alevilik te ayinler rites in alevism

8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism

1/135

GR

Alev kelimesi, szlkte Ali1ye mensup, Aliye ait, anlamlarna gelmekle

beraber, slam tarihi ve tasavvuf edebiyatnda ise Hz. Aliyi sevmek saymak, her

hususta ona bal olmak anlamna gelir. Szlk anlamnn dnda, Mezhepler tarihinde

ise Alevi terimi, Hz. Aliyi en stn sahbe olarak gren ve Hz. Muhammedden

sonra onun, Allah ve Peygamberin tayini ile halife olmas gerektiini kabul edenler iin

kullanlmtr.2 Bununla yan sra, Hz. Ali soyundan oullar Hasan, Hseyin,

Muhammed b. Hanefiyye, mer ve Abbas vastasyla, ksaca Hz. Ali soyundangelenlere Alev dendii gibi, Emev ve Abbs devirlerinde iktidara kar Hz. Ali

soyuna mensup evrelerde beliren hareketlerde de Alevi nisbesi kendini gstermitir.3

slam tarihinde bu terim ilk defa hilafetle ilgili anlamazlklarda ortaya

kmtr. Hz. Peygamberin vefatndan sonra ortaya kan ve nc halife Hz.

Osmann ldrlmesiyle dorua ulaan hilafet mnakaalarnda Hz. Alinin tarafn

1

Ali: Ebl Hasen Al b. Eb Talib el-Kure el Hm; Babas Hz.Peygamberin amcas Eb Talib, anneside Ftma bint Esed b. Himdir. Eb Talibin en kk oludur. Hz. Muhammedin Peygamberliineilk iman edenlerdendir. Hz. Peygamberin damad ve Hulef-i Ridnin drdncsdr. Be yandanitibaren hicrete kadar Hz. Peygamberin yannda ve himayesinde bymtr. Hz. Peygamberle birlikteilk namaz klan kii olduu kuvvetle muhtemeldir. Hicretin beinci aynda muhacirler ile ensr arasndayaknlk ve dayanma salamak amacyla kurulan muht srasnda Hz. Peygamber, Hz. Aliyi kendisinekarde olarak semi, hicretin ikinci ylnda da onu, kz Ftma ile evlendirmitir. Hz. Peygamberintorunlar olan Hz. Hasan, Hseyin ve l doan Muhsin ile Zeynep ve mm Klsmn babasdr. Hz.Ftmnn salnda baka evlilik yapmamtr.Bedir, Uhut, Hendek bata olmak zere hemen hemen btn gazve ve seriyyelere katlm, bykyayarllklar ve kahramanlklar gstermi, Peygamber Efendimizin sancaktarln yapmtr, dahasonralar bunlar menkbev bir slpla rivayet edilegelmitir. Tebk Gazvesinde Hz. Peygamberin vekiliolarak Medinede kalmtr. Hz. Ali Hz. Peygamberiin katipliini ve vahiy katipliini de yapm,

Hudeybiye Antlamasn o yazmtr. Drdnc Halife olarak seildikten sonra bata Hz. Osmannkatillerini bulup cezalandrmas olmak zere kendisini bekleyen birok problem ile kar karya kald.Hz. ienin nderliindeki ordu ile tarihe Cemel vakas olarak geen savata galip geldi. Muaviye ileSffnde kar karya geldi. Tam galip gelecekken Msr Fatihi Amr b. sn ortaya att hakemolaynn bir hile olduu hususlarndaki ikazlarn ordusuna dinletemedi. Halkn bir ksmnn Hz. Aliyi birksmnn da Muaviyeyi halife olarak tanmas sebebiyle ikili bir iktidar ortaya kt. Bir Harici olanAbdurrahman b. Mlcem tarafndan, sabah namaznda, zehirli bir hanerle yaralanm ve iki gn sonra 19veya 21 Ramazan 40 (26 veya 28 Ocak 661) da, Kfeye (bugnk Necef) defnedilmitir. Bizzat Hz.Peygamber tarafndan kendisine verilen Eb Trb, el- Murtaz ve Esedullahil Glib gibilakaplar da vardr. Onun, slmn yayl tarihinde ve Mslmanlar arasndaki ilim, takv, ihls,samimiyet, fedakarlk, efkat, kahramanlk, cesaret gibi yksek ahlki ve insni vasflar bakmndanmstesna bir yeri olduunu, Kuran ve Snneti en iyi bilenlerden biri olduunu, hemen hemen btnSnn ve i kaynaklar ittifakla belirtirler. Ethem Ruhi Flal, Ali D..A., C.II, s.371-374, Ankara-20022

Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevlik Bektlik, s.7, Ankara-19903 Ahmet Yaar Ocak, Alevi, D..A., C.II, s.368-369, Ankara-2002


2/135

2

tutanlara Aleviyye veya at Ali (Ali taraftar) denmitir. Bunun yan sra slam

dnyasnn muhtelif yerlerinde (Fas, Tunus, Cezayir) kurulan ve Hz. Ali soyuna mensup

olduklarn ileri sren devletler kurulmu, bu devletler de Alevi nisbesinikullanmlardr.4Tasavvufta ise Hz. Ali'ye nisbet edilen bir tarkat olup, silsile itibariyle

Hz. Peygamber'e, Hz. Ali vastasyla ulaan tarkatlarn genel ismidir.5 Yukardaki

rneklerinde de grld gibi, kullanl amac ve yeri neresi olursa olsun Alevi

kelimesinin Hz. Aliye nisbeti bulunmaktadr.

Tarih arka plan bir tarafa, Anadoludaki Alevi-Bekti topluluklarn ifade

etmek zere birtakm terimler kullanlm olmakla birlikte,6 gnmzde en yaygn

olanlar Alevlik, Kzlbalk ve Bektlik'tir. Tezimizin konusu tekil eden zmreleri

ifade etmek zere gnmzde en ok kullanlan terim Alevliktir. Ancak bu kavramn

lkemizde ortaya k XIX. Yzyla dorudur. Zira Osmanl ariv belgelerinde XIX.

Yzyldan nce Alev deyimine rastlanmamaktadr. Daha nceki dnemlerde bu

gruplar baka isimlerle anlmaktadr.7

Tarihte, bu topluluklar ifade etmek iin kullanlan bir dier kavram ise

Kzlbatr. Kzlba terimi, bugnk Anadolu Alevileri iin tarihte en ok kullanlanve genel olarak kendileri tarafndan da benimsenen bir isimdir.8 Kzlba terimi XV.

Yzyl sonlarndan itibaren kullanlmaya balanm olmakla birlikte bununla kastedilen

sosyal yap, X. yzyldan balayarak slma giren bu dini, nceki inan ve

gelenekleriyle badatr p kendi sosyo-ekonomik yaplarna uyduran konar ger

zmreleri kapsad iin on asrlk bir zaman iine alr.9 Kzlba kelimesiyle ilgili

farkl ve yanl yaklamlar vardr.10 Zira Kzlba, Trk tarihinde krmz brk veya

balk giyen btn Trkmen boylarna verilen bir isimdir. Trkler arasnda Altayl

amanlardan gelen baa krmz klah giyme gelenei, slmiyetin kabl ile ortadan

kalkmam, fakat birok benzeri aman gelenei gibi kutsallk kazandrlarak

4 A. Y. Ocak, a.g.m., s.3695 Geni bilgi iin bkz. Sleyman Uluda, Aleviyye D..A. C.II. s.369-370, Ankara-20026bk. E. R. Flal, a.g.e., s. 7-15.7 rene Melikoff, Hac Bekt Efsaneden Geree, (ev. Turan Alptekin), s.321, stanbul-19988 Harun Yldz, Amasya Yresi Alevileri, Tarihesi, nanlar, rf ve detleri, s.8, BaslmamDoktora Tezi, Samsun-20039

lyas zm, Kzlba, D..A., C. XXV. s.548, stanbul,-199110 Farkl yaklamlar iinbkz. M. Erz, Trkiye'de Alevilikve Bektlik, s. 80,88.


3/135

3

islmletirilmitir.11Daha sonra byk bir kltr deiimine urayan Trkler arasnda

Snn olanlar kzl balk giymeyi terk edince bu gelenek, eski gelenek ve trelerine

daha sk bir ekilde bal olan Alevi zmrelerine mahsus kalm ve bu isin onlarlazdelemitir. 12

Kzlbalk teriminin menei hakknda tercih edilen gr; ah smail'in babas

eyh Haydar'n, talebelerine on iki imam temsilen on iki dilimli krmz brg/Serpu

(Tc- Haydri) giydirmesi ve zamanla bu kullanmn yaygnlk kazanmasdr. XV.ve

XVI. yzyllarda ah smailin yapt yeni dzenlemelerden sonra da artk Safev

dervilerinin giydikleri kzl talar sebebiyle kendilerine Trke Kzlba Farsa

srhser denilmi13, zaman ierisinde taraftar kitlesinin oalmasna paralel olarak

Btn Safev taraftarlarn kapsayan ok geni bir sosyal taban nitelemek zere

kullanlmtr. Daha sonralar ise Cell isyanlar ad verilen dn/sosyal ierikli

bakaldr hareketlerinin ierisinde yer almalar dolaysyla bu terim devlet muhalifi,

s, dinsiz gibi anlamlarda kullanlmaya balanmtr. Hatta Osmanl ariv belgelerinde

bu topluluklarla ilgili olarak zndk, rfz, mlhid gibi ktleyici isimler

kullanlmaktayd.14 Bu yzden zamanla bu terim terkedilmi ve Alevi kelimesi

kullanlmaya balanmtr.

Anadolu Alevileri ile yakndan ilgili dier bir kavram ise Bektliktir.

Bektlik, XIII. Yzylda Kalenderlik iinde teekkl etmeye balayp XV. Yz yln

sonlarnda Hac Bekt- Vel ananeleri etrafnda ortaya kan bir tarikattr.15

Bektiliin, Aleviliin birok temel esaslaryla benzerlik gsterdii ve rtt

grlr. yle ki; Hz. Ali, On ki mam Ehl-i beyt sevgisi, tevell, teberr gibi inanlar

ile yinlerdeki benzerliklerin yannda her iki zmre de, Hac Bekt- Veli ve btn

Horasan erenlerini sever, dua eder. Bu zelliklerine bakldnda bu ikisini birbirinden

tamamen bamsz ele almann doru olmayacann ikar olduu grlr. Zra son

yllarda yaplan alan aratrmalarnda Anadolunun birok yresinde bu iki kavramn

11 E. R. Flal, a.g.e., s.9-1012 Ahmet Yaar Ocak, Trkler, Trkiye ve slam, s.49-50, stanbul-199913 Mehmet Erz, Trkiyede Alevlik ve Bektlik, s. 88, Ankara-1990; . Melikoff, a.g.e., s. 33.14 Kzlbalk kavram ile ilgili geni bilgi iin bkz., E. R. Flal, a.g.e., s.9-12; M.Erz, a.g.e., s. 80-96;

Abdlbki Glpnarl, Kzl-ba, .A., s. 789,790, stanbul-197715 Ahmet Yaar Ocak, "Bektlik". D..A., C.V, s.373, stanbul-1992


4/135

4

birbiriyle btnlemi bir grnt arzettii, Alevi/Bektai eklinde birlikte

kullanld, yer yer birbirinin yerine de kullanld grlmektedir.16

Ancak, Kzlbalk ile Bektlik arasnda belirgin farkllklar da mevcuttur.

Yukarda da belirttiimiz gibi her iki grubun temel inan ve erkn birbiriyle benzerlik

arz etmekle beraber sosyal yaplarnda farkllklar vardr. Kzlbalar/Aleviler yzyllar

boyunca genellikle airet evrelerinden gelen ve krsal alanda yaayan gruplar olarak

ortaya karken, Bektiler ise ehir merkezlerinde yaayan ve daha ok eitimli kim-

selerden oluan bir yap arz eder.17Dier bir fark Hac Bekt- Vel ile ilgilidir. Her

iki grup ta Hac Bekt- Vel'yi sevip saymasna ramen Aleviler Hac Bekt

Dergh'na deil, Peygamber soyundan geldiklerine inandklar ocaklara baldrlar.

Bektiler ise ya Hac Bekt'n soyundan geldiklerini dndkleri elebilere ya da

manen onun temsilcisi kabul ettikleri babalara baldrlar. ok nemli bir dier fark

Aleviliin soya, Bektiliin istee bal olmasdr. Yani Alevi olmak iin Alevi ana-

babadan domak art iken, Bekti olmak iin byle bir art yoktur. steyen herkes

nasip alp Bekt olabilir. Bu farkllklar sebebiyle Alevlik ve Bektlik ksmen dei-

ik bir mahiyet arz etmektedir. Bektiliin sosyal taban, hepsi birer halk sfsi olan

Trkmen babalar tarafndan oluurken; Alevlik, Trkmen babalarnn hitap ettii

Trkmenlerden oluan sosyal tabana sahip, kapallk iinde gelien -etnik deil- bir eit

"kavmi mezhep" hviyetindedir. 18 Btn bu farkllklara ramen Kzlbalk/Alevlik

ve Bektlikle ilgili farkllklar ne olursa olsun, bu iki topluluk byk lde birbirine

yaknlam ve birbirine balanmtr. Anadoluda yaayan bu zmreler iin genel

olarak Alevi dendir ve bundan da hem Kzlba hem Bekti evreleri kastedilir.19

Aleviliin inan ve yinlerinde, geirmi olduklar tarihi evrenin izleri ve rol

ok byktr. Henz Mslmanl kabul etmeden nce amanizm, Budizm ve

Maniheizm gibi birok inan ve geleneklere sahip olan Trkler, daha ilk fetihler

srasnda slmla temasa gemiler, X. yzyln ortalarnda da kitleler halinde slm'

kabul etmilerdir.20 920-960 yllar arasnda Bat ve Dou Trkistanda yaayan

16 H. Yldz, a,g,e., s.1217 . Melikoff, a.g.e., s. 29.18 lyas zm, Gnmz Alevilii, s.4, stanbul-199719

. zm. A.g.e., s.4.20 Hakk Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, s. XI, XII, stanbul-1976


5/135

5

Karahanllar, Hazarlar'a tabi olarak yaayan Ouzlar ve teki baz byk trk kabileleri

toptan Mslmanl kabul etmilerdir.21

Bat ve Dou Trkistanda Mslman olan bu Trkmen boylar, Trkmenler'in

kurduu Ouz Yabgu Devletinin 1002 ylnda yklm, Ouzlar tarafndan kurulan

Byk Seluklu Devletinin Kk Asya'da fetihler yaparak Bizans topraklar zerinde

Batya doru ilerlemi; Sultan Alparslann btn Azerbaycan ile Kuzey Irak ve

Suriye'yi birer Trk yurdu haline getirdikten sonra 1071 Malazgirt Zaferiyle

Anadolu'nun kaplarn da Trkler'e amtr.22 Bu arada slamlaan Trkler arasnda

Veflik, Yesevlik, Haydrlik gibi eski inan ve kltrlerle karm tasavvuf akmlar

da yaygnlamaya balam, zellikle Kalenderlik diye anlan bu akmlar Trkmenler

arasnda byk rabet grmtr. 23

XI. yzylda Maverannehir, Hrizm, Horasan, Azerbaycan ve Errn

blgelerinden Anadoluya balayan gler XIV. yzyla kadar devam etmitir. Bunlar

arasnda konar ger Trk boylarnn yan sra yukarda ad geen tarikatlara bal

dervi zmreleri de yer almaktadr. Xlll. yzyln balarnda Karahitaylar'la

Harizmahlar arasndaki mcadeleler bu blgelerdeki ehirlerin boalmasna ve yerleikhalkn nemli bir kesiminin Anadolu'ya intikaline sebep olmutur. Ayn dnemlerde

Byk Seluklu Devleti'nin Harizmahlar tarafndan yklmasndan sonra yine baz g

dalgalaryla birlikte Ouzlar, yani Trkmenler Anadolu'ya gelmilerdir.24 Anadoluya

glerin bir dier nedeni de Mool istilalardr. Vaktiyle gebe Ouzlar'n hareketine

katlmayan Trkmenler, Mool istilas nnden nce Horasan'a, oradan da Azerbaycan

yoluyla Anadolu'ya gelmi ve Anadolu kent ve krsaln adeta doldurmulardr.25

Ancak bu konar ger halk, slamiyet'ten nce mensup olduklar Gk Tanr

klt, tabiat kltleri, atalar klt gibi eski Trk inanlaryla beraber, amanizm,

21 Zeki Veldi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 76, stanbul-197022 R. Gen, "Trk Tarihi", TA, XXXII, s.276,27723 . zm, a.g.e., s.6. Kalenderlik:Dnyay ve dnyevi deerleri umursamayan, iinde yaadtoplumun, toplumsal dzenin inan ve geleneklerine kar kan, bunu klk, kyafet, tutum vedavranlaryla gndelik hayatlarna yanstan sflerin temsil ettii, Hurf ve i tesirleri iindebarndran ve bilhassa ibadetlere kar kaytszlk sulamalaryla dikkati eken tasavvuf zmrelereverilen genel ad. Nihat Azamat, Kalenderiyye, D..A. C.XXIV, s.253-256. stanbul-200124

A. Yaar Ocak, Babailer syan, s. 55 vd., stanbul-199625 R. Gen, a.g.m., s.279.


6/135

6

Budizm, Zerdtilik ve Maniheizm gibi dinlerin miras brakt inanlarn izlerini

silmemi, bunlarn etkisi altnda yeni bir dini kabul edip ksa zamanda kendi

sosyoekonomik yaplarna uydurmulardr. zellikle konar ger hayat yaayan veyeni dini renmek iin yeterli imkan bulamayan kii ve gruplarn psikolojik ve sosyal

adan, nceki inanlarn tamamen terk edip yeni bir inanc benimsemesi, kabul edilen

yeni inanlarn gerektirdii dnce ve davranlar hayatna aksettirmesi olduka

zordur. te bu gnk Alevi-Bekti evrelerin atalar olan Mslman Trkmenler, Orta

Asya'da yan gebe hayat yaayan ve kitabi ya da orijinal slam'la yzyze gelememi,

Mslmanl'n "halk slam' yahut halk Mslmanl" diye niteleyebileceimiz bi-

imde, eski inan ve gelenekleriyle mezcederek srdrmeye alm zmrelerdir.

26

Nitekim yerleik hayat yaayan ve kitabi slam'la tanan dier mslman Trk

topluluklar belirli bir zaman sonra slami inan ve amelleri ferdi ve sosyal hayatlarna

gl birekilde yanstmlardr.

Seluklular'da idari yapnn zayflad XIII. yzylda ve bilhassa II.

Gyaseddin Keyhusrev dneminde yolsuzluklar artm, toprak ve vergi nizam

bozulmu, bundan da en ok Trkmenler etkilenmitir. Trkmenler'i bulunduklar bu

durumdan kurtarmak iin Seluklu hkmetini devirmeyi ve idareyi ele almay

amalayan Baba lyas, Amasya'nn at (bugnk lyas) kynde kurduu zaviyesinde,

bir Vefa eyhi sfatyla, blgede yaayan Trkmenler'e daha ok eski Trk inanlarnn

slamiyet'le yorumlanm bireklini tasavvufi bir hviyetle tlim ederken, I. Alaeddin

Keykubad zamannda harekete gemi ve bata Baba shak olmak zere dier baz

eyhlerin ve Trkmenler'in desteini alarak isyan balatmtr. Baz baarlar elde

etmesine ramen Seluklu kuvvetleri Baba lyas' Amasya'da kuat p idam etmi

(1240), onun intikamn almak isteyen Baba shak da, Seluklular'a malup olmu veldrlmtr. Trkmenler'in ou kltan geirilmi, kalanlar da esir alnmtr. Tarihe

Babailer syan diye geen bu olay Vefailik, Yesevlik, Kalenderlik ve Haydarilik gibi

sf akmlarn iinde bulunan Trkmenler'in birbiriyle daha sk bir dayanma iine

girmesine sebep olmu, farkl dini inan ve telakkileri birletirici bir yap olarak

Bablik hareketinin domasna yol amtr. Bu hareket zamanla ismini muhafaza

edememekle beraber inan ve geleneini -sonraki Huruf ve i etkiler hari- Kzlba

26 E. R.Flal, a.g.e., s. 83 vd.


7/135

7

zmrelerle Bektlik tarikatna aktarmtr.27

Trkiyedeki Aleviliin etnik yaps ile ilgili olarak; Trkmenler, (epniler,

Tahtaclar, Beydiler) Krtler ve Zazalar olmak zere gurup zerinde durulabilir.

Bunlar bulunduklar ilin nfusuna oranla yzde seksen ile yzde be arasnda deien

oranla daha ok Tunceli, Sivas, Adyaman, orum, Amasya, Tokat, Bingl, Mu

Malatya. Elaz, Kahramanmara, Yozgat, Erzincan, Erzurum, Adana, Kayseri,

Gaziantep, ankr, el, Antalya, anlurfada ve bir miktar da dier illerde

yaamaktadrlar.28Anadolunun gney ve bat blgelerinde, dalk arazilerde ve yksek

ormanlk alanlarda yaayan Alevilere, Tahtaclar denilmektedir. Yaamlarn gebe

ve aa kesmek ve tahta bimekle geiren Alevi-Trkmen zmrelerin ortak addr.

Bunlar daha ok Adana ve K. Maran bat blgelrinden balayarak, Bat Anadoluya

doru Toroslarda ve Toroslarn bitiminden kuzeye doru Ege blgesinde geni

ormanlk alanlarda yaarlar. 29 Amasya yresi ile ve yakn yrelerdeki Alevilere de

Sralar denilir.30

yinler, tarih boyunca ilkel kabile dinlerinden slma gelinceye kadar hemen

her kltrn ve dinin ierisinde, eitli siklerle yer alan bir olgu olarak karmzakmaktadr. Tarih srete ilkel kabile dinlerinden gnmze kadar dni ve sosyal

sebeplerle geirmi olduu tekml srasnda, Yahudilik ve Hristiyanlkta da nemli

bir yer tekil etmitir. Kurnda ve snnette yer almayan ve slmn ilk dnemlerinde

kullanlna rastlamadmz bu terim, sonraki dnemlerde daha ok tarkat

evrelerinde, namaz, oru gibi farz ibadetlerin dnda, -yerine gre enstrman eliinde

sazl szl- toplu zikir meclisleri iin kullanlmaya balanmtr. Alevler de, gerek

ibadet kastyla ve gerekse gemiteki bir olayn hatrasn yd etmenin yannda, Alevi

toplumuna mensubiyet, toplumdan karma/dlama, tekrar geri alma, topluma hesap

verme, akraba ba olmayanlarn karde yaplmas gibi sebeplerle, Alevi cemaatinin

huzurunda ve her biri kendine zg yinler gerekletiregelmilerdir.

27 Ahmet Yaar Ocak, "Babailik", D..A., C. IV, s.373-374, stanbul-1991.28 . zm, a.g.e., s.22.29 E. Ruhi Flal, Tahtaclar, Trk Ansiklopedisi, C.XXX, s.352 Ankara, 198130

H. Yldz, a.g. e., s.14.


8/135

8

BRNC BLM

YN

I- TANIMI

Farsa asll bir kelime olan yin; adet, usul, ziynet, kanun, dini

merasim, slup, tarz, ibadet tarz (cult), tre, db, grenek, yaay31

manalarna gelir. Trkede Mevlevi, Bektai ve Alevi zmreler ile daha ok

Mslman olmayanlarn, zellikle de Yahudi ve Hristiyanlarn ibadet tarzlar

ile, eitli tekke ve tarikatlarn hareket ve musiki unsurlar tayan dini

merasimlerini ifade etmek iin kullanlmaktadr.32

Katip elebiye gre de yin; adet, grenek, kanun, tre demektir.

badet yinleri, ibadet grenekleri, ibadet merasimi, tapma ekilleri anlamna

gelmektedir. yin koymak; din getirmek, ibadet treleri koymak, inanlar veekilleri yerletirmek manalarna gelmektedir.33

Dinsel bir amala gnahlardan syrlmak, sevap elde etmek, kt gleri

kovmak, ilahi gleri yardma armak, vb. gayelerle mnferit ya da toplu

ekilde yaplan ibadet; ritel34 anlamna gelen yin; hemen her din toplulukta

tapnma niyetiyle belirli usuller erevesinde yaplan din trenlere verilen

genel bir isimdir. Temelde din inanlara dayanan ve bu inanlarn ekl ve fiili

tezahrleri olan yinler genellikle trenlerle icra edilir. Bu bakmdan yinle

31 Gnay Tmer, yin, D..A., C.IV, s. 248, stanbul-1988; yin . A., II, s.68, stanbul-1979;Mahmut Rgp Mihalgazi, yin, slm-Trk Ansiklopedisi, s.671, stanbul- 1941; Orhan Hanerliolu,yin, slm nanlar Szl, s.29, stanbul-1984; Bayram Altan, yin, slmi BilgilerAnsiklopedisi, C.I, s. 76, stanbul-1993; Heyet, yin slmi Bilgiler Ansiklopedisi, C. I, s. 278-279,stanbul-1981;32 G. Tmer, a.g.md., s. 248.33 Orhan aik Gkyay, Katip elebiden Semeler, s. 125, 136, 176, stanbul1968.34 inasi Gndz; Din ve nan Szl, s. 51, Ankara1998; Ritel: Latince ritus kelimesinden

gelmektedir. Bir dini merasimin uygulanmasyla ilgili kurallar btndr. Yani yinlerdeki tdil-ierkndr. Bkz: Mehmet Aydn, Rit (Rite), Ansiklopedik Dinler Szl, s. 642643, Konya2005


9/135

9

tren arasnda benzerlik ve iliki varsa da yinler dini nitelikte olup tapnma

amacyla yaplan trenlerdir. Mutlaka toplu halde ve tren eklinde yaplan

yin, belirli kural ve tarzlarn (rite) uygulanmasyla gerekleir. Bat dillerindeyin srasnda uyulacak kurallar ve yinin icra tarzn ifade iin kullanlan rite

kelimesi Latince meneli (ritus) olup "kutsal adet" demektir ve geleneklerle

belirlenmi nitelikleri bulunan davran eklini ifade eder. Bu kelime "tapnma,

ibadet" manasna gelen klt (Cultus) kavramna yakn bir anlamda, geleneksel

din davran ve hareketleri belirtmek zere kullanlmaktadr. yini ferdi

ibadetten ayran husus toplu halde yaplmas, belirli usullere gre icra

edilmesidir. Ayrca msik ve zel hareket tarzlar da yinin temelunsurlarndandr.35 Dinlerde yinler szl, hareketli, mzikli, ilahili ve arkl

bir tablo arz eder.36

A. LKEL KABLE DNLERNDE VE UZAKDOU

DNLERNDE YN

lkel Kabile dinlerinde yinler daha ok dn ve sihr nitelik tayan

yinler maskeli ve boyanm olarak dansl arkl olarak yaplrd. Nitekim byile ilgili yinler ayr bir snf oluturduu gibi birou da sosyal niteliklidir.

lkel kabile dinleriyle milli dinlerde doum, ergenlik, evlenme, baba olma,

yallk, lm, yas, bereket, ziraat, yamur, sava, temizlenme, iyileme vb.

vesilelerle yinler yaplmakta iken inde de hemen hemen ayn sebeplerle

yaplan yinlerin sadece dini deil itimai ve siyasi hayatta da nemli bir yeri

olmutur. Japon dini intoizmde de yinler yiyecek salama, belalardan

kurtulma, ok evlada kavuma, tahtn veraset yoluyla intikalini gvenlik altna

alma, manevi ktlklerden arnma gayesiyle yaplrd. Hinduizm'de evde ya da

tapnakta yinler dzenlenir. Cemaat art olmamakla beraber tapnaktaki

yinlerde rahipler veya dierleri tanrlara sunularda bulunur, dans ederler.

Mesela st kastlarda bulunanlarn evlenmelerinde evde veya baka toplant

yerlerinde dzenlenen trenlerde Veda ilahilerine yer veren yinlerin byk bir

yeri vardr. Veda'larn ilk devresinde en nemli yinler kurban yinleri idi.

35

G. Tmer, a.g.md., s. 248.36 G. Tmer, a.g.md., s. 248.


10/135

10

Brahmanlar bu konuda ayrntl trenler yaparlard. nceleri at kurban edilirken

zamanla hayvan kurban ortadan kalkt. Eski devredeki kurban yinlerinde hem

tapnakta hem de evde atein merkezi bir nemi vard. Ate kutsal grlr,kurban yini onsuz yaplamazd. Kurban salonunun gney giriinde atalara

tazimi ifade etmek ve kt ruhlar kovmak iin ate bulundurulurdu. Bir renci

kutsal yola arlp ie baladnda eline ate verilir ve o bununla sunuda

bulunurdu. Cenaze atei de ayr bir yin gerektirirdi. Bylece ate ilah Agni

iin eitli ekillerde yinler yaplrd. yinler srasnda Brahmanlar soma ad

verilen ve uyuturucu etkileri olan bir kutsal bitki kullanrlard.37

B. SLAMDAN NCE TRKLERDE YN

Trklerin Mslman olmadan nceki dinlerine gre uyguladklar

yinler, belirli vakitlerde yaplanlar ve geliigzel olaylar dolaysyla yaplanlar

eklinde iki grupta toplanmaktayd. Belirli vakitlerde yaplanlar ok eski

dnemlerden beri srdrlen ilkbahar, yaz ve sonbahar mevsimleri yinleridir.

in kaynaklarnn verdii bilgilerden bunlarn eskiden devletin resm yinleri

olduu anlalmaktadr. Yazn gelii dolaysyla yaplan yinler, tabiatnyeniden dirilmesini kutlamak zere bir eit bereket klt olarak icra edilirdi.

Bugn Yakutlar, sah (sa) dedikleri ve kamn (aman) nezaretinde yaptklar

bu yinlerde topluca dans edip trk sylemektedirler. yin srasnda kam,

kmz kabn bana kaldrp dualar eder, ilk toplanan kmz sa olarak sunar,

atee kmz ve ya dker. lkbahar yininde kama dokuz masum gen kz ve

erkek elik eder. Gklere kmak iin yaplan yin srasnda bu gen kz ve

delikanllarn masumiyetleri lsnde makamlara ulatklarna inanlr.

Yakutlar'n bu yinleri son zamanlarda Hristiyanln etkisiyle dini zelliini

kaybedip bayram merasimi haline gelmitir.

Eski Trkler'de kam veya baks denilen aman yinleri yneten kiiydi

ve tanrlar veya kt ruhlar iin yin yapabilirdi. yinlerde onun cbbe ve

klahtan oluan zel kyafeti, davulu, kam veya asas bulunurdu. Medyum

tabiatl amann manzum dua ve ilahilerle yrtt yinler srasnda kendinden

37 G. Tmer, a.g.md., s. 248.


11/135

11

geerek ruhlar ya da tanrlardan gayb bilgiler alabildiine inanlrd. Bu

yinlerde atein de ayr bir yeri vardr. Altayllar'n dini trenlerinde at kurban

yinleri zel bir nem tamaktadr. Bazan gn sren bu yinde kamnnceden belirledii yin yerinde kurulan adrn tam ortasna yeil bir kyin

aac dikilir. Kam cbbe ve klahn giyer, eline davul ve tokman alr, tanr

ve ruhlara hitap edip ilahiler okurdu. Daha nce seilmi olan kurbanlk at,

boulmak ve bel kemikleri krlmak suretiyle ldrlr, piirilir ve yine katlan

kimselere ikram edilirdi. Kam yine ilahilerle ruhlar ve kabile atalarn arr,

daha sonra davuluna hzla vurup ate etrafnda dnen aman, lgen iin ha-

zrlanan armaanla gklere ykselmeyi temsil eden hareketler yapard. Bylecegn on ikinci katna kadar k p orada lgen'e kurban takdim eder, dualar

okur. Sonra yeryzne inmeyi temsil eden hareketler yapard. Davulunu atp

gzlerini aar ve herkesle selamlar, yinin nc gnnde kamn erefine b-

yk bir ziyafet verilir, kt ruhlara kar yaplan yinlerde kamlar yer altna inip

orada grdklerini temsili olarak anlatrlard. Eski Trkler'de bu byk yinler

dnda ikinci dereceden yinler de vard. Bunlardan biri, yaygn zellie sahip

"duk" hayvannn tanr iin salverilmesidir. Kutsal saylan bu hayvana kimse

dokunamazd. Cad tayla yamur yadrma yini de bu tr bir yindi.38

C. YAHUDLKTE YN

Aslnda ilah ve evrensel iken mill bir din haline getirilen Yahudilik'te

yin, Tanr'ya denen bir bor, O'na kar sevgi, sayg ve tazim ifadesi olup,

kutsal kitaplar Tevrat (Tora) ahlk prensipler yannda ibadetle ilgili yinleri

(k, 20/14; Levililer, 19/15-22) de tesbit etmektedir. Kutsal kitapta ibadetin

hem cemaatle hem de tek bana yaplabilecei belirtilir. Sleyman Mabedi'nin

inasndan sonraki devrede ibadet, Levililer'in nezaretinde byk lde

yinlere dayanmakta ve ibadetin temelini -Aleviliktekine benzer biimde-39

38

G. Tmer, a.g.md., s. 249.39 Zira Kurban, Aleviliin en byk yini olan Cemin ayrlmaz bir ritelidir.


12/135

12

kurban oluturmaktayd; ancak mabedin yklndan sonra ibadetler, korolar,

dua ve okuma yinleri devaml deien bir gelime gstermitir. 40

Yahudilik'te yin mabedde olduu gibi evlerde de yaplmaktadr. Kutsal

kitaptan blmler okuma, arap ve yiyecee itiraki gsteren davranlar bu

trdendir. Cemaatle ibadete en az on reit erkein katlmas gerekmektedir.

Yahudilik'te gnlk yinlerin dnda haftalk ibadet olarak cumartesi yini,

yllk yinler olarak da ro haanahn, yom kippur, pesah (fsh), sukkot

(adrlar) gibi deiik yinler, ayrca evlilik, snnet, cenaze yinleri de

yaplmaktadr. Bundan baka bir ehre girip karken, yeni bir eve tanrken

veya bu evi derken, gk grlts, imek, zelzele gibi tehlike arzeden

durumlarda da yin trnde eitli davranlar yaplmaktadr.41

D. HIRSTYANLIKTA YN

Hristiyanlkta en nemli sakramentlerden biri olan Evharistiya'dan

(ekmek-arap yini), kutsal gnlerin kutlanna kadar btn trenlerde yinlere

yer verilir.

Hristiyanlkta yin eklindeki en eski ibadet son akam yemei

kutlamas idi. te yandan vaftiz yini de nemli yer tutar.

Hristiyanlk'ta sakramentlerle ilgili olarak yaplan yinler pek geni bir

yer tutar. Ekmek-arap yininde Hz. sa'nn Hristiyanlara gre lmnn

sreklilii canlandrlr. Hristiyanlarn kurban anlay da bu yinde kendini

gsterir. Hz. sa asl gnah' gidermek ve bylece btn insanl kurtarmak

iin kendini feda etmitir. te ekmek-arap yini ile sadece Hz. sa'nn son

akam yemeinin hatras canl tutulmuyor, ayn zamanda onun, "Bu benim

etim, bu benim kanm" dedii ekmek ve arab alan Hristiyanlar bylece

onunla btnlemi saylyorlard. Btn bu yinler 'kutsal hiyerariye dhil

rahiplerce yrtlmekte ve onlar tarafndan uygulanmaktadr. Papazlar yinleri

yrtrken her yine gre zel renkleri bulunan kyafetler giyerler. yinler

40

G. Tmer. a.g.md., s.24941 G. Tmer. a.g.md., s.249


13/135

13

korolu, mzikli, enstrmanldr. Papazn nerede tek bana yini yrtecei ve

cemaatin nerede ona katlaca tespit edilmitir. yinler genellikle papaz

nezaretinde kilisede ve Kitab- Mukaddes'in belirli pasajlar okunarak yrtlr.Her mezhebe gre uygulamada deien yin unsurlar bulunur.42

E. SLAMDA YN VE YN KELMESNN YER VE

TASAVVUFTA YN

Tarikat mensuplarnn ve Alevi-Bektai zmrelerin belli usuller

erevesinde yaptklar dini tren ve zikir yin olarak isimlendirilmitir.

yin kelimesi, mutasavvflara has baz hal ve hareketleri ifade etmek

iin ilk defa ranl mutasavvflar tarafndan kullanlm, daha sonra Trk

tasavvuf edebiyatna da gemitir. Araplar tarikat yinlerine hadra (),

hafle (), bazen de mevlid ( ) ve urs ( ) gibi adlar vermilerdir.43

Sfilerin baz hareketlerine, sohbet ve sema meclislerine, bu

meclislerde grlen vecde gelme ve devran (raks, sema) etme hallerine yin

(yin-i ehlullah) denilmi, kiiyi Allah'a yaknlatrdna inanlan bu yinleretarikatlarda byk nem verilmitir. Balangtan beri eitli tasavvuf

topluluklar birbirinden farkl yin ekillerine sahip idiler. V I. (XII) yzyldan

itibaren tarikatlar ortaya ktktan sonra bu farklar daha belirginlemeye

balam ve her tarikat dierinden ayr bir zikir, usul ve adab benimsemitir. lk

zamanlarda sema meclisi ad verilen tasavvuf toplantlara sonradan genel

olarak yin denilmi, ancak her tarikat kendi yinine zel bir isim vermekten de

geri kalmamtr. Mesela zeliler yinlerine "hadra", Mevleviler "sema","yin" veya "mukabele", Nakibendler "hatm-i hacegan", Rufaler "zikr-i

kyam ", Halvetiler "darb- esma", Celvetiler "nsf- kyam", Aydersler "rtb"

demilerdir.44

42 G. Tmer, a.g.md., s. 249-250.43

Sleyman Uluda, yin, D..A., C.IV, s. 25044 S. Uluda, a.g. md. s.250


14/135

14

Yahudi ve Hristiyanlarn din merasimlerinin de Trke'de yin

kelimesiyle ifade edilmesi, er' esaslara bal tarikat mensuplarnn bu terimi

fazlaca kullanmalarn engellemitir. Bununla beraber zellikle Mevlevler'le benzeri baz Snn tarikatlarn yin kelimesini kulland grlmektedir.

Kdiriyye, azeliyye, Mevleviyye ve Nakibendiyye gibi Snn tarikat men-

suplar hem eriatn emrettii btn ibadetleri ifa etmeye alrlar, hem de ta-

rikatlarnn gerei olan yinleri icra ederler. Hlbuki baz Alev ve Bekta zm-

relerde namaz, oru, zekt ve hac gibi er' ibadetlere rastlanmaz. Bunlarda din

ibadet ve merasim hemen hemen sadece yinlerden ibarettir. Mevlev

mukabelesi esnasnda okunan eserlere yin dendii gibi, yine Mevlevler'ce belirli bir zaman ve mekana bal olmakszn arzu zerine yaplan zikir ve

sohbet toplantsna da Ayn- Cem (Ayn'l-Cem) ad verilir.45

Tarikatlarda kullanlan yin- Cem tabiri yanl olup bu, fasih olarak

Ayn-l Cem" terkibiyle ifade olunan merasimdir. Bu kelime harf-i tarifsiz

olarakAyn-i Cem suretiyle de kullanlr. Bu terkibin ilk kelimesi olan ayn,

lisan itibariyle; gz; kendi; efdal; reis manasnadr. Cem ise toplamak,

toplanmak, topluluk manasnadr. Buna gre terkibin delalet ettii mefhum

yle olur: Toplantlarn gz, erefi, enveri, en gzeli, en faziletlisi, en

mstahseni, en by birincisi, ycesi anlamlarna gelir.46

Minhac-l Fukara isimli eserde tasavvufular Cem kelimesini fark

yani ayrmak, ayrlmak kelimelerinin zdd olarak tarif edilmitir.47

ii yinlerinin en mehuru, Hz, Hseyin'in Kerbela'da ehit edildii 10

Muharrem gn yaplan ve "yin-i Skvr" denilen matem yinidir. Baz i

alimleri yin-i skvarinin bid'at olduunu ve dinde yerinin bulunmadn

savunmular, bir ksm Ca'fer alimleri ise bu yinlerin darbeli ve kanl bir

ekilde icra edilmesine geni lde kar kmlardr. Bununla birlikte btn

45 Geni bilgi iin bkz, Nuri zcan, Mevlevi yini D..A., C.29, s.464-466, Ankara-200446

S. Uluda, a.g. md. s.250-25147 M. R. Mihalgazi, a.g.md., s.671.


15/135

15

ran'da ve zellikle Kerbela'daki Hz. Hseyin trbesinde bu tr yinler bugn de

icra edilmektedir.48

Mevlevlerde ise; tarikatn toplu zikri olan sema esnasnda okunmak

iin bestelenmi dini musiki eser ve formuna Mevlevi yini denir. Mevlevi

literatrnde yin-i erif olarak geen bu tabir ayn zamanda Mevlevi yininin

genel icras iin de kullanlmaktadr. Ancak sem ve mukabele de denilen

Mevlevi yini sadece yini erif okunmasndan ibaret deildir. Semahanede

Cemaatle klnan vakit namazyla balayp, Mevlanaya ait bestelenmi eserlerin

icras ile devam eden ve birok riteli de iinde barndran Mevlevi yini en

sonunda eyh efendinin okuduu Ftiha Suresi ve glbanklarla sona ermektedir.

Mevlevi yininin iinde niyaz yini denen bir blm daha vardr ki o da her

zaman olmamakla beraber, yinin sonunda okunur.49

Alevi-Bektai yinleri ise; tarikatn esas ibadeti mahiyetinde olan "yin-

i Cem"dir. Alevi, Kzlba, Tahtac, epni ve Abdallar gibi isimlerle

isimlendirilen zmrelerin yinleriyle Bektai yinleri byk lde birbirine

benzemektedir. Balangta Bektai yinleri daha ok Snni tarikat yinlerinebenzedii halde sonradan Alevi yinlerine yaklam ve arada fazla bir fark kal-

mamtr. Alevilik'te cem, grg, sorgu, mahabbet, Kerbela, e ve dknlk

yini gibi birtakm trenler daha vardr ki ileride bunlar geni birekilde izah

edeceiz. 50

slmn temel ve birincil kayna olan Kur'an- Kerim'de yinle ilgili

herhangi bir kelime veya deyim mevcut olmad gibi fkh literatrnde yin

kavramna veya bu kelimeyi ifade eden baka bir kelimeye de yer verilmemitir.slamda, hkm asndan farz, vacip veya snnet olsun; namaz, oru, hac gibi

gerek ferdi ve gerekse toplu olarak yaplmas gereken/tavsiye edilen ibadetlerin

hibiri iin asr- saadetten gnmze dein yin kelimesi kullanlmamtr.

slam'da "yin" diye ibadet ve gnlk hayatn kutsal yapsndan bamsz bir

48 Geni bilgi iin bkz. Mustafa UZUN, Muharremiyye; D..A., C.31, s. 8-9, stanbul-200649

inuen Tanrkorur, yin, D..A. C.IV, s.251. stanbul-199150 Sleyman Uluda, a.g.md., s.251


16/135

16

birim teekkl etmemitir. Ancak slam'n manevi retileri iyice incelen-

diinde "zikr" ve "tesbih", Allah' bol anma ska tavsiye edilmitir. Buradan

yola karak tarikatlarda bir "yin" gelenei domutur.51

Sonu olarak, yin; ibadet, tapnma, manevi kazan elde amacyla,

eitli enstrmanlar eliinde yerine gre ikili olarak- toplu olarak yaplan

tren anlamna gelmekte olup, her ne kadar Kuran ve Snnette yin kelimesi

gememekte ve fkh literatr de yin kelimesini kabul etmemi52 olmakla

beraber birok din, tarikat ve Alevi Bektai zmreler, yaptklar dini tren ve

zikir meclislerine yin ismini vermileridir. Snni Tarikat ehli bu terimi, namaz,

oru, hac gibi farz ibadetler iin kullanmayp daha ok zikir ve tesbih meclisleri

iin kullanrken, genel olarak namaz, oru hac gibi ibadetleri

dlayan/nemsemeyen Alevi Bektai zmrelerde yinler ibadet amacyla veya

gemiteki bir olayn hatrasna, o huu ve ciddiyette icra edilen riteller olarak

karmza kmaktadr.

51

Mustafa Armaan, yin, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, s. 105106, stanbul-1990.52 M. R. Mihalgazi, a.g.md., s.671.


17/135

17

KNC BLM

ALEVLKTE AYNLER

I. BADET MAHYETNDEK YNLER

A. CEM YN

1- Cemin (yin-i Cem) Tanm

Alevi yinlerinin en nemlisi hi phesiz cemdir. Arapa () ce-me-a

fiilinden masdar olan cem, toplamak, topluluk, toplant, cemiyet demektir. Farsa bir

kelime olan yinin adet grenek, kanun, tre; usul ve ibadet tarz anlamlarna geldiini

yin bahsinde geni olarak anlatmtk. Tre kelimesinin Orhun kitabelerindeki

manalarndan biri de kanun, kaide53 olduu gz nnde bulundurulduunda yin-i

cem; toplant tresi, cem treni, toplant kanun-kaidesi, anlamna gelir.54Tasavvufta ise

bundan farkl olarak cem; yaratlmlar grmeyerek hakk grmek, ksaca birlik; ayn

ise z, asl demek olduundan ayn-ul cem birliin z55 anlamnda kullanlr. Hakk'

halksz temaa etme, halk (yaratlanlar) deil yalnzca Hakk' grme, btn varlklarn

Allah sayesinde var olduklarn anlama, her eyi Allah'tan bilme anlamlarnda kul-

lanlmtr. Cem'ul-cem (cemin cemi) tamlamas ise, derviin hem kendi benliini, hem

de dier yaratlmlar grmemesi, sadece Hakk' grmesidir. Ksaca tasavvufta tefrika

masivay (Allah'tan baka her eyi) grmek, cem masivay Allah'a bal olarak var

grme, cemul-cem ise, Hak'tan baka hi bireyi grmemek anlamnadr.56

Aleviler arasnda yini Cem olarak da adlandrlr. Kzlba-Alevi Trkmen

oymaklarnn k aylarnda ve genellikle de Cuma akamlar yaptklar toplantlarla,yine Bektailerin toplantlarna bu isim verilir. Din ve dnya ilerinin halledildii bu

toplantlar, trk alevi cemaatlerinin dirlik ve dzenliinin, b,rlik ve beraberliinin

53 Mehmet Zeki Pakaln, Tre, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.III, s. 539-540,M.E.B., stanbul-1972.54 Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevilik Bektailik s.327, Ankara-1990; Mehmet Erz,Trkiyede Alevilik-Bektailik, s.97-98, Ankara-199055 E. R. Flal, a.g.e., s.327; M. Z. Pakaln, a.g.e. yin-i Cem, Cem C.I, s.125, 276; AbdlbkiGlpnarl, Cem - yin-i Cem (Aynl Cem) Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleris.68-69, stanbul-1977; M. Erz, a.g.e. s.96-9856 Bayram Altan, Cem yini, a.g.e, s.120,


18/135

18

esasdr. Cemlerin en nemlileri, Musahip tutma erkn, grg veya i kurban,

Kzlbalar, Tahtaclar, cem usulne ve dier adetlerine grg,

srek, yol, erkn adn verirler. Esasen Trk kltrnde tre de yol

demektir. Kazak-Krgzlarn da rf ve adet hukuklarna yol veya tre

adn verdikleri; ayrcayolkelimesinin btn Trklerde usul ve kide

anlamlarna geldii bilinmektedir.57

Cemlerde iki, yinin bir paras olarak yer alr. Treyi unutmam

Trkmen boylarnda, tahtaclarda ve Bektailerde iki iildii sabittir.58

Ancak i Anadolu ve Dou Anadoluda ikisiz cemler de grlr. Fakat buradaki iki, salt iki olmaktan km ve tolu-dolu59 adn alarak

ibadetin bir paras hviyetine brnmtr.60Zaten Alevi-Bektai tarikat

mensuplar cemlerde iilen ikiye rak, arap, iki demez, dolu,

tolu derler.61 Dier Alevi Bektai zmrelerinin cemlerinde iki

toplantnn ikinci safhasnda yemek ve muhabbet esnasnda iilir.

Bu ibadet, eriattaki namaz karldr. Buna ise Niyaz denir.

Alevi ve Bektailerin inanlarna gre, eriatta namaz camide imamn

arkasnda klnr. Tarikatta ise, ceml cemle klnr; yzyze klnr. Kbe

insann gnldr. Ademe secde ediniz ayeti gereince insana secde

edilir. Kbede nasl Kbenin etrafnda bir halka namaz klnrsa, burada

da yle bir halka namaz olur. Bu eski bir trk tresininslami birekilde

tevilinden baka birey deildir.62

Alevi/Kzlba cemiyeti, belli tre ve erkn prensipleri evresindetekilatlanm, temelinde dayanma, sevgi, sayg ve sk disiplin olan bir

57 E. Flal, a.g.e., s.327; M. Erz, a.g.e., s.100.58 Bedri Noyan, cemlerde bir damla bile iki iilmez dese de Erz, bu bilginin eksik olduunu belirtir.Bkz. M. Erz, a.g.e., s.96-9759 Orta Asya Trklerinde kurbana tolu veya dolu denirdi ve dolu kelimesinin etraf mukaddeslikrgsyle rlmtr. Alevi-Bektai tarikatnda iki kurban hkmndedir. Geni bilgi iin bkz. M. Erz,a.g.e., s. 292-297.60 M. Erz, a.g.e., s.97, 110.61 M. Erz, a.g.e, s. 293; AleviBektai zmreleri kendi aralarnda rakya akyazl, araba

kzl deli de derler. Bkz. Bedri Noyan, Bektlik Alevilik Nedir?, s. 209, Ankara-198562 M. Erz, a.g.e., s. 110.


19/135

19

topluluktur. nceleri gebe iken bugn yerleik dzende ky ve ziraat

hayatna gemi olan bu topluluklar, Snni kylerine kar iyice iine

kapanm, bu kapankln da bir tezahr olarak kendi iinde dayanmasok kuvvetli kapal topluluklar haline gelmitir. Bu kapallk, Snni kyler

ve evreyle olan sosyal, iktisadi ve kltrel ilikileri zayflatm, bu

nedenle de sosyo-kltrel deimenin dier yerlere gre daha yava bir

ekilde cereyan etmesi neticesini dourmutur. Bu da, yzyllar boyu ayn

toplumsal bnyenin muhafazasn salam, olduka istikrarl bir cemiyetin

devamn mmkn klmtr. Her ne kadar son yllarda gerek tahsil iin ve

gerekse byk ehirlere gler nedeniyle ehirle temasa geme ve yeniideolojilerle karlalmas neticesinde alevi toplumunda inan ve

messeseler sarslm olsa da, halen eski treyi-yolu devam ettirenler de

mevcuttur.63Ancak biz burada bu toplumun sarsntya uramam hallerini

gz nnde bulundurarak konuyu ele alacaz.

2. CEMN MENE HAKKINDA GRLER

Cemin menei hakkndaki ilk ve kabul gren gr, Trkler'in slamiyet'e

girmeden nceki devirlerde ok sk disiplin kurallar ierisinde uyguladklar ve sadece

evli iftlerin katld ikili (kmzl) dini toplantlar olup slamn kabul ile birlikte bir

lde slami unsurlarla ekillendirilmi ve slami bir arka plan kazandrlm

meclislerdir. Eski Trklerin bu yinleri Mvvernnehirde gebe yaayan

Trkmenler vastasyla Yesevilie sokulmu ve bu yolla Anadoluya gelerek Baba

muhitlerinde icra edilmeye balanmtr. Yine Alevilerde cem nevilerinden biri olan ve

cemaate/tarikate/zmreye giri yini olan nasip alma/krar/musahiplik yininin de,

Maniheizmdeki dine kabul (initiation) yini ile ok kuvvetli benzerlikleri vardr.

Maniheizmdeki bu yin, tarkate katlmaya ehil olan erkek ve kadnlar eski

mensuplara tantan nemli bir merasimdir. 64 Zira ikrar yininde yola girmek iin

nasip alacak olan alevi talip de musahip tutmas gerekir ve ancak evli olanlar musahip

63

M. Erz, a.g.e., s. 104-105.64 Ahmet Yaar Ocak , Bektailik, DA, C. V, s.376, stanbul-1992; M. Erz, a.g.e., s.291-292.


20/135

20

tutabilirler.

Byk bir gizlilik, kapallk ve cezbe iinde icra edilen ve mazisi en az ikibin

yl ncesine dayanan cemler, Trkmen boylarn slmla tanmasndan sonra islami

renge brnm ve slami arka plan kazandrlmtr.65

Cemin menei konusunda bilhassa Alevi/Bektai zmreler arasnda en yaygn

ve kabul gren gr "Krklar Cemi" ile ilgili rivayetlere dayandrlmtr.66 Cemin

dayandrld bu rivayet Buyruk'ta etrafl olarak gemektedir. Buyrukta geen krklar

cemi zetle u ekildedir. Hz. Muhammed Miraca karken bir aslan yolunu keser,

kkremeye balar. Muhammed ne yapacan armken gayptan duyduu sze uyarak

yz aslann azna verir. Aslan sakinleir. Muhammed yoluna devam eder. Gn

en yksek katna eriir. Orada dostuna kavuur. Onunla doksan bin kelam konuur.

Mi'racdan dnerken de bir kubbe grr. Yaklatnda birilerinin ieride sohbet etmekte

olduunu farkeder. eri girmek iin kapy aldnda kendisine kim olduu sorulur. O

da peygamber olduunu syler. eridekilerden birisi: "Bizim aramza peygamber

smaz, peygamberliini mmetine yap" der. Hz. Muhammed ayrlrken o kapy tekrar

almas iin Allah'tan emir alr. kincisinde de kap almaz. ncsnde Hz. Muham-

med kendisini yoksullara hizmet eden bir kii olarak tantr ve ilerinde yer varsa

girmek istediini syler. Kap alr, Hz. Muhammed besmele ile ieri girer. Mecliste

yirmi ikisi erkek, on yedisi kadn olmak zere otuz dokuz cann sohbet ettiini grr.

Hz. Ali de o meclistedir. Hz. Muhammed, Ali'nin yanna oturur ama onun Ali olduunu

bilmez, oradakilere kimler olduklarn sorar. Onlar "bizler krklarz" derler. Hz.

Muhammed: "Sizin ulunuz kim, knz kim" diye tekrar sorar. Onlar: "Bizim

ulumuz da uludur, kmz de uludur. Bizim krkmz birdir, birimiz krktr" derler.

O "Biriniz eksik, ne oldu" diye sorar. Onlar: "O birimiz Selman'dr. Taraya gitti. Ama

sen onu da burada say" derler. O zaman Hz. Ali kolunu uzat r, krklardan biri destr

diyerek Ali'nin koluna bakla vurur. Ayn anda tm canlarn kolundan kan kmaya

balar. O srada pencereden bir damla kan girip ortaya damlar. Bu Selman'n kandr.

65

M. Erz, a.g.e., s.109.66 Rza Zelyut, z Kaynaklarna Gre Alevilik, s. 291, stanbul2002


21/135

21

Sonra krklardan biri Ali'nin kolunu balar ve btn canlarn kan durur. Biraz sonra

Selman gelir. Elinde bir zm tanesi getirmitir. Krklar bu zm Hz. Muhammed'in

nne koyup paylatrmasn isterler. Hz. Muhammed bir tek zm tanesini btnkrklara nasl paylatracan dnrken Allah, melei Cebril'i gndererek yardmna

koturur. Cebrail cennetten bir tabak getirerek Muhammed'in yanna gelir ve "erbet

eyle ey Muhammed" diyerek yol gsterir. Hz. Muhammed nurdan bu tabaa su koyar ve

zm ezerek erbet yapar ve krklarn nne koyar. Krklar bu erbetten ierler ve

tm ilk yaratltaki gibi sarho olurlar ve "ya Allah" diyerek uryan bryan semaha

kalkarlar. Muhammed de bunlarla birlikte semaha girer. Semah ederken Hz. Mu-

hammed'in mbarek imamesi bandan yere der. Krk para olur. Krklarn her biri birparasn alr ve etek yapp balar. Muhammed onlara pir ve rehberlerini sorar. Onlar:

"Pirimiz ah- Merdn Ali, rehberimiz Cebrail aleyhisselmdr" derler. Bunun zerine

Hz. Muhammed, Ali'nin orada olduunu anlar. Ali, Muhammed'in yanna doru gelir.

Muhammed tecella ve temenna ile Ali'ye yol gsterir. Bu srada Hz. Muhammed Hz.

Ali'nin parmanda, miraca giderken aslann azna verdii yz grr.67

phesiz Kuranda ve hadislerde temeli olmayan bu rivayet, alevi zmreler

arasnda yaygn bir inan olarak yer alm olup, hlen cem yinlerinde,

miralamalarla aynen aktarlr ve krklarn zm erbetini iince semah yap p mest

olmalar, bir grup tarafndan temsili olarak icra edilmektedir.

Cemin menei olarak ileri srlen nc gr ise, eski ran Hkmdar ve

arab ilk icat eden kii olduuna inanlan Cemidin, ikili elence meclisleri

olduudur68 ki, bu meclislere de yini Cemid veya ksaca yini Cem denmekte

olduunu yin bahsinde geni olarak izah etmitik.

Cemid ran'da serikara geen slalelerden birinci devir hkmdar

slalesi olan Pidadiyan zaman hkmdarlarndandr. Bu slalenin drdnc

hkmdar olan Cemit kudret ve iyi idare ile hret bulmu ve hkmran

olmu ise de son zamanlarnda gururundan ulhiyet davasna kalkm ve

ran'n Zerdt'ten evvel tabi olduu Cemid mezhebi diye bir mezhep icat

67

Fuat Bozkurt, Buyruk, s.13-18, stanbul-198268 Enver Behnan apolyo, Mezhepler Ve Tarikatlar Tarihi, s.314, stanbul-1964.


22/135

22

ederek halk bu dinin yinlerini yapmaa mecbur klmtr. Gnee ve tabiata

tapmaktan ibaret ve gk natrizmi meneinden alnm olan bu dinin yinlerine

yin-i Cem tabiri kullanlmtr. Bu gre gre Cem, Cemid kelimesininmuhafeffi olarak lgate gemitir. Hint lisannda Cem hkmdar, id de

gne manas ifade ettiinden bu iki kelimenin terkibi Gne Padiah anlamna

gelmektedir. Cemid yl ierisindeki gece ile gndzn eit olduu iki gnn

ilkinde bu gn tes'it ile yapt bir yin srasnda arab icat ettii ve Hint

mitolojisinden ran'a intikal eden hurafattan birouyla alakadar olduu

bilinmektedir. Bu suretle son zamanlarn ifrata kaptran ve arabn tesiri ve

lezzetini renen bu zat elence ve fsk lemlerinde, Cemitin muhaffef ismiolan cem kelimesini brakmtr.69

Ancak bu gr cemin menei konusundaki yaklamlarn en aykrs ve

gerek d70 olandr. Prof. Mehmet Erz, cem yininin ran mitolojisindeki cem

veya cemidle ilgisi olmamas konusunda Bedri Noyanla ayn fikirde olduunu ifade

ettikten sonra; cemide izafe edilen iki toplantlarna yini cem dendiini biz

bilmiyoruz der.71

Cem yini, alevi ibadetinin temel tadr. Alevilerde yin-i cemi ocakzade

alevi dedeleri ynetir. Cemler, cem evlerinde veya alevi dedelerinin evlerinde yap lr.

Alevi dedelerinin evlerinde cem yini yapmak iin byk tutulmu odalar vardr.

Aleviler teden beri da kapal bir cemiyet olduklar iin kendileri dnda

hi kimseyi ceme almamakta idiler. yin-i cemin bu gizlilii kendileri dndaki

zmrelerin tecesssn kamlam ve mum snd gibi yalan yanl birtakm

dedikodu ve iftiralarn ortaya kmasna zemin hazrlamtr. Bu insafsz ve mesnetsiz

dedikodular karsnda son yllarda alevi zmre mensuplar gerek bu tr isnat ve

iftiralara kar bir savunma psikolojisi ile ve gerekse ehirlemenin kltr ve

geleneklerindeki olumsuz etkirli karsnda, kltrlerini yazl olarak gelecek nesillere

aktarma gayesi ile alevi yinleri hakknda zengin bilgiler verdikleri grlmektedir. Bu

69 Mahmut Rgp Mihalgazi, a.g.md., s.674; Heyet, yin slmi Bilgiler Ansiklopedisi, C. I, s. 278-279.70

Trnak iindeki bu tanmlama Flalya aittir. Bkz. E.Flal, a.g.e., s.326.71 M. Erz, a.g.e., s.97.


23/135

23

da, yanl fikir sahiplerinin grlerini dzeltmesine imkn salamaya yardmc

olmaktadr. 72

B- CEMLE LGL TERMLER

Cem yinlerinin eitlerine ve icra ekillerine gemeden nce cemlerde geen

baz terimlerin tantlmas, konunun daha rahat anlalmas asndan nem arz

etmektedir.

1- Cemde Oniki Hizmet

Cem yinlerinin eitlerine ve icra ekillerine gemeden nce Oniki Hizmet ve

hizmetlisini tantmak yerinde olacaktr.

Cem trenleri esnasnda, cemin birer paras olan ve Oniki Hizmet ad verilen

grevler vardr. Bu Oniki Hizmetin yerine getirilmediinde yenilen iilenin helal

olmadna inanlr.73Cemin idaresini ve cem esnasnda yerine getirilmesi gereken dier

erkn yapmakla grevli Oniki Hizmet ve bu hizmetlerle grevli olanlar yrelere veguruplara ait ufak tefek farkllklara girmeden izah edelim.

a- Dede: Sercem de denir. Cemi ynetir. Cemde birinci hizmet

sahibidir. Bektailerde ise bu hizmeti Baba slenmitir.74Cemdeki grevinin dnda

alevi toplumunda sorunlar o zer, toplumu o aydnlatr ve ynlendirir. Topluma doru

yolu gstermek onun grevidir. nanca gre dede Ali'nin ve dolays ile Peygamberin

soyundan gelir. Peygamber soyu dnda bir kiinin dedelik yapmas olas deildir.

Ancak dede olabilmek iin Muhammet-Ali soyundan olmak da yeterli grlmez.

Dedenin ilmi ile etkin olmas gerektii savunulur. Davranlar ile halka rnek olmas

gerektii vurgulanr. Okur-yazar kimse olmas istenir, Kur'an'n buyruklarna uymas

gerektii belirtilir. Yalnz bu vasflar bulunduran dedenin dedeliine sayg duyulaca

72 E. Flal, a.g.e., s.328-329; M. Erz, a.g.e., s. 97.73 Fuat Bozkurt , Aleviliin Toplumsal Boyutlar, s. 156, stanbul1990; Ahmet Yaar Ocak, Bektai

Menkbelerinde slam ncesi nan Motifleri, s.18, stanbul-1983.74 F. Bozkurt, a.g.e., s.156.


24/135

24

bildirilir.75 Okuduu nefesleri aklar, meydandakilere yolun felsefesini,

itikatlarn ve tarihini anlatr. Dedenin szleri saygyla dinlenir. Ege

Tahtaclarnda Mrebbi, Elmal Abdal Musallarnda ve Edirne Bektailerinde Baba,stanbul Bektailerinde Mrid Anadolu Alevilerinde Dede veya Mrid adlarn alr.

Oturduklar postun ad Anadolu'da Horasan postu, stanbul'da Baba postu diye adlanr.76

b- Rehber: Dededen sonra en nemli hizmet rehberindir. Cemde grgs

yaplanlara ve ceme katlanlara yardmc olur. Dikme, yol-eri, mrebbi, baba

da denir. Dede gelmemise cem'leri idare eder.77

Dedenin bulunmad yerdeonun vekildir. Dededen sonra en zor ve sorumluluk tayan grev rehberlik grevidir.7 8.

Gerek o gn grlecek canlarn, gerekse dedenin olmad dnemlerde blgenin

yetimesiyle ve dzeni ile ilgilenir. Yanyatroullar Alevilerinde ve Ege Tahtaclarnda

dede olduundan mrebbi (rehber) postu yoktur. Ancak, rehberin grevi sadece gnlk

veya grgs yaplacak canlarla yetinmek deil, tm toplumu kurallarna uydurmak

zorundadr. zetle Yanyatrlarda on iki hizmet iinde mrebbi varsa dede; dede varsa

mrebbi yoktur. Rehber postu Varto Alevilerinde de yoktur. Elmal-AbdalMusallarnda, Amasya Alevilerinde de yoktur.79 Rehber, talibe a, aydnla giden

yolu gsteren kimsedir. Rehberi dede seer ve bylece rehberlik soydan gelmez. Dede

halk iinden uygun bulduu bir kiiyi rehber seer. Rehberin halk arasnda sevilen,

saygn bir kii olmasna zen gsterir.80

c- Gzc: Dinsel trenin genel dzeninden sorumlu kiidir. Cemde

skneti salamak, meydandaki canlar gzetlemek, kurallara uyulmasn,

grlt edilmemesini, yasak olan bir davranta bulunulmamasn

salamakla grevlidir. Treye aykr hareket yaplmamasna bakar. Yaplrsa

dedeye haber verir. Hareketi yapanlarn dara ekilmelerini ister. Gerekirse

75 F. Bozkurt, a.g.e., s. 156.76 Nejat Birdoan, Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, s. 282, Hamburg-199077 E. Flal, a.g.e., s.336; Reha amurolu vd., Yz Soruda Alevilik, s. 119, Hamburg (Tarihsiz); M.Yaman, a.g.e., s.161,78 lhan Cem Erseven, Alevilerde Semah, s.194, stanbul-199079

N. Birdoan, a.g.e., s. 282.80 F. Bozkurt, a.g.e., s. 156,157; A.Y. Ocak, a.g.e., s.125,126.


25/135

25

cezalandrr. kiye dayanamayanlarn gevezeliklerine, biimsiz hareketlere

msaade etmez. Herkesin huyunu suyunu bilir. Gzcnn bir grevi de cem

esnasnda dolucu ile kendilerine dolu iletilenlerin arasndan geilmesineengel olmaktr. nk bu uursuzluk saylr. Geen "dkn"olur.81 Varto'da

"yoklamac" adn a1r. Bu hizmetin Karacaahmet'ten kaldna inanlr.82 Gzc

postuna "Karacaahmet Sultan Postu" da denir.83 Gzcye hibiritiraz yaplmaz.84

d- erac: Ceme balarken era (mumu) ya da baz yrelerde

delil denilen aydnlatma aracn uyandrmakla (yakmakla) ve meydan

aydnlatmakla grevli hizmet sahibidir.85 Eski dnemlerde aydnlatma arac

olarak era kullanlrd. era ya ile alr. erac bu ii yerine getirmek zere

temiz bir bez iine tuz kor. Kesilen kurbann eritilmi yan bir kaba koyar. Birtakm

trenden sonra era yaklr.86 ada aydnlatma aralarnn bulunuu ile yalnz

sembolik bir anlam kalmtr. stanbul gibi byk ehirlerde imdiki cemlerde era

yerine ampul kullanlmaktadr. Eer amdan kullanlyorsa erac amdanlar parlatr,

zerlerine mumlar dikip haz rlar. Buhurdanl silip temizler.8 7 Bu hizmetin Cbir-i

Ensardan kaldna inanlr.88 Edirne'deki ad ise "Delilci" dir.89

e- Zkir (Szandar): Cemde saz al p deyi, dvaz, miralama,

mersiye, nefes ve tevhit sylemekle grevlidirler. Genellikle kiidir. Saz

aldklar iin semahn ak ve idaresi de zkir tarafndan yaplr.90 Zkire

Tunceli'de, Ege Yanyatrlarnda ve kimi blgelerde Szandar, (buralarda ayrca zkir)

kimi blgeler ise, saz alana Szandar, okuyana zkir; Sivas, Amasya Alevilerinde

81 E. R. Flal, a.g.e., s.336; F.Bozkurt, a.g.e., s.157; . Cem Erseven, a.g.e., s.194; R. amurolu vd.,a.g.e., s 119; M. Yaman, a.g.e., s.161.82 M. Yaman, a.g.e., s.161; F. Bozkurt, a.g.e., s. 157.83 N. Birdoan, a.g.e., s.282.84 Yahya Benekay, Yaayan Alevilik, s.142, stanbul-196785 E. Flal, a.g.e., s.337; R. amurolu vd., a.g.e., s.119; M. Yaman, a.g.e., s.161; Y. Benekay, a.g.e.,s.141; F.Bozkurt, a.g.e., s. 157; . C. Erseven, a.g.e., s.194.86 F.Bozkurt, a.g.e., s. 157.87 . C. Erseven, a.g.e., s.194.88 Y. Benekay, a.g.e., s.141.89 N. Birdoan, a.g.e., s.282.90

E. R. Flal, a.g.e., s. 337; M. Yaman, a.g.e., s.161,162; Y. Benekay, a.g.e., s.142; R. amurolu vd.,s. 119; . C. Erseven, a.g.e., s.194.


26/135

26

Ak Baba, Elmal blgesinde ise Gvende denilmektedir.91

f- Sprgeci (Farra): Kimi blgelerde ferra veya carc adyla da

anlr. Meydann sprlmesinden, temizlenmesinden sorumludur. Semahtan sonra,

koltuunda kk, sembolik bir sprge ile meydana girer. Sprgeyi yine sembolik bir

ekilde yere srer. Meydan her zaman iin temizdir. nanlmaktadr ki, fara, ilk

yola girenlerin meydana dklm gnahlarn da sprmektedir. Meydana, her

hizmetin bitiminde sembolik olarak "Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali!" diyerek

sprge alar. Gerekirse Rehber'e yardm eder. Bu hizmet Selman- Farisi'nin hizmeti

olduu kabul edilir.92

g- Sakka (Ski): eitli yrelerde dolucu, ibrikdr, sakac, tezekr

isimleriyle de anlr. Cemde dedenin ve cem erenlerinin eline bir elinde

ibrik, bir elinde leen olduu halde su dker, ceme gelenler gelmeden nce

boy abdesti almlardr, burada yaplan, sembolik tarikat abdestidir.93

Cemde ayrca su veya "dolu" ad verilen ikiyi (arap, rak) datr. Tahtaclarda

emsi, iki iilmeyen Alevi blgelerinde iki yerine erbet iildii iin erbeti denir.94

Alevi dinsel trenlerinde saki sadece yal erenler, dede, zkir ve rehbere dolu adverilen ikiyi sunar.95 ou zaman bu hizmeti grenler musahip elerinden oluur.

Bylece drt kiilik bir bek olutururlar. Kurban pierken dedenin nne gelirler. Sa

ellerinde iki iesi, sol ellerinde kadehler vardr. Ellerini sarkt p, balarn eip ne

doru eilerek dra dururlar. Dedenin yanndaki yerlerini alarak dolu datrlar. Bu

hizmetin mam Hseyin'den kaldna inanlr.96 Herkes dem'i Saki'nin elinden ier.

Dem, iki elle verilir ve iki elle iilir.97 Lokmalar yendikten sonra, canlarn ellerini

ykamas iin ibrik ve leen getirip su dkme ve havlu tutma hizmetinin de sahibidir.98

h- Sofrac (Kurbanc): Cemde kurban ve lokma (yemek) ilerine

91 N. Birdoan, a.g.e., s.283; Reha amurolu vd., a.g.e., s. 119; M. Yaman, a.g.e., s.161,162.92 E. R. Flal, a.g.e., s. 337; . C. Erseven, a.g.e., s.194; Reha amurolu, a.g.e., s 119; Y. Benekay,a.g.e., s.141, N. Birdoan, a.g.e., s.283; M. Yaman, a.g.e., s.162.93 mer Uluay, Alevilikte Toplu badet, s.48, Adana1993.94 N. Birdoan, a.g.e., s.283.95 Y. Benekay, a.g.e., s.142.96 F.Bozkurt, a.g.e., s. 157, Reha amurolu, a.g.e., s 119; . C. Erseven, a.g.e., s.194.97

Y. Benekay, a.g.e., s.141.98 . C. Erseven, a.g.e., s.194; M. Yaman, a.g.e., s.162.


27/135

27

bakar. Dinsel trende kurbanlarn kesilmesi ve piirilmesinden sorumlu kimsedir.

Kurbanlar dedenin nne getirir. Kurbann bal olan n ayaklarn sa eliyle kavrar.

Sa ayak baparman sol aya zerine kor. ne doru eilir. Dededen niyaz alr.Dede "Kurbannz kabul olsun. Hak Muhammet Ali yardmcnz olsun" diye dua eder.

Bundan sonra Kurbanc kurban dar karr. Kurban kesip piirmeye koyulur. nanca

gre derisi yzlen kurban bak dedirilmeden kara kazanda btn olarak kaynatlr.

Kemikleri krlmaz. Yalnzca eklemlerinden ayrlr. Kurban pitikten sonra suyuna

bulgur eklenir. Lokmac, Nakip, Niyazc olarak da adlandrlan sofrac, yiyecekleri eit

olarak dattktan sonra, "Elimde yok kantar ile terazi, herkes oldu mu hakkna raz?"

diye sorar. Lokmalar herkese ve eit olarak datlmsa, nne gelen Allah Allah ... "diye lokmalarn yenilmesine balamak iin izin (destur) verilir.99

- Pervne (Semah) : Dinsel trenin yapld yer ile dar arasndaki

ilikileri salar. Pervne esas olarak kyde ve cemde daha ok d gvenlii salar.

eride ve darda olan bitenden haberi olur. Evlere dedenin buyruklarn iletir. Kyde

olup bitenlerden dedeye bilgi verir. Dinsel tren yapld srada herhangi bir olay

olmamasna alr. Cemevine gelen gidenlerle ilgilenir.100 Ayrca cemlerde semah

yapan kiilere de pervane veya semah denir.

Pervne'ye "baz yerlerde tellal da denir. Senirkent-Ulubeylilerde

i pervne, d pervne vardr. Hizmeti darda olduundan, pervne gibi

dndnden bu ad verilmitir. Kendisi ve musahibi, satr veya byk

kulakl bak tarlar. Gvenlii salarlar. Pervne, evlerin korunmasn

salar, hayvanlar dolam, ipleri boazlarn skmsa onlar kurtarrlar.

Arada bir gelip, "kurtla kuzunun yanyana durduunu", yani her eyin

yolunda gittiini belirtirler, "hu... Bir ey yok'" derler. Gzc, "pervne

sofular geldi; dolu getirin, bunlarn hakkn verin" der. Bir bac, "hu! Ali

varyor, dolu varyor, pervne sofular hu!" deyip, gelir karlarnda diz ker.

Onlar da iki kadn, iki erkek olmak zere diz kerler ve sunulan dolu'yu

(raky) al p, drd pay ederler. Susuz ve mezesiz, ibadet niyetine ierler.

99 E. R. Flal, a.g.e., s. 337; F.Bozkurt, a.g.e., s. 158; M. Yaman, a.g.e., s.162; N. Birdoan, a.g.e., s.283;

Reha amurolu, a.g.e., s 119.100 F.Bozkurt, a.g.e., s. 157.


28/135

28

Dolu ileten bacyla niyazla p, hizmetlerine dnerler. Baz yerlerde bu

hizmetepazvad, pazvand da denir.101 Pervneye dar gzcs,102 Vartoda nbeti,

Amasya ve Elmalda ayak denmektedir.103

Baz kaynaklarda pervneye semah dadendii ve cemde semah yapmakla grevli olduu bilgisi mevcuttur.104

i- Peyik: Cemin yaplacan komulara haber verir. Buna baz

yerlerde, ayak, daveti, okucu da denir. Peyk haber ve mektup getirip gtren

anlamna gelmektedir.105

j- zniki: Cem evinin temizliine bakar. Cem'e gelenlerin

ayakkablarn dzeltir, yanllklar nler.106

k- Beki (Kapc): Cem yininin yapld evin kapsnda bekler.

Gireni kan kontrol eder. Eve yabanc biri yaklatnda ieridekilere bilgi

verir ve yabancy ieriyi sokmaz. Musahibi kendisine yardm eder. Karlar da

yardmcdr. Kapc, her gelenden, "h... eyval1ah" diyerek niyaz alr, sa

elini dudana gtrr. Kurban yenirken kimseyi darya brakmaz.107

2. Dr (Peymane)

Dr cemde pir huzurunda duru eklidir. Dar bir alevinin canlara ve

dedeye saygsnn aklanmasn anlatan bir duru biimidir. Mrit karsnda sa

ayak ba parma sol ayak baparmann stne gelecek ekilde ayaklar

mhrlenmi10 8, kollar gste apraz, ba ne eik biimde gerekletirilen,

101 F.Bozkurt, a.g.e., s. 157; M. Erz, a.g.e., s.117,118.102 M. Yaman, a.g.e., s.162.103 N. Birdoan, a.g.e., s.283.104 F. Bozkurt, a.g.e., s.157; E. Flal, a.g.e., s.337,338.105 E. R. Flal, a.g.e., s.338; Reha amurolu vd., a.g.e., s 200; M. Yaman, a.g.e., s.162.106 E. R.. Flal, a.g.e., s.338.107 E. R. Flal, a.g.e., s.338.; F. Bozkurt, a.g.e., s.158; M. Yaman, a.g.e., s.141, 162,163.108 Alevilerin efsanev inancna gre; Peygamber Efendimiz(s.a.v.)in torunlar Hasan ile Hseyin,ocukluklarnda bir gn dedeleri Hz. Muhammed'in su istediini duymular, Onu ok sevdiklerinden,suyu daha nce gtrmek iin koumular, Hseyin koarken ayan bir yere arp p sol ayannbaparman kanatm, fakat suyu da kardeinden nce yetitirmi ve dedesine sunarken, kan

gstermemek iin sa ayann ba parmayla sol baparman kapatm olduuna inanlr. RzaYetien, Tahtac Airetleri, s.68, zmir1986.


29/135

29

yalvarma yakarma duruudur.10 9 Alev felsefesi, insan Tanrnn Kbesi

saydndan, dr insana ve insann kiiliinde Tanrya yaplm bir saygdr.

Cem esnasnda dedenin huzurunda duru ekli olan darn drt eidi

vardr. Bunlar; Mansur Dr, Fazl Dr, Nesmi Dr ve Ftma Drdr.

3. Niyz: Byklerin huzurunda edeple oturmak anlamnda kullanlr.

Hacet, ihtiya istek ve armaan manalarna gelir.110 Tarikatlarn hepsinde niyaz

olmakla beraber ekli birbirinden farkldr. eyhin dizlerini, gsn ve yeri

pmeye yahut sa ayann ba parman, sol ayan sol ayan ba parma stne

ve ellerini sa ste gelmek ve parmaklar dz ve ak olarak omuz hizasndabulunmak zere aprazvari gse koyup eyhin nnde ban ne emee niyaz

denir. 11 1Mevleviler sa el sol el sa omuz zerine gelmek zere kollar aprazvari

koymak ve sa ayan baparma sol ayan baparma zerine basp eilmek

suretiyle niyaz ederler. Bektailer bundan farkl olarak bu makamda bir para ne

doru eilmekle beraber diz ker ve dedenin sa ve sol dizini per. Bu ekilde

durua niyaz durmak denir. 11 2

4.- Erkn: Arapa rkn kelimesinin ouludur. Rkn, szlk anlam

olarak direk, stn anlamlarna gelmektedir. Kamus-i Osmanide; Rkn, cemi,

direkler, stunlar, bir heyetin bir eyin balca taraflar, zas, rsum ve kavait,

Erkn- Kbe, erkn- devlet11 3 eklinde tarif edilmitir. Alevilikte bu terim ieri

cemi veya grg cemi iin de kullanlr.11 4Cem ierisindeki her bir blme de

erkn denilmektedir.

5- Tercman (Terceman): Alevilikte tercman, -cem yini ierisinde- belli bir hizmete balarken okunan, ksa ve ou Trke, nesir ya da manzum

biimde dzenlenmi, Alevilik-Bektailik dncesini z olarak veren duaya denir.

Anadolu Alevilerinde, ayrca eti paralanmadan dorudan doruya karakazanda

109 Esat Korkmaz, Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, s.268, stanbul1993.110 M. Erz, a.g.e., s.143.111 A. Glpnarl, slam Trkllerinde Ftvvet Tekilat ktisat Fak. Mecmuas, C. XI, s. 67,stanbul 1949-1950112 M. Z. Pakaln, a.g.e., s. 701,702.113

M. Z. Pakaln, a.g.e., s. 544.114 M. Erz, a.g.e., s.139.


30/135

30

halanan kurbana da tercman denir. Grg cemine tercman kurban da denir.11 5

C. CEM YNNN CRASI

Yerine getirilen hizmetlerin sralamas ve eklinde; yreden yreye,

ocaktan ocaa farkl uygulamalarn olduu cemlerin yapldklar zaman ve amaca

gre eitleri vardr. Genelde on iki hizmet zerinden yrtlen bu cemler; krar

Cemi, Birlik ya da Abdal Musa Cemi, Grg Cemi, Musahiplik Cemi,

Muharrem Cemi, Hzr Cemi, Dardan ndirme Cemi, Koldan Kopma Cemi,

Dknlk Kaldrma Cemi eklinde sralanabilir. Cemler dedelerin bilgi ve kltr

seviyelerinin yan sra yreden yreye, ocaktan ocaa farkllklar gstermektedir.

Bu sebeple, her ne kadar zde bir olsa da cemin iinde geen erknn sralan ve

icras bakmndan her yrede ayn ekilde uygulanan bir Cem yini rnei vermek

mmkn deildir. Biz burada Tokat yresi Alevileri arasnda uygulanan ve ikrar,

musahiplik, grg gibi zel bir amaca dayanmayan bir cemin icrasn verelim.

Cemler genellikle Perembeyi Cumaya balayan gece dzenlenir.116

Onikihizmet sahipleri ibrik, asa gibi hizmet ara gerelerini hazrlar. Peyikler cemaate cemi

olduunu duyurur. Bu duyuruyu alan Canlar, cem evine gelmeden evlerinde abdest

alrlar ve aile iinde birbirlerinden rzalk alrlar Herkes imkn lsnde yanlarna

lokma alarak cem evine gelirler. Cemevine gelen Canlar, kapnn sana-soluna ve

eiine niyaz ederek ieri girerler. eri giren canlar meydana ve posta (Dede gelmi ise

Dedeye) niyaz ederler. (Dede gelmise) Dedenin huzurunda peymaneye durarak

dualarn alrlar. Sonra gzc ya da kapc gibi grevlilerce kendilerine gsterilenmnasip bir yere otururlar. Cemi ynetecek Dede cem evine gelince, ieridekilere

duyurulur. Bunun zerine cem evine gelmi olan Canlar ayaa kalkarak dra dururlar.

Dede "Allah, Muhammed, ya Ali diyerek eie niyaz eder, ieridekilere "h,

mmin mslim bac karde" diyerek selam verir, ierdekiler de "h" diyerek selam

115 E. Korkmaz, a.g.e., s.354.116

Buna, Muharrem, Hzr gibi zamana bal Cemler dhil deildir. Bunlar orularn bittii gndzenlenir.


31/135

31

alrlar. Dede meydann ortasna kadar giderek "Allah, Muhammed, ya Ali" diyerek

secdeye varr. Daha sonra dara duran Dede, Rehber'e hitaben "h erenler! Cemlerimiz

Krklar cemi, grevimiz Hz. Hseyin'in yeri, yardmcmz Hakk-Muhammed-Ali,gzcmz, bekimiz Hz. Hzr ola ... der,

Bundan sonra Rehber cemaate Dede'nin cemi yrtmesine raz olup-

olmadklarn sorar, cemaat raz olduklarn beyan edince Rehber Dede'ye "Allah, Allah

... Hizmetin kutlu olsun, yardmcn Hakk-Muhammed-Ali olsun, adaletin Hz. Ali'nin

adaleti olsun... eklinde bir glbank verir.

Bunun zerine Dede, meydana secde ederek, posta ynelir, postun nnde daraduran Dede, "Allah Allah, akamlar hayrola, hayrlar fethola, erler defola, mnkirler

matola... " eklinde uzunca bir dua okur, duay da "dr eken baclar didar gre, Fatma

ana muradn vere, erenler sefya ere" cmleleriyle bitirir.

Bunun zerine hem Dede hem cemaat secdeye giderek yerlerine otururlar.

Burada Dede postta, Rehber sanda ve Zkirler/aklar solunda otururlar. Herkesin

yerine oturmasndan sonra Dede cemaate dn ierikli bir konuma yapar. Bu arada

cemevine getirilen lokmalar sahipleri tarafndan meydana getirilir ve Dede bunlarn

hepsini dualar. Dualanan lokmalar cemden sonra yenilmek iin hazrlanmak zere

hizmet sahiplerine teslim edilir.

Dede'nin nasihatinden sonra genellikle Dede tevbe istifar verdirir. Bu tevbe

istifar esnasnda da; Ya eyyhellezine men tb ilallahi tevbeten nash ayetini

okur.

Sonra Zkirler deyi okurlar.

Oniki hizmete gemeden nce tarikat abdesti alnr. Tarikat abdestinden sonra

Ferr cecim de denilen kara ul; yani meydan postu (secddesi) serilmeden ona

hazrlk mahiyetinde meydan sprr. Meydana birer adm at p aralarnda Allah-

Muhammed, ya Ali diyerek gelen Ferr "Destr-u Pir, Gruh-u Naciyim, Krklar

meydannda sprgeciyim. eklindeki tercman okur ve duaya talip olur.

Dede kendisine "Allah, Allah, sprgeci Selman, kr olsun Mervan, cennette


32/135

32

Rdvan, zuhura gelsin Mehdi-i Sahib-i Zaman... ekline dua eder.

Duasn alan Ferra, sprgeyi Allah- Muhammed, ya Ali diyerek kez yere

alar. Meydan spren Ferra, hizmet bitiminde tekrar Dede'den dua alr ve bylece

hizmet tamamlanr.

Ferra daha sonra, meydan postunu kollarnn zerine al p "H erenler,

Muhammed-Ali'nin hizmeti geliyor" diyerek meydann ortasna adm adm ilerler,

meydann ortasna gelince "Destur-u Pir, Muhammed Mustafa'nndr bu seccade ... "

eklinde bir tercman okur ve Dede'nin duas iin dara durur.

Dede "Allah, Allah ... Post kdim ola, inkar fethola, hayrla gelmi, hayrla

serilmi ola, zerinde sorgulanan canlar didar- cennet ola, gnahlar affola ... eklinde

bir dua okur. Duadan sonra Ferra, postu yere serer ve zerine niyaz eder, sonra geri

geri ve diz zeri meydandan kar ve yerine oturur.

Meydan postu serildikten sonra, Dede dargn varsa dargnlar bartrr.

Barmayanlar cemden dar karlr. Sonra cemaat birbirinden rzalk alr. Raz

olduklarn gstermek iin, kimi omuzlara, kimi ellere kimi de yanaklara niyaz ederler.Niyazlama ya da rzalk alma ilemi bitince ayn zamanda da bylelikle eda edilmi

olur. Oniki hizmet sahipleri meydana arlr ve bunlara teker teker hizmet dualar

verilir. Bu merhaleye geerken klar oniki hizmetle ilgili deyiler okur. Her biri

meydana niyaz edip meydanda hilal eklinde duaya duran hizmet sahipleri, dualarn

aldktan sonra usulnce meydan terk ederler.

Sra era uyarmaya gelmitir. Bu grevi icra edecek olan erac/Delilci

meydana gelir, meydana niyaz eder, sonra u ayeti okur. 117 Sonra diz st ker,

era yere koyar, sana, soluna ve nne "Allah, Muhammed, y Ali" diyerek secde

eder, sonra yere niyaz eder, diz st oturarak era uyandrr. era yanarken, cem

erenlerini "Hayr himmet prim, errn, fahr-i dervin... Muhammed-Ali'ye

117 Nr Suresi 35. ayetin meali:Allah gklerin ve yerin aydnlatcsdr. Onun nrunun temsili, iindelamba bulunan bir kandil gibidir. O lamba bir billr iindedir; o billur da sanki inciye benzer bir yldzgibidir ki, douya da batya da nisbet edilemeyen mbarek bir aatan (yani o aatan kan yadan)

tututurulur. (Bu, yle bir aa ki) ya neredeyse kendisine ate demese dahi k verir. (Bu k) nrstne nrdur. Allah insanlara ite byle temsil verir. Allah hereyi bilir.


33/135

33

salavt eklinde bir tercmanla orada bulunanlar, Hz. Peygamber, Hz. Ali, Ehl-i Beyt

ve Oniki mam'a salavat vermeye arr. Bunun zerine oradakiler hep beraber salavt

getirirler.

erac era uyandrdktan sonra yine sana, soluna ve nne niyaz ederek,

geri geri meydann ortasna gelir ve era dvaz okur. Dvaz bitince cem erenleri

tekrar salavt vermeye arlr. Cemaat hep beraber salavt verir. Dede darda duran

eracya "Allah, Allah, hizmetin kabul ola, murad n hasl ola, gnln aydn, Hzr

yoldan ola.." eklinde bir dua verir.

Dedenin duasndan sonra Zkirler konuyla ilgili dvaz okurlar. Tarikatabdestini era uyandrmadan sonraya alan uygulamalar da grlmektedir. Bu

hizmetlerin sralamasnda blgeden blgeye, ocaktan ocaa, Dededen Dedeye

farkllklar olabileceine daha nce iaret edilmiti.

era ve abdest hizmetinden sonra, kurban hizmeti yrtlr.

Kurbanc ya da Sofrac hizmetini stlenenler meydana gelip dara dururlar,

burada Kur'an'dan kurban ile ilgili ayetleri okurlar ve Dede'den dua isterler. Dede,kesilecek ya da kesilerek getirilen kurbanlar defa tekbirleyerek okur. Dualarn alan

hizmet sahipleri, usul zere niyazlarn yaparak grevlerinin bana giderler. Bundan

sonra ise Zkirler kurbanla ilgili dvazlar okurlar.

Bu hizmetler yrtldkten sonra genelde ceme bir ara verilir. Bu arada dizler

dinlendirilir, ihtiyac olanlar, ihtiyalarn giderirler. Verilen moladan sonra "edeb-

erkn, geree h" vb. ifadelerle cemin tevhid, semah gibi zikir ynn oluturan

mhrleme ksmna geilir. Bundan sonra yaplacak ilemlere cem'in mhrlenmesi

denir.

Dede'nin ya da Gzc'nn edeb-erkn uyarsyla diz st edeb erkn zere

oturan Canlar Dede'ye kulak verirler. Bu blmde Dede, nce salavt getirir. cemaat da

buna seslice "Allahmme salli al Muhammed ve al l-i Muhammed" diyerek itirak

eder. Dede daha sonra herkesin birbiriyle grmesini ister. Cemde bulunanlar bir-

birleriyle grp rzalk alnca Dede mhrlemeye geer ve mhrlemeyi kere


34/135

34

okur.118

Daha sonra N't- Ali okunur. N't- Aliden sonra Hz. Peygamber, Hz. Ali ve

Oniki mam'n adlar zikredilerek bunlarn yz suyu hrmetine Allah'tan

balanmann istendii balanma119 okunur.

Balanmann hemen ardndan tvbe istifar gelir. "Tevbe gnahlarmza

estafirullah, estafirullah, estafirullah Elimizle, dilimizle, belimizle ilediimiz

btn gnahlarmz iin, bilerek ya da bilmeyerek, ak ya da gizli ilediimizbtn

hatalarmz iin tevbeler olsun ..... eklindeki tvbe istifardan sonra Dede ya da. Zkir,

tvbe dvazn okur. Dvaz bitince Dede bir tvbe duas okur; Dede bu duay okurken,Canlar secde halinde bu duaya Allah, Allah... diyerek elik ederler. Dede'nin tvbe

istifar duas bitince mhrleme de bitmi olur. Mhrlemenin bitmesiyle k

dvaz daha okur. Bu dvazlar okunurken, canlar da yeri geldike e llerini gs ve

azlarna gtrerek niyaz ederler.

Mhrlemeden sonra sra Tevhide gelir. 12 kiiden oluan bir grup, meydana

gelir ve diz st oturur. klar tevhid dvazlar okumaya balarlar. Kimi dizine nce

hafife, klarn ritmi hzlandrmasyla da hzl birekilde vurarak saa sola sallanmak

suretiyle; kimi de birbirleriyle kenetlenip balar eik saa sola beraberce hareket ederek

hlar ekilir. Halka dndakiler de -zellikle tevhid esnasnda ayakta tevhid eken

kadnlar- uzun birekilde ektikleri h ile tevhide itirak ederler. Kadnlarn ektikleri

bu uzun h, halkadakilerin 6-7 kere ksa ve ritimli birekilde ektikleri hya denktir.

Bu esnada ceme katlan btn Canlar tabiri caiz ise kendilerinden geerler. Halka

tevhidi belli bir ritme ulatktan sonra zkirler ritmi yavalatrlar ve bylece tevhid sona

erer. Grevli bir bac tevhid halkasna katlan ve bu esnada terleyen Canlarn terlerini

silmek iin onlara havlu sunma hizmetini yerine getirir. Tevhid esnasnda hnun

118 Bir mhrleme rnei u ekildedir: "Cemimizi mhrledik. Allah'n emriyle bir hisar yaptm.Cebril'in mhr ile mhrledim. Hasan Hseyin'in kilidi ile kilitledim. Y Ali bu cemaati sanasmarladm. Verelim Muhammed Mustaf'ya salavt. Cenksu er,Tokat Yresinde GelenekselAlevilik, s.363, Ankara2005.119 Balanma: Allahmme salli al seyyidina Muhammed Mustafa yz suyu hrmetine bala ...Allhmme salli al seyyidin Erenler, Evliyalar yz suyu hrmetine bag1a" eklinde Hz.Peygamber'den balayp, erenler ve evliyalarn da zikredilmesiyle bitirilir. Bu ise Aleviler arasnda veli

klt ile ilgili kabulleri gstermektedir.


35/135

35

yannda deyilerde geen Hakk l ilhe illallh, Gzel Allah bir Allah vb. nakarat

szckleri de cemaatin itirakiyle sylenebilir. Tevhid bitince herkes secdeye kapanr ve

Dede yapt bir dua ile tevhid fasln bitirir.

Tevhidin hemen arkasndan Zkirler Miralama okumaya balarlar.

Miralamalar dikkatle dinlenir. Deyilerde geen ibarelere gre cemaat bazen ayaa

kalkar, bazen rukya gider, bazen de secde eder. Miralamalar okunurken de kad nlar

yine ayakta durur. Miralama ile Semah beraber yaplan iki erkndr. Miralama

esnasnda Krklar anlatan blm gelince Krklar semah da balam olur. Krklar

semah kimilerince iki bac iki erkek 4, kimilerince 3 bac 3 erkek olmak zere 6 kiiyle

yaplr. Krklar semahnn sonunda semah edenler yana meydanda dra dururlar ve

Dede onlara du eder.

Krklar semahn yapanlar yerlerine geince klar istek semahlarn almaya

balarlar. Semah yapacak olanlarn ayaklar yaln, balan kapal olmaldr. Gnller

semah ya da istek semah denilen bu semahlar dnecek olanlar nce meydana ve

Dede'ye niyaz ettikten sonra semahlarn yaparlar, semah bitiminde de Dede'den

dualarn alarak yerlerine geerler.

Miralama ve semah bitince sra Sakka hizmetine gelir. Suyu datacak olan

kii bir kap su ve birka bardakla meydana gelip elindeki malzemeyi yere brakr, niyaz

eder, Kur'an'dan Enbiya Suresinin 30. ayetini120 okur. Dede'den dua alr. Dede'nin

duas bitince Sakka bardaa birer yudumluk su koyarak Dede ile beraber kiiye verir.

Sonra bazen Canlara da az az verilirse de, genelde okunan/dulanan su orada

bulunanlarn zerine okunan dualar eliinde serpilir. Burada Hz. Hseyin'in susuzluu

yd edilmi olur. Dolaysyla bu hizmeti yrten Sakka, bu esnada "Allahn selam

zerine olsun ya Hseyin, Muhammed Mustafa akna, Aliyye'l-Mrteza akna,

Kerbel ehitleri aknaeklinde szckler kullanarak Kerbel olayn hatrlatr.

Sakka bundan sonra meydann ortasnda durup Dede'den dua alr, meydana niyaz edip,

yerine geer. Daha sonra ise Zkir Hz. Hseyin'i anan ve Yezid'e lanet ieren mersiyeler

syler. Mersiyelerin bitiminde zkirler de Dede tarafndan dulanr. Mersiyelerin

120 Enbiya Sresi, 30. Ayetin Meali: nkr edenler, gklerle yer bitiik bir halde iken bizim onlar

birbirinden kopardmz ve her canl eyi sudan yarattmz grp dnmediler mi? Yine deinanmazlar m?


36/135

36

ardndan (blgeden blgeye deimekle beraber) yine salavt ieren filtblmleri

icra edilir. Filt blm bitince Dede genel bir dua yapar.

Sra lokma hizmetine gelmitir. Eer balangta kurban kesilmise cemler

genelde bu kurbanlar piinceye kadar devam eder. Cem sonunda gerek pien kurbanlar,

gerekse evlerden getirilen lokmalar cemaate eit ekilde datlr ve Canlar cem

sonrasnda yemek yer. Bu hizmeti yrtecek olan Kurbanc ya da Lokmac meydana

gelerek Dede'den dua ve destr alr. Duasn ve destrunu aldktan sonra kurbanlar ya

da lokmalar cemaate datr. Bylelikle kesilen kurbanlar ya da getirilen lokmalar ceme

katlanlar tarafndan yenir. Yemekler yendikten sonra Dede yapar. Sofralar

kaldrldktan sonra Dede Cemin bittiini gsteren bir dua yapar. "Duran, oturan,

kovsuz-g ybetsiz evine varan yasta ba koyan, sa yata sefa kalka ... Geree h"

eklindeki duaya itirak eden canlar, dua bitiminde meydana niyaz ederek evlerine

giderler. Daha sonra Oniki hizmet sahipleri grevlerini tamamlarlar. Szgelimi, sprge

alnr, post toplanr, era sr edilir121. Oniki hizmet sahipleri hep beraber meydana

niyaz ederek cem evinden ayrlrlar. Bylece gece boyunca devam eden cem sona erer.122

D. GRG CEM

1. Tanm

Alevi kylerde zellikle k aylarnda Cuma akamlar canlarn ikrarlarn

tazelemek, bu yolla tvbe etmek ve ruhsal a dan temizlenmek iin yaplan cemdir. K

aylarnda hemen her Cuma gecesi yaplr. Bu ceme musahipliler, daha nce

grlm olanlar, ikrar vermi, nasip alm olanlarla grlmeye talip olanlar

katlabilir. Alevi ky halkndan musahibi olmayan, nasip almam bir kii seksen

yanda da olsa bu ceme alnmaz. Bu yine Malatya, Tunceli, Tokat, Sivas, Samsun

evresindeki aleviler grg veya cem; Balkesir, Aydn, Isparta Mersin evresi

Tahtaclar cem, i kurban, ieri kurban; Edirne ky Bektleri Ali cemi adn

121

Sndrlr, dinlendirilir.122 C. er, a.g.e., s. 360-367.


37/135

37

verirler. Her alevi ylda bir kere grgden geer, hal ve durumunun sorgulamasn yapar,

ikrarn tazeler ve topluma hesap verir. Kavgal olanlar barr, anlamazlklar zlr.

Bilhassa Anadoluda ksmen da kapal yaayan alevi kylerinde grg cemi barkardelii ve birlii salamas asndan nemlidir. Cemde grgs yaplan talipten

ikyeti olan ikyetini dile getirir, eer hakl grlrse, grgs yaplan talip mteki

durumundaki yol kardeini raz etmek zorundadr. Kimse kimseyle ks dargn ve

kavgal kalamaz. Birbirlerine hakk geenler helallik almak ve helallemek zorundadr.

Aralarnda bar salanmadka grgleri yaplmaz. Eer borlar varsa grgden nce

borlarn demekle ykmldrler. Yllk grgden geenler ayn zamanda daha nce

yaptklar hatalar tekrarlamamaya da sz verirler. Bir Alevi ancak grgden gemeklemanevi olarak temizlenmi olur, grgden sorgudan gemedike o kiinin kurban

lokmas yenmez.123

Grg cemine u kimseler giremez: Evli olmayan ve musahibi olmayanlar,

haram kazan edinenler, haksz yere ve keyfi olarak eini boayanlar; yalanc ahitlik

yapanlar; nefsine hkim olamayanlar; hrszlk yapanlar; cana kastedenler; annesine-

babasna evlatlk grevini yapmayanlar; evresine, komusuna rahatszlk verenler,

alann ya da yetim hakk yiyenler.

2. cras

Cem yinlerinde, Anadolunun eitli yrelerindeki alevi topluluklar

arasnda temelde birlik olmakla beraber, uygulamada nemli saylacak

farkllklar vardr. Dedelerin bilgi ve kltrlerine bal olarak birok

deiiklikler gsteren cem; dualar, dvazlar, deyileri, samahlar, ile btn

alevi zmrelerini kapsayan bir yin rnei vermek imkanszdr. Ancak

elebi gelenei iinde grg cemini Ethem Ruhi Flaldan baz yerleri

ksaltarak aktaralm.124

'Terceman Kurban", "Cem", "Ali Cemi", "eri Kurban", "

Kurban" da denen grg cemi, ky halknn hatta evreden de

123

Esat Korkmaz, Anadolu Alevilii, s.224, 225, stanbul-2000; M. Erz, a.g.e., s.109.124 E. R. Flal, a.g.e., s.334-366


38/135

38

gelebileceklerin rahata oturabilmesine uygun bir evde veya -varsa- "cem ev i

denen zel olarak yaplm odada yaplr. Genellikle grg cemine ancak

musahipliler, daha nce grlm olanlar ve grlmeye talip olanlargirebilirler.

Ceme girecek olanlar sabahn erken saatlerinde "Pr'in desturu ile"

Hakk'a arlrlar. Akam ortalk karardktan sonra davet edilenler eleri ile

beraber "Hak Meydan" olarak kabul edilen cem evine gelmeye balarlar. Cem

evine gelen erkekler ve baclar, yanlarnda getirdikleri ve "niyaz"ad verilen125

rek, kuru yemi veya meyve gibi yiyecekleri lokma iiyle grevli hizmet

sahibine verdikten sonra yan yana iki el gste veya sa el gste, sol el

aaya alnm, sa ayak baparma sol ayak zerine konmu ve vcut

hafife ne eilmi olarak duya dururlar. Buna "dra durmak" veya

"peymaneye durmak" ta denir.

Dede: "Allah..! Allah..! Lokmalar kabul ola, muradlar hsl ola. Hak-

Muhammed-Ali kabul eyleye.mam Hasan, ah Hseyin, Hnkr Hac Bekt

Vel defterine kayd ola. Nr-i Neb, Kerem-i Ali, Primiz Hnkrm z HacBekt Vel, gerek erenler devrine h..."diye du (hayrl) verir

Duy (hayrly) alan eler, diz zerine gelerek meydana niyaz ederler.

Bylece hem "deme" secde edenlere karm olurlar; hem de trene

katlm herkesle niyazlam grm olurlar. Ayrca dede ile veya cemde

bulunanlarla grlmez. Baz blgelerde dudan sonra meydana deil

dede'nin oturduu posta veya dede'ye niyaz ederler.

Bundan sonra elerden erkekler. Yn dededen tarafa gelmek zere,

orta yerde byke bir boluk brakarak halaka (daire) tekil edecek biimde

otururlar. Cemaatin kalabalk oluuna gre bu halaka ve daha fazla sra

olabilir. Burada herkes birbirine dnktr. Bylece "Tarikat namaz duvara

bakarak hocann arkasnda deil; cemale, didar'a bakarak klnr sznde

olduu gibi, herkes yzyze oturur. Du ve niyazdan sonra elerden kadnlar

125 M. Erz, a.g.e., s.112.


39/135

39

(baclar) erkeklerin tekil ettii halakann geri tarafnda mnasip bir yerde

topluca otururlar.

Esasen cem evine gelmeden nce kadn-erkek herkes abdest alr.

Grgs yaplacak olanlarn ise gusl abdesti almalar arttr.

Dede (mrid), cemde grevli her hizmet sahibinin hizmetine

balamas iin izin verir. Cemde on iki hizmet sahibi vardr. Bunlar yukarda

anlatmtk.

Erkn almadan bir gn nce, hizmet sahipleri, grevleri iin gerekli

hazrlklar yaparlar. Erknn yaplaca akam, Cemevine (meydan evi) on

iki tane post serilir. Bu postlarn birer ad ve simgeleri vardr:

1- Baba (Pr) Postu: Horasan Postu

2- Mrid postu: Ahmed-i Muhtar makamdr. Bu post Hz.

Muhammed postudur.

3- Rehber postu: Hz. Ali makamdr. Ali postu diye anlr.

4- A postu: Seyit Ali Sultan makamdr.

5- Ekmeki postu: Balm Sultan makamdr.

6- Nakb postu: Kaygusuz Abdal makamdr.

7- Atac postu: Kamber Ali Sultan makamdr.

8- Meydanc postu: Sar smail Sultan makamdr.

9- Trbedar postu: Karadonlu Can Baba makamdr.

10- Kurbanc postu: Hz. brahim makamdr.

11-Ayak postu: Abdal Ms Sultan makamdr.

12-Mihmandar postu: Hzr Aleyhisselam makamdr.


40/135

40

Dede'den baka dier hizmet sahipleri, sa bata Rehber (Baba) olmak

zere, iki elleri gste veya sa elleri parmaklar ak olarak gste, sol

elleri serbest braklm, sa ayak baparma sol ayak zerinde, vcut hafifeileri eik olarak meydann ortasnda birlikte dra dururlar. Her hizmet sahibi,

hizmet sras geldike ayr olarak dra durup dusn alabilirse de genel olarak

kural hizmet sahiplerinin hepsinin birlikte du almasdr.

Dedenin hizmet sahiplerine verdii du (hayrl) udur:

"Allah... Allah .... Akamlar hayrola, hayrlar fethola,erler defola.

Hizmetleriniz kabul ola. Muratlarn z hsl ola. Hzr, gib, zhir, btnyin-i cem erenlerinin nr cemllerine akola. Onsekiz bin lemle birlikte

m'min-mslim cmle kardalarmz Muhammed -Ali glbanginden mahrum

eylemeye. Allah cmlenizi ddr- Ehl-i Beyt'e, mereb-i Hseyin'e nil

eyleye. Muhammed el-Mustafa, Aliyye'l-Murtaz, Cebril'lMusaff, gzc

ErMustafa, Gulm Kanber, erac Cbir Ensri, Selmn Fris, Bill

Habei, Kurbanc Mahmud el-Ensr, Gulm Ksn, Samahc Eb Zerri'l-

G fr, Ftma Bac , Amr- Eyyr ve lzniki Huzeyme'nin hsni himmetlerizerinizde ola, saklaya, bekleye... Dil bizden, nefes Kutbu'l-rifn Gavsu'l-

Vsiln Hnkr Hac Bekt Vel'den ola. Nr-i Neb, Kerem-i Ali, Glbang-i

Muhammed, Dem-i Pr Hnkr Hac Bekt Vel gerekler demine h ... "

Dudan sonra, hizmet sahipleri meydana niyaz edip tekrar topluca

dra geerler. Dede:"Tecell, tevell Hakk'a yazla. Tecellnz temiz, yznz

ak ola. Tecell gren cehennem nr grmeye. Erenlerden himmet, ey'en-

lillah, Allah eyvallah126"der.

Hizmet sahipleri hizmetleri bana giderler. Ferr (carc), meydana

126 Allah eyvallah: Asl iy-vallahtr. Sonradan eyvallah biimine giren bu sz, dervilerde eitlianlamlarda kullanlr: arana kar, buyurun efendim anlamnda, birey tembih edildiindebastne anlamnda, bir sz evetlemek ve onaylamak iin ve bireye raz olmak anlamndakullanlr. Ayrca glbenklerin sonunda sylendiinde amin anlamnda kullanlr. N. Birdoan, a.g.e.,

s.271


41/135

41

defa sprge127 aldktan sonra, sprgeyi sol koltuuna alarak dra durur

ve, "Allah ..Allah!... Grh-i Nci'yim. Krklar meydannda sprgeciyim.

Pr Dvnnda durucuyum. Hamd-lillah Primiz Hazret-i Bekt'dir. l-iMuhammed'den stdm z Seyd-i Ferr'dir. Allah eyvallah. Nefes Pr

nefesidir" tercmann okur.

Dedenin; " Allah, Allah ... Hizmetin kabul ola. Muradn hsl ola.

Seyyid Ferr Efendimizin himmeti zerinde ola. Gerek erenler demine h

..."diye yapt dudan sonra bulunduu yere niyaz edip geri geri ekilerek

meydan terk eder.

Grgye kacak olanlar, iki mushib aile olarak genellikle drt

kiidir. lerinde ya byk erkek sa bata, solunda ei, onun solunda dier

erkek ve onun solunda ei olmak zere yalnayak, bellerinde "Kemerbest"

kua olduu halde dra dururlar.

Rehber, Grg Dr'nda bulunan drt kiinin sana geip, meydana

niyaz ettikten sonra; u yeti okur: "Rabbimiz! Kendimize yazk ettik. Bizi

balamaz ve bize merhamet etmezsen biz

alevilik te ayinler rites in alevism

Documents