, 84, 125, 131, 191, 198, 199, 219, 240, 244

sekülerizasyon 28sekülerleşme 28, 29, 30, 31, 33, 34, 36,

38, 39, 40, 41, 48, 50, 55, 70sekülerleşme teorisi 39, 40sekülerleştirme 53

sekülerlik 23, 27, 28, 31, 35, 36, 41, 47, 48, 245

seküler oyunlar 28seküler rahipler 38seküler rasyonalistler 198semavî krallık 60sempatizanca müsamaha 68Senato 239separation 49, 57separation of church and state 49Separatist 121Sezar 59, 62, 126, 141sezaropapizm 65, 66, 67Shiner, Larry 29, 30, 31, 33, 34, 35, 36,

37, 38, 40, 269sivil cumhuriyetçiler 174, 175, 190sivil din 191, 225, 240sivil haklar 22, 170sivil iktidar 210sivil mülkiyet 205sivil otorite 231, 235sivil-siyasal alan 49, 211, 241sivil toplum 102siyasal alan 49, 69, 211, 241siyasal iktidar 20, 62siyaset 5, 16, 19, 38, 44, 46, 48, 51, 59,

93, 95, 99, 145, 166, 199, 202, 203, 228, 235, 239, 246

siyaset bilimi 5, 59siyasî iktidar 67siyasî yönetim 204, 213Smith, Adam 201, 234Smith, Harrison 219socinien 203sosyal ahlâk 185sosyal bilimler 34sosyal mit 29sosyal sözleşme 153sosyal yapı 83, 93, 116Sovyetler Birliği 68, 69sözleşme anlayışı 96, 101, 102sözleşme teolojisi 100Spencer, Herbert 32St. Augustine 62, 126

İndeks ◆ 285

St. Paul 20, 63Stuart Restorasyonu 89, 119, 140Stuyvesant, Peter 108Sydney, Algernon 137Şabat Günü 95, 108Şeker Kanunu 160, 162Şükran Günü 191, 192, 195, 240

Ttanıma 16, 57, 58, 234tanınmış kilise 70Tanrı 29, 53, 58, 60, 61, 62, 63, 66, 83,

95, 96, 97, 98, 99, 101, 102, 103, 104, 105, 123, 126, 129, 132, 133, 136, 145, 153, 169, 172, 176, 179, 183, 187, 191, 208, 212, 217, 222, 223, 224, 225, 253, 254

Tanrı Kenti 62Tanrı-Kral 66Tanrısal 76, 103, 177, 178, 270tarafsız devlet 56tarafsızlık 44, 46, 47, 57tarikat 50, 56temel haklar 137Temple, Sir William 135Temsilciler Meclisi 217, 225, 229, 230,

239temsilsiz vergi 161Tennent kardeşler 157teokrasi 66, 67, 99, 122teolojik 23, 29, 30, 49, 59, 128, 130,

137, 139, 156, 171, 174, 176, 177, 179, 183, 184, 186, 189, 199

teosantrik 136Tepedeki Şehir 103, 104terbiye 106, 133Teslis 88, 145test yeminleri 88Tevrat 44The First Amendment 22, 170, 187,

265, 269Tocqueville, Alexis de 50, 51, 106, 177,

242, 243, 270toplu ibadet 192Tönnies, Ferdinand 39Troeltsch, Ernst 28Tschannen, Oliver 40, 271Tudor Hanedanı 111Türk 41, 42, 46, 48, 59, 125, 132, 169,

210, 214, 258, 259, 262, 263, 271

Türkiye 11, 41, 42, 44, 46, 48, 59, 69, 78, 167, 173, 257, 258, 259, 261, 264, 265, 266, 268, 269, 271, 272

Türköne, Mümtazer 43, 46, 59, 70, 71, 261, 266, 271

Tyler, Samuel 157

UUlusal Dua Günü 240umumî ilgisizlik 68uyuşuk inanç sistemi 132uzlaştırma 55

Vvaaz 80, 87, 128, 176, 191, 235vaftiz 64, 109van Limboorch, Phillip 204vatanseverlik 51, 191vazgeçilmez haklar 202, 253Veda Nutku 193vergi desteği 147, 220vergi muafiyeti 64, 177, 183Vergin, Nur 44, 46, 271vicdan hürriyeti 47, 53, 110, 112, 135,

141, 145, 179, 183, 234, 238virgin birth 218Virginia 78, 79, 81, 85, 86, 87, 88, 89,

90, 91, 92, 95, 99, 115, 116, 120, 157, 158, 166, 172, 200, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 223, 224, 225, 226, 229, 231, 233, 234, 236, 240, 261, 263

Virginia Anayasası 166, 231Virginia Anglikanları 99


Virginia Company 87, 88Virginia Eyalet Meclisi 216Virginia Haklar Bildirisi 91Virginia Konvansiyonu 234Virginia Meclisi 236, 240Virginia Üniversitesi 215, 217

WWald, Kennth D. 56, 84, 93, 95, 97, 99,

101, 102, 271Wallace, Clifford 153, 155, 172, 227,

271Walter Raleigh 76Wampanoaglar 130Washington, George 13, 23, 80, 84,

164, 181, 187, 189, 193, 194, 195, 196, 197, 216, 223, 225, 226, 236, 237, 267, 268, 269, 271

Weber, Max 28, 32, 37, 38, 39, 60, 66, 67, 93, 271

Weltanschauung 30Wesley, John 178Westphalia Barışı 20, 29, 31Whitfield, George 152, 169, 271William and Mary College 157Williams, Roger 64, 80, 84, 105, 107,

122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 139, 172, 178, 179, 180, 182, 184, 231, 236, 261, 263, 271, 272

Wilson, Bryan 40Wilson, James 189Wilson, Woodrow 105Winthrop, John 80, 103, 104, 135,

136, 176Witherspoon, John 23, 113, 175, 186,

187, 188, 189, 231, 234, 257, 267, 269

Witte, John Jr. 59, 60, 61, 62, 63, 64, 171, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 191, 192, 193, 199, 200, 201, 211, 228, 272

YYahudiler 78Yale 157, 208, 269Yaratıcı 37, 53, 137, 169, 225yargılama hakkı 207, 209Yayla, Atilla 13, 16, 33, 41, 48, 202,

263, 272Yazıcıoğlu , Hulusi 31, 69, 272Yeni Ahit 59, 126, 214, 217yeniden canlanma hareketi 152Yeni Dünya 21, 79, 83, 85, 86, 87, 92,

96, 104, 112, 115, 116, 122, 136, 152, 158, 167, 198, 243

Yeni Işık 152, 157, 175, 181Yeni Işık Evanjelikleri 175Yeni Israil 103, 131Yeni Kıta 75, 98yerleşik papaz 183yıllık sertifika 183Yinger, Milton J. 30, 31, 33, 35, 272York Dükü 82, 108, 109, 110, 112yönetilenlerin rızası 202yönetme hakkı 202Yunanistan 71, 72Yunanlılar 43Yüce Tanrı 98Yüce Varlık 31Yüksek Mahkeme 56, 171, 172, 181,

186, 216, 227, 231, 245, 246

Zzenci köleler 79Zorlayıcı Kanunlar 163

amerika'da din ve devlet - libertedownload.com

Documents