abdurrahman b. muhammed - .:: İslâm ansiklopedisi 1 o 15) semerkant'ta vefat ... rihi yazan...
TRANSCRIPT
nin (ö . llll / 1699) Ijuldşatü'J-eşer'ini (l, 16-17) kaynak göstererek Hamza Bali'nin İbrahim adlı bir tarunu olduğuna dikkat çekmiştir. Muhibbi'nin verdiği bilgileri değerlendiren Ahmet Yaşar Ocak ise adı geçen İbrahim'in idrls-i Muhtefi ile aynı şahıs olduğunu. yani idrls-i Muhtefi'nin Hamza Bali'nin tarunu olduğunu ileri sürmüştür. Eserini idrls-i Muhtefi'nin ölümünden yetmiş beş yıl sonra kaleme alan Suriyeli müellif Muhibbl, konuyla ilgili bilgileri Mısırlı müellif Münavi'nin (ö. 1022/ 1613) el-Kevakibü'd-dürriye(telifi: lO ll / 160 2) adlı eserinden derlediğini söyler. Bu eserde İbrahim ' in aslen Bosnalı abid ve zahid bir kişi olduğu. orada doğup büyüdüğü . veli ve salih kişilerle görüşmek için çeşitli şehirleri dolaştığı, her şehirde başka bir isimle (Anadolu'da Ali, Mekke'de Hasa n, Medine'de Muhammed, Mısır'da İbrahim) tanındığı söylenmekte. tarikatının adı Bayramiyye-Geylaniyye olarak verilmekte ve silsilesi Muhammed er-ROml. Seyyid Ca'fer, Emir Sikklnl vasıtasıyla Hacı Bayram-ı Veli'ye ulaştırılmaktadır. Ardından Hicaz'da bir süre ikamet ettikten sonra Kahire'ye yerleştiği. Kal'atülcebel'deki dükkanında ipek dokuduğu belirtilmekte. bazı garip halleri kaydedilmekte, Muhrikatü'l-kulUb gibi çeşitli risaleler kaleme aldığı bildirilmektedir. Muhibbl, bu bilgilere sadece İbrahim'in 1026 ( 1617) yılında vefat ettiğini eklemiştir.
Yaniışiiğı apaçık olan bu malumata dayanarak idrls-i Muhtefı'nin Hamza Bali'nin tarunu olduğunu söylemek oldukça iddialı bir yaklaşımdır. idrls-i Muhtefı'nin çağdaşı Atai'de ve Semeratü'l-tuad, Sergüzeşt gibi Melaml kaynaklarında ve tarikat geleneğinde de böyle bir bilgi bulunmamaktadır.
Önceki dönemlerde taşrada faaliyet gösteren Hamzaviyye. idrls-i Muhtefı ile İstanbul'da , fütüwet ehli esnaf arasında yayılmaya başlamıştır. Bu devirde Fatih Kırkçeşme'de Peştamalcılar Ham'ndaki dokumacı esnafının Hamzavl olduğu , Sarı
Abdullah Efendi'nin Hamzaviyye'ye burada intisap ettiği bilinmektedir (La 'llzade Abdülbaki, s. 43) . idrls-i Muhtefi'nin ayrıca alimler. şairler ve devlet adamlarından da birçok müridi vardı. ŞeyhOlislam Ebülmeyamin Mustafa Efendi, Sadrazam Kayserili Halil Paşa. Relsülküttab Sarı Abdullah Efendi, Şair Tıfll Ahmed Çelebi bunlar arasında sayılabilir. Sütçü Beşir Ağa , Hacı Kabayi Efendi, Lamekani Hüseyin Efendi, Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi. Bezcizade Mehmed Muhyiddin gibi Melamllik tarihinin önemli isimleri onun müridieri arasında yer almaktadır.
idrls-i Muhtefi'den günümüze. mensuplarından olduğu anlaşılan Hakiki Bey'in İrşadname'sinde yer alan "devr"e dair bir sayfalık metinle (vr. 43•; ayrıca b k. Sarı Abdullah Efendi, s. 16-17; La' llzadeAbdülbaki, s. 71-72; Tomar-Melamflik, s. 56) Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi'nin naklettiği bir sözü (Sun'ullah Gaybl. vr. 29•), hece vezniyle yazılmış on beş kıtadan meydana gelen şathiyesi ve iki gazeli ulaşmıştır. Şathiye, Ali Şerml Efendi (Süleymaniye K tp .. Nafiz Paşa , nr. 419) ve Ahmed Remzi Dede (Akyürek) tarafından şerhedilmiştir (metni için b k. Hüseyin Vassaf, ll , 309 vd. ).
BİBLİYOGRAFYA :
Münavi. el-Kevakib(n ş r. Abdülhamld Sa lih Hamdan) , Kahire, ts. (ei-Mektebetü'I-Ezheriyye). ıv, 163-164; Atai. Zeyl-i Şekaik, s. 603-604; Hakiki Bey, irşadname, Süleymaniye Ktp., Mihrişah Sultan, nr. 203, vr. 46'; Abdülmecid Sivasi, Dürer-i Akaid, Süleymaniye Ktp. , Mihrişah Sultan, nr. 300, vr. 68•; Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi. Divan, iü Ktp., TV, nr. 333, s. 47; Katib Çelebi . Fezleke, ll, 373-374; a.mlf .. Keş{ü '?·?Unun, ll , 1613; Sarı Abdullah Efendi. Semeratü '1-{iıad, istanbul 1288, s. 16-17, 258-263; Evliya Çelebi. Seyaha'tname, ı , 399, 425; Muhibbi. ljulaşa
tü 'l-eşer, I, 16-17; Mehmed Nazmi Efendi, Hediyyetü 'l-ihvan, iü Ktp., TV, nr. 1604, vr. 69'; Sun'ullah Gaybi, Sohbetname, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3137, vr. 29 '; La'lizade Abdülbaki. Sergüzeşt, istanbul, ts., s. 41-49 , 71-72 ; Müstakimzade. Risale-i Melamiyye-i Şüttariyye, iü Ktp ., İbnülemin , nr. 3357, vr. 43 ' -55 '; Mehmed Tevfik. Mecmüa-i Teracim, iü Ktp., TV, nr. 92, vr. 25'- 26'; Osmanlı Müelli{leri, I, 23; Tomar-Melamflik, s. 56-59 ; Hüseyin Vassfıf, Se{ine, ll , 309-315; Abdülbaki [Gölpınarlı] . Melamilik ve Melamiler, istanbul 1931 , s. 123-128; Tayyib Okiç, "Quelques documents im!dits cancemant !es hamzavites" , Proceedings o{the Twenty Second Congress o{ Orientalisis (haz. Zeki Yelidi Toga n), Leiden 1957, ll, 286-297; Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. yüzyıllar) , İstanbul 1998, s. 31 0-313; Cengiz Gündağd u. "XVII. Yüzyıl Osmanlısında iki Farklı Sufı Tipi" , i lam Araştırma Dergisi, ll / 2, İstanbul 1997, s .. 21-39.
li.] NiHAT AZAMAT
L
inRisi, Abdurrahman b. Muhammed
(..s""!J~Y' ~w-ı ~_,ıı~)
Ebu Sa' d Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed el-İdrtst ei-Esterabadt
(ö. 405/1015)
Hadis hafızı, tarihçi. _j
32S'ten (937) sonra muhtemelen Semerkant'ta doğdu . Büyük dedesi İdrls b. Hasan'a nisbetle idrisi diye tanındı. Esterabadlı olan babası. EbG Nuaym Muhammed b. Hasan b. Hammuye. EbG Abdurrahman Abdullah b. es-Sirrl. EbG Ali Mu-
iDRfsl, Abdurrahman b. Muhammed
hammed b. Ahmed es-Sawat ve Ebu Bekir eş-Şafii gibi alimiere talebelik eden bir muhaddisti (SehmT, s. 450) . Esterabad'da Ebu Nuaym Muhammed b. Hasan b. HammGye gibi muhaddislerden faydalanan idrisi hadis tahsili için Horasan ve Irak bölgelerini dolaştı. Nlşabur'da Ebü'I-Abbas Esam. Cürcan'da İbn Adi ile ismaill, Bağdat'ta Darekutnl'den çok sayıda hadis yazdı. Hicaz'a gittiğinde bu bölgenin alimlerinden hadis rivayet etti. Döneminde Semerkant' ın en meşhur hadis hafızı olan ve Bağdat'ta hadis rivayet eden İdrlsl'den Ebu Ali eş-Şaşl. Malini. Ebu Abdullah Muhammed b. Ali el-Habbazl. Ebu Mes'Gd Ahmed b. Muhammed ei-Becell, Ebü 'l-Kasım Ali b. Muhassin et-TenGhl gibi alimler rivayette bulundu. Hatlb eiBağdadl ve İbn Keslr onun sika bir hadis hafızı olduğunu belirtmektedir. Şehir tarihleri geleneğinin bir takipçisi olan İdrlsl. bu konudaki çalışmaları yanında hadisleri konularına göre bir araya getiren eserler de yazmıştır. idrisi'nin adı. künyesi ve vefat tarihi hakkında kaynaklarda bazı yanlışlıklar bulunmaktadır. İbnü'lEslr, onu 405 (1015) yılında vefat edenler arasında zikrederken adını yanlış olarak EbG Said Abdullah b. Muhammed elEsterabl diye kaydetmiş. Zirikil ile Kehhale de verdikleri bilgiler aynı olmakla birlikte onu iki ayrı kişi olarak göstermiştir (bk. bibl) 30 Zilhicce 40S'te (21 Haziran 1 O 15) Semerkant'ta vefat eden idrisi Çakerdlze Kabristanı'na defnedildi.
Eserleri. 1. Tari}]u Semer]fand (el-Kemal fi ma'ri{eti'r-rical bi-Semerkand). Sem erkant'ta yetişen şahsiyetlerin, özellikle Semerkantlı muhaddislerin ele alındığı bir eserdir. idrisi'nin bu çalışmasını Darekutnl'ye sunduğu ve onun takdirini kazandığı belirtilmektedir. Semerkant tarihi yazan Müstağfirl ile el-Kand ii ~ikri 'ulema'i Semer]fand adlı eserinde Necmeddin en-Nesefı'n in bu çalışmadan çokça faydalandığı anlaşılmaktadır. Hatlb eiBağdadl'nin Tari}]u Bagdad'da seksen yerde nakilde bulunduğu (Necmeddin enNesefT, s. 13). Sem'ani(SehavT. s. 247). Yaküt ( Mu'cemü '1-büldan, I. 289; ı I. 41 5) ve İbn Hacer el-Askalanl ( Tefı?ibü 't-Teh?lb, ll. 68, 136) gibi alimierin iktibaslar yaptığı eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. z. Tari]]u Esterabôd. Esterabad'da yetişen alimiere ve tanınmış şahsiyetlere dair bu çalışma sahasında ilk kaynak olup (Necmeddin en-NesefT, s. 12) İbn Hacer ei-Askalanl ondan taydalanmış (Teh?ibü 't-Teh?ib, Xll, 411). Sehml de (ö . 427/1036) esere bir tekmile yazmıştır (i b n Hacer, Lisanü 'l-Mfzan,l, 346).
491
iDRIST, Abdurrahman b. Muhammed
BiBLiYOGRAFYA :
Sehml. Taril]u Cürcan (n ş r. Muhammed Abdülmuld Han) . Beyrut ı407/1987 , s. 260, 450 ; Hatlb, Taril]u Bagdad, X, 302-303; Necmeddin en-Nesefı. el-Kand fi ?ikri 'ulema'i Semerkand, Riyad ı4ı2; ı99ı, s. ı2 - ı4 , 240; Sem'anl. eiEnsab, ı, ı60 , 2ı4, 265; Yaküt, Mu'cemü 'l-büldan, ı, 289 ; ll, 4ı5; İbnü'I-Es1r, el-Kamil, IX, 252; Zeheb1, A'lamü'n-nübela', XVII, 226-227; a.mlf .. Te?kiretü '1-t:ıuffti?, lll , ı 062-1 064; İbn Kes1r. el-Bidaye, Xl, 354; İbn Hacer, Teh?ibü 'tTeh?ib, ll , 68, ı 36 ; XII , 41ı ; a.mlf .. Lisanü'lMizan, ı , 346; Sehav1. el-i' lan bi 't-tevbil], s. 247, 265; Keş{ü '?-?Unün, ı, 28ı, 296; İbnü ' I-İmad, Şe?erat, lll , ı75 ; Brockelmann, GAL Suppl. , ı ,
2ı0 ; Kehhale. Mu'cemü 'l-mü'ellifin, V, ı88; VI, 140; Sezgin , GAS, 1, 352; Zirikl1, ei-A'lam (Fet-hullah). Ili, 225; IV, ı21. !Al
(!I!IIJ A Li YARDIM
l• A . A ~ IDRISI, Muhammed b. Alıdülaziz
C.$""'1;.)1' J.Jal'~ ~~ı Ebu Ca'fer Cemalüddln Muhammed
b. Abdil'azlz el-Haşim! (ö. 649/ 1251)
L Tarihçi ve hadis alimi.
_j
568 (1173) yılında Yukarı Mısır ' daki
(Said) Küs şehrinde doğdu. Fas idrisi şeriflerinden olan babası Fas'tan Mısır'a göç etmiş ve Küs'un Favyalş köyüne yerleşmişti. Burada başladığı öğrenimini Kahire'de tamamlayan idrisi tarih. hadis, edebiyat ve nesep ilmi sahalarında kendini yetiştirdi. Günümüze ulaşan tek eseriEnvdru 'ulüvvi'1-ecrdm'da başta babası Abdülazlz olmak üzere Ebü'l-Ferec İbnü'lCevzl. Ebu Tahir Ahmed b. Muhammed es-Silefi. Abdüllatif el-Bağdactl, Ebu Muhammed İbnü 'l-Cevzl ve Fatıma bint Sa'd el-Hayr'ı hocaları arasında zikretmektedir. En meşhur talebeleri ise Ebu Sadık b. Reşldüddin el-Attar, Abdülmü'min b. Halef ed-Dimyati ve Ahmed b. Yusuf elErbill'dir.
Kahire'de ömeriyye Medresesi'nde müderrislik yapan İdrlsl döneminin önemli muhaddislerinden sayılır. Ancak bu konuda eseri olup olmadığı bilinmemektedir. Günümüze sadece Mısır piramitleriyle ilgili eseri ulaştığından tarihçilik yönüyle meşhur olmuştur. Şahsen tanıdığı ve piramitlerle ilgili eserinden önemli ölçüde faydalandığı İbn Memmatl'ye yakınlığının onu bu konu üzerinde çalışmaya sevkettiği söylenebilir. İdrlsl Kahire'de vefat etti.
Kendisine Mısır piramitleri tarihçisi unvanını kazand ıran Envdru 'ulüvvi'1-ecrdm fi'l-keşf 'an esrdri'1-ehrdm adlı ese" rini İdrlsl. 623 ( 12Z6) yılında Abbas! Halifesi Zahir- Biemrillah'ın Eyyübl Sultanı elMelikü'l-Kamil Muhammed'e gönderdiği
492
elçilik heyetinin başında bulunan Ebu Muhammed İbnü 'l-Cevzl ve arkadaŞlarının isteği üzerine telif etmiştir. Müellif. onların bu arzusunu yerine getirmek için, daha önce kaleme aldığı Mısır tarihiyle ilgili üç eserinden derleme yaparak bu kitabı hazırladığını söyler (Envaru 'ulüvvi'L-ecram, s. 2-4. ı ı 3). idrisi Mısır tarihiyle ilgili Arapça kaynaklardan da istifade etmiştir. Said b. Ebu Meryem Hakem'in (İbn Ebu Meryem) Tdri{ıu ]fudumi'1-Me,mCın Mışr'ı, Ebu Zeyd el-Belhl'nin Şuverü'1-e]fdlim'i (Ta~vfmü '1-büldan), Ebu Abdur- . rahman el-Uteki'nin et-Tari{! u '1-cdmi'i, Ku dal'nin Kitdbü Ifıtatı Mışr'ı ile İbn Zulak ve ömer b. Muhammed b. Yusuf elKindl'nin eserleri müellifin kaynaklarının başında gelmektedir. Günümüze ulaşmayan bu çalışmaların yanında Kitdbü'lCevhereti'1-yetime ii a{ıbdri Mışr e1-]fadime, Kitdbü Matla'i't-tali'i 's-sa'id ii a{ıbdri'ş-Şa'id, Kitdbü '1 -Edvdr ve'1-feterdt (a.g.e., s. 4 vd., 52 ) adlı eserlerle İbrahim b. Vaslfşah'ın Tdri{ı 'inden , Ebü'sSalt ed-Dan! ve İbn Memmatl'nin piramitler hakkındaki risalelerinden de faydalanmıştır.
idrisi'nin kitabı, piramitler hakkında sistematik ve muhtevalı bilgiler ihtiva eden ilk Arapça eserdir. Bir mukaddime ile yedi bölümden oluşan kitabın birinci bölümünde müellif. eskiden yaşamış olan milletierin bıraktıkları eserleri incelemenin
Muhammed b. Abdülaziz el-idrisi'nln En uii ru 'ulüvvi 'lecriim adlı .eseri nden bir sayfa (Manchester John Ryıands
Library, MS, nr. 262. vr. 3' )
.._,..ı ı,~lj -~'CU"lt"--;ı>~ , Ô!kıı,.._j\..1--ı~ ,Y!,bı .... ~ .,:.;;..ı.;,\ı_.ı:.oı; • .:;..!Jüıı,ı\>>"ı ı~~·
(~.1 1 ic~t_l.~ı,4- ""'~' ':-::;JJ >A.Ij~J<!~· v-....ı.·~ı.:ıü,.;,ıı •• J+i,:,ı-~,:.~Jijaj-} ı
·cı:ıı,Jlf"ı<:!<.;ı_...~!ı~'.:ro~..:.a_,sı...;,5.ı.:G.eı~ ı~~·~ı u..J~tje~'~,M4~~ı.:,ı, voJ'U:~~Iı..Jı . ." li • .J<.,.PI ' ı.t~Y . - ~ - J .. Q~.;,L.:,,IJ tf.,b ~.J~,~fi.:,-.J\J>', •#~ L,:.~ .. ~!IJ ~ .:;..;j )_,~lol~~(,•.uUI
..:_ıl ... l .~t~ı.i-· ·~..w·.ı;;.~ı. ..:,..~,,;. ~).Jcv.ifı ,, e}bJj:.J-:1_;-.M l;J ı...
v- v-~,oı~.~.l'-i!-•~~ı.r · ·eıi-ı:..ı:evı... _,.. bJlJJa.:.4llJ •._;..,;,ıı,..,.ı.-c:>'iJ.:;;...I,4\.1'\:ÖII
;;:. ttl.~~ .... ..ı..;,ı ~~~, • ..:ı.,;(ııı.ıı_,....·~\:b ... ')l.'ı.: .cil lj ._,~'>1 ~ıı.;ıı-;'ıs;;;; .. •.:.JJ')} 1 \1'--+j·~.A.i·. ı;..:.';ı ~_....., ı_,.y lı!t-V .~_;..;._, ı.ıı.:.ı..,. .:...ıı..ıtd"J U,_1ı..,.,. ,"J..4J
• • • • • - . ,PJ ..
~
ve bunlardan ders afmanın önemine temas etmiş, ikinci bölümde piramitleri ziyaret eden peygamberler, sahabiler. halifeler, yöneticiler ve alimlerden bahsetmiş. üçüncü bölümde piramitlerin bulunduğu bölgenin topagrafisi ve piramitlere ulaşan yollar hakkında bilgi vermiştir. Diğer bölümlerde sırasıyla piramitlerin inşa tarihi, yapı malzemeleri. piramitlerin içindeki gizli hazinelerden bahsetmiş, son bölümde ise piramitler hakkında yazılan şiirleri aktararak bunların açıklamasını yapmıştır.
Altı nüshası günümüze ulaşan eserin (bulundukları kütüphaneleriçin bk. Envaru 'ulüvvi'l-ecram, neş redenin girişi , s. 16)
en eski yazması Manchester'dadır (John Rylands Library, MS. nr. 262) . Abdülkadir el-Bağdadl( ö. 1093/ 1682) kitabın okunamayacak hale gelmiş bir nüshasını bulmuş. bu nüshayı tashih ederek el-Ma]fsadü'l-merdm ii 'acd,ibi'l-ehrdm adını verdiği eserini kaleme almıştır. Bu eserin Bağdadl'nin oğlu Muhammed tarafından yazılan nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Şehid Ali Paşa, nr. 2733) . Kitap önce Ursula Sezgin tarafından Manchester nüshasından tıpkıbasım olarakyayımlanmıştır (Frankfurt 1988).
Naşir, diğer beş yazmanın Bağdadl'nin
kullandığı nüshadan istinsah edildiği kanaatindedir (Envaru 'ulüvvi'l-ecram, neş
redenin giri ş i. s. 9) . Ulrich Haarmann. eserin Princeton nüshasını esas alıp diğer beş nüsha ile karşılaştırmak suretiyle tenkitli neşriniyapmıştır(Beyrut 1991). idrisi'nin ayrıca e1-M üiid ii g;ikri men deJ;ale'ş-Şa'id adlı tamamlanmamış bir kitabının olduğu kaydedilmektedir (Ca 'fer b. Sa'leb el -Üdfüvl. s. 536) .
BiBLiYOGRAFYA :
Muhammed b. Abdülaziz ei-İdrls1, Envaru 'ulüvvi'l-ecram {i'l-keş{ 'an esrari'l-ehram (n ş r.
Ursula Sezgin). Frankfurt ı408/ 1988, neşrede
nin girişi, s. 5-ı7 ; Ca'fer b. Sa'leb ei-Üdfüvi, etTali'u 's-sa'idü'l-cami' esma~ nüceba'i 'ş-Şa'id
(nşr. Sa'd M. Hasan), Kal)ire 1966, s. ı79 vd. , 535 vd.; İbn Hacer, Lisanü 'l-Mizan, V, 262; SüyCıt!, lfüsnü 'l-muf:ıtiçfara, Kahire ı299, ı , 319; Keşfü '?·?Un ün, 1, ı94; ll , ı777 ; De Slane, Catalogue des manuscrits arabes de la Bibliotheque Nationale, Paris ı883, s. 398, 399; Brockelmann, GAL, 1, 630; Suppl., 1, 879, 880; George Vajda, Index general des manuscrits arabes musulmans de la Bibliotheque Nationale de Paris, Paris ı953, s. 26ı; Nazif Hoca, "Abdalqadir b . 'Omar ei-Bağdadi' nin Eserleri", ŞM, IV ( ı96ı) . s. ıı9-ı45; P. M. Holt~ "Das Pyramidenbuch des Abü Ga' fer al-Idrisi" , BSOAS, LVI/1 (I 993), s. ı29-ı30 ; Ulrich Haarmann. " al-Idrisi ", E/2
Suppl. (İng . ) , s. 407 -408; Mehdi Selmasi. "İdrisi", DMBi, VII, 34ı-342 .
Iii NASUHİ Ü NAL KARAARSLAN