a 1 tarih dersföyü - liderplus.com.trliderplus.com.tr/yayin/ornekdokuman/tytayt/foy/tarih.pdf ·...

Ortaöğretim Alanı

TarihDers Föyü

1

SÖZ • EA • SAY | 01

Tarih ve Zaman

Tarih Bilimi

Tarih; geçmiş dönemlerdeki insanların; yaşayışlarını, birbiriyle olan ilişkilerini, kül-tür ve uygarlıklarını, siyasi, sosyal ve ekonomik yapılarını, savaşlarını, barışlarını yer ve zaman göstererek, neden-sonuç ilişkisi içinde inceleyen, elde ettiği bilgileri belgeler ışığında objektif olarak açıklayan bir bilim dalıdır.

Yukarıdaki tanımın genel çerçevesinin korunmasıyla beraber fikir insanları ve tarihçiler tarafından pek çok tanım yapılmıştır:

Herodotos:

Tarihi “Tanık olunan ve haber alınan şeylerin

anlatılması” olarak tanımlamıştır.

Fernand Braudel:

Tarih “Bütün tarihlerin toplamı geçmiş, hâl ve

gelecekteki meslekî kabiliyet ve bakış açıla-

rının bir araya gelmesi” olarak tanımlanır.

NOTTarihin pek çok tanımının olmasının temel nedeni tarihsel olay ve olgulara olan yaklaşımdır.

Tarihin tanımında şu öğeler ortak hâlde bulunurlar:

İnsan

Zaman

Yer

Olay

Olgu

1. Aşağıdakilerden hangisi tarihi, “tanık olunan ve haber alınan şeylerin anlatıl-ması” olarak tanımlamıştır?

A) Herodotos

B) Thukydides

C) Voltaire

D) Sokrates

E) Titus Livius

2. Tarihin tanımında ortak olarak bulu-nan unsurlar arasında aşağıdakiler-den hangisi yer almaz?

A) İnsan

B) Zaman

C) Yer

D) Olgu

E) Tez

Uygulayalım

1.A 2.E

Book 1.indb 1 04/09/18 16:08

2

Tarih Ders Föyü 01

UygulayalımTARİHİN KONUSUTarih zaman içinde yeryüzündeki insan faaliyetleri, farklı etkilerle meydana gelen değişimler ve insan eylemlerinin sonucunda ortaya çıkan eserlerdir. Ayrıca doğa olayları, sonuçları itibariyle insanları etkilediğinden tarihin konusu içerisinde yer alır.

NOTDeprem doğal bir olaydır. Sebepleri tarihçiyi ilgilendirmez. Ancak depremin in-sanlar üzerindeki çeşitli etkileri tarihin konusudur.

Tarihin meydana gelmesinde insan unsurunun rolü kesin olmakla birlikte, bunun önder vasfını haiz insanların mı, yoksa toplumların mı gerçekleştirildiği konusun-da görüş ayrılıkları vardır. Thomas Carlyle tarihin konusunun büyük işler başarmış adamlar olduğunu söylerken Bloch, tarihin konusunun teşkilatlanmış toplumlar olduğu iddiasında bulunur.

TARİHİN FAYDALARI Tarih bilimi insanlığın hangi ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel ortamlardan

geçerek bugüne ulaştığını öğrenmemizi sağlar. Millî birlik ve beraberlik anlayışının kuvvetlenmesini sağlar. Vatandaşlık ve sorumluluk duygusu geliştirir. Tarih uyguladığı yöntem itibariyle insanların araştırma ve kanıt bulma beceri-

sini artırır. Kaynaklarının eleştirel bir gözle sorgulanması bireylerin sorgulama becerilerini de geliştirir.

Devlet yöneticilerine devletin nasıl yönetileceği konusunda yardımcı olur. İnsanlara karşılaştıkları durumları tarihî olaylarla bağlantı kurarak mantıklı bir

sonuca varma yeteneği kazandırır. Olaylara daha geniş açıdan bakmayı öğ-retir.

İnsanların aralarındaki sorunları barış yoluyla çözümlemelerine yardımcı olur. Tarih öğretimi bugünkü uygarlığın nasıl meydana geldiğini öğretir. Geçmişte yaşayan insanların dünyaya nasıl baktıklarını anlamak insanlarda

tarihsel empati yeteneğinin gelişmesini sağlar. Uygarlıkların tüm toplumların katkısıyla oluştuğunu öğretir. İnsanların geçmişten ders alıp geleceğe yön vermelerini sağlar. Tarih, insanlara, vatan ve millet kavramları ile millî ve kültürel değerleri öğre-

tir.

TARİH BİLİMİNİN NİTELİĞİ Toplumsal yaşantının günceli bilme zorunluluğu ister istemez insanları geç-

mişi bilip tanımaya yöneltmektedir. Tarihi bu açıdan değerlendirmek gerekir. Tarihi bilim yapan en önemli öge kuşkusuz araştırma yöntemidir. Bu yöntem

kaynak, çağ bileşkeni üzerinde inşa edilebilir. Bu da kişiyi toplum-tarih bilinci-ne götürür.

İnsanlar toplumda yalnız başına değillerdir, bir sınıf, bir topluluk, bir ulus için-de yaşarlar. İnsanların değer yargıları bu toplum içinde şekillenir ya da yozla-şır. İşte tarih bu gelişim aşamasının bilimidir.

Toplumun bir parçası olan tarihçinin mutlak nesnel olması ve tarafsız olması beklenemez.

Tarih tezatlıdır. Çeşitli alanlardaki zıtlıkları birbiriyle ilintili olarak açıklayabilir.

Tarih toplumsal yaşantıyı birbirinden koparmadan araştırır, yorumlar.

1. Aşağıdakilerden hangisi tarihin fay-daları ile ilgili yanlış bir bilgidir?

A) Tarihsel empati yeteneğinin gelişme-sini sağlar.

B) Uygarlıkların ancak başka uygarlık-lardan bağımsız olursa ayakta kala-bileceklerini gösterir.

C) İnsanların geçmişten ders alıp, gele-ceğe yön vermelerini sağlar.

D) Vatandaşlık ve sorumluluk duygusu geliştirir.

E) Millî birlik ve beraberlik anlayışının kuvvetlenmesi sağlar.

2. Tarih bilimi ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

A) Tarih tezatlıdır.

B) Tarihçinin mutlak nesnel olması ge-rekir.

C) Tarihçinin tarafsız olması beklene-mez.

D) Tarihi bilim yapan en önemli öge araştırma yöntemidir.

E) Tarih toplumsal yapıyı birbirinden kopmadan araştırır.

1.B 2.B

Book 1.indb 2 04/09/18 16:08

3


Uygulayalım1. Eski yazıların okunmasını ve ince-

lenmesini sağlayarak tarihe yardımcı olan bilim dalı aşağıdakilerden hangi-sidir?

A) Antropoloji

B) Epigrafya

C) Paleografya

D) Heraldik

E) Nümizmatik

2. Kitabelerin, anıt taşlarının ve mezar-larının incelenmesini sağlayarak tarih bilimine yardımcı olan bilim dalı aşa-ğıdakilerden hangisidir?

A) Kronoloji

B) Nümizmatik

C) Filoloji

D) Epigrafya

E) Diplomatik

TARİH VE DİĞER BİLİM DALLARI

Bilim Dalları Açıklaması

ArkeolojiKazı bilimidir. Kazılar yaparak su ve yer altında kal-mış eserlerin ortaya çıkarılmasını, bulguların incelen-mesini sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

EtnografyaToplumların kültürlerinin, örf, adet, gelenek ve ya-şayışlarının incelenmesini sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Antropoloji (Irk Bilimi)

İnsanların ırklarının sınıflandırılmasında, ırkların ge-lişiminin ve kültürlerinin incelenmesinde araştırmalar yaparak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

CoğrafyaTarihî olayların meydana geldiği yerlerin iklimini, yer-yüzü şekillerini, ekonomik durumunun incelenmesini yaparak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

KimyaC14 metodu ile ele geçirilen eserlerin hangi döneme ait olduğunun saptanmasını sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Paleografya (Yazı Bilimi)

Eski yazıların okunmasını ve incelenmesini sağlaya-rak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Epigrafya (Kitabeler Bilimi)

Kitabelerin, anıt taşlarının ve mezarların incelenmesi-ni sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Filoloji (Dil Bilimi)

Toplumların dillerinin incelenmesini, diller arasındaki akrabalık bağlarının incelenmesini, sözcük alışve-rişlerinin incelenmesini sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Nümizmatik (Para Bilimi)

Eski paraların incelenmesini sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Kronoloji (Zaman Bilimi)

Olayların zamana göre kıyaslanmasının yapılarak incelenmesini sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Sosyoloji (Toplum Bilimi)

Toplumların incelenmesini, toplumsal olayların bağlı olduğu genel kuralların incelenmesini, toplumların oluşturdukları kurum ve kuruluşların insan ve toplum yaşamına etkilerinin incelenmesini sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Diplomatik (Siyasi Belgeler)

Devletlerin iç ve dış yazışmalarında kullandıkları belgelerin şekil ve içerik bakımından incelenmesini sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Sigilografya (Mühür Bilimi)

Devlet, kurum ve kuruluşların mühürlerinin incelen-mesini sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Heraldik (Arma Bilimi)

Devlet, kurum ve kuruluşların armalarının incelenme-sini sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Sanat Tarihi

Arkeolojik metotları kullanarak ortaya çıkarılan eserlerin incelenmesi sonucunda toplumun bakış açısını belirlemeye çalışarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Toponomi (Yer Adları Bilimi)

Yer adlarının incelenmesini sağlayarak tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

1.C 2.D

Book 1.indb 3 04/09/18 16:08

4


Uygulayalım1. I. Miladi takvim

II. Hicri takvim

III. Rumî takvim Yukarıdakilerden hangileri Türklerin

kullandığı takvimler arasında yer alır?

A) Yalnız I

B) I ve II

C) I ve III

D) II ve III

E) I, II ve III

2. Aşağıdakilerden hangisi 12 Hayvanlı Türk takvimini kullanmamıştır?

A) Karahanlılar

B) Çinliler

C) Tibetliler

D) Göktürkler

E) Uygurlar

ZAMANIN ÖLÇÜLMESİİnsanlığın zaman ve mekân kavramlarını anlamasıyla ortaya çıkan zamanı ölçme düşüncesinin ilk çağlardan günümüze kadar belirlediği temel standart birimler; gün, ay ve yıldır. İnsanlar, günlük yaşamlarını kolaylaştırmak gayesiyle zamanı bölümlere ayırmıştır. Geçmişten günümüze yaşamını zamanın ölçüsüne göre dü-zenleyen insanoğlu, zamanı parçalara ayırma işini bir çırpıda yapmış değildir. Bu parçalardan her birinin benimsenişi, kullanılışı, adlandırılışı, sürelerinin saptanışı uzun sürmüş ve toplumlara göre değişiklik göstermiştir.Bazı toplumlar takvimlerini “ay yılı” esasına göre oluşturmuştur. Ay yılı, Ay’ın Dün-ya etrafındaki dönüşünü esas alır ve on iki tur dönüşü bir yıla denk gelir. Bu süre 354 gündür.Bazı toplumlar ise takvimlerini “güneş yılı” esasına göre oluşturmuştur. Güneş yılı, Dünya’nın Güneş etrafındaki bir tur dönüşünü esas alır. Bu süre 365 gün 6 saattir.Türkler de tarih boyunca yaşadıkları coğrafyaya göre kültürel, ekonomik ve dinî etkileşimlerin ürünü olarak çeşitli takvimler kullanmışlardır. Tarih boyunca Türkler; 12 Hayvanlı Türk takvimini, Hicri takvimi, Celâli takvimi, Rumi takvim ve Miladi takvimi kullanmıştır.

Türklerin Kullandığı Takvimler1. 12 Hayvanlı Türk Takvimi

On İki Hayvanlı Türk takvimi, Türklerin Müslüman olmadan önce kullandıkları bir takvimdir.

Bu takvim, İslami dönemlerde de birçok Türk ülkesi, bir ara Çinliler ve Tibetli-ler tarafından kullanılmıştır.

Türk icadı olan bu takvimde, güneş esas alınmıştı. 12 yıllık süreli bir devirden ibaret olan bu takvimde, yıllar sayı ile değil hayvan

adlarıyla anılıyordu. Hangi tarihten itibaren kullanıldığı bilinmemekle birlikte bu takvim Kök Türkler

ve Uygurlar tarafından kullanılmıştır.

NOT

Bu takvimdeki on iki hayvanın adı sırasıyla şöyleydi: 1. Sıçgan (sıçan), 2. Ud (sığır), 3. Bars (pars), 4. Tavışgan (tavşan), 5. Lu (ejder), 6. Yılan, 7. Yand (at), 8. Koy (koyun), 9. Biçin (maymun), 10 Tağuk (tavuk), 11. İt (köpek), 12. Tonguz (domuz).

2. Hicri Takvim

Hicri takvim, Türklerin İslamiyet'i kabul etmelerinden sonra kullanmaya başla-dığı takvimdir.

Hicri takvimde ay yılı esas alınmıştır.

1 yıl 354 gün olarak hesap edilmiştir.

Bu takvim Kameri (Ay) Takvimi olarak da bilinmektedir.

Hz. Muhammed (S.A.V)'in Mekke'den Medine'ye göç ettiği 622 yılı Hicri tak-vimde başlangıç olarak kabul edilmiştir.

Hz. Ömer döneminde oluşturulan Hicri takvim ülkemizde 1 Ocak 1926 tari-hine kadar kullanılmış olup, günümüzde dini ay ve günlerin belirlenmesinde hâlen kullanılmaktadır.

1.E 2.A

Book 1.indb 4 04/09/18 16:08

5


Uygulayalım1. Aşağıdaki takvimlerden hangisi Hz.

Ömer döneminde oluşturulmuştur?

A) Miladi takvim

B) Rumi takvim

C) Hicri takvim

D) Celali takvim

E) 12 Hayvanlı Türk takvimi

2. I. Celali takvim

II. Rumi takvim

III. Hicri takvim

Yukarıdaki takvimlerden hangilerinde ay yılı esas alınmamıştır?

A) I ve II

B) II ve III

C) Yalnız II

D) I, II ve III

E) Yalnız III

3. Celalî Takvim

Celali takvim, Büyük Selçuklular döneminde Sultan Melik Şah tarafından ha-zırlatılmış ve kullanılmıştır.

Celali takvimde güneş yılı esas alınmıştır.

1 yıl 365 gün ve 6 saat olarak hesap edilmiştir.

Hicri 471/Miladi 1079 yılı Ramazan’ının 10. gününe rastlayan Nevruz (21 Mart), bu takvim sistemine göre hem yılbaşı hem de yeni bir tarihi başlangıç olarak kabul edilmiştir.

Celali takvimi Türkler haricinde Babür Devleti de kullanmıştır.

Hindistan’da Takvim-i İlâhi adıyla da anılan bu takvim, Babür İmparatorlu-ğu’nun yıkılışından sonra kullanılmamıştır.

4. Rumi Takvim

Rumi takvim, Osmanlı Devleti'nin vergi işlerinde aksaklık olmaması maksadı ile 1839 yılından itibaren Hicri takvime ilave olarak kullanılmaya başlamıştır.

Rumi takvimde güneş yılı esas alınmıştır.


5. Miladî Takvim

Miladî takvim ülkemizde 1 Ocak 1926 tarihinden itibaren kullanılmaya başla-mıştır.

Miladî takvimde güneş yılı esas alınmıştır.


Miladî takvim Gregoryen takvimi olarak da bilinmektedir.

Başlangıç olarak Hz. İsa'nın doğumu, 1 Ocak tarihi kabul edilmiştir.

Miladî takvim ilk olarak Mısırlılar tarafından şekillendirilmişse de Romalılar ve Papa XIII. Gregorious tarafından geliştirilmiştir.

HİCRİ TAKVİM İLE MİLADİ TAKVİM ARASINDAKİ FARKLAR

Ay yılı esasına dayanır.354 gün sürmektedir.Hicreti başlangıç kabul etmektedir. (622)Dini günler bu takvime göre belirlenir.

HicriTakvim

Güneş yılı esasına dayanır. 365 gün 6 saat sürmektedir.Hz. İsa'nın doğumunu başlangıç kabul eder.1 Ocak 1926 tarihinde kullanılmaya başlanmıştır.

MiladiTakvim

1.C 2.A

Book 1.indb 5 04/09/18 16:08

6


Uygulayalım1. Aşağıdakilerden hangisi Hicri takvim

ve Miladi takvim arasındaki farklarla ilgili yanlış bir bilgidir?

A) Hicri takvim ay yılı esasına dayanır.

B) Miladi takvim Hz. İsa’nın doğumunu başlangıç alır.

C) Dini günler Hicri takvime göre belirle-nir.

D) Miladi takvim 1925’da kullanılmaya başlanmıştır.

E) Hicri takvim 365 gün sürmektedir.

2. Yüzyıl hesaplamalarında MÖ ve MS ayrımında aşağıdakilerden hangisi te-mel alınmıştır?

A) Dini bayramlar

B) Yazının icadı

C) Hz. İsa’nın doğumu

D) Kavimler göçü

E) Ateşin bulunması

NOT

Hicri takvim ile Miladi takvim arasında on bir günlük bir fark bulunmaktadır. Bu da dini olarak ibadetlerin ve dini günlerin, Miladi takvimde farklı zaman ve mevsimlerde yapılmasına neden olmaktadır.

YÜZYIL HESAPLAMALARIYüzyılların sınıflandırılmasında Milat kavramı dikkate alınır. Hz. İsa’nın doğumun-dan önceki yıllara MÖ (milattan önce), sonrasına da MS (milattan sonra) denir. Yüzyıl kavramı teorik olarak “00” ile biten bir yılda başlar ve “yüzyıllık dönem” anlamında kullanılır. Bu kavram XVI. yüzyılda ortaya çıkmıştır.

MÖ

99 I. Yüzyıl = I. Asır 0

99 I. Yarıyıl 50 49 II. Yarıyıl 0

99-75I. Çeyrek

74-50II. Çeyrek

49-25III. Çeyrek

24-0IV. Çeyrek

MS

0 I. Yüzyıl = I. Asır 99

0 I. Yarıyıl 49 50 II. Yarıyıl 99

0-24I. Çeyrek

25-49II. Çeyrek

50-74III. Çeyrek

75-99IV. Çeyrek

1.E 2.C

Book 1.indb 6 04/09/18 16:08

1Neler Öğrendik?

7

1. Aşağıdakilerden hangisi tarihe yardımcı bilim dalla-rından biri değildir?

A) Arkeoloji

B) Filoloji

C) Fizyoloji

D) Kronoloji

E) Ekoloji

2. Sanayi Devrimi’ni araştıran bir tarihçi İngiliz toplum ya-pısını iyi bilmelidir.

Bunun için bu tarihçi öncelikle aşağıdaki bilimlerin hangisinden yararlanır?

A) Filoloji

B) Antropoloji

C) Sosyoloji

D) Kronoloji

E) Psikoloji

3. Aşağıdakilerden hangisi Türklerin kullandığı tak-vimlerden biri değildir?

A) On iki hayvanlı Türk takvimi

B) Hicri takvim

C) Rumi takvim

D) Miladi takvim

E) Julyen takvimi

4. Celali takvim aşağıdakilerden hangisi tarafından hazırlanmıştır?

A) Ömer Hayyam

B) Kaşgarlı Mahmud

C) Ahmet Yesevi

D) Yusuf Has Hacib

E) Sultan Melik Şah

5. Takvimin gelişimi ile ilgili olarak aşağıdaki ifadeler-den hangisi yanlıştır?

A) Takvimin kullanılmasında Sümerler ve Mısırlılar öncü olmuşlardır.

B) Sümerler ilk ay takvimini yapmışlardır.

C) Eski Mısırlılar güneşi esas alarak bir yılı 365 gün 6 saat kabul etmişlerdir.

D) Miladi takvimi Sümerler geliştirmiştir.

E) Miladi takvimde Hz. İsa’nın doğum yılı başlangıç kabul edilir.

Book 1.indb 7 04/09/18 16:08

Cevaplar

Neler Öğrendik?

8

1. C 2. C 3. E 4. A 5. D 6. D 7. C 8. C 9. A 10. D

6. Aşağıdaki takvimlerden hangisi güneş yılını esas almamıştır?

A) Celali takvim

B) Miladi takvim

C) On İki Hayvanlı Türk takvimi

D) Hicri takvim

E) Rumi takvim

7. Eski bir yerleşim yerinde yapılan kazılarda madenî pa-ralar ve yazılı belgeler bulunmuştur.

Bu kazıda elde edilen malzemeler aşağıdaki bilim-lerden hangileri ile incelenebilir?

A) Epigrafi – Paleografi

B) Etnografya – Antropoloji

C) Nümizmatik – Paleografi

D) Diplomatik – Heraldik

E) Arkeoloji – Antropoloji

8. Bir olayın tarihin konusu olması için aşağıdaki özel-liklerden hangisine sahip olması gerekli değildir?

A) Zamana bağlı olarak meydana gelmesi

B) İnsan faaliyetlerinin sonucu olması

C) Doğal olması

D) Tarihçilerin onu konu edinmesi

E) Bir mekâna bağlı olarak meydana gelmiş olması

9. Soyağacı ya da şecere bilimi olarak da bilinen bilim aşağıdakilerden hangisidir?

A) Geneoloji

B) Onomastik

C) Heraldik

D) Sigilografi

E) Metroloji

10. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah adına hazırlanan takvim aşağıdakilerden hangisidir?

A) Rumi takvim

B) Hicri takvim

C) On İki Hayvanlı Türk Takvimi

D) Celali takvim

E) Miladi takvim

Book 1.indb 8 04/09/18 16:08


TarihDers Föyü

9


İnsanlığın İlk Dönemleri

Tarih Öncesi DönemlerTarih yazılı belgelerin bulunuşundan bu yana geçen süreyi konu edinir. Yazılı belgelerin bulunmadığı zaman ise “tarih öncesi” (prehistoire) olarak adlandırılır. Tarih öncesi dönemlerin hemen tarihe yakın kesimi ise protohistoiredir. Tarih yazılı dönemleri konu edinmesine karşın yazılı dönemlere birden bire gelinmediğinden yazısız dönemlerle ilgili genel bilgileri bilme gereği açıktır. Yazısız dönemlerden bir kültür aşaması, yazılı dönemlerden de uygarlık aşaması nitelendirilmesi yapılabilir.Tarih öncesi dönemler taş, bakır, tunç ve demir olarak ayrılır. Yazıya ise Tunç dönemiyle girilir.

Tarih Öncesi Dönemler

Taş Devri Maden Devri

Paleolitik (Eski Taş Çağı): Zamanımızdan yaklaşık 2 milyon ile 15 bin yıl öncesi arasındaki süreci kapsayan bu çağ prehistorik dönemlerin en uzunudur. El baltasının kullanımı ve ateşin keşfe-dilmesi en önemli adımlardandır. İnsanlar avcılık ve toplayıcılık yaparak zor yaşam şartlarına meydan okuyorlardı. Hiçbir zaman bir yerde fazla kalmayıp durmadan yer değiştiriyorlardı. Bu gö-çebeliğin nedeni ise iklim şartlarına bağlı yiyecek kaynaklarının peşine düşmek zorunda olmalarıydı.

Kalkolitik Çağ: Kalkolitik Çağ’da tarımla ve hayvancılıkla uğraşan köyler kentlere dönüşmüştür. İnsanlar aletlerinin yanında bakırı eritmişlerdir. Üretim fazlalarını satıp ticaret yaparak güçlenmiş ve örgütlenmişlerdir. Üretilen malları kayıt altına almak için yazı sistemini geliştirmişlerdir.Anadolu’da Kalkolitik Çağ MÖ 5500 – 3500 arasında yer alır. Bakırın ilk kez ergitme yöntemiyle elde edilerek taşın yanı sıra alet yapımında da kullanılması bu çağın Kalkolitik (Bakırtaş) olarak adlandırılmasına yol açmıştır.

Mezolitik Çağ: Mezolitik Çağ'da insanlar yaşamlarını avcılık ve toplayıcılıkla sürdürmüşlerdir. İlk kez bu çağda yaptıkları mikrolit denilen aletler önceki çağlarda yapılan aletlerden oldukça farklıdır. Sürekli açık hava yerleşmeleri kurmamışlarsa da derin mağaraları terk edip kaya oyuk ve sığınaklarına yerleşmişlerdir.

Tunç Çağı: Tarih öncesi uygarlığının gelişme sürecinde Kalkolitik Çağ'dan sonraki ve Demir Çağı'ndan önceki aşamadır. Bu aşamaya topluluklar değişik zamanlarda geçmişlerdir. Bunun nedeni silah, alet, takı gibi şeylerin yapımında kullanılan bir bakır alaşımı olan tuncun değişik bölgelerde farklı zamanlarda elde edilmesidir.

Neolitik Çağ: Neolitik Çağ’ın insanı tarım yapıp, hayvan ev-cilleştirip takas sistemi ile ilk ticaret girişimlerini gerçekleştirir. Dünya uygarlığının temeli olan insanlık tarihinde bir devrim sayılabilecek gelişmeler hep bu dönemde gerçekleşmiştir.

Demir Çağı: Araç ve silah yapımında tunç yerine büyük öl-çüde demirin kullanıldığı bu çağı belirleyen tarihler coğrafi konuma bağlı olarak değişiklik gösterir.

Tarih Öncesinde Hayat Tarzı ve Geçim Kaynakları

Yazının icadından önceki dönemde insanın hayat tarzı avcılık ve besin toplayıcılığı şeklinde başlamıştır. Hayat tarzına bağlı olarak beslenme biçimi gelişen insanoğlu, besin kaynakları bulabilmek için yer değiştirmek zorunda kalmıştır.

İnsanoğlu, kendiliğinden yetişen yabani buğday, arpa, çavdar gibi tahılları toplayarak kullanmıştır. Daha sonraki süreçte in-sanlar bu yabani tahılları ıslah ederek kendi kontrolünde planlı bir tarımsal faaliyete başlamıştır.

Tarıma geçişle birlikte keçi, koyun, sığır, domuz, at ve köpek gibi hayvanlar evcilleştirilmiş ve günümüzdeki köy yaşamına benzer yaşam biçimleri oluşturulmuştur.

Yerleşik yaşam ve tarımsal üretim sonucunda daha kolay beslenme yollarının öğrenilmesi, nüfus artışına yol açmıştır. İnsa-noğlunun, verimi yüksek tahılları seçmesi ve tahılların sulak bölgelerde ekilebileceğini anlaması, insanlık tarihinde ilk defa tarımsal üretime dayanan bir ekonominin oluşumunu sağlamıştır.

Book 1.indb 9 04/09/18 16:08

10


Anadolu’daki birçok yerleşim bölgesinde yapılan kazı çalışmaları sonucunda MÖ 9. binlerden itibaren üreticiliğin başladığı görülmektedir. Çayönü Höyüğü(Diyarbakır) ve Cafer Höyük (Malatya) yerleşkelerinde dünyanın en eski buğday türlerinden birisi olan “Emmer evcil buğdayı”nın bulunması buna örnektir.

Tarım ürünleri ve hayvanlardan elde edilen liflerle giyinen ilk insanlar, kullandığı araç-gereçlerini çakmaktaşından yapmıştır. Başlangıçta iri ve kaba olarak yontulan taşlar, devam eden süreçte usta bir işçilikle daha kullanılışlı araç-gereçlere yerini bırakmıştır. Araç-gereçlerin yapımında zamanla obsidyen ve kemikler de kullanılmaya başlanmıştır.

Tahılların beslenmede kullanılması, yemek hazırlama işlemini gerektirmiş ve bunun için de uygun araç-gereçler üretilmiştir. Tahılları kabuğundan ayırmak için kullanılan öğütme taşları, havanlar ve dibekler bunun ilk örnekleridir.

Sözlü KültürYazının icadından önce insanlar, toplumsal hafızalarını sözlü olarak kuşaktan kuşağa aktarmış ve bu yolla korumuştur. Eski Yu-nan’da mit ve efsane anlatıcıları, Türklerde ozan ve âşık, Afrika’da topluluğun en yaşlıları bu aktarım görevini üstlenmiştir.

Sözlü kültürün en önemli ögeleri arasında mitolojiler, efsaneler, destanlar, menkıbeler yer alır.

Mitoloji: Mitoloji kelime anlamı olarak bir halk kültürüne ait olan kahramanlar, dini bir inanış, insanın var oluşuna tanıklık eden yazılı veya sözlü olarak nesilden nesile aktarılan efsanelerin ve bu efsaneleri yorumlayan çalışmaların tamamıdır. MÖ 3200’lü yıllarda Sümerler tarafından icat edilen çivi yazısının ortaya çıkması üzerine Mitoloji efsaneleri artık yavaş yavaş kendilerini yazıtlar arasında bulmaya başlamıştır.

Efsane: Çok eski çağlardan beri söylenegelen, kaynağı ve ilk söyleyeni belli olmadığı hâlde yüzyıllar boyunca halkın benim-seyerek sonraki kuşaklara aktardığı; genellikle olağanüstü olayları, kişileri ve konuları işleyen kurmaca –yani hayal ürünü olan– öykülere “efsane” denilmektedir.

Menkıbe: Din uluları, veli, ermiş, evliya kabul edilen kişilerle çeşitli alanlarda kendini göstermiş kişilerin hayatlarında oluştu-ğuna inanılan olağanüstü olayları anlatan anlatılara menkıbe veya menakıpname adı verilir. Menkıbeler, menkıbede konusu edilen kişinin güzel işlerini, sözlerini, mucizevî hâllerini veya hayatını hikâye ve hâtıra imiş gibi nakleden anlatılardır.

Destan: Destanlar henüz aklın ve bilimin toplum hayatına tam anlamıyla hâkim olmadığı ilk çağlarda ortaya çıkmış sözlü edebiyat ürünleridir. Destanlar ve destansı öyküler, ilk çağlardan beri, dünyanın her yerinde, gelenekleri sonraki kuşaklara aktarmak için kolektif olarak yaratılmış edebî biçimlerdir.

Sözlü kültürün genel özellikleri

Ağızdan ağıza aktarılır.

Ait olduğu toplumun bireyleri arasında birleştirici bir özelliğe sahiptir.

Zamanla değişebilir, çeşitlenebilir.

Toplumsal belleğe dayanır.

Söyleyeni belli değildir. Anonimdir.

Tarih Öncesi Dönemlerde Başlıca Yerleşim Yerleri

İnsanlar ilk yerleşim yerleri olarak genellikle büyük nehirlerin çevresini tercih etmişlerdir.

Anadolu’da Kurulan Başlıca Yerleşim Yerleri

GöbeklitepeŞanlıurfa'nın 15 kilometre güneydoğusunda bulunan Göbeklitepe'nin tarihi MÖ 10. yüzyıla dayanır. Etrafında herhangi bir yerle-şim olmayan Göbeklitepe, ibadet yeridir. Göbeklitepe, şu ana kadar keşfedilen tarihinin en eski insan eli ile inşa edilmiş tapınağı olarak kabul edilir. Tapınağın içinde T biçimli sütunlarda birçok figür yer almaktadır. Bu sütunlarda yer alan aslan figürleri, Anado-lu'da MÖ 10. yüzyılda aslanların bölgede yaşadığını belgelemektedir. Sütunlarda insan figüründen çok hayvan figürleri vardır. Bazı sütunların boyları 3 metreye ulaşmaktadır. Tapınakta yer alan çizimler çok basittir.

Book 1.indb 10 04/09/18 16:08

11


Dini bir merkez olan Göbeklitepe'de, dikdörtgen şekilde iki büyük tapınak mevcuttur. Tapınakların yanında yer alan çukurlara, büyük bir olasılıkla ibadet etmeye gelenler içlerine adaklarını bırakıyorlardı.1964'te keşfedilen Göbeklitepe, yerleşik hayata henüz geçmemiş avcı - toplayıcı insan topluluklarını bir araya getiren tarihin ilk dini yapısıdır.

ÇayönüDiyarbakır'ın kuzeyinde, Ergani ovasında bulunan Çayönü 1963 yılında keşfedilmiştir. İlk kazılar Dr. Halet Çambel ve Prof Dr. Robert J. Braidwood tarafından başlatılmıştır.Çayönü kazılarında günümüze kadar gelen taş temelli kerpiç binaların ilk örneklerine rastlanmıştır. Yerleşmenin ilk dönemlerinde daha çok domuz, geyik, yabani koyun ve keçi avlanmış olmasına rağmen Çayönü kazılarında MÖ 8500 yıllarından kalma buğ-day ve baklagillere rastlanmıştır. Bölgenin en önemli özelliği avcı - toplayıcı toplulukların yerleşik hayata geçişinin yaşandığı yer olmasıdır.Çayönü'nde çok sayıda küçük alet ve eser bulunmuştur. En sık av hayvanlarının kemiklerinden iğneler, saplar, oraklar çengeller ve boncuk, halka, düğme, basit kaplar ortaya çıkarılmıştır.

ÇatalhöyükÇatalhöyük, Konya'nın Çumra ilçesi sınırlarında olup, ilçenin 10 km doğusunda yer almaktadır. Çatalhöyük 1958 yılında James Mellaart tarafından keşfedilmiş ve ilk kazılar 1961-1963 yılları arasında yapılmıştır. Çatalhöyük insanlık tarihinin ilk yerleşim yeri olarak kabul edilmektedir. Yapılan kazılarda toplam 13 yapı katı ortaya çıkarılmıştır.Şehri sınırlayan veya koruyan herhangi bir duvar bulunmamıştır. Yerleşim yerindeki binalarda malzeme olarak, kerpiç, ağaç ve ka-mış kullanılmıştır. Binalar arasında herhangi bir sokak bulunmaz. Evlere ve diğer binalara giriş çıkışlar damlardan gerçekleştirilir. Evlerde herhangi bir pencere de bulunmamıştır. Evler bitişik şekilde bir yerleşim oluşturmuştur.

İlk Çağ'da Önemli Medeniyet Havzaları

Çin MedeniyetiÇin’de ilk devlet Şang (Yin) hanedanı tarafından (MÖ 1766-1122) Hoang-Ho ırmağının suladığı vadide kurulmuştur. Bu dönemde başlıca üreticiler köylülerdi. Tarım çalışmaları için gerekli ilk astronomik gözlemler bu devirde yapılmıştır. Yine ilk hiyeroglif Çin yazısı da bu devirde ortaya çıkmıştır.

Hint MedeniyetiMısır ve Mezopotamya’ya göre Hindistan’ın doğal koşulları çok karmaşık olmuştur. Bundan dolayı varlığını günümüzde de sür-düren etnik, dil, inanç farklılığı muazzam düzeydedir. Hindistan’da ilk uygarlıklar iki ırmağın yakalarında ortaya çıkmıştır. Bunlar Ganj ile İndus nehirleridir.

İran Medeniyetiİran’ın eski tarihini Medler ve Persler oluşturmuştur. MÖ 7. yüzyılın ortalarında Keyeksar Dönemi'nde bağımsız olan Medlere MÖ 550 yılında Persler son vermişlerdir. İndus Irmağı’ndan Makedonya’ya kadar olan coğrafyada büyük bir imparatorluk kurmayı başaran Perslere ise Makedonya Kralı İskender son vermiştir.Persler monarşi yönetimi benimsemişlerdir. Pers imparatorunun yetkileri sınırsız olup istekleri kanun niteliği taşımıştır.

Mezopotamya MedeniyetleriMezopotamya, Dicle ile Fırat nehirleri arasında kalan bölgedir. İklimin elverişli olması, ırmaklarından sulamada yararlanılması, topraklarının verimli olması ve göç yolları üzerinde bulunması nedeniyle çok sayıda uygarlığa beşiklik yapmıştır. Mezopotamya Uygarlıkları Sümerlerin meydana getirdiği yüksek temeller üzerine kurulmuştur. Daha sonra Akadlar, Babilliler, Asurlar ve Elamlar bu kültürü devam ettirmişlerdir.

Mısır MedeniyetiKuzey Afrika’da Nil Nehri ve etrafında kurulmuş olan bir medeniyettir. Etrafının çöl ve denizlerle kaplı olması, diğer medeniyetlerle etkileşiminin daha az olmasına sebep olmuştur. Bu yüzden Mısır Medeniyeti “kendi özgü” bir medeniyettir. Önceleri Nom adı verilen şehir devletleri varken, MÖ IV. binde Kral Menes’ten itibaren merkezi krallık hâline gelmiştir. Kral Menes’le firavunlar devri başlamıştır. Mısır krallarına “Firavun” denirdi. Firavunlar dini ve siyasi otoriteyi kendilerinde toplamışlardı. Kendilerini Tanrı olarak ilan etmişlerdi.

Book 1.indb 11 04/09/18 16:08

12


Doğu Akdeniz Medeniyetleri1. Fenikeliler:

MÖ 2000 yılında Lübnan Dağları ile Akdeniz arasındaki dar kıyı bölgede yaşamışlardır. Yaşadıkları bölge tarıma ve hayvancılığa elverişli olmadığından coğrafi konumları gereği denizciliğe yönelmişlerdir. Tarihin ilk denizci milleti olan Fenikeliler, kolonicilik hareketinde ilk deniz kolonilerini oluşturmuşlar, Akdeniz'in her tarafında

koloniler kurmuşlardır. Doğu ve Akdeniz uygarlıklarını Ege havzasına taşıyarak tanıtmışlardır. Şehircilik ve şehir kültürünü geliştirmişlerdir. Mısır yazısını alfabe hâline getirmişlerdir.

2. İbraniler: Fırat nehri ile Sina Yarımadası arasında göçebe bir yaşam sürmüşlerdir. Tarihte tek tanrılı din inancı ilk kez İbranilerde görülür. İbrani dininin en önemli özelliği milli din anlayışının egemen olmasıdır. Yani Yahudiler bu dinin sadece kendilerine gönderilmiş

olduğuna inanmışlar ve yayma ihtiyacı duymamışlardır. Tarihlerine, dinlerine ve kültürlerine bağlılık bu toplumun günümüze kadar gelmesini sağlamıştır.

Ege ve Yunan MedeniyetleriYunanistan, Makedonya, Trakya, Batı Anadolu, Ege Adalarında ve Girit Adasında yaşayan toplulukların meydana getirdiği mede-niyettir. Ege ve Yunan uygarlığı, Girit, Miken ve Yunan olmak üzere üç dönemde ele alınmaktadır.1. Girit: Ege Bölgesi’nde en eski uygarlık Girit’te kurulmuştur. Tarım, hayvancılık ve ticaret gelişmiştir. Girit’te mezarlarda altın

ve gümüş eserler, fildişi mühürler, taş ve bakırdan yapılmış türlü aletler bulunmuştur. Bu durum ölümden sonraki hayata ina-nıldığının göstergesidir.

2. Miken (Aka): Dini yönden Giritlilerden etkilenmişler ve ölüleri eşyaları ile gömmüşlerdir. Boğazların hâkimiyeti için Truvalılarla savaşmışlardır. Bu savaş Homeros’un İlyada Destanı’na konu olmuştur. Dorlar tarafından yıkılmışlardır.

3. Yunan: Yunanistan’ın küçük ve dağlık olması, tarım faaliyetleri için toprağın elverişsiz olması gibi nedenler Yunanlıları koloni faaliyetlerine yöneltmiştir. Çok tanrılı bir inanışa sahip olan Yunanlılar, tanrılarını insan şeklinde düşünmüşlerdir. Bu düşünce onları, tanrıların heykellerini yapmaya yöneltmiştir. Böylelikle Eski Yunanlılarda heykel sanatı, resim ve mimari gelişmiştir. Yunan uygarlığı tarih, tıp, aritmetik, geometri, astronomi ve felsefe alanlarında gelişmiştir.

İlk Çağ'ın Tüccar Toplulukları

Fenikeliler: MÖ XII. yüzyılda siyasi bir güç olarak ortaya çıkmış ve MÖ II. yüzyıla kadar varlığını sürdürmüştür. Doğu Akdeniz sahil şeridinde genel olarak denizcilik ve deniz ticareti ile uğraşmışlardır.Bu denizci kavim, gemilerin inşası amacıyla gerekli keresteleri temin etmek için gelişmiş bir ormancılık faaliyeti de yürütmüştür. Doğu Akdeniz’de çok iyi bir ticaret filosu kurmuş olan Fenikeliler, Batı Akdeniz’de de ticaret kolonileri kurmayı başarmıştır. Za-manla Mısır, Kıbrıs, Girit ve Rodos dışında Sicilya, Sardunya ve İspanya’ya kadar uzanan birçok yerde ticaret kolonileri kuran Fenikeliler, bu sayede dünya deniz ticaretini kontrol etmeyi başarmıştır.Asurlar: MÖ II. binin başlarından MÖ 612 yılına, son başkenti Ninova’nın yıkılışına kadar varlığını sürdürmüştür. Mezopotam-ya’nın doğal kaynaklardan yoksun olması Asurların politikalarında ticareti ön plana çıkarmıştır. Asurlu tüccarlar, başta Kaniş (Kül-tepe) olmak üzere Anadolu’nun pek çok yerinde alışveriş merkezleri kurmuştur. Asurların iki yüzyıl kadar Anadolu’da sürdürdükleri ticari faaliyetler, Koloni Devri (MÖ 1950-1750) olarak isimlendirilmiştir. Hâkimiyet alanlarını zamanla Doğu Anadolu, Güney Doğu Anadolu, Suriye, Filistin ve Mısır’a kadar genişletmişlerdir.Soğdlar: V. yüzyılın ortasında Eftalitlerin (Ak Hunlar) ve 558 yılında Kök Türklerin hâkimiyetine giren Soğd bölgesi, özellikle Kök Türk zamanında Orta Asya’nın ekonomik, siyasi ve kültürel merkezi olmuştur. Soğdlu tüccarlar Kök Türk koruması altındaki Çin’den İtalya’ya kadar uzanan İpek Yolu üzerindeki ticareti kontrol etmiştir. İslam öncesinde olduğu gibi İslami dönemde de Soğd-lar, İpek Yolu üzerinde etkin rol oynamayı sürdürmüştür.Lidyalılar: MÖ VII. yüzyılda Gediz ve Küçük Menderes vadileri merkez olmak üzere Kral Giges zamanında bağımsız bir devlet hâline gelmiştir. Lidyalılar, tarihte zengin maden yatakları ve verimli toprakları ile öne çıkmış bir uygarlıktır. Madencilik, tarım ve hayvancılığın yanında başkenti Sard; altın madeni ve kuyumculuk sanatı ile tanınmıştır. Lidyalıların, insanlık tarihinde ilk kez madenî parayı (sikke), ücretli askerlerinin maaşlarını ödemek için icat ettikleri tahmin edilmektedir. Lidyalılar, bu icatla dünya tica-retinde yeni bir atılımı başlatmıştır. Aristoteles’in deyimiyle değiş tokuşun zorunlu gerekliliğinden para ortaya çıkınca bir başka tarz kazanç becerisi olan ticaret işi oluşmuştur.

Book 1.indb 12 04/09/18 16:08

13


Kabileden Devlete

Tarımın ortaya çıkışı toplumların siyasi organizasyonlarında değişime yol açmıştır. İlk tarım toplumlarında ekonomik ve sosyal organizasyonun temel birimi 10-50 aileden oluşan topluluklardı. Avcı ve toplayıcı topluluklara göre hayat standartları biraz daha iyileşen bu yerleşimler, zamanla büyüyerek kabile konfederasyonlarını oluşturmuşlardır. Kabile, aynı atadan gelen ve birbirine kan bağıyla bağlı bulunan büyük insan topluluğuna verilen isimdir.Coğrafya veya iklimin hayat tarzlarını şekillendirmesiyle köyler ve kabile konfederasyonları zamanla şehir devletlerini oluşturmuş-tur. İlk Çağ medeniyet alanlarına bakıldığında Mısır’da “nom”, Sümerlerde “site”, İyon ve Dorlarda “polis” adı verilen şehir devletleri kurulmuştur.İlk Çağ’da Fenike, İyon, Asur gibi medeniyetlerde kolonicilik faaliyetleri görülmüştür. Ülkeleri dışında ele geçirilen toprakları kendi-lerine bağlayarak bazen de kendi vatandaşlarını o bölgeye yerleştirerek genellikle ticari faaliyetlerde kullanmak amacıyla oluştu-rulan idarelere koloni denir. Bu kolonilerin devletin idaresinde aktif olarak kullanılmasına da kolonicilik denir.Antik medeniyetlerdeki kabileler veya şehir devletlerinin başlarında kral veya feodal yöneticiler vardı. Bu yöneticiler merkezdeki büyük krala bağlıydı. Büyük kral güçlü ve dirayetli bir kişiyse merkezî bir devlet yapısı oluşur, güçsüzse kabileler merkezden ba-ğımsız hareket edebilirdi. İlk Çağ’da bazı güçlü krallar kendi ülkeleri dışındaki yerleri ele geçirmiş, farklı milletleri yönetimi altına almış ve imparatorluklar kurduğu da olmuştur. İmparatorluk kendi topraklarında oturan çeşitli milletleri egemenliği altında toplayan devlet biçimidir.

İlk devletlerde gücün meşruiyet kaynaklarıAnadolu’da MÖ 1700’lerde kurulan Hititlerde kralların, gücünü tanrıdan aldığına inanılır ve emirleri tanrının emriymiş gibi görülür-dü. Fakat krallar kendilerini tanrı olarak görmezlerdi. Bu yüzden Hititlerin yönetimi dine dayalı bir krallık veya teokratik bir monarşi olarak ifade edilebilir.İlk Çağ Yunan medeniyetinin temellerinin atıldığı Girit Adası’nda halk, soylular ve kral tarafından yönetilirdi. Yöneticiler; sanat, ticaret, din gibi hemen her konuda söz sahibi olup egemen sınıfı oluştururdu. Yöneticilerin din adına söz sahibi olması yönüyle yönetimleri teokratikti.İlk Çağ’da yaşayan medeniyetlerin çoğu monarşiyle yönetiliyordu. Yönetim anlayışlarında krallar güçlerini dinden almaktaydı. Yani güçlerinin meşruiyet kaynağı tanrısaldı. Bunun yanında yöneticilerde soy kavramı da önemliydi.

İlk Siyasi Organizasyon Türleri

1. Mezopotamya:

Kurak bir iklime sahip olan Mezopotamya, sulama kanalları aracılığıyla tarımın yapıldığı fakat hayvancılığın yapılabileceği alanların sınırlı olduğu bir coğrafyaydı. Bunun yanında maden, kereste, taş gibi doğal kaynakların bölgeden uzak olması, medeniyetin gelişmesi için büyük bir eksiklikti.

Ancak bütün bu yoksunluklar toplumun daha iyi organize olmasını sağladı. Bunun sonucunda Sümerlerde “site “ olarak bilinen şehir devletleri ortaya çıktı.

Babil Devleti benzer bir yapıda olsa da iktidarı ele geçiren güçlü krallar merkezî otoriteyi daha da güçlendirmişti.

Bir diğer Mezopotamya medeniyeti olan Asurlular ise istilacı bir yapıya sahipti ve Mezopotamya dışında pek çok yeri yöneti-mine alarak “imparatorluk” görünümüne kavuşmuştu.

2. Mısır uygarlığı:

Mısır’da güney-kuzey yönünde ülkeyi baştanbaşa geçen Nil Nehri, medeniyetin oluşmasında etkili olmuştur.

Ülke çöllerle ve dağlarla çevrili olduğu için istilalara açık değildi.

Mısır’ın ilk dönemlerinde küçük köyler şeklinde oluşumlar görülürken zamanla bu köyler birleşerek Nom veya Nome denilen şehir devletlerini meydana getirmiştir.

Her şehir devletinin başında kendi yöneticileri bulunurdu. MÖ 3000’lerde Kral Menes tarafından bu şehir devletleri birleştirile-rek Mısır Devleti kurulmuştur.

Book 1.indb 13 04/09/18 16:08

14


3. Anadolu medeniyetleri:

İlk Çağ Anadolu medeniyetlerinden Hititler ve Urartular feodal krallıklardan oluşurdu.

Yerel krallıkların kendi içlerinde belirli yetkileri olsa da merkezî krallığa karşı sorumlulukları bulunurdu.

Hititlerde kralın yanında Pankuş adında bir meclis vardı. Kral, alacağı kararlarda bu meclise danışırdı.

Tavananna denilen kraliçe de yönetimde söz sahibiydi.

4. Persler:

İlk Çağ’da Persler; İran, Anadolu, Mezopotamya, Mısır ve hatta Yunanistan’ın bazı bölgelerini içine alan büyük bir imparatorluk kurmuşlardı. Bu kadar geniş toprakları yönetmek için de “Satraplık” denilen eyalet sistemini oluşturmuşlardı.

5. Yunan medeniyeti:

Yunan medeniyetinin ortaya çıktığı coğrafya, dar bir sahil şeridine sahip olması ve yüksek dağlarla birbirinden ayrılması ne-deniyle burada merkezî devletler kurulamamış, polis adı verilen şehir devletleri ortaya çıkmıştır.

Atina ve Sparta gibi polisler arasında bitmek bilmeyen mücadeleler yaşanmıştır. Bu mücadelelerde ayakta kalabilmek için şe-hir devletlerinin ordularını güçlendirme çabaları, geniş kesimlerin siyasal haklar elde etmesinde ve siyasi yapının demokratik bir nitelik kazanmasında etkili olmuştur. Bu doğrultuda şehir devletlerinde kralın hak ve yetkileri meclisler tarafından kısıtlan-mıştır.

Kralın yetkilerinin azalması, onu denetleyen meclislerin yetkilerinin artmasıyla krallık artık saltanat olmaktan çıkmış ve krallar belirli bir sınıf tarafından seçilmeye başlamıştır. Böylece soylular, iktidarı ele geçirerek aristokratik yönetim anlayışını kabul ettirmiştir.

Aristokratlar arasından belli bir zümrenin, krallığı yönetme hakkının kendilerinde olduğunu iddia etmesi ve yöneticilerin sade-ce o gruptan seçilmesi oligarşi denilen yönetim anlayışını doğurmuştur.

İlk Çağ Yunan kentlerindeki bu seçim, cumhuriyet ve demokrasi anlayışının ilk izleridir. Ancak seçimlerde sadece belli kişiler aday olabilmekte ve halkın tamamı değil sadece soylular oy kullanabilmekteydi.

Daha sonraki dönemlerde Yunan medeniyeti içinde, soyluluğa dayalı ayrıcalıklı sınıf olan aristokratlara veya halka karşı za-man zaman güç kullanarak yönetimi ele geçiren kişiler olmuştur. Bu kişilere “tiran” , bunların yönetimine de “tiranlık” denmiştir.

İlk Çağ'da Hukuk

Urgakina Kanunu: Tarihte bilinen ilk yazılı kanunları Sümer Kralı Urgakina yapmıştır. Bu kanunlar ile rahiplerin toplumdaki etkin-liği kırılırken özel mülkiyet devlet güvencesine alınmıştır. Kral Urgakina köleliğe son vererek, güçsüzleri koruyacak bir düzen için kanunlar koymuştur.

Hammurabi Kanunları: Babil Kralı, mülkiyet, ticaret ve ceza alanlarında kurallar koymuştur. Bu kanunları ile kısasa kısas ilkesini getirmiştir. (Örn: Eğer bir kimse bir diğer kimseyi cinayetle suçlar ve bunu kanıtlayamazsa suçlayan kişi öldürülecektir.)

Hitit Kanunları: Hitit hukukunda tazminat ağırlıklı cezalar yaygındır. Hammurabi hukukunun tersine Hitit hukukunda tazminat yoluyla adalet sağlama ilkesi mevcuttur. Kişiye herhangi bir maddi yarar sağlamayan cezalandırıcı ve öc almaya yönelik bir adalet anlayışı yoktur.

İbrani Hukuku: İbranilere kadar çok tanrılı din inanışı yaygınken İbraniler tek tanrılı semavi din inancını benimsemiş ve bunun sonucunda ilahi kökenli hukuk kuralları bu dönemde görülmeye başlanmıştır. “On Emir” olarak bilinen bu hükümler, İsrailoğulla-rı’nın Mısır’dan çıkışlarından sonra Sina Dağı’nda Tanrı tarafından Hz. Musa’ya bildirilen emirlerdir. Yahudi inancına göre Tanrı ile İsrailoğulları arasında yapılan ahdi (anlaşma) içeren, Yahudiler’in kutsal kitabına Hristiyanlar, günümüzde “Ahd-i Atîk” (Eski Ahit) demektedir. Eski Ahit, Hz. Musa’ dan yüzlerce yıl sonra kaleme alınmış olup günümüzde farklı nüshaları vardır. On Emir, Eski Ahit’in ilk ve en önemli kısmı Tevrat’ta geçmektedir.

Book 1.indb 14 04/09/18 16:08

2Neler Öğrendik?

15

1. El baltasının ilk kez kullanıldığı tarih öncesi dönem aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kalkolitik çağ

B) Paleolitik çağ

C) Mezolitik çağ

D) Neolitik çağ

E) Tunç çağı

2. Mikrolit denilen aletler ilk kez aşağıdaki tarih öncesi dönemlerden hangisinde yapılmıştır?

A) Mezolitik dönem

B) Paleolitik dönem

C) Neolitik dönem

D) Tunç çağı

E) Demir çağı

3. Tarih öncesi dönemlerde insanların yaşam tarzları ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

A) Yazının icadından önceki dönemde insanın hayat tarzı avcılık ve besin toplayıcılığı şeklinde başla-mıştır.

B) Tarıma geçişle birlikte keçi, koyun, sığır, domuz, at ve köpek gibi hayvanlar evcilleştirilmiş ve gü-nümüzdeki köy yaşamına benzer yaşam biçimleri oluşturulmuştur.

C) Yerleşik yaşam ve tarımsal üretim sonucunda daha kolay beslenme yollarının öğrenilmesi, nüfus artışına yol açmıştır.

D) Araç-gereçlerin yapımında zamanla obsidyen ve kemikler de kullanılmaya başlanmıştır.

E) Paranın bulunmasıyla ticaret yapılmaya başlan-mıştır.

4. I. Menkıbeler

II. Mitoloji

III. Destanlar

Yukarıdakilerden hangileri tarih öncesinde sözlü kültürün ögeleri arasında yer alır?

A) I ve II

B) II ve III

C) I, II ve III

D) Yalnız I

E) Yalnız III

5. 1964'te keşfedilen aşağıdaki tarih öncesi yerleşim yerlerinden hangisinde bulunan yapı, yerleşik haya-ta henüz geçmemiş avcı - toplayıcı insan toplulukla-rının bir araya getiren tarihin ilk dini yapısıdır?

A) Çayönü

B) Çatalhöyük

C) Göbeklitepe

D) Nevali Çöri

E) Hallan Çemi

Book 1.indb 15 04/09/18 16:08

Cevaplar

Neler Öğrendik?

16

1. B 2. A 3. E 4. C 5. C 6. B 7. B 8. A 9. E 10. A

6. Tarih öncesi dönemlerde avcı-toplayıcı toplulukla-rın yerleşik hayata geçişinin yaşandığı yer aşağıda-kilerden hangisidir?

A) Çatalhöyük

B) Çayönü

C) Nevali Çöri

D) Hallan Çemi

E) Göbeklitepe

7. Aşağıdaki uygarlıklardan hangisi tarihin ilk denizci milleti olarak bilinmektedir?

A) Akadlar

B) Fenikeliler

C) İbraniler

D) Babiller

E) Elamlar

8. Tarihte tek tanrılı din inancı ilk kez aşağıdaki uygar-lıklardan hangisinde görülmüştür?

A) İbraniler

B) Mısırlılar

C) Elamlar

D) Babiller

E) İyonlar

9. I. İyon

II. Asur

III. Fenike

İlk Çağ’da yukarıdaki medeniyetlerden hangilerinde kolonicilik faaliyetleri görülmüştür?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III

D) I ve III

E) I, II ve III

10. I. Mısır-Nom

II. Sümerler-Polis

III. İyonlar-Site

Yukarıdaki İlk Çağ medeniyetleri ve şehir devletleri eşleştirmelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III

D) I ve II

E) I ve III

Book 1.indb 16 04/09/18 16:08


TarihDers Föyü

17


Orta Çağ'da DünyaOrta Çağ Kavimler Göçü’nden İstanbul’un Fethi’ne kadar geçen süreyi kapsa-maktadır.

Orta Çağ’da Yaşanan Başlıca Olaylar Ve Tarihleri

651 Sasani Devleti’nin yıkılması

711 Vizigot Krallığı’nın sona ermesi

1000 İslamiyet’in Hindistan'da yayılmaya başlaması

1054 Katolik-Ortodoks bölünmesi

1196 Moğol İmparatorluğu’nun kurulması

1215 Magna Carta

1227 Moğol İmparatorluğu’nun parçalanması

1295 İngiltere’de parlamenter sisteme geçilmesi

1337-1453 Yüzyıl Savaşları

1347-1351 Avrupa'da Veba Salgını

Orta Çağ'da Siyasal Yapı

Avrupa’da Roma’nın yıkılmasından sonra merkezi bir siyasal güç ortadan kalk-mıştır. Bu dönemde merkezi tek güç “Kilise”dir. Kilise otoritesini doğrudan Tan-rı’dan aldığını iddia etmiş ve Tanrı tarafından otoritenin Aziz Paul’a verildiğine ina-nılmıştır. Bütün iktidarın Tanrı’dan geldiği iddiası Kilisenin bütün dünyevi güçleri kendisine bağlamasına yetmiş ve böylece teokratik devlet düzeni ortaya çıkmıştır. Kilisenin bu evrenselliğinin karşısında ise siyasal yapı olarak feodalizmin yüksel-diği görülmektedir.

FEODALİZMFeodalite, siyasal ve askerî gücü elinde bulunduran, toprağın mülkiyetine veya imtiyazına sahip olan bir senyörler (derebeyler) sınıfı ile bu sınıfa bağımlı köleler sınıfının oluşturduğu idari düzendir.

Feodalitenin Özellikleri

Sosyal, iktisadi, siyasi bir rejimin adıdır.

Devlet birliği yoktur.

Ülkeler birçok beyliğe ayrılmıştır.

Kral eşitler arasında birinci sayılır, o da bir senyördü.

Toprakların ezici çoğunluğu senyör denilen kişilere aittir.

Topraklar bir sözleşme ile (fief sözleşmesi) düzene bağlanmıştır.

Senyör vassal denilen kişilere bir toprak parçası üzerinde belirli haklar tanır.

Vassal da senyöre bazı hizmetlerde bulunmak zorundadır. (askerî, maddi yardım, danışmanlık.)

1. Orta Çağ’da yaşanan aşağıdaki geliş-melerden hangisi diğerlerinden önce yaşanmıştır?

A) Magna Carta

B) Yüzyıl Savaşları

C) Moğol İmparatorluğu’nun parçalan-ması

D) Sasanilerin yıkılması

E) İngiltere’de parlamenter sisteme ge-çilmesi

2. Aşağıdakilerden hangisi feodalitenin özelliklerinden biri değildir?

A) Toprakların çoğunluğu senyörlere aitti.

B) Ülkeler beyliklere ayrılmıştır.

C) Devlet birliği temel alınmıştır.

D) Topraklar bir sözleşme ile (fief söz-leşmesi) düzene bağlanmıştır.

E) Senyör vassal denilen kişilere bir toprak parçası üzerinde belirli haklar tanır.

Uygulayalım

1.D 2.C

03_TYT_AYT tarih foy.indd 17 04/09/18 18:01

18


UygulayalımFeodalitede Toplumsal Sınıflar1. Asiller; Orta Çağ Avrupası'nın en üst sınıfı asillerdi. Bunların en üst ve yetkili

kişileri derebeyler idi. 2. Rahipler; Asillerden sonra gelen en imtiyazlı sınıftı. Papa’ya bağlı çalışırdı.

Hem devlet hem de din işlerinde görev yaparlardı.3. Burjuvalar; sanayi ve ticaret ile uğraşır, kasabalarda ve şehirlerde yaşarlar-

dı. 4. Köylüler; en kötü şartlarda yaşayan sınıftı. İki kısma ayrılmıştır. Serf köylüle-

ri, hiç bir hakka sahip değildi, toprakla beraber mal gibi alınıp satılırdı. Serbest köylüler ise ekip biçtikleri tarladan elde ettikleri kazançla yaşardı. Kazancının bir kısmını senyörlere verirdi. Malları çocuklarına kalabilirdi ve istediklerinde başka yerlere gidebilirdi.

Orta Çağ'da Kilise

MS III. ve IV. yüzyıllarda Avrupa’da önemli bir konuma sahip olan Roma İmpara-torluğu, IV. yüzyılda Hristiyanlığı resmî din olarak kabul etmiştir. Kavimler Göçü’n-den sonra Roma İmparatorluğu önce Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmış, 476’da Batı Roma İmparatorluğu yıkılmıştır. Roma’nın yıkılmasından sonra derebeylikler (feodalite) kurulunca siyasal idare parçalanmış ve papanın gücü artmıştır. Orta Çağ’da Hristiyanlık, Katolik ve Ortodoks mezheplerine ayrılmıştı. Katolik mezhebinin dini lideri Roma’daki Papa, Ortodoks mezhebinin lideri ise İstanbul’da bulunan Patrik idi.Bizans İmparatoru’nun etkisinde kalan Ortodoks Kilisesi siyasal ve ekonomik alanlarda etkili olamazken, karşısında güçlü bir siyasal otorite bulunmayan Katolik Kilisesi siyasal, dinsel ve ekonomik alanlarda güçlenmiştir.Katolik Kilisesi’nin güçlenmesinde etkili olan faktörler şunlardır:

Papa’nın Avrupa krallarına taç giydirerek krallıklarını onaylaması Siyasal yapının parçalanması Skolastik düşüncenin yaygınlaşması Kilisenin kişileri dinden çıkarma (afaroz), bir bölgede yaşayanları dinsel faali-

yetlerden men etme (enterdi) ve para karşılığında günah çıkarma, cennetten yer satma (endülüjans) yetkileri bulunması etkili olmuştur.

Merovenj Krallığı (476 – 750) Fransa’daki ilk kral soyu olarak kabul edilen Frank hanedanıdır. İlk merkezleri bugünkü Belçika’daydı. Frankların birliğini sağladılar. Doğuda Avarlara karşı mücadele ettiler. Batıda Paris’i başkent yaptılar. İç çatışmaların durmadan sürdüğü bu hanedan yerini Karolenj hanedanına

bırakarak ortadan kalkmıştır.

Karolenj Krallığı (750 – 887) Orta Çağ başlarında Batı Avrupa’yı yöneten Frank kökenli hanedanın kurdu-

ğu krallıktır. Kral Charlemagne (Şarlman) Doğu Avrupa halklarını (Avar dâhil) vergiye

bağlamıştır. İtalya’da papalığa ait bir devlet kurulmasını sağlamıştır. Şarlman’dan sonra ülke toprakları üç krallığa ayrılmıştır. (Verdun Antlaşması

843) İç çatışmalar ve dış saldırılar sonucunda Karolenjler ortadan kalkmıştır.

1. Aşağıdakilerden hangisi, Orta Çağ’da kiliseyi temsil eden papalığın siyasal bir güç olduğuna kanıt olarak göste-rilebilir?

A) Kralları aforoz etme yetkisinin bulun-ması

B) Para karşılığı endülüjans kağıdı yaz-ması

C) Çok büyük topraklara ve mal varlığı-na sahip olması

D) Kavimler Göçü'ne neden olması

E) Hristiyanlıkta kilise örgütünün bulun-ması

2. Orta Çağ’da feodalite, temelleri eşitsizlik üzerine kurulu bir rejimdi, insanları birbi-rinden ayrı hak ve imtiyazlara sahip du-ruma getirmiştir.

Orta Çağ Avrupası'ndaki bu durum aşağıdaki gelişmelerden hangisine neden olmuştur?

A) Kilisenin otoritesinin sarsılmasına

B) Toplumda ayrıcalıkların sona ermesi-ne

C) Ticaretin etkinliğini kaybetmesine

D) Halkın yönetimde söz sahibi olması-na

E) Toplumda sınıf kavramının ortaya çıkmasına

1.A 2.E


19


Uygulayalım1. Aşağıdakilerden hangisi Magna Car-

ta’nın maddelerinden biri olamaz?

A) Kilise özgürdür.

B) Ortak rıza olmadan vergi konulamaz.

C) Halk ırmaklar üstüne köprü yapmaya mecburdur.

D) Geçerli ve güvenli kanıtlar olmadan kimse tutuklanamaz.

E) Kontlar ve baronlar ancak yalnızca işledikleri suçla orantılı hukuki yü-kümlülük altına gireceklerdir.

2. Yüzyıl Savaşları aşağıdaki ülkelerden hangileri arasında yaşanmıştır?

A) Fransa-İngiltere

B) Almanya-İtalya

C) Rusya-İngiltere

D) ABD-Fransa

E) İngiltere-Almanya

Kutsal Roma Germen İmparatorluğu Avrupa’da 8. yüzyıldan 1800’lere kadar korunan imparatorluktur. İmparatorluğun merkezi her zaman Alman toprakları olmuştur. Önceleri papalıkla ittifak içinde olan imparatorluk 11. yüzyıl ortalarından itiba-

ren Hristiyan Avrupa’nın önderliği için papalarla mücadele etmiştir. Reform hareketleri sırasında sarsılan imparatorluk Almanya’yı yıkıntıya uğra-

tan 30 yıl savaşlarını yaşamıştır. Kutsal Roma-Germen imparatorlarının sonuncusu II. Franz, 1806'da I. Na-

polyon'a yenildikten sonra Kutsal Roma-Germen imparatoru sanını bırakarak Avusturya imparatoru sanını almıştır. Bu olayla birlikte Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu resmen sona ermiştir.

Magna Carta (Büyük Berat Şart) (1215) 1215’te iç savaş tehdidi altında İngiltere kralı John’un uyruklarına tanıdığı öz-

gürlükleri içeren, 1216, 1217, 1225’te bazı değişikliklerle yeniden çıkarılan berattır.

İngiltere tarihinde önemli bir dönüm noktasına eşlik eden ve dönemin ağır toplumsal ve siyasal koşulları nedeniyle halkın bilincinde benzersiz bir yer edinen Magna Carta, despotluğa karşı bir simge ve mücadele bayrağı duru-muna gelmiş, kuşaklar boyunca özgürlüklerinin bir güvencesi olarak yorum-lanmıştır.

Bazı maddeleri şunlardır: Kilise özgürdür. Ortak rıza olmadan vergi konulamaz. Hiçbir köy ya da kişi ırmaklar üzerinde köprü yapmaya zorlanamaz. Geçerli ve güvenli kanıtlar olmadan kimse tutuklanamaz. Kontlar ve baronlar ancak yalnızca işledikleri suçla orantılı hukuki yükümlülük

altına gireceklerdir. Vergi konusunda kont ve baronlara danışılacaktır. Berat kral tarafından ihlal edildiği takdirde ona karşı savaş açma hakkı doğa-

caktı.Yüzyıl Savaşları (1337 – 1453)

Savaşlar İngiltere kralının Fransa tahtında hak iddia etmesi nedeniyle başla-yıp yüz yıldan fazla sürmüştür.

Görünürde feodalite ve hanedan savaşlarıydı. Genellikle İngiltere’nin üstünlüğü ile geçen savaşların kaderini Jan Dark

(Jeanne Darc) adlı genç bir kızın inancı ve coşkusuyla yeni bir güç kazanan Fransızlar İngiltere'den bazı toprakları geri almışlardır.

1431’den sonra İngiltere’nin muhatabı olan feodallerle anlaşma yapan Fran-sız krallığı elden çıkan birçok bölgeyi geri almıştır.

Savaş herhangi bir antlaşma yapılmadan sona ermiştir.

Orta Çağ'da Ekonomi

Orta Çağ’da devletlerin ve bireylerin başlıca iki gelir kaynağı vardı. Bunlardan birincisi ve en önemlisi tarım, ikincisiyse ticaretti. A. Tarım• 12. ve 13. yüzyıllarda Avrupa feodalizmi genel bir genişleme ve canlılık dö-

nemi yaşamıştı. Bir yandan nüfus artarken diğer yandan bataklıkların kurutul-ması, ormanların açılması sayesinde yeni topraklar ekilmeye başlanmıştı.

• Özellikle 12. yüzyılda feodal lordlar tarımsal üretimden sağladıkları gelirlerin bir kısmını, verimliliği arttıracak fiziksel yatırımlara ayırmışlardı. Böylelikle ta-rımsal üretim artmıştı. 1.C 2.D


20


Uygulayalım1. Orta Çağ’daki ticari mekânlarla ilgili

aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

A) Agora, şehir devletlerinde ticari fa-aliyetlerin yapıldığı yer olup kent meydanı, çarşı, pazar yeri anlamına gelmektedir.

B) Karum, şehrin hemen dışında ticari işlerin görüldüğü, kendine özgü siya-si ve yönetim statüsünün bulunduğu yerleşimlerdir.

C) Bedesten, değerli eşya, kumaş, ba-harat ve mücevherlerin alınıp satıldı-ğı kapalı çarşılardır.

D) Ribat, genellikle aynı esnaf grubuna ait dükkânların bir sokak üzerinde karşılıklı sıralanması ile meydana gelir.

E) Kervansaraylar genellikle 8-10 saat-lik yürüyüş mesafesinde (35–40 km) kurulurdu.

2. Karum, şehrin hemen dışında ticari iş-lerin görüldüğü, kendine özgü siyasi ve yönetim statüsünün bulunduğu yerleşim-lerdir.

Asurlu tüccarların Anadolu’daki en büyük Karumu aşağıdakilerden han-gisinde bulunmaktadır?

A) Kültepe

B) Çatalhöyük

C) Çayönü

D) Göbeklitepe

E) Hattuşaş

• Kasaba ve şehirlerdeki zanaatlarla uzun mesafeli ticaret de aynı dönemde gelişme göstermişti.

• 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, tarım kesimindeki verimlilik artışları azalmaya başladı. Bunun nedeni feodal lordların yatırım harcamalarını dur-durmaları ve tarımdan sağladıkları gelirleri sürüp giden savaşlara harcamala-rıdır.

• Yatırımların azalmasıyla birlikte, Felemenk, İtalya ve İngiltere’de loncalar (za-naat odaları) çevresinde örgütlenen zanaatlarda ilerlemeler durmuş, üretim gerilemeye başlamıştı.

B. Ticaretİlk ve Orta Çağlarda Asya ile Avrupa arasındaki ticari faaliyetler genellikle ticaret yolları vasıtasıyla gerçekleşirdi. Bu ticarette genel olarak ipek, ipekli kumaşlar, porselen, madenî eşyalar, kâğıt, baharat, tuz, cam eşya, şarap, at, hayvan ürün-leri (deri ve postlar), değerli madenler, taşlar ve ziynet eşyaları (takılar) taşınırdı.Ticaret yolları üzerindeki ulaşım, kervanlar vasıtasıyla sağlanırdı. Kervanların en büyük yük taşıyıcısı iki hörgüçlü develer, bunun yanında katır veya atla çekilen tekerlekli taşıtlar ve binek hayvanlarıydı. Hız ve gidilen uzaklık, hayvanın gücüy-le sınırlıydı. Ulaşımın hayvan gücüne dayanması, seyahate katılanların sayısını kısıtlardı. Denizaşırı ulaşım, insan veya rüzgâr gücü ile gerçekleşirdi. Orta Çağ’da üç yel-kenli gemilerin, pusula ve haritanın da kullanımıyla denizciliğin ticari değeri art-maya başladı.I. Ticari mekânlar1. Karum: Asur ticaret kolonileri olan karumlar, Asurlu tüccarların toplandığı

semtlerdir. Karum, şehrin hemen dışında ticari işlerin görüldüğü, kendine özgü siyasi ve yönetim statüsünün bulunduğu yerleşimlerdir. Asurlu tüccarla-rın Anadolu’daki en büyük karumu, Kaniş (Kayseri-Kültepe) şehrinde bulunur-du.

2. Agora: Şehir devletlerinde ticari faaliyetlerin yapıldığı yer olup kent meydanı, çarşı, pazar yeri anlamına gelmektedir. Adli, dinî ve siyasi fonksiyonları da olan agoralar; sanatın yoğunlaştığı, felsefenin temellerinin atıldığı, anıtların, sunakların, heykellerin bulunduğu yer yani tüccarların kalbiydi.

3. Han: Küçük kervanların indiği, yolcuların konakladığı, malların depolandığı, atölyelerin bulunduğu ve ticaretin yapıldığı yerlerdi. Hanlarda birden fazla dükkân olursa bu hanlara çarşı da denilirdi.

4. Arasta: Genellikle aynı esnaf grubuna ait dükkânların bir sokak üzerinde kar-şılıklı sıralanması ile meydana gelir.

5. Ribat: İslamiyet’in ilk dönemlerinde daha çok korunma, savunma ve askerî amaçlı inşa edilerek karakol veya ordugâh olarak kullanılmıştır. Sınır bölge-lerinde yoğunlaşan bu yapılar, yüksek duvarlarla çevrili olup avlu ve gözcü kulelerinden oluşurdu. XI. yüzyıldan sonra sınırların genişlemesiyle birlikte iç bölgelerde kalan ribatlar, işlev değiştirerek ticari konaklama amacıyla kullanıl-mıştır.

6. Kervansaraylar: Kervanların güvenliği ve konaklaması için ana yol kenarın-da tesis edilmiştir. Özünü yardımlaşma ve insanlık duygusundan alan vakıf sistemi sayesinde günümüze kadar gelen kervansaraylar, yollar üzerinde kurulan ve kamu yararına çalışan ticari yapılardır. Kervansaraylar genellikle 8-10 saatlik yürüyüş mesafesinde (35–40 km) kurulurdu.

7. Bedesten: Değerli eşya, kumaş, baharat ve mücevherlerin alınıp satıldığı kapalı çarşılardır. XIII. yüzyılda Selçuklularla birlikte ortaya çıkmış ve Osman-lılarla yaygınlaşmıştır.

1.D 2.A


21


Uygulayalım1. Aşağıdaki ülkelerden hangisi İpek

Yolu üzerinde bulunmaz?

A) Çin

B) Rusya

C) Suriye

D) Kazakistan

E) Özbekistan

2. Baharat Yolu’nun önemini yitirmesin-de aşağıdakilerden hangisi etkili ol-muştur?

A) Yüzyıl savaşları

B) Kavimler göçü

C) Coğrafi keşifler

D) Otuz yıl savaşları

E) Magna Carta

II. Ticaret yolları1. Kral YoluAnadolu yollarının altın çağı, Pers İmparatoru Darius’un yaptırdığı Kral Yolu ile başlamıştır. Anadolu’da, Ege Bölgesi’nde bulunan Sardes’ten başlayıp Pers İm-paratorluğu’nun başkenti Sus’a kadar uzanan Kral Yolu, Anadolu yollarının belke-miğini oluşturmuştur. Kral Yolu çevresindeki ekonomi merkezleri, Ege kıyısındaki önemli limanlara bağlanırdı.

2. İpek Yoluİlk ve Orta Çağlarda Çin ve Orta Doğu ile Batı ülkeleri arasındaki transit kara ticaretinde kullanılan en işlek ticaret yoludur. Orta Çağ’da Çin’den başlayıp Doğu Türkistan, Moğolistan, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Türkmenistan’ı ge-çip Hazar Denizi’ne ulaşan İpek Yolu’nun bir kolu da İran üzerinden Suriye’nin Lazkiye Limanı’na ulaşırdı. Diğer bir büyük kolu ise Karakurum Dağları’nı aşarak İran üzerinden Anadolu topraklarına girerdi.İpek Yolu’nun hâkimiyeti için bölgede sürekli siyasi ve askerî mücadeleler olmuş-tur. İpek Yolu’ndaki güç mücadelesinin belirleyicileri Çinliler, Türkler, Moğollar, Farslar, Araplar ve Ruslardır. İpek Yolu’na hâkim olan kavimler, dünya siyasetinde etkin rol oynamışlardır.Konar-göçer kavimler arasında bölgede en etkili olan iki millet Türkler ve Moğol-lardır. Bu yol, Türklerin bölgedeki manevi unsurlarla temas etmelerini sağlamıştır. İslamiyet öncesinde bölgeye egemen olan Türk devletleri; Hunlar, Avarlar ve Kök Türkler’dir. İlk Türk İslam devletlerinden olan Karahanlıların ve Gaznelilerin hızlı yükselişinin nedenlerinden biri de İpek Yolu’nun kilit noktaları olan Hotin ve Kabil gibi şehirleri ticari merkez olarak kullanmalarıdır. Moğolların hâkimiyetinden sonra İpek Yolu’nun altın çağı sona ermiş, diğer yolların ve deniz yollarının gölgesinde kalmıştır.

3. Kürk YoluKaradeniz'in kuzeyinden, Hazar ve Bulgar bölgelerinden başlayan Altay ve Sayan Dağları üzerinden İpek Yolu'nu paralel bir biçimde takip ederek Çin ülkesine ula-şan tarihî ticaret yoluna Kürk Yolu denir. İpek Yolu'nun kuzeyinden ilerler. Hazar Denizi'nin ve Karadeniz'in kuzeyinden batıya doğru gelen bir yoldur.Kürk Yolu, adını tarih boyunca çeşitli hayvanların (samur, vaşak, kunduz, tilki, sin-cap, sansar vb.) kürklerinin batı ülkelerine doğru taşınmasından almıştır. 751 Ta-las Savaşı sonrası Türkler ve Araplar arasında siyasi, sosyal ve kültürel yakınlığın başlaması ile birlikte ticaret de gelişmiştir. Türkler ve Araplar arasındaki ticaretin gelişmesinde Kürk Yolu önemli rol oynamıştır.

4. Baharat YoluGünümüzden binlerce yıl önce Doğu ülkelerinde kullanılan baharat, Avrupalılar tarafından fazlaca bilinmiyordu. Kısıtlı miktarda İpek Yolu üzerinden Avrupa’ya gelen baharat çeşitleri Hindistan ve Kızıldeniz'deki Akabe Körfezi'ne, Yemen kı-yılarına ya da Basra Körfezi'ne deniz yoluyla taşınırdı. Bu kıyılardaki limanlarda gemilerden boşaltılan baharat, kara yoluyla Fenike ve Filistin kıyılarına, Mısır'da İskenderiye'ye ve Karadeniz'e ulaştırılır ve daha sonra yine deniz yoluyla Avru-pa'ya taşınırdı. Hindistan'dan başlayarak Avrupa’ya ulaşan bu ticaret yoluna Ba-harat Yolu denmiştir. Bu yol, coğrafi keşifler sonucunda önemini kaybetmiştir.

1.B 2.C


22


Uygulayalım1. Bugünkü Avrupa ülkelerinde uygula-

nan hukuk sisteminin temelini aşağı-dakilerden hangisi oluşturur?

A) Sümer Hukuku

B) Mısır Hukuku

C) Roma Hukuku

D) Cengiz Hukuku

E) Magna Carta

2. İlk defa kamu ve özel hukuk ayrımı aşağıdaki kanunlardan hangisi ile ya-pılmıştır?

A) Justinianus Kanunları

B) 12 Levha Kanunları

C) Cengiz Kanunları

D) Sümer Kanunları

E) Magna Carta

Orta Çağ'da Başlıca Hukuki Düzenlemeler

1. Roma HukukuRoma şehrinin kuruluş tarihi olarak kabul edilen MÖ 753 yılından Doğu Roma İmparatoru Justinianus’un (Jüstinyanus) 565 yılında ölümüne kadar geçen sürede Roma ve egemenliği altındaki ülkelerde uygulanmış olan hukuka Roma hukuku denir. Roma hukuku, bugünkü Avrupa ülkelerinde uygulanan hukuk sisteminin te-melini oluşturur. Bu hukuk sisteminin ilk basamağı “12 Levha Kanunları”dır. Pat-ricilerin uygulamalarına karşı çıkan pleplerin ayaklanmaları ile bu kanunlar gün-deme gelmiştir. Bu ayaklanmaları bastırmak amacıyla kanunlar ıslah edilerek ilk defa yazılı hâle getirilmiştir. Bu kanunlarla Roma halkının görev ve sorumlulukları, halk arasındaki ilişkiler gibi pek çok konuya açıklık getirilmiştir.Roma Hukukunda Ceza Yöntemleri12 Levha Kanunları: Bir kimse, kendisine borçlu olan kişiyi hâkim önüne götürür-se ve borçlu borcunu ödeyemezse muayyen şekillere riâyet ederek ona el koyar, evine götürür ve zincire vurur. Muayyen zaman içinde yine ödeyemezse öldürebi-lir veya köle olarak satabilir.İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi:Madde 4- Hiç kimse kölelik veya kulluk altında bulundurulamaz, kölelik ve köle ticareti her biçimde yasaktır.Madde 5- Hiç kimseye işkence yapılamaz, zalimce, insanlık dışı veya onur kırıcı davranışlarda bulunulamaz ve ceza verilemez.2. Justinianus KanunlarıBu kanunlarla hukuk kurallarında ilk defa kamu ve özel hukuk ayrımı yapılmıştır. Özellikle aile, kişi ve miras hukuku konularındaki düzenlemeler, günümüz medeni hukukunun temelini teşkil etmektedir.Justinianus Kanunları’nda Aile Hukuku

Kişiler evli olduklarını önceden yapılmış drahoma adı verilen bir sözleşmeyle ya da kilise görevlisi ve tanıklar huzurunda evlenme iradelerini beyan ederek ispat eder.

Çocuğun evlilik esnasında doğumu soyunun sıhhati için yeterli değildir. Baba-nın doğumdan sonra kendisine gösterilen çocuğu kabul etmesi gerekir. Baba kabul etmezse çocuk sahipsiz olur, evden atılabilir veya öldürülebilir.

Justinianus Kanunları’nda suç ve ceza sisteminde suçluyu arındırma, iyileştirme ve korkutma amacı vardır. Bu kanunlarda hapis cezası uygulaması yoktu, bunun yerine suçluların manastırlara kapatılması tedbirine başvurulmuştu.Justinianus Kanunları’nda Ceza Hukuku

Bir kimse diğerinin bedenine zarar verirse veya bir şey çalarsa zarar gören şahıs, zararın telafi edilmesini isteyebilir ve bu tazminat para ile ödenirdi. Ör-neğin el veya sopa ile kemik kırılmışsa ve zarar gören kişi hür ise 300, köle ise 150 Roma parası ödenir. Suçtan zarar gören kişinin tazminat dışında, işlenen suça karşılık ceza istemeye hakkı yoktur. Cezayı talep etme hakkı devletindir.

Başkalarının sağlığını ve hayatını kötü etkileyecek sihir ve büyü, başkasına ait ürünün kötü olması için edilen dualar ölümle cezalandırılır.

3. Cengiz YasasıMoğol İmparatorluğu'nun hukuk ve askerlik işlerini düzenleyen kanunlardır. Bu kanunların tamamı Cengiz Han tarafından oluşturulmamıştır. Cengiz Han Yasası nesilden nesile aktarılan Türk ve Moğol törelerinin yazılı hâle getirilerek düzenlen-miş şeklidir. Cengiz Han, kağan seçildiği 1206 yılı kurultayında bu kurallara bazı ilaveler yapmış ve bunları resmen yürürlüğe koymuştur. Otuz üç defter hâlinde düzenlendiği varsayılan bu yasalar, İslamiyet’i kabul eden Moğol hanedanları ta-rafından da uygulanmıştır. 1.C 2.A


3Neler Öğrendik?

23

1. Orta Çağ ile ilgili;

I. Kavimler Göçü’nden İstanbul’un fethine kadar sü-ren dönemdir.

II. Çağın en önemli ekonomik, siyasi ve askeri olayı Haçlı Seferleri’dir.

III. Kralların yetkileri Papalara oranla daha fazla ve ge-niştir.

özelliklerden hangileri doğrudur?

A) I ve II

B) II ve III

C) I, II ve III

D) Yalnız I

E) I ve III

2. Aşağıdakilerden hangisi Orta Çağ Avrupası’nda et-kili olan feodalitenin temel özelliklerinden biri değil-dir?

A) Toprağın kullanım hakkı karşılığında vasalın hiz-met sözü vermesine dayanır.

B) Toprak karşılığında vasal zırhlı süvariler bulundu-rur.

C) Köylü toprağı işlemenin yanında askeri yükümlü-lükler de üstlenmiştir.

D) Vasal toprağın maliki değil, kiracısıdır.

E) Köylü toprak sahibi değildir, vasalın toprağını işle-mektedir.

3. Orta Çağ Avrupası’nda halk çeşitli sosyal sınıflara ayrıl-mıştır.

Buna göre;

I. Burjuvalar

II. Serfler

III. Rahipler

verilenlerden hangileri bu sınıflar arasında gösteri-lebilir?

A) I ve II

B) II ve III

C) Yalnız I

D) I, II ve III

E) I ve III

4. Orta Çağ’da Roma’nın Doğu ve Batı olarak ayrılması Hristiyanlığı da etkilemiş, Ortodoks ve Katolik mezhep-leri ortaya çıkmıştır.

Buna göre Ortodoks ve Katolik mezheplerinin mer-kezleri aşağıdakilerden hangisinde sırasıyla ve doğru olarak verilmiştir?

A) Kudüs-İstanbul

B) İstanbul-Vatikan

C) Vatikan-Kudüs

D) Kudüs-Vatikan

E) İstanbul-Kudüs


Cevaplar

Neler Öğrendik?

24

1. A 2. C 3. D 4. B 5. E 6. B 7. A 8. E 9. A 10. B

5. Orta Çağ Avrupası’nda etkili olan feodalite siste-minde;

I. Hayvancılık

II. Ticaret

III. Tarımsal üretim

faaliyetlerinden hangileri ekonominin temelini oluş-turmaktadır?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III

D) I ve II

E) I ve III

6. Feodalitenin ortaya çıkışına, zayıflamasına ve yıkılı-şına neden olan olaylar aşağıdakilerden hangisinde sırasıyla ve doğru olarak verilmiştir?

A) Kavimler Göçü - İstanbul’un Fethi - Sanayi Devrimi

B) Kavimler Göçü - Haçlı Seferleri - İstanbul’un Fethi

C) Coğrafi Keşifler - Rönesans - Reform

D) Kavimler Göçü - Coğrafi Keşifler - Rönesans

E) İstanbul’un Fethi - Rönesans - Reform

7. Magna Carta’yı imzalayan taraflar aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?

A) İngiliz Kralı – Soylular

B) Soylular – Serfler

C) Burjuva – İşçiler

D) İngiliz Kralı – Ruhbanlar

E) Askerler – Köylüler

8. Katolik kilisesinde bir bölgede yaşayanları dinsel faaliyetlerden men etme aşağıdakilerden hangisiyle adlandırılır?

A) Aforoz

B) Endülüjans

C) Vaftiz

D) Luka

E) Enterdi

9. Patricilerin uygulamalarına karşı çıkan pleplerin ayak-lanmaları ile bu kanunlar gündeme gelmiştir. Bu ayak-lanmaları bastırmak amacıyla kanunlar ıslah edilerek ilk defa yazılı hâle getirilmiştir.

Bu parçada aşağıdaki kanunlardan hangisinin orta-ya çıkış aşaması anlatılmıştır?

A) On İki Levha Kanunları

B) Cengiz Yasası

C) Hammurabi Kanunları

D) Urugakina Kanunları

E) Ur-Namnu Kanunları

10. Genellikle aynı esnaf grubuna ait dükkânların bir sokak üzerinde karşılıklı sıralanması ile meydana gelen ticari yapılara ne ad verilir?

A) Karum

B) Arasta

C) Ribat

D) Agora

E) Karum



TarihDers Föyü

25


İlk ve Orta Çağlarda Türk DünyasıTürk Adının Anlamı

Uygur metinlerinde “güç, kuvvet”, KaşgarlıMahmut’un“Divân-ûLügati’t-Türk”adlıeserinde“olgunlukçağı”, EskiÇinkaynaklarında“miğfer”, İrankaynaklarında“güzelinsan’’, Vambery’egöre“türemek” ZiyaGökalpTürkadının“türeli(töreli),kanunnizamsahibi”anlamınageldiğinibelirtmiştir.

Türkkelimesiilkdefasiyasibiradolarak,Göktürk(Kök-Türk)devletitarafındankullanılmıştır.DahasonraTürksoyunamensupolanbütüntopluluklarıifadeedenmillîbiradolmuştur.

Türk Devletlerinde Gücün Meşruiyet Kaynağı Türklerdedevletiyönetmeyetkisininkağana,GökTanrıtarafındanverildiğineinanılırdı.Türkkağanıhiçbirzamankutsalvarlık,yanieskiMısırmedeniye-tindeolduğugibiTanrı-kralsayılmamıştır.

İlkTürkdevletlerindesiyasiiktidarkavramı“kut”tabiriileifadeedilmiştir.Tan-rı,Türkkağanınakutvererekhükümdarlıkgücüveyetkisibahşetmiştir.

Türklerdekağanolabilmek içinGökTanrı tarafındankut verilmişbir aileyemensupolmakgerekirdi.BuailelerbelliolupHunlardaTu-ku,KökTürklerdeAşinaveUygurlardaYağlakârailesidir.

Kut,kanyoluylageçtiği içinbütünhanedanüyelerikağanolmahakkınaveyetkisinesahiptir.

Tanrınıniradesininhangihanedanüyesiüzerindeolduğudaancaktahtiçinyapılanbirmücadelesonucundaortayaçıkmaktadır.

Kağanolmakiçinaynızamandaadil,yetenekli,ilimsahibi,asil,cesurolmakgerekirdi.

EskiTürklerdekutasahipolanhanedanüyeleriarasındakağanseçmekiçinkurultaytoplanırdı.

Türklerdekağan,hembütündevletteşkilatınınbaşıhemdetoplumunlideridurumundaydı.O,devletinbaşıolarakiçvedışsiyasetidüzenler,savaşvebarışa karar verir, ordulara komutanlık eder, elçiler gönderir ve elçileri ka-bulederdi.Ayrıcadevletteşkilatınınherkademesindekigörevlileritayinederveyaonlarıgörevlerindenalırdı.

Türk devletlerinde hükümdarlara; şanyü, tanhu, han, yabgu, ilteber, idikut,erkinvekağangibiunvanlarverilmiştir.

HunlardanitibarenTürklerdebazıhükümdarlıksembolleridegörülmektedir.Bunlar;taht,davul,otağ,kotuz,tuğveyaydır.

Kağanülkeyiidareeder,törekoyabilirvegerektiğindeyargılamadayapabilirdi.Gücün Maddi KaynaklarıOrtaAsya'da bozkırın sert yapısı, bölgede yaşayan kavimleri etkilemiş ve ko-nar-göçerhayat tarzınınortayaçıkmasınısağlamıştır.Konar-göçerler,ulaşımdavegöçlerdeatıkullanarakbuzorlukoşullarınüstesindengelmiştir.TürklerinOrtaAsya’daırmak,gölgibisukaynaklarıçevresindekonar-göçerbirya-şamtarzıvardı.Boylarınekonomisinintemeldayanağıolanhayvanlarıylabirlikteyaşadığıvebelirlibiralanlarıolduğuanlamınadagelmekteydi.

1. Aşağıdakilerden hangisi Türk adının anlamlarından biri değildir?

A) Miğfer

B) Türemek

C) Olgunlukçağı

D) Milliyet

E) Kuvvet

2. I. Yabgu

II. İlteber

III. Sultan

Yukarıdakilerden hangileri ilk Türk devletlerinde hükümdarlara verilen unvanlar arasında yer alır?

A) YalnızI

B) IveII

C) IIveIII

D) IveIII

E) I,IIveIII

Uygulayalım

1.D 2.B

Book 1.indb 25 04/09/18 16:08

26


UygulayalımGenişbozkır sahalarında iklimvecoğrafyagereği sürekli harekethâlindeolankonar-göçerler,toprakbağlılığınıdeğilsoy aidiyetinibirinciplandatutmuşlardı.Sosyalkimlik;aile,oguşveboylariçindegelişmişayrıcasınırlıotlaklarıkullanmamecburiyeti,ailevegrupilişkilerinigüçlendirmiştir.

NOTYarıgöçebebirhayatsürdüren toplumuntemelbirimiOguşdenilenailedir.AilelerinbirleşmesiileUrugadıverilensülaleleroluşmuştur.Bunlarınbirleş-mesindendeBodlar(Boylar)meydanagelmiştir.AkrababoylarbazenBudundenilenbirlikleroluşturmuşlardır.Budununbaşınabirhükümdargeçtiğindeİl(devlet)meydanagelmiştir.

UygurDevleti,KökTürklerinsahipolduğumirasınüzerinekurulduğuiçinbozkırkültürgeleneğinisürdürmüştür.AncakzamanlaÇinlilerlefazlayakınlaşılmasıveManiheizm’ikabuletmesi,Uygurlarınhayattarzınıdeğiştirmiştir.BunedenleUy-gurlarda, toplumsal yapı hızlı bir değişimgöstermiş ve şehirleşmeye doğru bireğilimbaşlamıştır.Bunun yanında konar-göçer yaşamındadevametmesiUy-gurlardabozkırlıveşehirliolmaküzereikifarklıhayatınortayaçıkmasınanedenolmuştur.

Güç Paylaşımı ve YönetimTürk devlet teşkilatında kurultay (toy); siyasi, kültürel, hukuki ve ekonomik ko-nulardagenel kararlaralanvedevlet yönetiminin temelinioluşturanenyüksekkuruluştur.Kağan,hanedanüyeleri,hatun,aygucıveboybeylerindenoluşankurultay,genel-likleyıldaüçkeztoplanarakdevletişlerinigörüşürdü.Kurultay’ınüyelerine“toygun”denilirdi.Boybeylerininkurultayakatılımısadakatişaretisayılıraksibirdurumsözkonusuolduğundabubirisyanolarakalgılanırdı.Kurultay,kağanınseçimiveyagörevdenalınmasındadaetkiliydi.Kağan,kurulta-yındoğalbaşkanıydıvekağanınolmadığızamanlardaaygucı(başbakan)kurulta-yabaşkanlıkederdi.Kurultaylardaalınankararlarhalkaduyurulurdu.

İkili teşkilatlanmaİlk Türk devletlerinde ülkenin yönetimi, Hunlardan itibaren devlet yönetimindekolaylıksağlamakamacıyladoğuvebatıolmaküzereikiyeayrılmıştır.İkiliteşki-latlanmadenilenbusistemde,daimabirtarafınhâkimiyetüstünlüğütanınmıştır.Bunagörekağan,doğudaotururkenbatınınyönetimihükümdarailesindenöndegelenbir kişiye,geneldekağanınkardeşinebırakılırdı.Batı’daki yabguunvanlıyönetici,Doğu’dakikağanabağlıolaraktörehükümleriniyürütürdü.

Ülüş ilkesiTürkkağanınıkutyanisiyasiiktidariledonatanGökTanrı,onaiktisadigüçanla-mınagelen“ülüş”bağışlamıştır.Ülüş,Türkçe“üleşmek”fiilindençıkmışbir isimolup“pay,hisse,nasip,kısmet”anlamınagelmektedir.Tanrı,“ülüş”bağışıileTürkülkesindebollukvebereketi artırmıştır.Türkkağanıdabugücühalkın lehindekullanarakeldeettiğimaddivarlığıadilbirşekildehalkadağıtmıştır.

İlk Türk Devletlerinde TöreİlkTürk devletlerinde hukukun temelini ve kaynağını geleneklerden alan sözlühukukkurallarıdenilen“töre”oluştururdu.Töre;sosyaldüzenisağlayanörf,âdet,gelenekveahlakideğerlerdenbeslenerekortayaçıkmıştır.Töreninoluşumunda;kutanlayışıilekağanlartarafındankonulankurallar,kurul-taylardaalınankararlarvekağanıniradesiyletoplumiçindeyavaşyavaşoluşangelenekleretkiliolmuştur.Getirilenkurallarınadaleteuygunolmasınadikkatedil-miştir.Kağanlardadâhilolmaküzerebutöreyeherkesinuymasızorunludur.

1. İlk Türk devletlerinde boyların her-hangi bir siyasi birliğe bağlanması durumu aşağıdakilerden hangisi ile ifade edilmiştir?

A) Ok

B) Urug

C) Oguş

D) Budun

E) İl

2. Türklerde görülen; I. Göçebeyaşamayıbenimsemeleri

II. Kutanlayışınaönemvermeleri

III. İkilisistemiuygulamaları

özelliklerinden hangileri sosyal alan-larda sınıf farklılıklarının görülmesini önlemiştir?

A) YalnızI

B) YalnızII

C) YalnızIII

D) IveII

E) IIveIII

1.D 2.A

Book 1.indb 26 04/09/18 16:08

27


Uygulayalım1. Orta Asya’da kurulan ve bilinen ilk

Türk Devleti aşağıdakilerden hangi-sidir?

A) Göktürkler

B) Uygurlar

C) İskitler

D) AsyaHunDevleti

E) Avarlar

2. Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleri olan “OrhunKitabeleri” aşağıdaki dev-letlerden hangisi döneminde dikilmiş-tir?

A) II.Göktürk

B) Uygurlar

C) AsyaHun

D) AvrupaHun

E) Avarlar

NOTDevletteşkilatlanmasındadüzenleyicibirrolesahipolantöre,kağanınhemkeyfî hareket etmesini engellemiş hemdehalkınaadil davranması için birkontrolmekanizmasıolmuştur.

Asya Hun Devleti (MÖ 220-MS 216) AsyaHunlarıhakkında ilk tarihîkaynakolarakMÖ318yılındaHunlularveÇinlilerarasındakibirantlaşmagösterilir.BunagöreHunlarHiyongnuadıiletanımlanmıştır.

OrtaAsya’dakurulanvebilinenİlkTürkDevleti’dir. BilinenilkhükümdarıTeoman’dır. OrtaAsya’dailkkezsiyasibirliksağlanmıştır. OrhunveSelengaırmaklarıçevresindekurulmuşolupmerkeziÖtüken’dir. Çinüzerineakınlardüzenlenmesi,ÇinSeddi’ninyapılmasınanedenolmuş-tur.

HunlarınengüçlüdönemiMeteHanzamanıdır.(MÖ209-MÖ174)Mete Han;

Tarihteilkkezorduları“OnluSistem”egöredüzenlemiştir. Türkboylarınıtekbirbayrakaltındatoplamıştır. MeteHan’ındevletyönetimiveaskerîteşkilatalanındakidüzenlemeleridahasonrakiTürkdevletlerineveRomaİmparatorluğu’naörnekolmuştur.

İpekYoludenetimaltınaalınmış,ticarifaaliyetlergeliştirilmiştir.

I. Göktürk Devleti (552-745) TürkadıylakurulanilkTürkdevletidir. BuminKağantarafındanAvarlarasonvererekÖtükenmerkezlikurulmuştur. EnparlakdönemiMukanKağandönemidir. Ülkedoğuvebatıolarakikiyeayrılmıştır. BatıkanadınınünlühükümdarıİstemiYabgu’dur. İstemiYabgu,SasanilerlebirlikteAkhuntopraklarınıalmıştır.SasanilerekarşıBizansileişbirliğiyapmayaçalışmıştır.

DoğuKöktürkDevleti630,BatıKöktürkDevletiise659yılındaÇinegemenli-ğinegirmiştir.

II. Göktürk Devleti (Kutluk Devleti) (682-744) Çinegemenliğinde50yılyaşayanTürklerKutluk(İlteriş)KağanveBilgeTon-yukukönderliğindebağımsızlıkmücadelesinibaşlatmışveGöktürkDevleti’niyenidenkurmuşlardır.

İlteriş’inölümündensonrayerineKapganKağangeçmiştir.BudönemdeTürkboylarınınçoğuhâkimiyetaltınaalınmıştır.Engenişsınırlaraulaşmıştır.

EnparlakdöneminiBilgeKağanveKülTiginzamanındayaşamıştır. Türkedebiyatınınilkyazılıörnekleriolan“OrhunKitabeleri”dikilmiştir. II.GöktürkDevleti,Karluk,BasmilveUygurTürklerinin ittifakısonucuyıkıl-mıştır.

Uygur Devleti (744-840) KutlukBilgeKülHantarafındankurulmuştur.BaşkentleriönceÖtükenikensonraKarabalgasun’ataşınmıştır.(Kutsalbölgeyiterketmişlerdir.)

EnparlakdönemiMoyen-Çurzamanıdır. BögüKağanzamanındaManiheizmdininikabuletmişlerdir. ÇinileetkileşimsonucundaManiheizmveBudizmdinlerinibenimsemişlerdir. ManidinininetkisiyleyerleşikhayatageçmişlerdirvehükümdarlarıAyunva-nınıkullanmayabaşlamıştır. 1.D 2.A

Book 1.indb 27 04/09/18 16:08

28


Uygulayalım1. Matbaacılıkta “hareketli harf” sistemi-

ni kullanan ve 18 harften oluşan alfa-beleri olan uygarlık aşağıdakilerden hangisidir?

A) Fenikeliler

B) Avarlar

C) İskitler

D) Göktürkler

E) Uygurlar

2. Aşağıdakilerden hangisi Kavimler Gö-çü'nün sonuçlarından biri değildir?

A) OrtaÇağbaşlamıştır.

B) BatıRomaimparatorluğuyıkılmıştır.

C) Feodaliteortadankaldırılmıştır.

D) AvrupaHundevletikurulmuştur.

E) Germen kavimleri arasında Hristi-yanlıkyayılmıştır.

Çin’leilişkilerisonucundakâğıtvematbaayıkullanmışlardır. 18harftenoluşanUyguralfabesinikullanmışlardır. TüreyişveGöçDestanıileKarabalgasunKitabeleriUygurlaraaittir. Matbaacılıkta“hareketliharf”sisteminikullanmışlardır. KırgızlarınyıkılmasısonucuKansuUygurlarıveTurfanUygurlarıolarakde-vametmişlerdir.Budevletlersiyasibakımdanetkiliolamamışlardır.EnsonMoğolhâkimiyetinegirmişlerdir.

Kavimler Göçü

AsyaHunDevleti’ninparçalanmasındansonrabatıyadoğrugöçedenHunlar,Ba-lamirkomutasındaönlerineçıkanbarbarkavimlerini(Vizigotlar,Ostrogotlar,Van-dallar,Germenlervs.)Avrupa’nıniçlerinekadarsürüklemiştir.Hunlarınbaşlattığıbuçokgeniştoplumsal-siyasalolayaKavimlerGöçüdenilmiştir.

Kavimler Göçü'nün Sonuçları: RomaİmparatorluğuDoğu(Bizans)veBatıolarakikiyeayrılmıştır.(395)BatıRomaİmparatorluğuyıkılmıştır.(476)

İlkÇağsonaermiş,OrtaÇağbaşlamıştır. Avrupa’nınsiyasiveetnikharitasıdeğişmiştir. GermenkavimleriarasındaHristiyanlıkyayılmıştır. Avrupa’dakisiyasiboşluktandolayıfeodalite(derebeylik)ortayaçıkmıştır. AvrupaHunDevletikurulmuştur.

Avrupa Hun Devleti (375-469) Avrupa’yagelenHunlar,Balamirönderliğindedevletkurmuşlardır. UldızveRuadevletibirlikteyönetmişlerdir.HunlarbudönemdeKafkaslar’danAnadolu’yageçmişlerdir.

EnönemlihükümdarıAttila’dır. Attila,BizansileyaptığıMargosAntlaşması’ylaBizans’ı,AnatoliusAntlaşma-sı’ylaRoma’yıvergiyebağlamıştır.

AvrupaHunDevletikendisinebağlıtopluluklarınveBizans’ınsaldırılarısonu-cundayıkılmıştır.(469)

NOTAttila:TanrınınKırbacı,savaştanrısıAres’inkılıcınıtaşıyankişi,Got-Longo-bard efsanelerinde zeki savaşçı,NibelungenDestanı’ndaEtzel adında asiruhlusavaşçıolarakgeçer.

Başlıca Türk Devletleri ve Toplulukları

1. Avarlar ÖnceOrtaAsya’dasonraAvrupa’dadevletkurmuşlardır. İstanbul’ukuşatanilkTürkdevletidir.(Sasanilerlebirlikte) ÜnlühükümdarıBayanHan’dır. DevletteşkilatlanmasındaSlavtopluluklarınıetkilemiştir. Frenklerinhücumusonucundayıkılmıştır.(825)

2. Hazarlar Museviliğibenimsemişlerdir. Dinîhoşgörüegemendir. İlkkezHazarlardönemindeMüslümanlarla-Türklersavaşmıştır. Ticaretteönemligelişmelerkatetmiştir.

3. Kırgızlar MoğolhâkimiyetinegirenilkTürkdevletidir. ManasDestanıveYeniseyKitabeleriKırgızlaraaittir. 1.E 2.C

Book 1.indb 28 04/09/18 16:08

29


Uygulayalım1. Sasanilerle birlikte İstanbul’u kuşatan

ilk Türk devleti aşağıdakilerden han-gisidir?

A) AsyaHunDevleti

B) AvrupaHunDevleti

C) Türgişler

D) Avarlar

E) Kırgızlar

2. Bulgarların Tuna ve İtil Bulgarları ola-rak ikiye ayrılmasında aşağıdaki dev-letlerden hangisinin baskıları etkili ol-muştur?

A) Karluklar

B) Hazarlar

C) Oğuzlar

D) Macarlar

E) Kıpçaklar

4. Kıpçaklar (Kumanlar) Oğuzlarlayaptıklarımücadeleler“DedeKorkut”hikâyelerinekonuolmuştur. “CodexCumanicus”isimlisözlükKıpçaklaraaittir. Hristiyanlığıbenimsemişlerdir. Kıpçaklarınönemli bir kısmıAltınOrduDevleti zamanındaMısır’a götürül-müştür.EyyübiveMemlükordularındaetkiliolmuşlardır.

5. Türgişler MüslümanlarlamücadeleetmişveMaveraünnehir’inAraplaşmasınıengelle-mişlerdir.

KurucularıBagaTarkankendiadınailkTürgişparasınıbastırmıştır.

6. Sabirler (Sibirler) BugünküSibiryabölgesiisminiSabirlerdenalmıştır. Bizans’akarşıSasanilerleittifakkurmuştur. Avarlartarafındanyıkılmışlardır.

7. Macarlar HristiyanlığıkabulederekTürklüközelliklerinikaybetmişlerdir. Slavlarınbirleşmesiniengellemişlerdir.

8. Bulgarlar Karadeniz’inkuzeyinde“BüyükBulgaryaDevleti”nikurmuşlardır. HazarlarınbaskısıileTunaveİtil(Kama)Bulgarlarıolarakikiyeayrılmışlardır. TunaBulgarlarıHristiyanlığı,İtil(Kama)Bulgarlarıiseİslamiyet’ibenimsemiş-lerdir.

İstanbul’ukuşatanikinciTürkdevletidir. Moğollartarafındanyıkılmışlardır. BazıaraştırmacılarİtilBulgarDevleti’niilkMüslümanTürkdevletiolarakka-buletmişlerdir.

9. Oğuzlar Türkboylarıarasındaenkalabalıkvesiyasialandaenetkiliboydur.(SelçukluveOsmanlıDevleti’nikurmuşlardır.)

OğuzlarınbirkısmıAvrupa’yagöçetmişveHristiyanlığıbenimsemiştir.(Uzlar)

10. Peçenekler Karadeniz’inkuzeyindeyaşamışlardır. RuslarlamücadeleederekRuslarıngüneyeinmesiniengellemişlerdir. Boylarhâlindeyaşamışlar,devletkuramamışlardır. MalazgirtSavaşısırasındaBizansordusundan,Selçukluordusunageçmiş-lerdir.

11. Karluklar İslamiyet’itopluolarakkabuledenilkTürkboyudur. CengizHan’aitaatedenilkTürkMüslümantopluluktur. Müslümanlarla işbirliğiyaparakOrtaAsya’nınÇinlileşmesiniengellemişler-dir.

Karahanlılarınkurulmasındaetkiliolmuşlardır.

12. Akhunlar EftalitDevletiolarakdabilinir. SasaniDevleti’ndekiMazdekisyanınınbastırılmasındaetkiliolmuşlardır. Göktürk-Sasaniişbirliğisonucuyıkılmışlardır.

13. Başkurtlar-Bozkurt XVIII. yüzyıldan sonraRuslara karşı uzun süren bağımsızlıkmücadelesiniyürütmüşlerdir.

BugünküBaşkurtTürklerininatalarıdır.1.D 2.B

Book 1.indb 29 04/09/18 16:08

30


Uygulayalım1. I. Eski Türk topluluklarında ve devlet-

lerinde ticaret, büyük ölçüde “değiştokuş”esasınadayanıyordu.

II. Yaptıkları ticarette parayı da kulla-nanTürkler;özellikleBizans,ÇinveSasanigibi komşuülkelerdenvergi,haraç ve savaş tazminatı adı altın-dateminettikleriparalarlaihtiyaçlarıolanmallarısatınalırlardı.

III. İpekYolu’ndaticaretinçokiyivebolkazançlı olması Türklerle komşularıarasında mücadelelere sebep ol-muştur.

İlk Türk devletlerinin ticari politikala-rı ile ilgili yukarıdakilerden hangileri söylenebilir?

A) YalnızI

B) YalnızII

C) YalnızIII

D) IveII

E) I,IIveIII

İlk Türk Devletlerinin Çevre Devletlerle İlişkileri

Hunlar,temelgeçimkaynağıolarakhayvancılıklaberabertarım,avcılık,balıkçılık,madencilik,dericilikveticaretleuğraşmışlardır.

Savaşçıözellikleridüşünüldüğündeyağmaveganimetdeönemlibirkaynaktır.Madencilikkonusundademiri,altınıvegümüşüçıkarıpişleyebilenHunlar;baştaÇinolmaküzereyerleşiktoplumlarakürk,at,et,deri,silahsatmışlar,karşılığındaiseipek,çayvetahılürünlerialmışlardır.

Hunlar,KökTürklerveUygurlargibiOrtaAsya’dabüyükdevletlerkuranTürktop-lulukları,ipek,buğdayvepirinçgibiekonomilerinineksiğiolantemelürünleriza-manzamanÇin’denhediyevevergiolarakteminetmekteydi.Bunarağmenonlar,buğdaygibitarımürünlerindetamamenÇinekonomisinebağlıdeğillerdi.

KökTürkler’in,ÇinileilişkilerininyanındabatısındabulunanSasaniveBizansİm-paratorluklarıyladailişkileriolmuştur.ÖzellikleAkHunlarınortadankalkmasıylaKökTürkDevletibatıdaSasaniİmparatorluğu’ylasınırkomşusuolmuştur.

İlk Türk Devletlerinin Ticari Politikaları EskiTürktopluluklarındavedevletlerindeticaret,büyükölçüde“değiştokuş”esasınadayanıyordu.Diğerbirifadeylealınanmalkarşılığındabaşkabirmalverilmekteydi.Budahiçşüphesizalınacakveverilecekmalhususundataraf-larınkarşılıklıanlaşmalarınabağlıydı.

Türkler,değiştokuşiçinençokatıkullanmışlardı.Ticarettekullanılanbaşkabirödemearacıdakıymetlimadenlerdenyapılmışçeşitlikapkacaklardı.

YaptıklarıticaretteparayıdakullananTürkler;özellikleBizans,ÇinveSasanigibikomşuülkelerdenvergi,haraçvesavaştazminatıadıaltındateminettik-leriparalarlaihtiyaçlarıolanmallarısatınalırlardı.Türkler,satiradınıverdikle-rivediskebenzeyenbugümüşparaylaticaretteödemeyapmışlardı.

Doğu-batı, kuzey-güney ticaretinde toprakları aracı konumunda olan Türkdevletlerigelipgeçenkervanlardan“geçişvergisi”almıştır.ÖzellikleÇinipe-ğininBatı’yasatışındanönemlikârlareldeetmişlerdir.

Türklerkervanlarınülkelerindengeçişgüvenliğinisağlamışlar,konaklamaih-tiyaçlarıiçinkervansaraylardenilebilecekyerlerinşaetmişlerdir.Kervanlaraat,devegibigereklihayvanlarıteminedenTürkler,kervandabulunanlarabe-lirliücretkarşılığındayemeiçmehizmetidevermişlerdir.

İpekYolugüzergâhı,çokerkendönemlerdenitibarenTürklerinsahipolduğutopraklardangeçmiştir.

İpekYolu’ndaticaretinçokiyivebolkazançlıolmasıTürklerlekomşularıarasındamücadeleleresebepolmuştur.ÖrneğinKökTürkler,SasanilerleişbirliğiyaparakİpekYoluticaretinielindebulunduranAkHun(Eftalit)Devleti’ne557yılındasonverdi.AkHunDevleti’nintopraklarınıCeyhunNehrisınırolmaküzerearalarındapaylaştılar.

1.E

Book 1.indb 30 04/09/18 16:08

4Neler Öğrendik?

31

1. İlk Türklerde Göktanrının bir kişiye çeşitli yetkiler vermesi aşağıdakilerden hangisiyle ifade edilmiş-tir?

A) Küç

B) Ülüş

C) Kut

D) Tös

E) Tirnek

2. I. Hunlar

II. Uygurlar

III. Avarlar

Yukarıdakilerden hangileri hem Asya’da hem de Av-rupa’da devlet kurmuşlardır?

A) YalnızI

B) YalnızII

C) YalnızIII

D) I ve III

E) I, II ve III

3. Avrupa’da meydana gelen Kavimler Göçü’ne neden olan Türkler aşağıdakilerden hangileridir?

A) Avarlar

B) Hunlar

C) Peçenekler

D) Hazarlar

E) Kıpçaklar

4. II. Göktürk devletini aşağıdakilerden hangisi kur-muştur?

A) BuminHan

B) MukanKağan

C) KutlukKağan

D) Ki-okKağan

E) BilgeKağan

5. Aşağıda verilen Türk devlet ve toplulukları ile ilgili eşleşmelerden hangisi doğru değildir?

A) Hazarlar-Museviliğinkabuledilmesi

B) Avarlar-İstanbul’unkuşatılması

C) AsyaHun-İlkTürkdevletininoluşturulması

D) Kutluklar (ll.Göktürkler) -Çin’e karşı bağımsızlıksavaşıverilmesi

E) İskitler -OrtaAsya’daTürk siyasi birliğinin kurul-ması

Book 1.indb 31 04/09/18 16:08

Cevaplar

Neler Öğrendik?

32

1. C 2. D 3. B 4. C 5. E 6. A 7. E 8. B 9. A 10. D

6. İslamiyet’ten önceki Türklerin Orta Asya’da yaylak ve kışlaklar arasında yarı göçebe bir hayat tarzına sahip olmalarının sonuçları arasında aşağıdakiler-den hangisi gösterilemez?

A) Tarımsalfaaliyetlereönemvermeleri

B) Hayvancılığıgeliştirmeleri

C) Savaşçıbirtoplumolmaları

D) Taşınabilirsanateserleriyapmaları

E) Dinamiktoplumolmakzorundaolmaları

7. Aşağıdakilerden hangisi Uygurlara ait özelliklerden biri değildir?

A) KurucusununKutluğBilgeKülKağanolması

B) Maniheizmibenimsemişolmaları

C) Yerleşikyaşambiçiminibenimsemişolmaları

D) Karabalsagunyazıtınıdikmeleri

E) Türktarihininilkdevletiolması

8. Metehan aşağıdakilerden hangisiyle mücadele ede-rek Hun devletinin başına geçmiştir?

A) Çin

B) Teoman

C) Yüe-çiler

D) Tunguzlar

E) Kiok

9. İslamiyet’i toplu olarak kabul eden ilk Türk boyu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Karluklar

B) İskitler

C) Peçenekler

D) Türgişler

E) Avarlar

10. İstanbul’u kuşatan ilk Türk devleti aşağıdakilerden hangisidir?

A) Türgişler

B) Bulgarlar

C) Macarlar

D) Avarlar

E) Peçenekler

Book 1.indb 32 04/09/18 16:08

a 1 tarih dersföyü - liderplus.com.trliderplus.com.tr/yayin/ornekdokuman/tytayt/foy/tarih.pdf ·...

Documents