ของตลาดแรงงานไทย · 2020-01-16 · บทที่ 2:...

1

โครงการศกษาดานโครงสรางเศรษฐกจไทยทมนยตอการด าเนนนโยบาย

สายนโยบายการเงน ธนาคารแหงประเทศไทย กรกฎาคม 2561

สงคมสงวยกบความทาทายของตลาดแรงงานไทย บทสรปผบรหาร

การเปลยนแปลงโครงสรางประชากรเขาสสงคมสงวยก าลงเปนประเดนทหลายประเทศทวโลกใหความส าคญและน ามาซงความทาทายในหลายมต ทงการลดลงของจ านวนแรงงานทอาจสงผลตอการขยายตวทางเศรษฐกจ การออกแบบระบบบ าเหนจบ านาญ การสรางความมนคงทางการเงนหลงวยเกษยณ ตลอดจนการพฒนาคณภาพชวตของผสงอาย ลวนแตจ าเปนตองมมาตรการและการเตรยมพรอมเพอรบมอกบการเปลยนแปลงอยางรอบดานและทนทวงท

ในชวงทผานมา การเปลยนผานสสงคมสงวยในหลายประเทศเกดขนรวดเรวกวาในอดต โดยประเทศพฒนาแลวมกเขาสสงคมสงวยกอนประเทศก าลงพฒนา ขณะทประเทศก าลงพฒนากลบใชเวลาในการเปลยนผานจากสงคมสงวย (Aging society) ไปยงสงคมสงวยโดยสมบรณ (Aged society) นอยกวาโดยเฉพาะประเทศแถบเอเชย ส าหรบบรบทสงคมสงวยของประเทศไทย ปจจบนก าลงเปลยนผานจากสงคมสงวยเปนสงคมสงวยโดยสมบรณ โดยไทยมสดสวนประชากรผสงอายเพมขน ขณะทประชากรในวยแรงงานมแนวโนมลดลงอยางรวดเรวเมอเทยบกบประเทศอนๆ ในภมภาคอาเซยน นอกจากน ระดบรายไดตอหวและระดบการศกษาของไทยยงต ากวาประเทศอนทไดกาวเขาสสงคมสงวยแลว ผลจากการเปลยนผานสสงคมสงวยของไทยจงอาจเกดขนรวดเรวและรนแรงกวาในหลายประเทศ

ทงน รฐบาลไทยไดใหความส าคญกบการเปลยนผานเขาสสงคมสงวยและเรมออกมาตรการรบมอในดานตาง ๆ อาท การลดภาษนตบคคลใหแกสถานประกอบการทมการจางงานผสงอาย การใหสนเชอทอยอาศยแกผสงอาย (Reverse mortgage) และการใหเบยยงชพแกผสงอาย เปนตน นอกจากน ยงไดบรรจประเดนความทาทายของภาวะสงคมสงวยของไทยในรางยทธศาสตรชาต 20 ป (2560-2579) อยางไรกด มาตรการเหลานอาจยงไมสามารถตอบโจทยของประเทศไทยไดทงหมด บทความนจงไดศกษาแนวทางการด าเนนนโยบายของตางประเทศและบรบทของตลาดแรงงานไทยเพอน าเสนอแนวทางในการรองรบการกาวเขาสสงคมสงวยของประเทศไทย โดยเฉพาะมตดานตลาดแรงงาน เนองจากจะไดรบผลกระทบโดยตรงจากจ านวนแรงงานทมแนวโนมลดลงตอเนองและสงผลตอนยของ การด าเนนนโยบายดานตางๆ อาท การเตบโตทางเศรษฐกจ ประสทธภาพของนโยบายการเงนและการคลง เปนตน

งานศกษานถอดบทเรยนประสบการณจากตางประเทศในการรองรบความทาทายจากสงคมสงวย เพอประยกตใชในการออกแบบนโยบายในบรบทของประเทศไทย ทงน การด าเนนนโยบายของประเทศสวนใหญมงเนนใหประชากรมโอกาสในการท างานมากขนและนานขน รวมถงสรางสภาพแวดลอมการท างานและความเปนอยทเออตอ การท างานของแรงงานในภาวะสงคมสงวย นอกจากน การสรางความรวมมอระหวางภาครฐและภาคเอกชนยงมสวนส าคญในการขบเคลอนนโยบายตางๆ ใหเกดประสทธผลสงสด

จากการศกษาบรบทตลาดแรงงานและลกษณะครอบครวของไทย พบวามความแตกตางจากประเทศอนๆ ทเขาสสงคมสงวยไปกอนหนาน การออกแบบนโยบายของไทยจงควรค านงถงการตดสนใจท างานของแรงงานไทย โดยใชประโยชนจากขอมลทงในระดบมหภาคและระดบจลภาค โดยผลการศกษาในระดบมหภาค พบวาแรงงานไทยมแนวโนมลดลงอยางตอเนองทงจาก (1) จ านวนแรงงานทลดลง (Extensive margin) ซงผลการศกษาพบวาแรงงานจะ

2

เรมออกจากตลาดตงแตอาย 45 ป และสวนใหญเปนแรงงานหญงทมระดบการศกษาต ากวาระดบมธยมศกษาตอนตน และ (2) การลดลงของจ านวนชวโมงการท างาน (Intensive margin) และการเพมขนของแรงงานนอกระบบ โดยสาเหตหลกทตดสนใจออกจากตลาดแรงงานเนองจากมภาระดแลสมาชกในครอบครว ซงทง Extensive margin และ Intensive margin ตางมผลตอความสามารถในการหารายไดและความมนคงทางการเงนของประชากรไทย

นอกจากน หากวเคราะหเพมเตมดวยขอมลระดบจลภาคซงท าใหเขาใจปจจยทก าหนดการตดสนใจท างานของคนไทย (อปทานแรงงาน) โดยพจารณาจาก (1) ปจจยดานบคคลของตวแรงงานเอง อาท การศกษา อาย การแตงงาน และ (2) ปจจยดานครอบครว อาท โครงสรางครอบครว สขภาพของคนในครอบครว จ านวนเดกเลกในบาน ผลการศกษาพบวาปจจยทมผลตอการตดสนใจท างานนอกจากจะขนอยกบคณสมบตเฉพาะของคนวยท างานแลว ยงขนอยกบปจจยดานครอบครวดวย โดยทง 2 ปจจยดงกลาวมสวนชวยใหการออกแบบนโยบายท าไดดยงขน

ผลการศกษาปจจยดานบคคลทก าหนดอปทานแรงงานของไทย พบวา (1) ผมงานท าทมระดบการศกษาสงมโอกาสจะท างานนานกวาและท างานอยในระบบมากกวา (2) ปญหาสขภาพมผลตอการตดสนใจลดการท างานโดยเฉพาะแรงงานชายทมปญหาสขภาพมแนวโนมจะลดชวโมงการท างานมากกวาแรงงานหญง ขณะทผลการศกษาปจจยดานครอบครว พบวา (1) ในครอบครวทมผสงอาย แรงงานมกออกจากงานเรวกวาและท างานนอยลงโดยเฉพาะแรงงานหญงทอาศยอยนอกเมอง (2) ในครอบครวทมเดกเลกโดยเฉพาะกลมทอาศยอยนอกเมอง แรงงานมแนวโนมท างานนอยลงหรอบางสวนเลอกทจะลดชวโมงการท างานหรอท างานนอกระบบแทน อยางไรกด แรงงานกลมดงกลาวจะกลบมาท างานเมอเดกมอายมากขน แตมกจะเลอกท างานนอกระบบหรอท างานในลกษณะทมความยดหยนดานเวลามากขน อยางไรกด ผลการศกษาพบวาปญหาดานสขภาพของสมาชกในครอบครวไมไดสงผลใหสมาชกวยท างานท างานลดลงอยางมนยส าคญ

จากผลการศกษาสะทอนใหเหนถงความจ าเปนทการออกแบบนโยบายดานแรงงานจะตองพจารณาปจจยดานครอบครวของผมงานท าประกอบดวยเนองจากภาวะสงคมสงวยนนนอกจากจะสงผลโดยตรงตอตลาดแรงงานจากจ านวนแรงงานทมอายมากขน ยงสงผลทางออมตอการท างานของแรงงานวยท างานในปจจบนอกดวย ดงนน การออกแบบนโยบายดานแรงงานเพอใหเกดประสทธผลในระยะยาวควรมการวางแผนอยางเปนระบบ เชนเดยวกบทเกดขนในประเทศญปน เกาหลใต และสงคโปร โดย (1) ใหแรงงานไดเรยนรทกษะทจ าเปนตอการท างานและมทางเลอกทจะท างานในระบบไดมากขน ทงการเพมทกษะ (Up-skill) และการเสรมทกษะใหม (Re-skill) ตลอดชวงอาย (life-long learning) (2) สรางแรงจงใจใหแรงงานท างานมากขนโดยเฉพาะแรงงานสงอายและแรงงานหญง โดย การออกแบบการท างานใหมลกษณะยดหยนจะเออใหแรงงานสงอายและแรงงานหญงสามารถหางานใหเหมาะสมตามความตองการได และ (3) การขยายสทธประโยชนในการจางงานผสงอายในกลมทมทกษะและยงสามารถท างานได

อยางไรกด การขบเคลอนนโยบายตาง ๆ ตองอาศยความรวมมอทด (Coordination) ระหวางหนวยงานทงภาครฐและเอกชนเนองจากการออกแบบนโยบายแบบบรณาการตองเชอมโยงหลายดานและตองสอดรบกนทงระบบโครงสรางพนฐานและสาธารณสข ระบบการศกษาและการพฒนาทกษะแรงงาน และระบบกองทนบ าเหนจบ านาญ เพอใหการด าเนนนโยบายเปนไปตามเปาหมายและเกดประสทธผลสงสด

3

กตตกรรมประกาศ

บทความนเปนสวนหนงของโครงการศกษาดานโครงสรางเศรษฐกจไทย (Thematic Studies) สายนโยบายการเงน ธนาคารแหงประเทศไทย คณะผเขยนขอขอบพระคณผบรหารของสายนโยบายการเงน สายนโยบายสถาบนการเงน และสถาบนวจยเศรษฐกจปวย องภากรณ ส าหรบค าแนะน าและขอคดเหนทเปนประโยชนในการศกษาน โดยเฉพาะคณรจา อดศรกาญจน คณปญจพฒน ประสทธเดชสกล คณสมบรณ จตเปนธม ดร. ดาวนา คณวภศลกล คณวรษฐา กอนนาค คณกลยรตน เกยรตภราดร ดร. นฎา วะส และคณชนกานต ฤทธนนท รวมถงผเชยวชาญและผทรงคณวฒจากคณะกรรมการสนบสนนการพฒนานโยบายสาธารณะเพอสขภาวะรองรบสงคมสงวย ทงน ความคดเหนทงหมดทน าเสนอในบทความนเปนความเหนสวนตวของคณะผเขยน ซงไมจ าเปนตองสอดคลองกบความเหนของธนาคารแหงประเทศไทย

4

สารบญ

หนา

บทสรปผบรหาร 1

บทท 1: การเขาสสงคมสงวยของโลกและไทย 5

Box I: การพฒนาคณภาพชวต 14

Box II: นโยบายสงคมสงวยของประเทศสงคโปร 15

บทท 2: ผลกระทบของสงคมสงวยตอการตดสนใจท างานของแรงงาน 16

บทท 3: บทสรปและขอเสนอแนะเชงนโยบาย

Box III: ความมนคงทางการเงนส าหรบวยเกษยณ

27

30

ภาคผนวก

Appendix A: แบบจ าลอง Age-Period-Cohort (APC) เพอวเคราะห การตดสนใจท างานในระดบมหภาค

Appendix B: สมการถดถอยระดบบคคลเพอวเคราะหการตดสนใจท างาน ของคนในระดบจลภาค

คณะผเขยน

33

35

41

5

บทท 1:

การเขาสสงคมสงวยของโลกและไทย

การศกษาแนวทางการปรบตวจากประสบการณของประเทศตางๆ ทเขาส

สงคมสงวยยอมเปนประโยชนตอการวางแผนเชงนโยบายของไทยทก าลงจะเขาสสงคมสงวยในอกไมนานน งานศกษานไดเลอกศกษาเฉพาะประเทศในภมภาคเอเชย ไดแก ญปน เกาหลใต และสงคโปร เนองจากประเทศเหลานไดกาวเขาสสงคมสงวยและมบรบทใกลเคยงกบประเทศไทยทงดานโครงสรางประชากร สงคม และวฒนธรรม ทงน จากการศกษานโยบายของประเทศตางๆ พบวาสวนใหญมงสงเสรมใหประชากรมโอกาสในการท างานมากขน โดยนโยบายทหลายประเทศน ามาใชแพรหลาย คอ การขยายอายเกษยณ การเพมทกษะใหแกแรงงานและสนบสนนใหผหญงท างานมากขน เพอชวยบรรเทาผลกระทบทเกดขนจากจ านวนแรงงานทมแนวโนมลดลงตอเนอง

6

1.1 นยามและความส าคญของสงคมสงวย

การเปลยนแปลงโครงสรางประชากรภายใตภาวะสงคมสงวยก าลงเปนประเดนทหลายประเทศทวโลกใหความส าคญจนน ามาสการออกมาตรการและนโยบายตางๆ เพอเตรยมรองรบกบภาวะดงกลาว จากขอมลสถตของ U.S. Department of Health and Human Services พบวา โลกก าลงกาวเขาสสงคมสงวย1 (Aging society)

โดยในป 2015 จ านวนประชากรโลกกวา 620 ลานคนมอายมากกวา 65 ป และจะกลายเปนสงคมสงวยโดยสมบรณ2 (Aged society) ในอก 35 ปขางหนา

การทหลายประเทศทวโลกตองเผชญกบภาวะสงคมสงวยโดยมสาเหตมาจากหลายประการ ไดแก (1) อตราการเกดต าลง (Fertility rate) สวนใหญพบในกลมประเทศพฒนาแลว สะทอนจากอตราการเกดอยท 1.7 คน ตอ ผหญง 1 คน ของกลมประเทศพฒนาแลว ซงต ากวาอตราการเกดเฉลยของประชากรโลกท 2.5 คน ตอ ผหญง 1 คน (ตารางท 1.1) เนองจากการพฒนาทางเศรษฐกจท าใหประชาชนมรายไดเพมขน มความเปนอยทด มการศกษาสงขน และใหเวลากบการท างานมากกวาการมครอบครวหรอมลก กอปรกบในอดต หลายประเทศมนโยบายควบคมจ านวนประชากร ซงเหนชดเจนในประเทศญปนทจ านวนประชากรหดตวถงรอยละ 0.2 ตอป และเปนสาเหตใหประชากรวยแรงงานปรบลดลงมากในเวลาถดมา (2) อายคาดเฉลยเมอแรกเกด (Life expectancy) มแนวโนมเพมขน จากความกาวหนาทางเทคโนโลยและการแพทย ซงสงผลใหประชาชนมสขภาพดและอายยนขน จะเหนไดวากลมประเทศทมรายไดตอหวสงอยางญปนและสงคโปรมอายคาดเฉลยแรกเกดสงถง 80 ป และ (3) ผลของยค Baby boomer ซงเปนชวงหลงสงครามโลกครงท 2 ทมอตราการเกดของประชากรสงและกลายเปนผสงวยในปจจบน ดงนน เมอทง 3 ปจจยเกดขนอยางสมพนธกน โครงสรางประชากรจงเกดการเปลยนแปลงและสงผลให Dependency ratio หรอสดสวนจ านวนผสงอายตอจ านวนประชากรวยแรงงานเพมขนอยางรวดเรว

ตารางท 1.1 ขอมลทางสถตของประชากรในแตละประเทศ

โลก ประเทศพฒนาแลว ญปน เกาหลใต สงคโปร ไทย

อตราการเกด Total fertility rate 2.5 1.7 1.5 1.4 1.3 1.4

อตราการขยายตวของประชากร Population growth 1.2 0.3 -0.2 0.4 1.8 0.3

อายคาดเฉลย Life expectancy at birth 68 77 83 80 81 73

รายไดตอหว* GNI/Capita (USD)

10,551 41,932 38,840 27,450 52,090 5,720

หมายเหต: Developed regions include EU, Northern America, Australia/New Zealand, and Japan *Data obtained from World Bank (2015), Atlas method (current US$) ทมา: The United Nations (2015)

1 สงคมสงวย (Aging society) หรอสงคมทมประชากรอาย 65 ปขนไป มากกวารอยละ 7 ของประชากรทงหมด (ค านยามจาก องคการสหประชาชาต) 2 สงคมสงวยโดยสมบรณ (Aged society) หรอสงคมทมประชากรอาย 65 ปขนไป มากกวารอยละ 14 ของประชากรทงหมด (ค านยามจาก องคการสหประชาชาต)

7

การศกษาประสบการณจากตางประเทศ พบวาการเขาสภาวะสงคมสงวยอาจสงผลตอแนวโนม การขยายตวทางเศรษฐกจ ส าหรบผลดานอปสงค การบรโภคของภาคครวเรอนในอนาคตมโอกาสชะลอลง เนองจากอตราการเตบโตของประชากรลดลง นอกจากน รปแบบการใชจายของกลมผสงอายมกแตกตางจากรปแบบการใชจายของกลมผบรโภควยอนๆ ทเหนไดชด คอ พฤตกรรมการใชจายทเกยวกบการเขาสงคมหรอการท างานลดลงในกลมผสงอาย ขณะทคาใชจายเกยวกบสขภาพมแนวโนมเพมขน ซงอปสงคตอสนคาและบรการทเปลยนแปลงตามภาวะสงคมสงวยนจงอาจสงผลตอโครงสรางภาคการผลตของประเทศในระยะขางหนา

ส าหรบผลดานอปทาน การลดลงของจ านวนแรงงานจากการเปลยนแปลงโครงสรางประชากร เปนปจจยส าคญทมผลตอการเตบโตทางเศรษฐกจทง (1) อตราการขยายตวของจ านวนแรงงานทลดลง โดยอตรา การเกดทต าลงและอายของแรงงานทสงขนจะท าใหสดสวนก าลงแรงงานตอประชากรทงหมดลดลง และยงประชากรมอายมากขนกยงมแนวโนมทจะมสวนรวมในก าลงแรงงานนอยลง และ (2) ผลตภาพแรงงาน (Labor productivity) ทลดลง โดยผลการศกษาของ Maestas et al. (2016) พบวาหากจ านวนประชากรทมอายเกน 60 ปขนไปขยายตวรอยละ 10 จะสงผลใหรายไดตอหวของประชากร (GDP per Capita) ชะลอลงรอยละ 5.5 และการเขาสสงคมสงวยจะท าใหอตรารายไดเฉลยทแรงงานจะไดรบลดลงและสงผลลบตอผลตภาพแรงงานเฉลย (Average productivity) ของแรงงานในทกกลมอาย

อยางไรกด แมปจจบนจ านวนแรงงานจะมแนวโนมลดลง แตหลายประเทศไดมการน านวตกรรมหรอเทคโนโลยเขามาใชในกระบวนการผลต เพอทดแทนแรงงานในภาวะทประเทศกาวเขาสสงคมสงวยและรกษาประสทธภาพการผลตใหใกลเคยงเดม เชน ประเทศญปนและเกาหลใตใชนวตกรรมหนยนตในภาคอตสาหกรรม (Automation) ทดแทนแรงงานคน และยงชวยแกปญหาความไมสอดคลองกนระหวางแรงงานทเขาสตลาดกบความตองการแรงงานของตลาด (Skill mismatch) โดยน าเอาเทคโนโลยมาเสรมในงานทแรงงานไมถนด งานทตองอาศยความแมนย าหรอตองใชเทคโนโลยใหมๆ สอดคลองกบผลการศกษาของ Acemoglu and Restrepo (2017) 3 ซงพบวาประเทศทมสดสวนผสงอายมากมอตราการเตบโตทางเศรษฐกจสงกวา สวนหนงเพราะม การใชเทคโนโลยทดแทนแรงงาน นอกจากน ยงพบวาหลายประเทศไดเนนนโยบายพฒนาดานแรงงานเพอชวยใหเศรษฐกจขบเคลอนไดอยางยงยน

1.2 สถานการณและการด าเนนนโยบายของประเทศตางๆ เพอรองรบภาวะสงคมสงวย

การเปลยนผานสสงคมสงวยในหลายประเทศเกดขนรวดเรวกวาในอดต การรบมอกบภาวะสงคมสงวยจงเปนความทาทายส าคญในการขบเคลอนเศรษฐกจและสงคม ซงเปนหนงในเปาหมายทหลายประเทศใหความส าคญและบญญตไวในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต อยางไรกด แนวทางการด าเนนนโยบายของแตละประเทศจะแตกตางกนขนอยกบพฒนาการของสงคมสงวยและโครงสรางทางเศรษฐกจ

3 Acemoglu and Restrepo (2017) “Secular Stagnation? The Effect of Aging on Economic Growth in the Age of Automation” NBER Working Paper No. 23077.

8

รปท 1.1 ระยะเวลาทใชในการเปลยนแปลงจากสงคมสงวยไปสสงคมสงวยโดยสมบรณในแตละประเทศ

ตารางท 1.2 สดสวนผสงอายทอาย 65 ปขนไปตอประชากรทงหมด (%)

โลก ประเทศพฒนาแลว

ประเทศก าลงพฒนา

ญปน เกาหลใต สงคโปร ไทย

ในป 2020 9 19 7 28 16 15 13 ในป 2050 16 27 14 36 35 34 30

ทมา: UN World Population Prospects (2015)

จากการศกษาสถตโครงสรางประชากร พบวาประเทศพฒนาแลวมแนวโนมเขาสสงคมสงวยเรวกวาประเทศก าลงพฒนา (รปท 1.1 และตารางท 1.2) ซงประเทศสวนใหญในแถบยโรปไดเขาสสงคมสงวยแลวตงแตป 1864-1947 ตามมาดวยหลายประเทศในภมภาคเอเชย เวนแตญปนทเขาสสงคมสงวยเรวกวาประเทศอนและเปนประเทศทมสดสวนประชากรสงอายมากทสดในโลก อยางไรกด ความเรวของการเปลยนผานจากสงคมสงวยสสงคมสงวยโดยสมบรณของประเทศพฒนาแลวมกจะใชเวลานานกวาประเทศก าลงพฒนา โดยเฉพาะประเทศในแถบเอเชยอยางประเทศไทยทมชวงเวลาของการเปลยนผานสนกวาประเทศอนๆ ซงการเปลยนแปลงดงกลาวมนยส าคญตอแนวโนมก าลงแรงงานไทย การชะลอตวของศกยภาพทางเศรษฐกจ การเพมขนของภาระทาง การคลง ตลอดจนผลตอความมนคงทางการเงนและคณภาพชวตของสงคมสงวย ท าใหประเทศไทยจ าเปนตองปรบตวอยางรวดเรวเพอรบมอกบความทาทายดงกลาว (อานเพมเตมไดจาก Box I: การพฒนาคณภาพชวต)

การถอดบทเรยนแนวทางการปรบตวจากประสบการณของประเทศตางๆ ทเขาสสงคมสงวยยอมเปนประโยชนตอการวางแผนเชงนโยบายของประเทศไทย โดยงานศกษานไดเลอกศกษาเฉพาะประเทศในภมภาคเอเชย ไดแก สงคโปร เกาหลใต และญปน เนองจากประเทศเหลาน เปนตนแบบของสงคมสงวยในแตละระดบ และมบรบทใกลเคยงกบประเทศไทยทงดานโครงสรางประชากร สงคม และวฒนธรรม โดยสามารถสรปได ดงน

9

(1) ประเทศสงคโปร ปจจบนเปน Aging society และมสดสวนของผสงอายใกลเคยงกบประเทศไทยขณะทอตราสวนของประชากรทไมไดท างานตอประชากรทท างาน (Dependency ratio)4 ของสงคโปรจะปรบเพมจากปจจบนทราวรอยละ 20 เปนรอยละ 50 ในอก 10 ปขางหนา ท าใหประชากรวยท างานตองแบกรบภาระคาใชจายเพมขนและภาครฐตองเขามาชวยเหลอใน ดานสวสดการและการเงนมากกวาในอดต แมวาทผานมาสงคโปรไดเตรยมแผนรบมอกบสงคมสงวยตงแตเนนๆ ดวยการวางนโยบายผาน Singapore National Blueprint5 โดยมกระทรวงสาธารณสขเปนผผลกดนหลก อยางไรกด สงคโปรยงเผชญกบปญหาทแกไขไมได คอ อตราการเกดลดลงและผสงอายมแนวโนมอยอาศยเพยงล าพงมากขน

(2) ประเทศเกาหลใต เปนประเทศใน Aged society ซงมการเปลยนผานเรวกวาหลายประเทศในภมภาคเอเชย สะทอนจาก Dependency ratio ทเพมขนเปน 2 เทาภายในระยะเวลาทเทากบสงคโปร สวนหนงเปนผลจากแนวโนมการสรางครอบครวชาลงและท างานหนกขน ขณะทประเทศยงไมมแผนรองรบเรองนอยางเปนรปธรรม สงผลใหเกดความเสยงทกองทนส ารองเลยงชพหลงเกษยณจะไมเพยงพอ ซงปญหาดงกลาวมลกษณะคลายคลงกบประเทศไทย นอกจากน ผสงอายกวารอยละ 49 ในเกาหลใตยงยากจน ซงสถตดงกลาวอยในระดบสงกวาประเทศอนๆ รวมทงประเทศไทย ท าใหผสงอายชาวเกาหลใตจ าเปนตองหางานท าเพอแลกกบคาตอบแทนทต ากวาคาจางแรงงานขนต า อยางไรกด เกาหลใตเปนหนงในประเทศทมการน าเทคโนโลยมาประยกตใชเพออ านวยความสะดวกแกผสงอายในการด าเนนชวตประจ าวนและน ามาชวยในกระบวนการท างานตางๆ ใหมประสทธภาพมากขน

(3) ประเทศญปน เปนประเทศแรกในเอเชยทกาวเขาสสงคมสงวยสดขด6 (Hyper-aged society) ภาวะสงคมสงวยในญปนเปนอกหนงปจจยส าคญทมผลตอการชะลอตวของการบรโภคและ การลงทนภายในประเทศ ซงสงผลใหเศรษฐกจญปนชะลอตวมาเปนเวลานาน ทงน ผลการส ารวจของหนวยงานรฐของประเทศญปน พบวากวารอยละ 70 ของประชากรยงตองการท างานหลงเกษยณอายและผสงอายสวนใหญเปนผหญง การวางนโยบายเพอรองรบสงคมสงวยของญปนจงเนนเพมการมสวนรวมในตลาดแรงงานของประชากรผสงอายและผหญงควบคกบการสรางสภาพแวดลอมทเออตอการด าเนนชวตประจ าวน (Universal design) รวมถงการพฒนาเทคโนโลยขนสง อาท โรโบตกสและปญญาประดษฐ (Artificial Intelligence) มาใชแทนแรงงานคนมากขน

4 ค านวณจากจ านวนประชากรวยเดกอาย 0 – 14 ป บวกกบวยสงอาย 60 ปขนไป แลวหารดวยวยก าลงแรงงานอาย 15 – 59 ป 5 Chittinandana et al. (2017) Aging Population: Global Perspectives, p.22 6 สงคมสงวยสดขด (Hyper-aged society) หรอสงคมทมประชากรอาย 65 ปขนไป มากกวารอยละ 20 ของประชากรทงหมด (ค านยามจาก องคการสหประชาชาต)

10

ตารางท 1.3 ขอมลสถตเกยวกบแรงงานของประเทศตางๆ ทเปนกรณศกษา

ญปน เกาหลใต สงคโปร ไทย

ระดบความยากจน (ทอาย 60 ปขนไป)* 19.4 48.5 n/a 28.0 สดสวนแรงงานตอประชากรทงหมด** (%) 59 61 67 71 สดสวนแรงงานผหญง** (%) 49 50 58 63 สดสวนผสงอายทจบมธยมศกษาขนไป (%) 74 46 40 12 สดสวนผสงอายมงานท า (%) 67 64 66 71 คาใชจายสาธารณสข (ตอ GDP)** (%) 8.6 4.0 2.1 3.2

หมายเหต: คาใชจายสาธารณาสข ประกอบดวย recurrent and capital spending from government (central and local) budgets, external borrowings and grants (including donations from international agencies and nongovernmental organizations), and social (or compulsory) health insurance funds. (World Bank 2014) ทมา: UN World Population Prospects (2015), Global Age Watch (2015), World Development Indicators และ World Bank (2014 และ 2015)

ส าหรบบรบทสงคมสงวยของประเทศไทย ปจจบนก าลงเปลยนผานจาก Aging society เปน Aged society ในเวลาเพยง 20 ป เมอเปรยบเทยบสดสวนผสงอายไทยกบประเทศในอาเซยน พบวา ไทยมสดสวนผสงอายสงทสด ขณะทแรงงานไทยมแนวโนมลดลงเรวกวาประเทศอนๆ7 (ตารางท 1.4) ประกอบกบผสงอายของไทยท “เรยนสง” มเพยงรอยละ 12 (ตารางท 1.3) ซงถอวานอยกวาประเทศอนคอนขางมาก อกทงระดบรายไดตอหวของไทยยงต ากวาประเทศอนทเขาสสงคมผสงวยแลว (ตารางท 1.1) ท าใหแรงงานไทยมแนวโนม “แกกอนรวย” สง และตองพงพาภาครฐและครอบครวมากขน จงท าใหเกดค าถามวา "ประเทศไทยพรอมรบมอกบความทาทายนมากนอยเพยงใด" ทงน การศกษานโยบายเพอรองรบการกาวเขาสสงคมสงวยทเกดขนจรงในตางประเทศและคาดวาจะเปนประโยชนตอการเตรยมความพรอมของประเทศไทยโดยเฉพาะนโยบายดานแรงงาน สามารถสรปได ดงน

ตารางท 1.4 สดสวนผสงอายตอประชากรทงหมด (%) ในกลมประเทศอาเซยน

ฟลปปนส อนโดนเซย มาเลเซย เวยดนาม ไทย สงคโปร ในป 2015 5 5 6 7 10 9 ในป 2030 7 8 10 12 18 15 ในป 2050 10 14 17 21 27 24

ทมา: UN World Population Prospects (2015) (1) นโยบายขยายอายเกษยณ หลายประเทศใชนโยบายนเพอเพมจ านวนวยท างานซงชวยบรรเทา

ผลกระทบตอระบบเศรษฐกจ โดยสงคโปรเพมอายเกษยณจาก 65 เปน 67 ป และเกาหลใตจะขยายอายเกษยณจาก 55 ป เปน 60 ป ขณะทญปนจะใหผสงอายสามารถท างานไดนานขนจากอายเกษยณท 62 ป เปน 65 ป ภายในป 2025 อยางไรกด การศกษาของ Ariyasajjakorn and

7 ประชากรวยแรงงานของไทยจะเรมลดลงราวป 2018 ขณะทฟลปปนส อนโดนเซยและมาเลเซยยงไมเขาสภาวะสงคมสงวยจนกระทงราวป 2050

11

Manprasert (2014)8 พบวาการขยายอายเกษยณสามารถ‘เลอน’ผลกระทบตอการชะลอตวของเศรษฐกจของไทยออกไปประมาณ 10 ป และสามารถท าไดในระยะสน แตไมสามารถแกปญหาไดถาวร

(2) นโยบายสนบสนนใหบรษทจางงานผสงอายและจดหางานใหเหมาะสมกบแรงงาน ซงคาดวาจะชวยสรางงานและเพมรายไดใหแกผสงอาย รฐบาลสงคโปรใหเงนสนบสนนแกบรษททจางผสงอายใหท างานตอ (Special Employment Credit)9 โดยมเงอนไขวาลกจางตองเขารวมกองทนส ารองเลยงชพ (Central Provident Fund) เทานน โครงการนจงไมครอบคลมกลมทประกอบอาชพอสระ นอกจากน พบวาหลายประเทศไดออกแบบสภาพแวดลอมการท างานเพอเออใหแรงงานสงอายและแรงงานหญงไดมโอกาสในการท างานมากขนผาน Flexible working arrangement อาท ทางการสงคโปรใหเงนสนบสนนการสรางสภาพแวดลอมในทท างานใหเออตอผสงอายและ วยแรงงานทมครอบครวดวย Workpro program10 เชนเดยวกบประเทศญปนทใหเงนสนบสนนแกบรษททมการจางงานผสงอาย โดยจดตง Silver Human Resources Center11 เพอชวยใหผสงอายไดท างานชวงสนลงหรอท างานทใชกายภาพนอยลง

(3) นโยบายเพมทกษะ (Up-skilling) และเสรมทกษะใหม (Re-skilling) ใหแกแรงงาน สงคโปรและญปนเปนตวอยางของประเทศทใหความส าคญกบนโยบายเหลานเปนอยางมาก ประเทศสงคโปรไดออกแบบนโยบายสงเสรมทกษะทงในรปแบบการเรยนรขนพนฐาน (Broad-based and fundamental program) และรปแบบการเรยนรทเจาะจงทกษะเฉพาะดาน (Targeted program) เพอใหเหมาะสมกบความตองการของตลาดแรงงานในสาขาตางๆ ทงน สงคโปรไดจดตง SkillsFuture Program12 ซงเปนศนยพฒนาทกษะเพมเตมควบคกบการจดหางานทเหมาะสมใหแกแรงงาน โปรแกรมดงกลาวเปนระบบการศกษาทงในระบบและนอกระบบตลอดชวงอาย โดยหนงใน SkillsFuture Program คอ SkillsFuture Credit ซงรฐบาลสงคโปรตองการสนบสนนใหแรงงานทมอายตงแต 25 ปขนไป มโอกาสเพมทกษะรปแบบใหมๆ ดวยการใหเงนสมทบคนละ 500 ดอลลารสงคโปรเพอเปนคาใชจายในการเขาคอรสอบรมสรางอาชพและเสรมทกษะใหแกตนเอง นอกจากน รฐบาลยงกระตนใหเกดความรวมมอระหวางรฐบาล สถาบนการศกษา และบรษทเอกชนอยางใกลชดเพอใหนโยบายเพมและเสรมทกษะตางๆ สามารถตอบโจทยความตองการของตลาดแรงงานไดอยางตรงจด ซงคลายกบการออกแบบ Senior Work Program ในญปน ทม การสรางความรวมมอกนระหวางองคกรตางๆ เพอสงเสรมใหเกดการเรยนรทกษะใหมๆ ของประชากรญปน ทงน ผลการศกษาของ ILO13 ยงพบวา นโยบายเหลานจะชวยเพมความสามารถในการหารายไดและยกระดบผลตภาพของแรงงานในระยะยาวไดดวย

8 Ariyasajjakorn, D. and S. Manprasert. (2014) “Macroeconomic Impacts of the Aging Economy in Thailand.” Journal of Demography 40 (2): 67–92. 9 ศกษารายละเอยดเพมเตมเกยวกบ Special Employment Credit ไดท https://www.sec.gov.sg/Pages/Home.aspx 10 ศกษารายละเอยดเพมเตมเกยวกบ Workpro Program ไดท http://www.mom.gov.sg/~/media/mom/documents/employment-practices/workpro/factsheet-on-enhanced-workpro.pdf?la=en 11 ศกษารายละเอยดเพมเตมเกยวกบ Silver Human Resources Center ไดทhttp://longevity.ilcjapan.org/f_issues/0702.html 12 ศกษารายละเอยดเพมเตมเกยวกบ SkillsFuture Program ไดท http://www.skillsfuture.sg 13 ศกษารายละเอยดเพมเตมจาก http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_emp/---ifp_skills/documents/publication/wcms_103457.pdf

12

(4) นโยบายสงเสรมใหผหญงท างานมากขน เพอรองรบภาวะตลาดแรงงานทมแนวโนมหดตวลง จากการศกษาพบวาในประเทศญปน เกาหลใต และสงคโปร ผหญงวยท างานทแตงงานและมลกมกจะออกจากงานเพอดแลลกจนเมอลกโตในระดบหนงจงกลบเขามาท างานใหม แตสวนใหญมกกลบเขามาท างานในลกษณะทไมใชงานประจ าหรอเปนแรงงานนอกระบบซงมความยดหยนในดานเวลามากกวา นอกจากน ยงพบวาการทสงคมมชองวางระหวางแรงงานชายและแรงงานหญงคอนขางมาก เชน การเตบโตในอาชพการงาน หรอ อตราคาจางทตางกน ลวนเปนปจจยทมผลตอการตดสนใจออกจากงานของแรงงานหญงในชวงทตองดแลครอบครว

(5) นโยบายสรางแรงจงใจแกแรงงาน แรงจงใจเปนองคประกอบส าคญตอทงการตดสนใจเลอกท างาน (Extensive margin) และการเพมจ านวนชวโมงในการท างาน ( Intensive margin) ซงจะมผลตอการรกษาจ านวนแรงงานโดยรวมและชวยยกระดบศกยภาพของแรงงาน โดยผลการศกษาของ Blundell et.al. (2011) จากกลมตวอยางในสหรฐอเมรกา องกฤษ และฝรงเศส14 พบวา ลกษณะทางสงคม พฤตกรรม และนโยบายจงใจของภาครฐ อาท การจดเกบภาษเงนไดและระบบสวสดการทางสงคมทงกอนและหลงเกษยณมผลตอการตดสนใจท างาน และหากแยกศกษาแนวโนมการตดสนใจท างานตามวยของแรงงาน พบวานอกจากรายไดจากการออมของตวเองส าหรบวยเกษยณแลว ระบบประกนสงคมและสวสดการบ าเหนจบ านาญทดยงมบทบาทส าคญตอการตดสนใจเขาท างานในระบบและออกจากตลาดแรงงานชาลง รวมทงการเพมจ านวนชวโมงในการท างานดวย ในทางกลบกน ระบบประกนสงคมและสวสดการทไมจงใจอาจสงผลลบตอการตดสนใจท างาน ซงเหนชดเจนในประเทศเกาหลใตทระบบสวสดการยงไมมประสทธภาพมากนก แรงจงใจใน การเลอกท างานทมาจากระบบสวสดการจงมนอย ท าใหแรงงานบางสวนเลอกออกจากตลาดแรงงานกอนอายเกษยณ อยางไรกด พบวาผสงอายบางกลมกลบเขาสตลาดแรงงานในวยหลงเกษยณ เนองจากรายไดไมเพยงพอกบคาใชจายหลงเกษยณ โดยจ าเปนตองยอมรบคาจางทต ากวาคาแรงขนต าอยางทไดเคยกลาวไวแลวขางตน สะทอนถงการออกแบบนโยบายทยงไมรดกมและไมมประสทธภาพเพยงพอ

ทงน นโยบายสรางแรงจงใจในหลายประเทศมกสรางควบคกบแนวคดทจะชวยสราง ความมนคงทางรายไดของผสงวย การก าหนดรปแบบของกองทนส ารองเลยงชพจงเนนการสรางความรวมมอแบบไตรภาคหรอการรวมมอกนระหวางภาครฐ นายจางและลกจาง โดยเปน การจายเงนสมทบลงในกองทนของตวเองควบคกบการชวยสมทบเพมเตมจากนายจางตามขอตกลง และระยะเวลาทยนยอมรวมกน ภายใตเงอนไขวากองทนนจะสามารถเบกรบสทธไดกตอเมอเกษยณอายแลวเทานน ซงรฐบาลสงคโปรและญปนใหความส าคญกบนโยบายดงกลาวเปนอยางมากและออกแบบใหมการสรางความพรอมทางการเงนตงแตในวยท างาน นโยบายดงกลาวจงมสวนส าคญในการชวยสรางแรงจงใจแกผสงอายใหยงอยในตลาดแรงงานและมรายไดรองรบเพยงพอหลงเกษยณ (อานเพมเตมไดจาก Box II: ภาวะผสงวยและการด าเนนนโยบายของประเทศสงคโปร)

14 Blundell, R., Bozio, A., & Laroque, G. (2011) “Labor supply and the extensive margin” The American Economic Review,

101(3), 482-486. Blundell, R., Bozio, A., & Laroque, G. (2013) “Extensive and intensive margins of labour supply: work and working hours in the US, the UK and France” Fiscal Studies, 34(1), 1-29.

13

ส าหรบประเทศไทยซงเปนอกหนงประเทศทกาวเขาสสงคมสงวยในระยะเวลาอนใกลนจ าเปนตองเรยนรประสบการณในการด าเนนนโยบายของประเทศตางๆ เพอน ามาออกแบบแนวนโยบายและประยกตใชใหเหมาะสมกบบรบททางเศรษฐกจของไทย

บทถดไป งานศกษาฉบบนจะเลอกท าการศกษาเชงลกเกยวกบตลาดแรงงานไทยและผลกระทบของสงคมสงวยตอการตดสนใจท างาน โดยเนนท าความเขาใจเกยวกบปจจยทก าหนดปรมาณอปทานแรงงานในมตตางๆ ทงจ านวนแรงงาน ชวโมงการท างาน และการท างานในระบบ เพอเปนพนฐานส าหรบการออกแบบแนวทางการแกปญหาเชงนโยบายตอไป

14

Box I: การพฒนาคณภาพชวต ในชวงทผานมา หลายประเทศทวโลกใหความส าคญกบการสรางคณภาพชวตทดใหแกประชาชนเพอ

เตรยมรองรบภาวะผสงวยอยางมประสทธภาพ โดยประเทศทเขาสสงคมผสงวยแลวสวนใหญจะเรมจากการลงทนในโครงสรางและสาธารณปโภคขนพนฐานทชวยใหประชาชนด าเนนชวตประจ าวนไดอยางสะดวกสบาย การออกแบบโครงสรางตางๆ จะเนนใหทกคนไมวาจะเปนบคคลทวไป ผสงอาย หรอผพการ สามารถใชงานได (Universal design) อาท ทางเทาในญปน ทอยอาศยในสงคโปรและประเทศในแถบยโรปทออกแบบใหผสงอายสามารถด าเนนชวตไดอยางสะดวกสบายและพงพาตวเองได ส าหรบประเทศไทยทเพงเขาสสงคมผสงวย แมเรมมการตนตวของหนวยงานภาครฐและภาคเอกชนในการเตรยมพรอมรบมอกบสงคมผสงวย แตยงไมเหนการพฒนาในดานนทเดนชดมากนก สะทอนจากขอมลส านกงานนโยบายและแผนการขนสงและจราจรทระบวากวารอยละ 70 ของสงปลกสรางในประเทศไทยยงขาดสงอ านวยความสะดวกส าหรบผสงอายและผพการ

นอกจากโครงสรางพนฐานทมความส าคญตอการด าเนนชวตประจ าวนของประชากรแลว ความพรอมของระบบสาธารณะสขยงเปนอกหนงปจจยทสงผลตอคณภาพชวตของประชากร โดยเฉพาะในภาวะทจ านวนและผลตภาพแรงงานมแนวโนมลดลง ทงน องคการอนามยโลก (WHO) ไดก าหนดความเพยงพอของจ านวนแพทยและพยาบาลตอประชากรในระดบสากลไวท 2.28 คนตอประชากร 1,000 คน หากประเทศใดมอตราสวนนอยกวาท WHO ก าหนดถอวาขาดแคลนบคลากร ส าหรบประเทศไทย บคลากรทางการแพทยถอวาเพยงพอตอจ านวนประชากร สะทอนจากอตรารวมของแพทยและพยาบาลตอประชากรไทยซงสงกวาเกณฑ อยางไรกด บคลากรทางการแพทยสวนใหญยงกระจกตวอยในเมองใหญ ในขณะทตางจงหวดมบคลากรทางการแพทย รวมถงเครองมอไมเพยงพอทจะรองรบผสงอายทมแนวโนมเพมขนตอเนอง สะทอนจากงานศกษาเกยวกบประชากรของจฬาลงกรณมหาวทยาลย ทชวาทกพนทของประเทศไทยไดกาวเขาสยคสงคมสงวยเปนทเรยบรอยแลว โดยแทบทกจงหวดมสดสวนประชากรทมอาย 60 ปขนไปมากกวารอยละ 10 และในป 2030 ทกจงหวดจะมสดสวนประชากรวยสงอายมากกวารอยละ 20 ขณะทบางจงหวดอาจมสดสวนสงถงรอยละ 30 ทงน ในชวงทผานมา ประเทศไทยเรมตนตวเพอรองรบภาวะผสงวยมากขน โดยรฐบาลก าหนดยทธศาสตร 3S: Strong (สงเสรมผสงอายใหแขงแรง) Security (สงเสรมใหมการออมและมงานท า ) และ Social Participation (สงเสรมใหผสงอายมกจกรรมทมสวนรวมกบสงคม) เพอสงเสรมคณภาพชวตทดของผสงอายทงในระดบประเทศและระดบทองถน ซงเปนความรวมมอของหนวยงานภาครฐ 4 แหง ไดแก กระทรวงมหาดไทย กระทรวงการพฒนาสงคมและ ความมนคงของมนษย กระทรวงศกษาธการ และกระทรวงสาธารณสข

ส าหรบบางประเทศมการน าเอาเทคโนโลยมาใชเพอชวยเพม ความสะดวกสบายในการด าเนนชวตประจ าวนทงทางตรงและทางออม โดยญปนและเกาหลใตไดน าเอาเทคโนโลยปญญาประดษฐ (Artificial Intelligence) มาใช เชน หนยนตทชวยในการเดนท าใหผสงอายสามารถชวยเหลอตวเองไดมากขน จนทดลองน าหนยนตมาใชในอตสาหกรรมการผลตซงไมเพยงทดแทนจ านวนแรงงานทขาดไปไดเทานน แตยงชวยเพมก าลงการผลตไดอกเกอบเทาตวและชวยลดขอผดพลาดของการผลตสนคาลงได หรอสวเดนซงไดรบการยอมรบในดานการดแลผสงอายแบบมคณภาพ ไดพฒนาหนยนตทท าหนาทเหมอนพยาบาลตดตอสอสารระหวางผสงอายกบแพทยหรอพยาบาลแบบเรยลไทม ส าหรบประเทศไทย มการพฒนาหนยนตทน าไปใชดแลผสงอายเชนกน แตยงเปนการผลตเพอสงออกมากกว าน ามาใชในประเทศ

15

Box II: นโยบายสงคมสงวยของประเทศสงคโปร

สงคโปรเปนหนงในประเทศทตนตวรบสงคมสงวย เนองจากมจ านวนผสงอายเพมขนทกป ในขณะทอตราการเกดลดลง ในชวง 60 ปทผานมา รฐบาลสงคโปรไดวางแผนและออกมาตรการตางๆ เพอรองรบภาวะสงคมสงวย จดเดนของนโยบายจะเนนการมสวนรวมและการประสานงานของหลายหนวยงาน โดยมแผนนโยบายแหงชาต (National Blueprint) รองรบและมรฐมนตรประจ าส านกนายกรฐมนตรเปนผรบผดชอบหลกในการขบเคลอนนโยบายใหมทศทางสอดคลองกนระหวางกระทรวง โดยมหวใจส าคญ 4 ประการ ไดแก (1) ครอบคลมหลายมตของสวสดการสงคม (2) เนนการใหสวสดการทจงใจใหแรงงานโดยเฉพาะผสงวยดงศกยภาพออกมาใช (3) ชวยเหลอครอบครวของผสงวยดวย โดยไมมงเนนแตผสงวยเพยงอยางเดยว เพอใหสวสดการตางๆ เกดผลอยางมคณภาพ และ (4) อาศยการประสานงานกนระหวางหลายภาคสวน โดยนโยบายหลกทเกยวของสามารถสรปได ดงน

(1) สงเสรมการจางงานและเพมความมนคงทางการเงน โดยผสงวยยงสามารถท างานไดจนถงอาย 67 ป และตงแต 65 ปขนไป ผสงวยจะไดรบเงนชวยเหลอ (Silver support) นอกจากน รฐบาลยงไดตง National Silver Academy เพอชวยเพมทกษะและยกระดบผลตภาพ รวมทงเพมความสามารถในการหารายไดในระยะยาว ทงน ภาครฐมสวนส าคญในการวางแผนจดสรรรายไดและรายจายอยางสมดล โดยเฉพาะกองทน Central Provident Fund (CPF) ทครอบคลมเงนบ านาญ คารกษาพยาบาล และคาเลาเรยนบตร ซงเปนหลกประกนยามเกษยณและเปนการสงเสรมการออมของประชาชน

(2) สงเสรมการเพมทกษะแรงงานอยางตอเนอง สงคโปรสราง SkillsFuture Program15 เพอเปนศนยบรการจดหางานและเพมทกษะใหแรงงานทสะดวกแบบครบวงจรบน platform ออนไลน ซงสนบสนนการวางแผนแบบ Lifelong learning ทเปนประโยชนตงแตระดบนกศกษาตลอดจนถงผสงวย ทงการใหขอมลอาชพทเปนทตองการของตลาดแรงงาน ใหขอมลรายไดเฉลยของอาชพตางๆ แนะแนวอาชพทเหมาะกบทกษะของแรงงาน แนะแนวทกษะทควรเรยนรเพมหากตองการท าอาชพตางๆ เสนอหลกสตรทไดรบการรบรองของรฐบาลสงคโปรจ านวนมากทอบรมทกษะนนๆ รวมถงใหสวนลดในการฝกอบรมในหลกสตรใหแรงงานบางกลม เชน ผมรายไดนอย และผมอาย

(3) ดแลสขภาพและดแลผสงอายอยางรอบดานในราคายอมเยา เนนใหผสงอายและผดแลผสงอายสามารถเขาถงบรการดานสขภาพทมคณภาพ และในทกๆ ป รฐบาลจะใชเงนงบประมาณจ านวนหนงเพอใหการศกษาดาน การดแลสขภาพและตรวจสขภาพของผสงอาย

(4) ชวยเหลอผสงอายในสงคม โดยภาครฐเปนผวางระบบโครงสรางพนฐานตางๆ ใหสามารถอ านวย ความสะดวกตอผสงอาย เชน ออกแบบอาคาร สถานทสาธารณะ และระบบขนสงมวลชน ใหเหมาะสมกบผสงวย ตลอดจนสนบสนนใหผสงอายไดมสวนรวมในกจกรรมทางสงคม

(5) สงเสรมใหผสงอายอายยน โดยสนบสนนใหผสงอายมรางกายและจตใจทแขงแรง อยในสงคมไดอยางมความสข (Active aging hubs) เชน พฒนางานดานบรการเพอผสงอาย ปรบปรงนโยบายดานเงนอดหนนแกอาสาสมคร สนบสนนการฝกอบรมดานการดแลผสงอายทตองการความชวยเหลอเปนกรณพเศษ รวมทงการจดศนยดแลเดกและผสงวยในทเดยวกน (Co-locating facilities)

15 ศกษารายละเอยดเพมเตมเกยวกบ SkillsFuture Program ไดท http://www.skillsfuture.sg/

16

บทท 2:

ผลกระทบของสงคมสงวยตอ การตดสนใจท างานของแรงงาน

การเขาสสงคมสงวยของไทยมผลตอก าลงแรงงานโดยตรงเนองจากผสงวยทเกษยณออกจากก าลงแรงงานและจ านวนแรงงานรนใหมทลดลง และโดยออมเนองจากสงคมสงวยอาจเปนปจจยทท าใหวยแรงงานบางกลมออกจากงาน ลดชวโมงการท างาน หรอออกไปท างานนอกระบบตงแตกอนวยเกษยณ 16 ผลกระทบดงกลาวอาจเกดไดจากหลากหลายปจจยทงในมตเฉพาะบคคลของ ตวผมงานท าเอง เชน อาย ทกษะ และสขภาพ และมตของครอบครว เชน การดแลเดกเลกหรอผสงอายของสมาชกวยท างานในบาน ซงปจจยทงสองมตลวนมผลตอการตดสนใจท างานอยางมนยส าคญ

16 ผลการศกษาของ Arayavechkit et al (2015) พบวาเมอพจารณาชองทางผลกระทบทางออมผานกลไกคาจางดวยแลว ตลาดแรงงานจะเผชญกบความทาทายทมากขนอกทงในดานการเตบโตทางเศรษฐกจ ผลตภาพ และปญหาความเหลอมล าทางรายได

17

2.1 การเปลยนแปลงโครงสรางประชากรของไทยเขาสสงคมผสงอาย

ปจจบนประเทศไทยก าลงเปลยนผานจาก Aging society เขาส Aged society ในอตราทเรวกวาประเทศก าลงพฒนาอนๆ โดยกระบวนการเปลยนแปลงเชงโครงสรางดงกลาวมกใชเวลานานถง 18 - 115 ป ขณะทประเทศไทยจะใชเวลาเพยง 20 ปเทานน เนองจากสดสวนประชากรอายมากกวา 65 ปของไทยก าลงเพมขนอยางรวดเรวจากรอยละ 7 เปนรอยละ 13 ในป 2020 (รปท 2.1) และภายในป 2035 ประเทศไทยจะเปนประเทศก าลงพฒนาประเทศแรกทเขาส Hyper-aged society17 ทงน ประเทศทไดเขาส Hyper-aged society สวนมากเปนประเทศพฒนาแลวและมรายไดตอหวประชากรสงโดยเฉลยสงกวา 12,500 ดอลลารตอคนตอป ขณะทรายไดตอหวประชากรของไทยในปจจบนอยท 5,700 ดอลลารตอคนตอป ดงนน ผลกระทบของ การเปลยนแปลงโครงสรางประชากรตอการตดสนใจท างานและความสามารถในการหารายไดของประชากรไทย จงเกดขนอยางรวดเรวและอาจรนแรงกวาหลายประเทศ

รปท 2.1 ประมาณการสดสวนประชากรไทยตามกลมอาย

ทมา: UN World Population Prospects (2015)

2.2 ภาพรวมตลาดแรงงานไทยและความทาทายจากโครงสรางประชากร

ขอเทจจรงเกยวกบการตดสนใจท างานหรออปทานแรงงานในภาพรวม (Labor supply) สามารถวเคราะหได 2 ระดบ คอ (1) จ านวนผมงานท า (Extensive margin) และ (2) จ านวนชวโมงการท างานเฉลยและการออกไปท างานนอกระบบของผทมงานท าอยแลว (Intensive margin) โดยอปทานแรงงานของไทยมแนวโนมลดลงอยางตอเนองทง 2 ระดบ กลาวคอ นอกจากการลดลงของจ านวนผท างานแลว ผทยงท างานอยกมชวโมงการท างานโดยเฉลยลดลงดวยเชนกนและบางสวนออกไปหางานนอกระบบเพมขนอกดวย

17 Chittinandana et al. (2017) Aging Population: Global Perspectives

18

Extensive margin of labor supply

อตราการจางงานในประเทศไทยมแนวโนมลดลงตอเนองตงแตป 2013 โดยหดตวเฉลยประมาณ รอยละ 0.04 ตอป18 โดยกลมแรงงานทลดลงสวนใหญเปนกลมวยแรงงาน19 (รปท 2.2) ซงมจ านวนประมาณ 30.7 ลานคนและเปนสวนใหญของจ านวนแรงงานทงหมด ทงน ในอก 10 ปขางหนา วยแรงงานดงกลาวกลมจะทยอยเปลยนผานเปนผสงอาย อนเปนสาเหตใหสดสวนระหวางจ านวนประชากรผ พงพงตอประชากร (Dependency ratio) ทสามารถหารายไดไดเพมขนอยางรวดเรว

รปท 2.2 อตราผมงานท าและจ านวนผมงานท าอายระหวาง 25-55 ป

หมายเหต: ค านวณจากสดสวนจ านวนผมงานท าตอประชากรทงหมด ทมา: แบบส ารวจภาวะการท างานของประชากร (Labor Force Survey: LFS) ค านวณโดยธนาคารแหงประเทศไทย

จ านวนแรงงานไทยทลดลงสวนหนงมาจากการเกษยณอายและออกจากก าลงแรงงานกอนวยเกษยณ โดยแรงงานไทยประมาณปละ 3 แสนคนจะเรมออกจากตลาดแรงงานตงแตอาย 45 ป20 ซงนบวาคอนขางเรวเมอเทยบประเทศญปนซงเรมออกจากตลาดแรงงานเมออาย 55-59 ปในญปน และประเทศเกาหลใตซงเรมออกจากตลาดแรงงานเมออาย 50-54 ป21 ทงน แรงงานผหญงของไทยเปนกลมใหญทออกจากตลาดแรงงานคอนขางเรว โดยเรมหยดท างานหารายไดตงแตอาย 45 ป โดยเฉพาะแรงงานผ หญงของไทยทมทกษะไมสงนกหรอกลมทจบการศกษานอยกวาระดบมธยมศกษาตอนตนจ านวนถง 5.8 ลานคน คดเปน รอยละ 81 ของจ านวนผหญงทออกจากตลาดแรงงานทงหมด โดยสาเหตหลกของการออกจากตลาดแรงงานของประชากรกลมดงกลาว คอ การดแลสมาชกคนอนในครอบครว ซงอาจเปนทงเดก คนปวย หรอผสงอาย ขณะทแรงงานผชายของไทยจะอยในตลาดแรงงานนานกวา โดยยงคงท างานจนถงชวงอาย 55-59 ป ในทกระดบการศกษา 18 ทมา : แบบส ารวจภาวะการมงานท าของประชากรป 2013 - 2016, ค านวณโดยธนาคารแหงประเทศไทย 19 วยแรงงาน (Prime-age group) หมายถง ประชากรอายระหวาง 25 - 55 ป โดยประชากรทอยในชวงอายดงกลาวเกอบทงหมดไมไดออกจากตลาดแรงงานเพอศกษาตอหรอการเกษยณอาย 20 ปภสสร แสวงสขสนต และจารย ปนทอง (2017), สงคมไทย วยชรา กบนโยบายการจางงาน 21 Yuko Kinoshita and Fang Guo (2015) “What can boost female labor force participation in Asia?”

19

รปท 2.3 อตราการมสวนรวมในก าลงแรงงาน แยกตามกลมอาย

หมายเหต: ค านวณจากสดสวนระหวางจ านวนก าลงแรงงานตอจ านวนประชากรทงหมด ป 2013 – 2017 ทมา: แบบส ารวจภาวะการท างานของประชากร (Labor Force Survey: LFS) ค านวณโดยธนาคารแหงประเทศไทย

รปท 2.4 สาเหตการออกจากก าลงแรงงานของผชาย (ซาย) และผหญง (ขวา) แยกตามกลมอาย

ทมา: แบบส ารวจภาวะการท างานของประชากร (Labor Force Survey: LFS) ค านวณโดยธนาคารแหงประเทศไทย

Intensive margin of labor supply

ส าหรบผมงานท า จ านวนชวโมงท างานเฉลยตอคนทยอยลดลงจาก 47 ชวโมงตอสปดาหในป 2001 เหลอ 43 ชวโมงตอสปดาหในป 2017 โดยสงเกตไดวาแรงงานบางสวนท างานเพยง 5 ชวโมงตอวน โดยเฉพาะกลมแรงงานสงอาย22 นอกจากน สวนใหญหรอรอยละ 44 ของผมงานท าทงหมดของไทยท างานอยนอกระบบ เชน ชวยกจการในบาน ท างานในภาคเกษตรกรรม หรอคาขายขนาดเลกทมลกจางไมเกน 5 คน เปนตน แรงงานเหลานตองเผชญความเสยงจากรายไดทไมแนนอนและภาระรายจายทสวนใหญไมครอบคลมอยในระบบสวสดการของรฐ

22 กลมแรงงานสงอาย (อายระหวาง 45 – 59 ป) จ านวนประมาณ 1.5 ลานคน คดเปนสดสวนถงรอยละ 12.4 ของผมงานท าในชวงอายดงกลาว

20

รปท 2.5 จ านวนชวโมงท างานเฉลยตอสปดาห (ซาย) และสดสวนผมงานท าทอยนอกระบบ (ขวา)

ทมา: แบบส ารวจภาวะการท างานของประชากร (Labor Force Survey: LFS) ค านวณโดยธนาคารแหงประเทศไทย

ภาพรวมและความทาทายของตลาดแรงงานไทยจากสงคมสงวย

ปรมาณอปทานแรงงานไทยโนมลดลงอยางตอเนองสะทอนผานทงจ านวนประชากรผมงานท า (Extensive margin) จ านวนชวโมงการท างานเฉลยตอคนทลดลงและการยายออกไปท างานแรงงานนอกระบบ (Intensive margin) นอกจากน การเปลยนผานดงกลาวจะรวดเรวและมผลรนแรงมากขน เนองจากวยแรงงานจ านวนมากก าลงเขาสวยสงอาย เหลอเพยงวยแรงงานรนใหมจ านวนนอยกวามากทก าลงเรมท างานและท าหนาทหารายไดสนบสนนสมาชกสงอายในครวเรอนทเลกท างานแลว

การเขาใจถงพฤตกรรมของตลาดแรงงานไทยและปจจยทก าหนดปรมาณอปทานแรงงานทงในระดบมหภาค อาท โครงสรางประชากร ภาวะเศรษฐกจ และพฤตกรรมของแรงงานในแตละรน (generation) และในระดบจลภาคหรอระดบครวเรอน อาท โครงสรางครอบครว โดยเฉพาะลกษณะโครงสรางครอบครวแบบขยายของไทย องคประกอบของสมาชกในบาน (การมเดกเลกหรอผสงอายในครวเรอน) ความสามารถในการหารายไดของสมาชกคนอนในครอบครว ตลอดจนการอาศยอยในหรอเขตนอกเมอง จงเปนประเดนส าคญส าหรบการวางแผนนโยบายจงใจแรงงานในอนาคตเพอรกษาจ านวนผมงานท าและชวยสนบสนนประชากรใหท างานไดเหมาะสมกบศกยภาพ รวมทงสามารถเพมความมนคงทางรายไดใหแกตนเองและครวเรอน

2.3 ผลการศกษา

2.3.1. ปจจยก าหนดอปทานแรงงานของไทย: ระดบมหภาค

การวเคราะหดวย Age-Period-Cohort Model สามารถศกษาผลกระทบตอการตดสนใจท างานของประชากรแยกตามสาเหตหรอปจจยตางๆ ในระดบมหภาคได ซงประกอบดวย (1) อาย (2) พฤตกรรมทเปลยนแปลงตาม Generation ของประชากร และ (3) ปจจยทเปลยนแปลงตามกาลเวลา (รายละเอยดเพมเตมในภาคผนวก Appendix A: แบบจ าลอง age-period-cohort (APC) เพอวเคราะหการตดสนใจท างานในระดบมหภาค)

21

ผลการศกษาชใหเหนวา เมอแยกผลของปจจยทเปลยนแปลงตามกาลเวลา (Time trend) ออกแลว

เมอแรงงานอายเกน 45 ป มแนวโนมทจะตดสนใจลดการท างานลง อยางไรกด การวเคราะหระดบจลภาคชวา ระดบการศกษาเปนปจจยส าคญทมผลตอการท างานนอกระบบ มใชอายของประชากร

พฤตกรรมของประชากรรนใหม โดยเฉพาะกลมทเกดหลงป 1970 มสวนท าใหประชากรตดสนใจท างานลดลงเลกนอยเทยบกบประชากรรนกอนหนา อยางไรกด ประชากรรนใหมทมงานท ากลบมจ านวนชวโมงท างานเฉลยมากขนและท างานในระบบมากกวาประชากรรนกอน ซงสวนหนงอาจเกดจากระดบการศกษาของประชากรรนหลงทดขนท าใหโอกาสหางานในระบบมมากขน

ตารางท 2.1 สรปผลของอายและพฤตกรรมของ Generation ประชากรตอของการตดสนใจท างาน

Extensive margin (อตราการจางงาน)

Intensive margin (จ านวนชวโมงท างาน)

Intensive margin (ผท างานในระบบ)

อาย - - พฤตกรรมตาม generation - + +

หมายเหต : รายละเอยดอานเพมเตมในภาคผนวก ผล +/- หมายถง มผลเชงบวก/ลบตอการลดการท างานกอนวยเกษยณ

2.3.2. ปจจยก าหนดอปทานแรงงานของไทย: ระดบจลภาค

การวเคราะหในระดบจลภาคสามารถแยกผลกระทบตอการตดสนใจท างานของประชากรตามสาเหตหรอปจจยทเกยวของกบผท างาน อาท เพศ อาย ภมภาค ทกษะ และระดบการศกษา รวมทงปจจยในเชงครวเรอน อาท จ านวนผมรายไดในครวเรอน รายไดรวมของครวเรอน จ านวนสมาชกทตองพงพารายไดของสมาชกอน เชน เดกเกดใหม สมาชกทมปญหาสขภาพ และจ านวนผสงอายในบาน เปนตน (รายละเอยดเพมเตมในภาคผนวก Appendix B: สมการถดถอยระดบบคคลเพอวเคราะหการตดสนใจท างานของคนในระดบจลภาค)

ผลการศกษาจากขอมลในระดบจลภาคซงพจารณาทงปจจยเฉพาะของผท างานและปจจยเชงครวเรอนดวยพบวา ปจจยส าคญทมก าหนดการตดสนใจออกจากงาน การลดชวโมงท างาน และการท างานนอกระบบ สามารถแบงออกเปน 4 กลม ไดแก (1) ระดบการศกษาของผมงานท า (2) โครงสรางครอบครว (3) การมเดกเลกในบาน และ (4) การเจบปวยและปญหาสขภาพของตนเองและของสมาชกคนอนในครวเรอน โดยมรายละเอยด ดงน

1) ระดบการศกษา

ขอมลโดยทวไปอาจบงชวาประชากรทอายมากขนมกตดสนใจท างานนอกระบบมากขน (รปท 2.6) อยางไรกด ผลการศกษาในระดบจลภาคชวา ปจจยส าคญทก าหนดการตดสนใจเลอกท างานใน/นอกระบบ คอ ระดบการศกษาของผมงานท าเอง มใชอายของแรงงาน โดยผมงานท าทมระดบการศกษาสงมโอกาสทจะท างานในระบบมากกวา ซงมกจะมรายไดทมนคงกวากลมผท างานนอกระบบ กลาวคอ สาเหตส าคญทแรงงาน

22

สงอายตดสนใจท างานนอกระบบเปนผลจากระดบการศกษาทไมเพยงพอหรอไมเออตอการท างานในระบบ โดยหากแรงงานจบการศกษาระดบมธยมศกษา (Secondary Education) หรอระดบมธยมศกษาขนไป (Tertiary Education) ท าใหโอกาสทจะท างานในระบบสงกวากลมแรงงานทจบการศกษาต ากวาถงรอยละ 0.6 และ 1.8 ตามล าดบ

ในป 2017 ประเทศไทยมจ านวนผท างานนอกระบบ 24 ลานคนและคดเปนรอยละ 61 ของผมงานท าทงหมด ซงสวนใหญจะไมอยในระบบสวสดการหรอ Social safety net อนเปนประเดนทางนโยบายส าคญทมผลตอความมนคงทางรายไดของแรงงานกลมดงกลาว นอกจากน เกนกวาครงของผท างานนอกระบบส าเรจการศกษาเพยงระดบประถมศกษาหรอต ากวา ขณะทสวนใหญของผท างานในระบบ อาท กลมพนกงานรายไดประจ าหรอลกจางในธรกจรานคาขนาดกลางขนไป มกเปนผส าเรจการศกษาระดบสงกวา ทงยงไดรบรายไดโดยเฉลยและมความมนคงทางรายไดสงกวาผทท างานนอกระบบ

รปท 2.6 สดสวนผมงานท าในและนอกระบบ แยกตามอายและระดบการศกษา

หมายเหต: ค านวณจากคาเฉลยระหวางป 2005 - 2012 ทมา: ส านกงานสถตแหงชาต ค านวณโดยธนาคารแหงประเทศไทย

2) โครงสรางครอบครว

ลกษณะโครงสรางและขนาดครวเรอนในแตละประเทศ สะทอนถงบทบาทและความรบผดชอบของสมาชกครอบครวดานการดแลสมาชกคนอนในบานทแตกตางกน โดยเฉพาะการดแลผสงอายหรอเดก ส าหรบประเทศไทยมสดสวนครวเรอนแบบขยายคอนขางใหญ สะทอนจากสดสวนของครวเรอน 3 รนทประกอบดวยประชากรรนบดามารดา วยแรงงาน และลกหลานทคดเปนรอยละ 33 ของจ านวนครวเรอนทงหมด ในป 2012 การเขาสสงคมผสงอายจงสงผลกระทบตอการตดสนใจท างานของประชากรวยแรงงานไทยอยางมนยส าคญและแตกตางบรบทในตางประเทศ

23

นอกจากครวเรอน 3 รนแลว งานศกษานยงวเคราะหการตดสนใจท างานของประชากรในครวเรอน 2 รนทประกอบดวยประชากรรนวยแรงงานและรนบดามารดา และครวเรอน 1 รนทประกอบดวยประชากรรนวยแรงงานเพยงรนเดยว โดยสดสวนครวเรอน 1 รนมแนวโนมเพมขนอยางตอเนอง (รปท 2.7)

ทงน การศกษาในระดบจลภาคซงพบวา การมประชากรสงอายหรอประชากรรนบดามารดาในครวเรอนมสวนท าใหวยแรงงานท างานไดนอยลง23 โดยสวนหนงเกดจากการตองสละเวลาเพอดแลประชากรสงวยในครอบครวมากขน ผลดงกลาวสะทอนจากการเปรยบเทยบระหวางครอบครวทประกอบดวยสมาชก 3 วย กบครอบครวทประกอบดวยสมาชก 2 วย ซงพบวา คนวยท างานในครอบครวทประกอบดวยสมาชก 3 วย จะมโอกาสท างานนอยกวาคนวยท างานในครอบครวทประกอบดวยสมาชก 2 วย ประมาณรอยละ 0.2 และมโอกาสท างานนอยกวาคนวยท างานในครอบครวทประกอบดวยสมาชก 1 วย ประมาณรอยละ 2.6

อยางไรกด การมประชากรสงอายหรอประชากรรนบดามารดาในครวเรอนมสวนท าใหวยแรงงานบางกลมท างานไดมากขน โดยเฉพาะกลมวยแรงงานเพศหญงทอาศยอยในเมอง โดยส าหรบแรงงาน กลมดงกลาว การมผสงอายในบานชวยเพมโอกาสในการท างานรอยละ 0.8

รปท 2.7 สดสวนประเภทครวเรอนของไทย

ทมา: ส านกงานสถตแหงชาต ค านวณโดยธนาคารแหงประเทศไทย

23 ทงในแงของการมงานท าและจ านวนชวโมงท างาน

24

กลาวคอ บทบาทในการชวยเหลอดแลลกหลานหรอภาระในบานของสมาชกผสงวยในภาพรวมนนยงไมชดเจนนก อยางไรกด บทบาทการชวยเหลอดงกลาวจะเดนชดมากขนส าหรบผมงานท าผหญงทท างานในเขตพนทเมอง โดยผหญงทท างานในเขตพนทเมองและมสมาชกรนบดามารดา (หรอผสงอาย) อาศยอยดวยจะมจ านวนชวโมงท างานเฉลยสงกวาผหญงในกลมทไมไดอาศยอยบดามารดา (หรอผสงอาย) ผลดงกลาว อาจเกดจากการทผสงอายในครวเรอนเขตพนทเมองมสวนชวยเหลอผหญงวยท างานในการดแลบานและสมาชกในครอบครว รวมถงการชวยดแลลกหลาน การมผสงอายในบานจงท าใหโอกาสทผหญงทอาศยอยในเมองจะลาออกจากงานหรอเปลยนไปท างานนอกระบบมนอยลงดวย สวนหนงอาจเปนเพราะคาเสยโอกาสจาก การออกจากงานส าหรบผหญงในเมองสงกวาเมอเทยบกบผหญงท างานนอกเขตเมอง หรออาจเกดจากโครงสรางพนฐานและปจจยอ านวยความสะดวกในเมองทมเพยบพรอม ท าใหผหญงสามารถปรบตวไดและมทางเลอกทจะท างานตอไดมากกวา เปนตน

นอกจากน ปจจยเชงโครงสรางครอบครวกมผลตอการตดสนใจท างานนอกระบบเชนกน กลาวคอ จ านวนผสงอายในบานทมมากขน ท าใหผมงานท าในครวเรอนบางสวนเลอกออกไปท างานนอกระบบ เนองจากเปนงานทมความยดหยนมากกวาและชวยใหประชากรวยแรงงานสามารถดแลสมาชกในครอบครวได แตอาจท าใหครวเรอนในภาพรวมเผชญกบความเสยงทจะมรายไดไมแนนอนมากขน

3) การมเดกเลกในครวเรอน24

ครวเรอนทมเดกเลกในบานทยอยลดลงอยางตอเนอง โดยในป 2012 ครวเรอนทมเดกเลกอยมสดสวนอยทรอยละ 14 ของจ านวนครวเรอนทงหมด (รปท 2.8) โดยผลการศกษาในระดบจลภาค พบวา การมเดกเลกในบานสงผลกระทบตอการตดสนใจลดการท างานของผหญงอยางมนยส าคญ โดยบางสวนตดสนใจเลกท างานเพอดแลเดกเลกในบาน สะทอนผานการมงานท าทลดลงอยางมนยส าคญเมอเทยบกบผหญงในครวเรอนทไมมเดกเลก ส าหรบผหญงทยงคงท างานตอบางสวนเลอกลดชวโมงการท างานหรอเลอกท างานนอกระบบแทนทเวลาการท างานมความยดหยนกวา โดยจ านวนชวโมงการท างานของผหญงทมเดกเลกในบานนอยกวาเฉลย 1.2 ชวโมงตอสปดาห

อยางไรกด ผลเชงลบของการมเดกเลกในครวเรอนบรรเทาลงเมอเดกมอายมากขน อายของเดกเลกในบานทเพมขนท าใหภาระการเลยงดของเพศหญงลดลงตามล าดบ สะทอนจากอตราการท างานของเพศหญงทมากขนตามอายเดกเลกในบานเมออายเดกเลกในบานทยอยเพมขน และชวโมงการท างานของเพศหญงทเพมขนเลกนอยเฉลยเกอบ 0.1 ชวโมงตอสปดาหโดยเฉลยเมออายของเดกเลกในบานเพมขน 1 ป อยางไรกตาม ส าหรบผชายไมไดรบผลกระทบเชงลบอยางมนยส าคญจากการมเดกเลกในบาน ทงในแงของอตราการมงานท า ชวโมงการท างาน หรอการเปลยนไปท างานนอกระบบแทน

24 เดกเลก หมายถง เดกทมอายนอยกวา 12 ป ทงสวนทเกดใหมหรอยายเขาใหม ซงเปนกลมทสวนมากยงไมจบการศกษาระดบประถมศกษา

25

รปท 2.8 สดสวนครวเรอนทมเดกเลกอายไมเกน 10 ปในบาน


4) สขภาพและการเจบปวยของสมาชกในครวเรอน

โดยทวไป การเจบปวยของประชากร อาท ปญหาสขภาพหรอการเขารบการรกษาทโรงพยาบาลมกเพมขนตามอายของประชากร โดยประชากรอายระหวาง 30 - 39 ปมสดสวนผทมปญหาสขภาพอยทประมาณรอยละ 12 ขณะทสดสวนดงกลาวเพมขนอยางรวดเรวเปนรอยละ 40 ส าหรบประชากรใกลวยเกษยณทอายระหวาง 50 - 59 ป และเพมเปนรอยละประมาณ 60 ส าหรบประชากรทอาย 60 ปขนไป การเจบปวยของผมงานท ายอมกระทบตอความสามารถในการท างานของประชากร อยางไรกด สดสวนของวยแรงงานทสมาชกในบานมปญหาสขภาพไมไดเปลยนแปลงตามอายของวยแรงงานเทาใดนก สขภาพของประชากรคนอนในบานจงไมไดกระทบตอการตดสนใจท างานของประชากรอยางมนยส าคญ

รปท 2.8 สดสวนประชากรทมตนเองมปญหาสขภาพ และสมาชกอนในครวเรอนมปญหาสขภาพ แยกตามระดบอาย


26

ผลการศกษาในระดบจลภาค พบวา ปญหาสขภาพของผท างานเองมผลตอการตดสนใจท างาน แตการเจบปวยของสมาชกในครวเรอนไมสงผลตอการตดสนใจท างานของสมาชกคนอนอยางมนยส าคญ สขภาพทแยลงสงผลใหผชายและผหญงมอตราการมงานท าลดลงรอยละ 22 และ 13 ตามล าดบ ส าหรบผทยงท างานตอหลงจากมปญหาสขภาพหรอมความรสกวาตนเองสขภาพแยลงเทยบกบปกอน ผชายลดชวโมง การท างานลงเฉลย 1.5 ตอสปดาห ในขณะทผหญงไมเปลยนแปลงชวโมงการท างานอยางมนยส าคญ การดแลสขภาพโดยเฉพาะสขภาพตนเองจงสงผลเชงบวกตอปรมาณอปทานแรงงานอยางมาก และคาใชดานสาธารณสข (ตอ GDP) ของไทยยงอยในระดบทต ากวาคาใชจายของประเทศญปนและเกาหลใตทไดกาวเขาสสงคมสงวยในขนกวาอกดวย (สถตในตารางท 1.3)

27

บทท 3:

บทสรปและ ขอเสนอแนะเชงนโยบาย

นโยบายสนบสนนการเพมทกษะและเสรมทกษะใหมๆ ตลอดชวงอาย การออกแบบการท างานใหจงใจและมความยดหยนแกวยแรงงานทอาจตองดแลสมาชกอนในครอบครว นบเปนทางเลอกเชงนโยบายทส าคญและสามารถชวยเพมการมสวนรวมในตลาดแรงงานไดอยางเหมาะสมและตรงจดมากขน อกทงยงเปนแรงสงตอการขบเคลอนเศรษฐกจในระยะตอไปไดอกดวย

28

บทสรปและขอเสนอแนะเชงนโยบาย

เมอประเทศไทยเปลยนผานเขาสสงคมสงวยในระดบทรนแรงขน โครงสรางประชากรจะมสดสวนแรงงานสงอายและผเกษยณอายเพมขน ซงจะมผลกระทบตอตลาดแรงงานอยางหลกเลยงไมได ขอมลปจจบนแสดงใหเหนวาแรงงานไทยเรมหยดท างานหรอลดจ านวนชวโมงท างานตงแตอาย 45 ป โดยการตดสนใจท างานของแรงงานขนอยกบปจจยเฉพาะตวของผท างานเอง และปจจยเชงครอบครวทแวดลอมผท างานดวย

(1) ปจจยเฉพาะตวของผท างานเอง อาท อาย การศกษา สขภาพ เปนตน โดยการตดสนใจออกงานหรอท างานนอกระบบขนอยกบระดบการศกษาอยางมนยส าคญ ซงในกรณของผสงอายไทยนน พบวา สดสวนผสงอายทจบการศกษาในระดบสงกวามธยมศกษามนอยกวาประเทศทกาวเขาสสงคมสงวยแลวอยมาก (สถตในตารางท 1.3) นโยบายสงเสรมการศกษาและพฒนาความรจงมประโยชนตอการเพมอปทานแรงงานได

การออกแบบนโยบายเพอรองรบความทาทายในตลาดแรงงานในบรบทสงคมสงวยจงควรใหน าหนกกบการสนบสนนการเพมและการเสรมทกษะของแรงงานไทย (Up-skill/Re-skill) ตลอดชวงอาย (life-long learning) ทงการเพมทกษะเดมทแรงงานมอยเดมใหดยงขน (Up-skill) และการเสรมทกษะใหม (Re-skill) เพอเปดโอกาสใหแรงงานวยหนมสาวและวยกลางคนในปจจบนเรยนรทกษะใหมทจ าเปนตอการเปลยนแปลง ในอนาคตไดอยางตอเนอง โดยการสงเสรมทกษะสามารถท าไดทงในรปแบบการเรยนรขนพนฐานและการเสรมทกษะทมลกษณะเฉพาะเจาะจงเพอตอบสนองความตองการของตลาดแรงงานไดอยางตรงจด อกทงแรงงานเองยงมทางเลอกทจะท างานตอในระบบไดมากขน อาท การใหเงนสนบสนนเพอลงเรยนหลกสตรออนไลนหรอฝกงานในสาขาทไมเคยท ามากอน นอกจากการเรงเพมทกษะแรงงานกลมวยกลางคนแลว การเพมทกษะใหกบผสงอายจะสามารถชวยรกษาอปทานแรงงานไดเชนกน ทงน การออกแบบนโยบายในลกษณะดงกลาวจะชวยสรางความมนคงทางรายไดใหแกแรงงาน ดงตวอยางทเกดขนในญปนและสงคโปรทรฐบาลใหความส าคญกบ การจดตงศนยพฒนาทกษะพรอมกบชวยหางานทเหมาะสม โดยเฉพาะในกลมแรงงานสงวย

ทกษะทมากขนสามารถชวยทง (1) ประชากรอาย 45-60 ปทยงท างานไดไมเตมท25 ประมาณ 2.3 ลานคนในภาคเกษตรกรรมและ 1.4 ลานคนในภาคบรการและอตสาหกรรม ใหสามารถหางานทเหมาะสมกบสภาพรางกายเมอมอายมากขนได (2) ประชากรทตองอาศยความแขงแกรงของรางกายในการท างานซงอาจไมไดสามารถท าไดเมอประชากรมอายมากขน รวมทง (3) ประชากรกลมทมรายไดตอชวโมงนอย จงตองท างานหลายชวโมงตอวน โดยเฉพาะในภาคคาปลก กอสราง โรงแรมและภตตาคาร เปนตน

นอกจากน การขยายสทธประโยชนในการจางงานผสงอายเพอใหครอบคลมกลมทมทกษะและยงสามารถท างานได อาท ผเชยวชาญดานตางๆ ซงปจจบนเกษยณอายเมอครบ 60 ป ยงเปนทรพยากรทส าคญและสรางประโยชนใหกบประเทศ ซงจะชวยลดปญหาการขาดแคลนแรงงานทกษะเฉพาะดานอกทางหนงดวย โดยปจจบนประเทศไทยอยระหวางการพจารณานโยบายขยายอายเกษยณใหเพมขนและปรบใชกบกลมใดบาง

(2) ปจจยเชงครอบครวทแวดลอมผท างาน แมสงคมไทยมกมความเขาใจวาสมาชกสงอายในครวเรอนจะชวยดแลบานหรอเลยงดหลาน แตผลการศกษาพบวาบทบาทของผสงอายในครวเรอนไมไดมผลสนบสนนการท างานของประชากรวยแรงงานในครอบครวอยางชดเจนนก ในทางกลบกน การมผสงอายในบานกลบท า

25 ท างานนอยกวา 35 ชวโมงตอสปดาห

29

ใหผมงานท าคนอนในบานสามารถท างานไดนอยลง มเพยงประชากรผหญงในพนทเขตเมองทสามารถท างานไดมากกวาหากมผสงอายอาศยรวมกบลกภายในบาน การแบงเบาภาระในการดแลเดกเลกหรอสมาชกคนอนในบานจงนบเปนนโยบายส าคญในการสงเสรมประชากรใหสามารถท างานไดมากขน โดยเฉพาะประชากรผหญง ดงตวอยางทเกดขนในประเทศญปน ภายใตนโยบาย Abenomics ไดใหความส าคญตอการสรางแรงจงใจแกแรงงานผหญงใหกลบเขามามบทบาทตอตลาดแรงงาน ดวยการสรางสถานพยาบาลเพมเตม เพอน าผสงอายไปฝากดแลขณะทผหญงออกไปท างาน

นอกจากน ประชากรผหญงตดสนใจออกจากงาน ลดจ านวนชวโมงท างานลง หรอยายไปท างานนอกระบบมากขนอยางมนยส าคญเนองจาก (1) การออกไปดแลผสงอายในบาน และ (2) ภาระในการเลยงดเดกเลกในครอบครว ซงการตดสนใจดงกลาวมผลลดลงเมออายเดกเพมขน สะทอนความตองการเวลาและความสะดวกของผหญงวยท างานในการเลยงดเดก ขณะท (3) บทบาทในการชวยเหลอดแลลกหลานหรอภาระในบานของสมาชกผสงวยในภาพรวมนนยงไมชดเจนนก มเพยงผมงานท าผหญงทท างานในเขตพนทเมองทไดรบผลดจากการมสมาชกผสงวยในบาน ดงนน การเพมแรงจงใจใหนายจางออกแบบงานใหมความยดหยน อาจชวยดงแรงงานนอกระบบกลบเขาระบบไดบาง นายจางอาจพจารณาออกแบบงานใหมชวงเวลาท างานหรอลกษณะงานทยดหยนมากขน ทงดานเวลา เงอนไขสญญา และสงอ านวยความสะดวกในทท างานส าหรบผสงอายทเรมมขอจ ากดทางดานรางกายและผหญงทอาจมความจ าเปนตองดแลสมาชกในครอบครว ทปจจบนมมากถง 5 และ 6.3 ลานคนตามล าดบ ตวอยางเชน ทางการของประเทศญปนและสงคโปรทใหเงนสนบสนนการสรางสภาพแวดลอมในทท างานใหเออตอผสงอายดวย ขณะทภาคเอกชนในเกาหลใตและญปนกมสวนชวยพฒนาเทคโนโลยเพอรองรบสงคมสงวย ดวยการคดคนหนยนตส าหรบดแลผสงอาย ท าใหผดแลทเปนผหญ งหรออยในวยท างานสามารถกลบเขาสตลาดแรงงานไดอยางหมดหวงรวมทงมการออกแบบสงอ านวยความสะดวกตางๆ เพอใหทกวยสามารถใชรวมกนได (Universal design)

มาตรการเพอสนบสนนใหแรงงานท างาน: “เรยนรตลอดชวต เพมความยดหยนของระบบการท างาน”

เพมทกษะใหแรงงานในทกชวงอาย ขยายสทธประโยชนในการจางงานผสงอายเพอใหครอบคลมกลมทมทกษะและยงสามารถท างานได เพมแรงจงใจใหนายจางออกแบบงานใหมความยดหยนเพอสนบสนนการมสวนรวมในตลาดแรงงานของผม

งานท า โดยเฉพาะเพศหญง ซงตองแบกรบภาระการดแลลกหลานหรอเดกเลกในบาน โดยการมผสงวยในบานอาจมสวนชวยแบงเบาภาระงานในครวเรอนไดระดบหนง

30

Box III: ความมนคงทางการเงนส าหรบวยหลงเกษยณ

ในบรบทสงคมสงวยของประเทศไทย ผสงอายก าลงเผชญความทาทายทส าคญในการสรางความมนคงทางการเงนเนองจากผสงอายอาจมเงนเกบและรายไดไมเพยงพอในการด าเนนชวตในวยหลงเกษยณ โดย การวเคราะหในบทท 2 ชใหเหนวาคนไทยมกออกจากงานเรวกวาวยเกษยณดวย การพงพงลกหลานใหดแลอาจไมสามารถท าไดเชนในอดตเนองจากครอบครวไทยมลกนอยลงหรอเลอกทจะไมมลก นอกจากน การออมระยะยาวยงเปนความทาทายส าหรบประชาชนสวนมาก ในป 2013 อตราการออมลดลงเหลอเพยงรอยละ 8 จากรอยละ 17 ในป 199026 ขณะเดยวกน เกอบครงหนงของคนไทยอาย 60 ปยงเปนหน27

ประเดนทนากงวล คอ คนไทยจ านวนมากยงไมเหนความจ าเปนทตองออมเพอวยเกษยณ จาก การส ารวจเศรษฐกจและสงคมครวเรอนในป 2013 พบวาเพยง 1 ใน 4 ของคนไทยสามารถออมไดในระดบทตงใจไวส าหรบการเกษยณอาย ในขณะทรอยละ 34 ก าลงด าเนนการตามแผนการออมอย และรอยละ 41 ยงไมมแผนการออมอยางเปนรปธรรมหรอก าลงอยในชวงเรมตนของการวางแผนการออม

ค าถามทส าคญ คอ ผสงอายไทยมรายไดทมนคงหรอไม อาศยรายไดจากแหลงใดเปนหลกและจะท าอยางไรใหคนไทยมเงนใชเพยงพอหลงเกษยณ

ผสงอายโดยทวไปมรายไดหลกจากครอบครว เงนชวยเหลอจากรฐบาล เงนเดอน และแหลงรายไดอนๆ ในอดตป 1994 ผสงอายมรายไดจากสมาชกในครอบครวเปนหลกทรอยละ 61 ของรายไดทงหมด แตเมอไทยเขาสสงคมสงวยและมจ านวนคนวยท างานลดลง ท าใหผสงอายพงพงรายไดจากครอบครวไดนอยลงเหลอเพยงรอยละ 43 ในป 2014 และหนมาพงรฐบาลมากขน และเมอพจารณาโครงสรางประชากรไทยพบวา ปรากฏการณนจะเปนทนากงวลมากขนอกในอนาคต โดยสดสวนของคนวยท างานตอผสงอายจะทยอยลดลงเรอย ๆ จากคนวยท างาน 5.4 คนตอผสงอาย 1 คน ในป 2020 เหลอเพยง 2.4 ตอ 1 ในป 2040 ซงหมายความวาผสงอายจะพงพาลกหลานไดนอยลง ท าใหภาครฐอาจตองแบกรบภาระคาใชจายดานสวสดการเพมขนในอนาคต28 ซงเพมความทาทายตอความยงยนทางการคลงในอนาคตดวย

ระบบน านาญของประเทศไทยในปจจบน สวนใหญจะมหนวยงานจากภาครฐ ทงกระทรวงการคลง กระทรวงมหาดไทย กระทรวงพฒนาสงคม รวมถงกระทรวงแรงงานเขามาดแล โดยหนวยงานเหลานไดจดตงระบบสวสดการและกองทนภายใตจดประสงคทเนนการชวยเหลอแรงงานดานการออม ตงแตวยท างาน

26 ขอมลจากการส ารวจเศรษฐกจและสงคมครวเรอน โดยส านกงานสถตแหงชาต 27 Chantarat S., Lamsam A., Samphantharak K. & Tangsawasdirat B. (2017), Thailand’s Household Debt through the Lens of Credit Bureau Data: Debt and Delinquency, PIER Discussion Paper No. 61. 28 ในมมมองของภาครฐ การออกแบบระบบสวสดการและระบบบ าเหนจบ านาญมความทาทายมากเชนกน จากโครงสรางประชากรทสดสวนคนวยท างานลดนอยลงตอเนอง ท าใหแนวคดการถายโอนระหวางรน (Intergenerational transfer) ดวยการเกบภาษจากคนวยท างานเพอดแลคนสงอายไมมความยงยนทางการคลง

31

จนกระทงวยหลงเกษยณ เชน กองทนส ารองเลยงชพ เบยยงชพส าหรบผสงอาย กองทนการออมแหงชาตและบ าเหนจบ านาญขาราชการ เปนตน29

อยางไรกด ระบบน านาญของประเทศไทย พบวายงมความทาทายอยหลายรปแบบ ทงความทาทายดานระบบและโครงสรางระบบบ าเหนจบ านาญไทย (Pension system) เนองจากแตละระบบมผรบผดชอบทแตกตางกน การบรหารจงคอนขางกระจดกระจายและแยกกนท า สงผลใหเกดการขาดการประสานงานและผลกดนเชงนโยบายได นอกจากนยงพบความทาทายดานประสทธภาพจากอตราการสมทบทคอนขางต า ท าใหระบบบ าเหนจบ านาญยงไมสามารถท าหนาทเสรมสรางความมนคงทางการเงนไดอยางเตมท ส าหรบ การออมแบบบงคบครอบคลมเพยงผทท างานในระบบเทานน อาท ขาราชการและลกจางเอกชน แตไมสามารถบงคบใชไดกบผท างานนอกระบบ เชน ผจางงานตนเองและเกษตรกร ขณะทกองทนบ านาญมจ านวนมากแตบงคบแยกการออมตามสาขาอาชพ เชน ขาราชการ คร และลกจางเอกชน สมาชกจงจ าเปนตองเปลยนกองทนทกครงหากมการเปลยนงานขามอาชพ ท าใหขาดความตอเนองในการออมเงนเพอการเกษยณ

นโยบายดานระบบบ าเหนจบ านาญควรเนนใหการเปนสมาชกกองทนตาง ๆ อยบนพนฐานของ การออมแบบบงคบหรอแบบสมครใจ แทนการเขาเปนสมาชกโดยเกณฑอาชพ เชน การขยายสมาชกของกองทนการออมแหงชาตใหกบลกจางในระบบดวย เปนการออมแบบสมครใจทเพมเตมจากการออมในกองทนแบบบงคบทลกจางในระบบเปนสมาชกอยแลว นอกจากน การขยายขอบเขตของสมาชกท าใหกองทนมขนาดใหญขน ซงจะชวยเพมประสทธภาพการบรหารสนทรพยขนดวย รฐบาลควรพจารณาบรณาการระบบบ าเหนจบ านาญของประเทศ โดยอาจใชคณะกรรมการบ าเหนจบ านาญแหงชาตเปนผออกแบบและด าเนนนโยบายอยางเปนระบบ ทงน รฐบาลสามารถเพมเงนสนบสนนในกองทนการออมแหงชาตส าหรบผลงทะเบยนคนจนไดดวย ซงจะชวยรวมศนยการชวยเหลอผมรายไดนอยและการออมเพอการเกษยณดวย

นอกจากการออมในรปแบบตวเงนแลว ภาครฐจ าเปนตองสนบสนนใหมการออมในรปสนทรพยอน เชน ทอยอาศย ตนไมมคา และการเลยงปศสตว ซงเปนเรองส าคญและมความเหมาะสมกบสภาพความเปนอยของคนไทยมากกวาการออมในรปแบบตวเงนอยางเดยว เนองจากคนไทยกวา 10 ลานคนอยในภาคเกษตรกรรมหรอในชนบท ซงสามารถปลกตนไมมคาหรอเลยงปศสตวในพนทเกษตรทมอยแลวได

29 วรเวศม สวรรณระดา, การปฏรประบบบ านาญกบความยงยนทางการคลง https://www.bot.or.th/Thai/MonetaryPolicy/ArticleAndResearch/SymposiumDocument/symposium2015_paper5.pdf

32

มาตรการเพอเสรมสรางความมงคงทางการเงนหลงเกษยณ: “ระบบทจงใจ ยดหยน และทวถง”

สรางระบบบ าเหนจบ านาญแหงชาตทเปนการออมภาคบงคบส าหรบผท างานในระบบทงหมด โดยเฉพาะคนทไมไดเปนสมาชกกองทนบ าเหนจบ านาญหรอกองทนส ารองเลยงชพใด

บรณาการระบบบ าเหนจบ านาญใหรวมศนยและมนโยบายทด าเนนไปอยางสอดคลองกนโดยคณะกรรมการบ าเหนจบ านาญแหงชาต

พฒนากองทนการออมแหงชาตใหเปนการออมภาคสมครใจเพอการเกษยณส าหรบทกคน เพมเตมจากกองทนภาคบงคบตางๆ อาท กองทนประกนสงคม

ปรบปรงเกณฑการเปนสมาชกของกองทน อาท จากอาชพ (ในระบบ/นอกระบบ) เปนการออมแบบบงคบหรอแบบสมครใจ

เนนการใหความชวยเหลอเฉพาะกลมส าหรบผมรายไดนอย เชน เบยยงชพวยชรา เพมเตมเงนใหกบผลงทะเบยนคนจนในบญชกองทนการออมแหงชาต

สนบสนนการออมดวยทรพยสนอนทไมใชเงน อาท บาน ตนไมมคา ปศสตว เพอความเหมาะสมกบวถชวตของผอาศยนอกเมองและเกษตรกร

33

ภาคผนวก

Appendix A: แบบจ าลอง age-period-cohort (APC) เพอวเคราะหการตดสนใจท างานในระดบมหภาค

แบบจ าลอง age-period-cohort (APC)30 น ามาใชวเคราะหการตดสนใจท างานในระดบมหภาคพจารณาตวแปรส าคญ 3 ปจจย ไดแก อาย (age) เวลา (period) และปเกด (cohort) ดงน

โดย แบบจ าลอง APC มตวแปรตามคอการตดสนใจท างานทพจารณา 3 ตวแปร ไดแก อตราการมงานท า (employment rate) จ านวนชวโมงท างานตอสปดาห และสดสวนแรงงานในระบบ ซงประมาณการดวยสมการถอดถอย ordinary least squares โดยประกอบดวย

(1) ตวแปรหน age ทมคาเทากบ 1 เมอคนท h อาย a ป ในป t เพอบงชแตละอายตงแต 20-70 ป

(2) ตวแปรหน period ทมคาเทากบ 1 ในป t เพอบงชปทเกบขอมลระหวาง 1986-2016

(3) ตวแปรหน cohort ทมคาเทากบ 1 เมอคนท h เกดในป c เพอบงชปเกดระหวางป 1940-1980

ขอมลทใชในการประมาณการแบบจ าลองเปน age-period-cohort pseudo panel โดยใชคาเฉลยของตวแปรตามจากขอมลส ารวจก าลงแรงงาน (Labor Force Survey) ในไตรมาส 3 ระหวางป 1986-2016

ผลการประมาณการสรปไดดงน

สาเหตแรกของการลดลงของอปทานแรงงานไทย คอ อายทเพมขนของวยท างาน โดยเหนไดชดจากจ านวนชวโมงท างานเฉลยทลดลงตงแตอาย 50 ป หลงจากแยกผลของตวแปรดานเวลา (time trend) และ generation ของประชากร (cohort effect) แลว นอกจากน อายทมากขนเปนปจจยทท าใหแรงงานเลอกท างานนอกระบบมากขนดวย

30 แบบจ าลอง APC ใชวธ maximum entropy method เพอแกปญหา multi-collinearity ของตวแปรทสนใจ ตามวธการประมาณของ Browning et al 2003. An Entropy-Based Approach to the APC Problem, with Applications to Female Mortality and Labour-Force Participation.

𝑌ℎ𝑡 = ∑𝛼𝑎𝑎𝑔𝑒ℎ𝑡𝑎

𝑎

+∑𝜋𝑡𝑝𝑒𝑟𝑖𝑜𝑑𝑡𝑡

+∑𝛾𝑐𝑐𝑜ℎ𝑜𝑟𝑡ℎ𝑡𝑐

𝑐

+ 𝜀ℎ𝑡

34

สาเหตทสอง คอ พฤตกรรมทเปลยนแปลงตามของปเกดของประชากร (Generation) โดยเฉพาะประชากร Gen-Y ทเกดชวงป 1970–1980 มสดสวนผมงานท าต ากวาประชากรทเกดในชวงกอนหนา อยางไรกตาม แรงงานกลมน โดยเฉลยมชวโมงการท างานมากกวาประชากรรนกอน ทงยงมโอกาสเลอกท างานในระบบมากกวาดวยโดยเปรยบเทยบ

และสาเหตทสาม คอ ปจจยทเปลยนแปลงตามกาลเวลา อาท การเปลยนผานโครงสรางประชากรทมสดสวนผสงอายมากขน วฏจกรทางเศรษฐกจและ shock ทางเศรษฐกจ รวมทงการเปลยนแปลงทางเทคโนโลย ทลวนมผลท าใหอตราการมงานท าและจ านวนชวโมงการท างานทยอยลดลง

Employment Rate Hour Formal

Age

Cohort

Time

35

Appendix B: สมการถดถอยระดบบคคลเพอวเคราะหการตดสนใจท างานของคนในระดบจลภาค

การวเคราะหการตดสนใจท างานรายคนของผมอาย 25-55 ป โดยค านงถงปจจยแวดลอมของครอบครวเปนการประมาณการดวยสมการถอดถอย โดยใชขอมลส ารวจเศรษฐกจและสงคมครวเรอนแบบตวอยางซ า (Socio-Economic Household Survey Panel Data) ในป 2005, 2006, 2007, 2010 และ 2012 จ านวนประมาณ 8,000 คนตอป โดยมสมมตฐานดวยกน 4 ขอ ดงน

(1) ปจจยเฉพาะสวนบคคล อาท การศกษา อาย สถานภาพสมรส เปนปจจยส าคญในการก าหนด การตดสนใจท างาน จ านวนชวโมงท างาน และการท างานในระบบ

(2) ผท างานทอาศยอยในครอบครวทอยรวมกน 3 วย (รนบดามารดาหรอผสงอาย รนวยแรงงาน และรนเดก) มอตราการท างาน จ านวนชวโมงท างาน และมงานท าอยในระบบ มากกวาผอาศยอยในโครงสรางครอบครวอนทคลายคลงกน อาท ครอบครวทอยรวมกน 2 วย (รนวยแรงงาน และรนเดก)

(3) ผท างานทอาศยอยในบานทมเดกเลกตองแบกรบภาระในการเลยงดเดก และตดสนใจท างานนอยกวาหรอออกไปท างานนอกระบบ

(4) ผท างานทมปญหาสขภาพหรอมสมาชกครอบครวทมปญหาสขภาพ ตดสนใจท างานนอยลงหรอออกไปท างานนอกระบบ

การประมาณการดวยสมการถดถอยแบงเปนกลมตวอยาง 4 กลม กลาวคอ ตวอยางเตม (full sample) ผชาย ผหญง และผหญงทอาศยในพนทเขตเมอง โดยสมการถดถอยประกอบดวยตวแปรตามทงหมด 2 ชด ดงน

(1) สถานภาพการท างานในปทเกบขอมล ไดแก

1. การมงานท า (ตวแปรหนทเทากบ 1 หากปจจบนมงานท า)

Employment รวมทงหมด

(All) แรงงานชาย

(Male) แรงงานหญง (Female)

แรงงานหญงในเขตเมอง (Female Urban)

อายของวยแรงงาน (Age) 0.398*** 0.429*** 0.391*** 0.454***

(-0.0178) (-0.0355) (-0.0211) (-0.0359) อายของวยแรงงาน2 (Age squared) -0.00488*** -0.00527*** -0.00493*** -0.00586***

(-0.000231) (-0.000463) (-0.000275) (-0.00047) ระดบปญหาทางสขภาพของวยแรงงาน (Health issue) -0.536*** -1.079*** -0.297*** -0.146

(-0.0459) (-0.0961) (-0.0527) (-0.0892) ตวแปรหน : วยแรงงานจบการศกษาระดบมธยมศกษา (Secondary education) 0.440*** 0.674*** 0.233*** 0.424***

(-0.0462) (-0.0856) (-0.0568) (-0.0928)

36

ตวแปรหน : วยแรงงานจบการศกษาระดบมธยมศกษาขนไป (Tertiary education) 1.363*** 1.577*** 1.281*** 1.623***

(-0.0914) (-0.178) (-0.107) (-0.153) ตวแปรหน : สถานะแตงงาน (Married) 0.486*** 1.689*** 0.0569 -0.159 (-0.0512) (-0.117) (-0.0616) (-0.102) จ านวนเดกเลกในบาน (อายนอยกวา 12 ป) (Number of child younger than 12 yr) -0.105** -0.000995 -0.0971* -0.0957

(-0.0368) (-0.0847) (-0.042) (-0.0727) อายของเดกทเลกทสดในบาน (Age of youngest child) 0.000643 -0.02 0.0119* 0.000923

(-0.00445) (-0.0103) (-0.00506) (-0.00881) ตวแปรหน : วยแรงงานมสขภาพแยกวาปกอน (Worse health condition) 0.0119 0.0961 0.00554 -0.0499 (-0.0377) (-0.0809) (-0.0429) (-0.0712) จ านวนสมาชกทมปญหาสขภาพภายในบาน (Number of sick persons) 0.0564* 0.0666 0.0304 0.0442

(-0.024) (-0.0463) (-0.0285) (-0.0468) จ านวนเดกเลกคนใหมในบาน (Number of new child younger than 12 yr) -0.186*** -0.00498 -0.232*** -0.110*

(-0.0277) (-0.06) (-0.032) (-0.0543) ตวแปรหน : 1 ครวเรอนทมสมาชกเพยงรนเดยวและแตงงานแลว One generation, married 0 0 0 0

(.) (.) (.) (.) 2 ครวเรอนทมสมาชกเพยงรนเดยวและไมแตงงาน One generation, single -0.181 -0.0147 -0.194 -0.372*

(-0.1) (-0.187) (-0.121) (-0.184) 3 ครวเรอนทมสมาชกสองรน อาท วยแรงงานทแตงงานแลวและรนลก Two generations, married -0.194* -0.108 -0.219* -0.439**

(-0.0781) (-0.161) (-0.0904) (-0.15) 4 ครวเรอนทมสมาชกสองรน อาท วยแรงงานทไมแตงงานและรนลก Two generations, single -0.167 -0.158 -0.106 -0.116

(-0.1) (-0.192) (-0.118) (-0.197) 5 ครวเรอนทมสมาชกสามรน อาท วยแรงงาน รนบดามารดา และรนลกของวยแรงงาน Three generations -0.262** -0.192 -0.243* -0.358*

(-0.0888) (-0.181) (-0.103) (-0.173) 6 ครวเรอนทมสมาชกสองรนแตไมมเดกเลกในบาน อาท วยแรงงานและบดามารดา Two generations, no kid -0.318* -0.00682 -0.373* -0.585*

37

(-0.134) (-0.269 (-0.157) ) (-0.252) 7 ครวเรอนทมสมาชกรนทไมตดกน อาท รนตายายและรนหลาน Skip generation (e.g., grandparents and grandchild) -0.723*** -0.455 -0.718*** -0.820**

(-0.117) (-0.252) (-0.133) (-0.274) Observations 40608 19022 21586 8918 Marginal effects; random-effects panel probit estimation of 5-wave full sample

2. จ านวนชวโมงท างานเฉลยตอสปดาห

Working Hour รวมทงหมด




อายของวยแรงงาน (Age) 1.461*** 1.029*** 1.864*** 2.285***

(-0.098) (-0.126) (-0.147) (-0.232) อายของวยแรงงาน2 (Age squared) -0.0193*** -0.0140*** -0.0249*** -0.0304***

(-0.00127) (-0.00162) (-0.0019) (-0.00303) ระดบปญหาทางสขภาพของวยแรงงาน (Health issue) -1.568*** -1.163** -1.328*** -1.344*

(-0.27) (-0.379) (-0.379) (-0.619) ตวแปรหน : วยแรงงานจบการศกษาระดบมธยมศกษา (Secondary education) 0.998*** 0.608* 0.681 0.654

(-0.249) (-0.303) (-0.396) (-0.609) ตวแปรหน : วยแรงงานจบการศกษาระดบมธยมศกษาขนไป (Tertiary education) 1.121* 1.026 1.09 0.218

(-0.482) (-0.664) (-0.688) (-0.915) ตวแปรหน : สถานะแตงงาน (Married) 1.973*** 4.638*** -0.201 -0.985 (-0.29) (-0.386) (-0.427) (-0.644) จ านวนเดกเลกในบาน (อายนอยกวา 12 ป) (Number of child younger than 12 yr) -0.375 -0.197 -0.331 -0.328

(-0.202) (-0.264) (-0.3) (-0.49) อายของเดกทเลกทสดในบาน (Age of youngest child) 0.0255 -0.0134 0.115** 0.0206

(-0.0252) (-0.0339) (-0.0367) (-0.0615) ตวแปรหน : วยแรงงานมสขภาพแยกวาปกอน (Worse health condition) -0.500* -0.435 -0.406 0.0717 (-0.218) (-0.301) (-0.31) (-0.495) จ านวนสมาชกทมปญหาสขภาพภายในบาน (Number of sick persons) 0.102 -0.227 0.277 0.258

(-0.133) (-0.17) (-0.202) (-0.308) จ านวนเดกเลกคนใหมในบาน -0.665*** -0.125 -1.196*** -0.608

38

(Number of new child younger than 12 yr)

(-0.157) (-0.204) (-0.234) (-0.378) ตวแปรหน : 1 One generation, married 0 0 0 0

(.) (.) (.) (.) 2 One generation, single -0.31 0.0299 -0.751 -2.444*

(-0.54) (-0.696) (-0.805) (-1.141) 3 Two generations, married -1.550*** -1.289** -1.958*** -3.163***

(-0.387) (-0.498) (-0.579) (-0.901) 4 Two generations, single -1.996*** -1.617* -2.206** -2.942*

(-0.533) (-0.718) (-0.77) (-1.192) 5 Three generations -1.970*** -1.593** -2.234** -3.163**

(-0.459) (-0.594) (-0.682) (-1.072) 6 Two generations, no kid -0.718 -0.0983 -1.178 -3.642*

(-0.714) (-0.929) (-1.056) (-1.6) 7 Skip generation (e.g., grandparents and grandchild) -3.349*** -1.189 -4.372*** -3.705

(-0.693) (-0.947) (-0.987) (-1.951) Observations 39242 18643 20599 8354 Marginal effects; random-effects panel probit estimation of 5-wave full sample

3. การท างานในระบบ (ตวแปรหนทเทากบ 1 หากปจจบนท างานอยในระบบ)

Formal Employment รวมทงหมด




อายของวยแรงงาน (Age) 0.00229 0.0228 -0.0101 -0.0954* (-0.0144) (-0.0185) (-0.0227) (-0.0393) อายของวยแรงงาน2 (Age squared) -0.000318 -0.000429 -0.000463 0.000625 (-0.000186) (-0.000239) (-0.000296) (-0.000512) ระดบปญหาทางสขภาพของวยแรงงาน (Health issue) -0.0599 0.00633 -0.0772 -0.137 (-0.0377) (-0.0529) (-0.0547) (-0.0959) ตวแปรหน : วยแรงงานจบการศกษาระดบมธยมศกษา (Secondary education) 0.608*** 0.610*** 0.514*** 0.510*** (-0.0353) (-0.044) (-0.0579) (-0.0962) ตวแปรหน : วยแรงงานจบการศกษาระดบมธยมศกษาขนไป (Tertiary education) 1.808*** 1.592*** 1.927*** 1.742*** (-0.0747) (-0.105) (-0.109) (-0.158) ตวแปรหน : สถานะแตงงาน (Married) -0.07 0.116* -0.314*** -0.225*

39

(-0.0415) (-0.0565) (-0.0623) (-0.103) จ านวนเดกเลกในบาน (อายนอยกวา 12 ป) (Number of child younger than 12 yr) -0.107*** -0.0924* -0.104* -0.116 (-0.0283) (-0.0369) (-0.0442) (-0.0779) อายของเดกทเลกทสดในบาน (Age of youngest child) -0.00975** -0.0073 -0.00316 -0.0148 (-0.00365) (-0.00482) (-0.00565) (-0.0101) ตวแปรหน : วยแรงงานมสขภาพแยกวาปกอน (Worse health condition) -0.0513 -0.0574 -0.031 0.0105 (-0.029) (-0.0399) (-0.0427) (-0.0723) จ านวนสมาชกทมปญหาสขภาพภายในบาน (Number of sick persons) -0.00765 -0.0332 0.0153 0.0274 (-0.0182) (-0.0234) (-0.0287) (-0.0472) จ านวนเดกเลกคนใหมในบาน (Number of new child younger than 12 yr) 0.0198 0.00931 0.0383 0.0288 (-0.0208) (-0.027) (-0.0327) (-0.0558) ตวแปรหน : 1 One generation, married 0 0 0 0 (.) (.) (.) (.) 2 One generation, single 0.185* 0.267** 0.11 0.00956 (-0.0772) (-0.102) (-0.119) (-0.185) 3 Two generations, married -0.140* -0.0203 -0.303*** -0.555*** (-0.0551) (-0.0714) (-0.0862) (-0.145) 4 Two generations, single -0.0673 -0.152 0.0146 -0.178 (-0.0745) (-0.102) (-0.111) (-0.19) 5 Three generations -0.0748 0.016 -0.181 -0.377* (-0.0657) (-0.0854) (-0.103) (-0.175) 6 Two generations, no kid -0.109 -0.153 -0.0458 -0.333 (-0.101) (-0.134) (-0.155) (-0.26) 7 Skip generation (e.g., grandparents and grandchild) -0.298** -0.195 -0.350* -0.645* (-0.102) (-0.134) (-0.158) (-0.322) Observations 36661 18071 18590 7452 Marginal effects; random-effects panel probit estimation of 5-wave full sample

40

(2) การเปลยนผานสถานภาพการท างานในปปจจบนเทยบกบการส ารวจรอบทแลว ไดแก 1. การเลกท างาน (ตวแปรหนทเทากบ 1 คอ ไมไดท างานในปทส ารวจ แตไดท างานในชวง การส ารวจรอบกอนหนา) 2. การเปลยนแปลงจ านวนชวโมงท างาน (จ านวนชวโมงเฉลยตอสปดาห เทยบระหวางปทส ารวจและหนงปกอนรอบการส ารวจ) 3.การเคลอนยายเปนแรงงานนอกระบบ (ตวแปรหนทเทากบ 1 คอ ท างานนอกระบบในปทส ารวจ แตไดท างานในระบบในชวงการส ารวจรอบกอนหนา)

Exit Change in Hour Switch to informal

All Male Female Female Urban All Male Female

Female Urban All Male Female

Female Urban

Health issue 0.241*** 0.317*** 0.168*** 0.0696 -0.525 0.0638 -0.929* -0.41 -0.0698* -0.0551 -0.0122 -0.0465 (-0.0325) (-0.0641) (-0.0388) (-0.0639) (-0.295) (-0.422) (-0.414) (-0.665) (-0.0282) (-0.0413) (-0.0397) (-0.0681) i.Worse health condition 0.169*** 0.215*** 0.132*** 0.151** -0.869** -1.511*** -0.443 0.0678 0.0831*** 0.114** 0.0728* 0.0473 (-0.0303) (-0.0605) (-0.0361) (-0.058) (-0.264) (-0.366) (-0.378) (-0.599) (-0.0246) (-0.035) (-0.0355) (-0.0599) Number of sick persons -0.0520** -0.0402 -0.0465* -0.0347 0.0151 0.0584 -0.0221 0.0258 0.0044 -0.0146 0.00903 0.0147 (-0.018) (-0.0343) (-0.0222) (-0.0338) (-0.145) (-0.188) (-0.22) (-0.327) (-0.0139) (-0.0187) (-0.0212) (-0.0332) i.1 One gen, married 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 (.) (.) (.) (.) (.) (.) (.) (.) (.) (.) (.) (.) i.2 One gen, single 0.00475 0.082 -0.0604 0.0601 -0.192 -0.238 -0.179 -0.495 -0.140* -0.0734 -0.210* -0.296* (-0.0715) (-0.135) (-0.09) (-0.125) (-0.557) (-0.738) (-0.825) (-1.127) (-0.0561) (-0.0769) (-0.0831) (-0.121) i.3 Two gen, married 0.081 0.11 0.0888 0.178 -0.178 -0.145 -0.187 -0.704 -0.0378 -0.0163 -0.0818 -0.0731 (-0.0527) (-0.114) (-0.0624) (-0.0961) (-0.398) (-0.523) (-0.594) (-0.882) (-0.0381) (-0.0519) (-0.057) (-0.0876) i.4 Two gen, single 0.183** 0.204 0.138 0.258* -0.914 -1.1 -0.88 -1.478 -0.0719 -0.0451 -0.0716 -0.157 (-0.0678) (-0.136) (-0.0817) (-0.124) (-0.55) (-0.759) (-0.794) (-1.173) (-0.0532) (-0.077) (-0.0753) (-0.12) i.5 Three gen 0.189** 0.232 0.161* 0.220* -1.053* -1 -1.108 -1.541 0.000263 -0.000685 0.0322 0.00448 (-0.0598) (-0.128) (-0.0708) (-0.11) (-0.469) (-0.622) (-0.696) (-1.049) (-0.0448) (-0.0616) (-0.0667) (-0.104) i.6 Two gen, no kid 0.112 0.218 0.0497 0.221 -1.156 -0.347 -1.848 -2.871 -0.02 -0.0984 0.0757 -0.0147 (-0.0944) (-0.182) (-0.115) (-0.163) (-0.735) (-0.984) (-1.079) (-1.546) (-0.0706) (-0.102) (-0.0992) (-0.152) i.7 Skip gen 0.395*** 0.550*** 0.302** 0.229 -0.812 -1.548 -0.315 -0.843 -0.099 0.00323 -0.147 -0.128 (-0.0776) (-0.159) (-0.092) (-0.187) (-0.732) (-1.022) (-1.039) (-2.033) (-0.071) (-0.0986) (-0.106) (-0.21) Observations 40,608 19,022 21,586 8,918 39,242 18,643 20,599 8,354 39,242 18,643 20,599 8,354

41

ดร. จารย ปนทอง ส าเรจการศกษาระดบปรญญาตรจาก Wellesley College สหรฐอเมรกา และปรญญาโทและปรญญาเอกจาก University of Oxford สหราชอาณาจกร ปจจบนเปนนกวจยอาวโส สถาบนวจยเศรษฐกจปวย องภากรณ โดยศกษาวจยเกยวกบหนภาคธรกจไทย พฤตกรรม การช าระเงนของภาคประชาชน มประสบการณท างานดานเศรษฐกจมหภาคและการประมาณการเศรษฐกจในสายนโยบายการเงน และมความสนใจดานเศรษฐศาสตรการพฒนาและ เศรษฐมตประยกต Email: [email protected]

คณะผเขยน

ธนภรณ จตตนนทน ส า เ ร จการศ กษาระดบปรญญาโทด าน เศรษฐศาสตร จาก University of Essex สหราชอาณาจกร ปจจบนด ารงต าแหนงผชวยผอ านวยการ สงกดสวนวเคราะหสนเทศธรกจและครวเรอน สายนโยบายการเงน โดยวเคราะหและตดตามภาวะเศรษฐกจภมภาคและเศรษฐกจฐานราก และมประสบการณการท างานดานกลยทธนโยบายการเงน

Email: [email protected]

ปภสสร แสวงสขสนต ส าเรจการศกษาระดบปรญญาตรและโทดานเศรษฐศาสตร จากมหาวทยาลยธรรมศาสตร ปจจบนเปนเศรษฐกรอาวโส สงกดสวนเศรษฐกจมหภาคและพยากรณ สายนโยบายการเงน และมประสบการณดานการพยากรณเศรษฐกจ การวเคราะหเชงลกและพฒนาเครองช ดานโครงสรางตลาดแรงงานเพอเสนอคณะกรรมการนโยบายการเงนส าหรบพจารณาใน การก าหนดนโยบายอตราดอกเบย


ณคนางค กลนาถศร ส าเรจการศกษาปรญญาโทดานเศรษฐศาสตร จาก University of Colorado Denver สหรฐอเมรกา ปจจบนเปนเศรษฐกร สงกดสวนเศรษฐกจตางประเทศ สายนโยบายการเงน โดยวเคราะหและตดตามภาวะเศรษฐกจของประเทศคคาไทย และมความสนใจดาน การเปลยนแปลงเชงโครงสรางของเศรษฐกจโลกและไทย


ของตลาดแรงงานไทย · 2020-01-16 · บทที่ 2:...

Documents