16.YZYLDA ZNK'TE ZAVYELER veGELR PAYLAM

Dervish Lodges And Income Distribution In Znik in The 16.Century

Do. Dr. Ahmet GNE*

ZET

Bu makalede nce znik ve Vakflar hakknda ksaca bilgi verilmi, sonra16. Yzylda znik'teki Zaviyeler ya da Zaviye Vakflar, Zaviye Sahipleri veZayiyelerin Gelir Trleri, Miktarlar ile Bunlarn Seyir ve Dnmleri anakonular ilenmitir. Kullanlan rakamlarn kesin olduu varsayldnda, 16.yzyln balarna (A) gre 16. yzyln ikinci yarsnda (B) znik'te zayiyelerinsays azalmtr. Bununla birlikte,"Zaviye grubu", (znik'teki) vakf-mlkgelirleri toplam ierisinde hem A noktasnda hem de B noktasnda ncsradadr. Bu sra, phesiz ki, znik'te vakf-mlk gelirlerinin nemli birksmnn, sz konusu kuruma ayrld anlamna gelmektedir. Zayiyelerin ou,kentsel younlamay gstermek zere, znik ehrindedir. "Geliri 1.000 akannzerinde olan zaviyelerde", zaviye yapmnda (vakflarnda) -dorudan ya dadolayl olarak, baka bir ifadeyle temlik ve tevkif asndan- Osmanl soyununbata olduu, andarh ailesinin de onlar takip ettii anlalmaktadr. "Geliri1.000 akann altnda olan zaviyelerde" ise, "ahi" adnn yaygnh ya daahilerin etkinlii dikkat ekicidir. "Zaviye grubu"nun gelir kaynaklar,zayiyelerin yaplanma ve ilevleri sonucu olsa gerek, hem A' da hem de B' de -gelir toplamlar asndan bakldnda- esasen kylerdir.

Anahtar Kelimeler: 16. yzyl, znik, vakf, zayiye, gelir, ky,OsmanlIar, andarllar.

ABSTRACT.

In this artiele, firstly, information in respect of znik and Foundations aregiven and afterwards, the main topic s of dervish lodges in znik in the 16.Century, owners of the Dervish Lodges, types and amounts of Dervish Lodges

124 AHMETGNE

revenues and the transformation of these revenues are discussed. When thefigures used are presumed to be certain, the number of dervish lodges had beenreduced in the second half of 16. Century (B) compared to the beginning of 16.Century (A). "The group of Dervish Lodge" (in znik) comes three in ranking atboth A and B in terms of foundation-property revenues. This ranking means thesignificant portion of the revenues of foundation-property in znik is reservedfor the institution in question. Most of the dervish lodges are located in znik toreflect the urban concentration.

Key Words: the 16. Century, znik, foundation, dervish lodges, income,village, ttoman generation, Chandarli family.

TAKDMlkin; -yukardaki zette de zikredildii zere- bu makalede nce znik ve

Vakflar hakknda ksaca bilgi verildikten sonra esasen -Kurum/Gelir PayMiktarlar Asndan- 16. Yzylda znik'teki Zaviyeler ya da Zaviye Vakflar,Zaviye Sahipleri ve Zaviyelerin Gelir Trleri, Miktarlar ile Bunlarn Seyir veDnmleri ana konularnn ilenecei ifade edilmelidir. Bu cmleden deolarak, yaplacak tasnif ve tedrite MM.2i/TT.43S2, KK.5793/TT.7334 nolutahrir defterlerindeki vakf-mlk kaytlarnn esas alnd belirtilmelidir.

te yandan, tahlil, tesbit, tehis ve tefsirlerin, baka bir deyile zmleme,saptama, tanmlama ve yorumlamalarn; phesiz ki sonular zerinde oldukaetkin olduu vurgulanmak kaydyla, esasen kavramsal/yapsal ve tabiatiyleilevselolarak girift kurumlara mahsus, bizzarure -yer yer ya da mmknolduunca- karmak hasllarn ayrmna dayand vurgulanmaldr.

ZNKAd geen yer, bilindii zere, ayn ad tayan gln dou ucunda ve

zmit'in gneydousunda olup, gnmzde Bursa'ya bal bir ile merkezidir.lk adnn, kurucusu Antigonius'a izafeten Antigonya olduu; daha sonra ehre

* Gazi niversitesi.Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.i -MM.22 (H.929): Istanbul 'da Babakanlk Arivi 'ndedir. Evkiif ve emlak havidir. 205 sahifedir.2 -ITA3S: Babakanlk Ar~ivi (Istanbul) Tapu Tasnifinde mnderi Anadolu Eyaleti 'ne tabisancaklarn nfus ve hiislatn muhtev umumf icmal (muhasebe-i vilayet-i Anadolu) defterininilk cildidir. Kanun Sultan Sleyman'n saltanatnn ilk yllarnda dzenlendii kabuledilmektedir. Kocaeli (s.:759-815) ile birlikte ankr, Ktahya, Sultann, Hamid, Ankara,Karahisar- Sahib, Kastamonu ve Bolu sancaklaryla ilgili ksmlar bulunmaktadr. Daha nceyaplan tahrirlerin neticelerini aksettirmektedir. Bundan dolay her bir sancaa mteallik bilgilerayn tarihlere ait deildir. Bu cmleden olarak, ankr cz 1521, Hamid cz 1522, Kocaelicz -takriben- 1522-1523, K. Sahib cz 1528 tarihli tahrirlere mstenittir2 .

3 -KK.579 (H.Q69): 143 varaktr. Ankara'da Tapu Kadastro Genel Mdrl Kuyfid- KadmeArivindedir. Idari taksimat dairesinde evkaf ve emlak muhtevidir.

4 -IT.733 (I. Ahmed Dnemi): Timar-vakf mufassaldr. Babakanlk Arivindedir. Vakf babndamukayyed neferlerin statleri ile mahsullerin kymetleri genellikle kaydedilmemitir.

16. YZYIt~DA ZNK'TE ZAVYELER ve GELR PAYLAM 125

iiI'~ : i

i'

I'i,

ii

M.. 31Qi'da Antigonius'u malup eden Lysimachus tarafndan, karsna atfen,Nicea (Arap melliflerine gre Nikiya) adnn verildii kabul edilmektedirs.

Biraz nce de yazld cihetle, znik Antigonius tarafndan kurulmutur.Konstantin zamannda Nicea'nn ehemmiyeti artm, M.S. 325'te birincikonsilin toplant yeri olarak seilmitir. mparatorluun mstahkem6 yerlerindenbiri olan ehir, ekonomik ve kltrel bakmdan olduka gelimitir. 364'te"metropolis" unvan verilmi; zamanla imar edilmi ve Nicea Opsikion adlmhim bir thema (askeri' blge)'nn merkezi olmutur. 717'den itibarenMslmanlar tarafndan muhasara edilmeye balanm; ancak 740'da butaarruzlara son verilmitir?

1065 'te vukubulan bir zelzelede byk lde hasara uram; fakat ksasrede yeniden imar edilmitir8 Yzyln sonlarnda Seluklular tarafndanfethedilmi ve Trkler ile Hallar arasnda birka kez el deitirmitir9 Bucmleden de olarak, Trkler, Osmanl fethinden gbek nce znik'teyerlemilerdi LO.

u noktada, znik'in Seluklu ve Osmanl tarihi asndan nemidolaysyla, malum kesite bir pencere aralanacak olursa: Bilindii gibi, Selukluhanedanndan Anadolu Seluklu sultanlnn kurucusu Kutalm oluSleyman ah 1075-1086 yllarnda znik'i alp payitaht yapml, mparatorAlexios Komnenos, Dragos andlamasyla (1081) bu durumu resmen tanmtr.Ancak, 1097'de ilk hal seferinde bura Hristiyanlarca geri alnm ve Bizans'a

5 -Strabon'a (XII, 4) atfen, R. Anhegger, "znik" Mad., A. (M.E.B.), V/2, stanbul 1988, s.:1257.

6 -znik, (Kk) Asya'nn byk gllerinden olan znik gl'nn bulunduu byk vadi yehakim ve Sakarya havzasn Marmara denizi havzasndan ayran boazn savunucusukonumundadr. (Charles Texier, Kk Asya, Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi, eviren: AliSuat, Birinci Cilt, Hazrlayan: Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf, Ankara 2002,s.: 150). Bu ehir, -daha sonra da belirtilecei zere- Hal tarihilerine gre btn Anadolu'nunen mstahkem bir yeridir. C. Texier, a.g.k., ayn cilt, s.: 159.

7 -R. Anhegger, a. g. madde, ayn sahife. C. Texier'in yazdna gre; iinde toplanm olan ikikonsilden znik'in kazanm olduu n, onu srekli olarak ruhani derecelerde birinci srayakoymutur. Her ynyle Rum imparatorlarnn ilgi gsterdikleri yer olan bu ehir, Arapfatihlerinin balca gndemi haline gelmitir. C. Texier, a.g .k., ayn cilt, s.: 154.

: -R. Anhegger, a. g. madde, . ayn sahife.-R.Anhegger,a.g.madde,s .. 1257-1258. .'

o -Bu ifade Burs.a iin de balaycdr. Bkz.: Mustafa Akda, Trkiye'nin Iktisad ve letimaTarihi, c.: 1, Istanbul 1979(3), s.: 124. Bursa bir tarafa znik asndan "Ebu'I-Kasm,ykmzn az nce anlatm bulunduu zere, (katrlara ykledii) para ile Horasan'dakiSultan bulmaya gittii srada, kardei Ebu'I-Gazi znik'e geldi ve kenti igal etti .... Kentinsavunucular onlar grr grmez okunlukla karladlar ve Ebu'I-Gazi, znik'i, baba mirasolarak, hemen onlara teslim ett.i. Ikisi iinde byk olan KilitziasthlanlKl Arslan denilen,Sultan san'n ald. O srada znik'i (yalnzca bir kale imi gibi) igal eden savalarnkadnlarn ve ocuklarn getirterek bu kenti, yle diyebiliriz, sultanlarn bakenti(RumI Anadolu Seluklular Sultanlnn bakenti) durumuna yeniden getirdL" alnt,s zikredeerdir. (Anna Komnena, Alexiad -Malazgirt'ten Sonras-, (

126 AHMETGNE

teslim edilmitirl2. znik'te Seluklu ynetimi i105'te yeniden kurulmu, ancakehir yaklak ll47'de tekrar Bizansllar'n eline gemitir13 Bunlardandolayl4, znik'in yeniden fethi Uc (serhad) Trkmenleri arasnda en kutsal devolarak kabul edilmitir. Nitekim, "Osmanl rivayeti"nde, Sleyman ah OsmanGazi'nin byk atas olarak gsterilmektediris.

znik'in, Osmanllar'dan nce ne kadar dm olduu bn-i Batuta'nnnaklettiklerinden sarahaten anlalmaktadr. Yirmi sene kadar sonra Palamas daayn manzaray tasvir etmektedir. Bu inhitat 1261-1331 yllar arasnda tedricenvuku bulmutu 16.

Anlalaca zere, daha sonra Osmanllarca fethedilmi tirI7. Bu tarihhakknda farkl rivayetler bulunmaktadrIs. R. Anhegger'e gre ehir 731 'de (lSTerin i 1330'la balar) ele geirilmitirl9. Bundan sonra Orhan Gazi buraybeyliine merkez yapmt~o.

12 -Bu balamda Charles Texier'in yazdklarna gre: " ... znik gibi bir yerin naslolup daalnamadna armaya gerek vardr: nk bir ovada bulunmas sebebiyle yerin konumu,saldrlar gletirdiinden, yalnz ara ve gere yapmyla savunuldu demektir. Bununlaberaber, bu ehir, -daha nce de yazld zere- Hal tarihilerine gre btn Anadolu'nun enmstahkem bir yeridir. Rahip Robert, znik'in teslim olrrasna Allah'n korumasnn bir deliligzyle bakar ... " (C. Texier, a.g.k., ayn cilt, s.: 159). Ote taraftan -gelenek asndan ayan-teemml oldu~u belirtilmek zere- "Hristiyanlar, ehrin gemiler araclyla devaml olarakyiyecek destegi aldn grerek bu yolu kaparnadka hibir zaman ele geirmede baarlolamayacaklarna karar verdiler ve bunun zerine impartora bavurarak at ve insanla ekilirkzaklar zerinde, Civitot limanndan yedi mil mesafede znik glne tanmak zere kayklarverilmesini istediler. Tekneler yz sava alacak kadar bykt. Bu giriim gece iindetamamland. Tarih bu trden ok sayda olayaktarr." alnt s da kayda deerdir. C. Texier,a.g.k., ayn cilt, s.: 160. .

13-Halil Inalck, "Osman Gazi'nin znik Kuat1l)as ve Bafeus Muharebesi", Osmanl Beylii(1300-1389), (Editr: Elizabeth A. Zachariadou), Istanbul 2000 (2. Bask), s.: 78.

14-Bu meyanda, ehrin stratejik konumu ile Hristiyanlk ve tabiatiyle Hrstiyanlar iin tadnem de unutulmamaldr.

s -H. nalck, "Os1l)anl D~vleti'nin Kuruluu Problemi", ayn sahife. Seluklularn ve zelliklesnr gazilerinin, Iznik'i Islam adna yeniden fethetme fikrinden hibir zaman vazgememilduklar anla.lyor. nk Mslmanlar, bir kez darlislamn bir paras haline getirilentopra daima I~lam egemenliinde olar~k kabul ediyor ve kaybn sadece geici olduunainanyorlard. 1:1. Inalck, "Osman 9azi'nin znik Kuatmas ve Ba(eus Muharebesi", s.: 79.

16._Bkz.: Halil Inalc.k, "Osmanl mparatorluu'nun Kurulu ve Inkiaf Devrinde Trkiye'ninIktisad Yaziyeti Uzerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle", Osmanl Imparatorluu, Toplum veEkonomi, Istanbul 1996, s.: 146. Ote taraftan, "Bitinya'nn Osmanl fethinden nceki dnemde,refah iinde, nfusu kalabalk ve iyi korunun bir blge olduu" san hakknda bkz.: JacquesLefort, "13 .. Yzylda Bitinya", Osmanl Beylii (1300-1389), (Editr: Elizabeth A.Zachariadou), Istanbul 2000 (2. Bask), s.: 128. .

17-Fetih ncesine bakldnda: "Osman Gazi'nin stratejisi, bizi nihai amacnn znik' i yenidenfethetmek olduuna inanmaya itecek yndedir. Gerekte, Bizans ve OSI)1anl kaynaklarnnkarlatrmal incelenmesi, tek bana Bafeus muharebesinin, Osman'n Iznik'i ele geirmehedefinden kayna.klanan olaylar dizisinin bir paras olduunu gstermektedir.", H. Inalck,"Osman Gazi 'nin znik Kuatmas ve Bafeus Muharebesi", s.: 79.

18 -R. Anhegger, a. g. madde, s.: 1258.19 -R. Anhegger, bu tarih hakknda Karamam Mehmed Paa (s.: 30), Ruhf (v. 2Ib), Akpaazade(s.: ii9), . Bitlis (v.: 94a) vs.'ye atfta bulunmaktadr. Ayn yazda hi tarih olmayan ya dafarkl tarih)ere yer verilen kaynaklarla ilgili bilgiler de mnderitir (R. Anhegger, a. g. madde,s.: 1259). smail Hakk Uzunarl'ya gre de, Pelekanon zaferinden sonra ayn yl inde artkkendisine yardm imkan gremeyen znik kumandan baz artlarla teslim olmutur ki bumuharebenin tarihi i329 ve 1330 olarak gsterilir. ... (A. g. yazar, Osmanl Tarihi, Cilt: I,Ankara 1988 (5. Bask), s.: 120,121).

10 .-N. Gregorus (III. s.: 508) ve Akpaaz~de'ye (l21) atfen, R. Anhegger, a. g. madde, s.: 1259.i. Hakk Uzunarl; -Tac't-tevarih ve Ibn-i Batuta'ya atfen- harb sahasna yakn olduu iin

16. YZYLDA ZNK'TE ZAVYELER ve GELR PAYLAM 127

te taraftan, yukarda yazlan mazisine istinaden, znik'in, Osmanllarasndan, sembolik bir deerinin bulunduu da malumdur. daresinin kimeverildii hususunda farkl grler olmakla birlikte; bu anlamda, SleymanPaa'nn znik ile mnasebetinin olduu21, burada yaptrd cami vemedreseden anlaImaktadr22 znik, andarl Kara Halil'in kad olarak tayinedilmesinden sonra, zellikle andarllar'n faaliyetleri ve bu cmleden olarakeserleriyle olduka gelimiti~3.

Ancak, 1402'de Timur'un ordusunun bir kolu tarafndan yamalanmt~4.Fetret devrinde, Musa elebi25 ve daha sonra da eyh Bedreddin26, burada birmddet kalmlardr. Osmanl Devleti'nin kurulu yllarnda Halil ve brahimpaalar ile Kutbuddin ve Erefolu gibi eyhlerin de madd-manev gayret vehizmetleriyle mhim bir ilim ve irfan merkezi olmutu~7. Fakat, zamanla,stanbul'un fethi ve andarl Halil Paa'nn idamnn da tesiriyle gerilerneyebalamtr28 Yaz konusu messirIerden ilki ehirdeki elit tabakamensuplarnn getmesine; ikincisi ise daha nce de yazld zere ehringelimesinde mhim rolleri olan andarl ailesinin nfuzunun sarslmasna yolamtr.

nceleme kesitimizde, Kocaeli Sanca'nda bir kaza merkezi olan, yazkonusu ehir, 16. Yzylortalarndan itibaren mteakip yllarda eskisine greolduka gerilemitir. Bunun en belirgin sebebi sabk mamuriyetine zeminhazrlayan statsnde mendemitir. Akas, biraz nce yazlan "duraklamavetiresi sekinlerin g etmesi ve andarIlar'n nfuzunun knlmasylabalamtr." ifadesinden de karlaca zere, kurulu dneminin zel artlar

'i altndaki itibari pozisyonu, genel anlamda, (her ne kadar kurulu yllarndanisb stratejik bir konumu olsa da) zellikle yaz konusu zamanlarn kstaslarerevesinde fevkalade tabi avantajlardan mahrum, iktidarn tevecchnemuhta bir ilim-irfan merkezi olduundan mevcut uygun vasatn dumuruylamenfi ynde deimeye yz tutmutur29 Bu cmleden de olarak, znik, artk,kkleri yine mazide olan balca iki ge ile; yani, inicilik ve Erefilik ilemalum ve mehur ya da muttasftr30.

muvakkat bir mddet beylik merkezinin znik'e naklolunduunu ifade etmektedir. A. g. yazar,Osmanl Tarihi, C.: i, s.: 121. .

21 -Kimine gre buras Sleyman Paa'ya (Feridun, Mneat, i, 69) kimilerine gre ise IznikmidSleyman Paa'ya, Bursa Murad'a verilmitir (Oru, s.: 16; Neri, s.: 163). Bu konuda bkz.: R.Anhegger, a. g. madde, s.: 1259.

22 -R. Anhegger, a. g. madde, s.: 1259.23 -R. Anhegger, a. g. madde, s.: 1259.24 -Zafername (11,454) ve Ducas'a (72) atfen, R. Anhegger, a. g. madde, s.: 1254.25 -Akpaazade (s.: 114) ve Tevarih-i AI-i Osman'a (s.: 52) atfen R. Anhegger, a. g. madde,ayn sahife.

26 -Oru (s.: 41,44), Akpaazade (s.: 148, 154) ve Tevarih-i Al-i Osman'a (s.: 52 vs.) atfen R.Anhegger, a.g. madde, ayn sahife.

27 -Bkz.: R. Anhegger, a. g. madde, s.: 1260.2R -R. Anhegger. a. g. madde, ayn sahife.2') -Ahmet Gne, 16. Yzyl Balarndan 17. Yzyl Balarna Kadar Ko.caeli Sanca,(Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1994, s.: 36. Ayrca, 16-17. Yzyllarda znik hakkndaetrafl bilgi iin bkz.: a. g. yazar, a.g.t., s.: 33-36.

30 -Bkz.: R. Anhegger, a. g. madde, s.: 1260.

128

VAKF

AHMETGNE

Vakf, bilindii zere, Arapa bir mastardr. Kelime olarak, durdurmak,alkoymak gibi anlamlara gelmektedir3'. Istlahen ise, ksaca, Allah rzas iinhukuk! bir akidle sahip olunan menkfil veya gayr- menkfiln olduka girifteitli gayelere matufen mebbeden tevkff edilmesi demektir32

Vakflar, Endls'ten Endonezya'ya, Gney Afrika'dan Orta Asya'yakadar uzanan btn slam corafyasnda ilgili cemiyetlerin, sosyal, ekonomikve hatta politik yaplarnn ekillenmesinde mhim roller oynamtr3

slam anlayna gre, devletin, fakirlere yardm etmek, isizlere i bulmak,sava esirlerini kurtarmak gibi ykmllkleri vardr. Ancak Osmanldzeninde devletin balca grevi i ve d gvenlii salamakt34

Bu cmleden de olarak, Osmanl Devleti'nde diyanet, eitim-retim,salk, bayndrlk, -sosyal- gvenlik, dayanma, yardmlama vs. gibi alanlarailikin yatrm ya da hizmetler, esasen vakflar tarafndan finanseedilmekteydes.

Bundan dolayi Osmanl Devleti'nde, zellikle sosyal dengeninsalanmasnda hayatf bir fonksiyona sahip olan vakflar ok byk bir gelimegstermiti. yle ki, batl sosyal siyasetiler 16. YzylOsmanl cemiyetini"vakf cenneti" olarak adlandrmlardr6

ZNK'TEK ZAVYELER ya da ZAVYE VAKFLAR

Zaviye, kelime olarak, ke bucak gibi anlamlara gelmektedir3? Terimolarak; yerleim merkezlerinde veya yollar-geiHer zerinde kurulan, bir eyhinynetiminde, bir tarikata mensup dervilerin yaadklar ve ilgililerin ya dagrevlilerin gelip geen yolculara bedava yiyecek, iecek maddeleri ve yatacakyer saladklar, bina yahut binalara verilen addrs.

31 -Bkz.: Bahaeddin Yediyldz, "Messese Toplum Mnasebetleri erevesinde XVIII. Asr TrkToplumu ve VakfMessesesi", Yakflar Dergisi, S.:XV (1982), s.: 25.

32 -Bkz.: Ayn yazar, a.g.m., s.:26. Ayrca bkz:: Ahmet Akgndz, Islam Huku~unda ve OsmanlTatbikatnda Yakf Messesesi, Ankara 1988, s.:29-30. Vakf, hukuken, Islam hukukununmuhtelif ekollerine ve hatta ayn ekole mensup hukukular tarafndan ok farkl tarzlarda tarifedilmitir. Ebu Hanife'ye gre yakf, bir kimsenin malik olduu bir gayr- menkClngelirlerinin, dn verme eklinde IslaIJl cemaatinin din ve ietima ihtiyalarnn giderilmesineveya fakirlere tahsis edilmesi akdidir. Oyle ki, bu maln mlkiyeti vakfta kaldndan, o, yazkonusu akdi bozma ve .maln istedii gibi kullanma hakkna sahiptir (B. Yediyldz, a.g.m., aynsahife). Ebu Yusuf ve Imam Muhammed'in tarifleri ve vakf eitleri iin (de) bkz.: Ayn yazar,a.g.m., ayn sahife.

33 -Bkz.: ~ahaeddin Yediyldz, "Vakf' Mad., A. (MEB.), C.: 13, s~anbul 1988, s.:168.34 -Bkz.: i. Erol Kozak, Bir Sosyal Siyaset Messesesi Olarak Yakf, Istanbul 1985, s..: 20.35 -Ahmet Tabakolu,. "Ospanl Ekonomisinde Kalknmarn Finansman", Iktisat ve Din(Hazrlayan: Mustafa Ozel), Istanbul .\994, s.:45. Ayrca bkz.: I. Erol Kozak, a.g.k., s ..20-35.

36 -Bkz.: LE. Kozak, a.g.k., s.: 20. Ote taraftan, bilindii kadaryla, vakf gelirlerinin, toplamkamu gelirleri iindeki pay, XVI. yzyln ilk yarsnda %12 civarnda iken, XVII. Yzylda,tahminen, %25'lere ykselmitir (A. Tabakolu, a.g. yaz, ayn sahife).

37 _. Sami, Kamus- Trk, C.:!, Dersaadet 1317, s.: 680.3~ -A. Yaar Ocak, S. Faruk, "Zaviye Mad.", .A. (M. E. B.), c.: 13, s.: 468.17. yzyla mahsusolmakla birlikte, Evliya elebi 'nin, -muhtemel abart ya da yanll~r bir tarafa- "tekkeler"ingenel zellikleri hakknda esasta bize yansttklar kayda deerdir: (Istanbul'daki imaretlerden

16. YZYIlLDA ZNK'TE ZAVYELER ve GELR PAYLAIMI 129

Ancak, bu tabir, -A. Yaar Ocak ve S. Faruki'nin yazdklarna gre-Osmanl idneminde, muhtemelen XV. Yzyln sonlarndan itibaren, sadeceehir, kasaba ve kylerdeki kk tekkelerle, yol ve geitler zerinde bulunanmisafirhaneler iin kullanlmtr39. Akas, biraz nce yazlan cmlenin -birinci yan bir tarafa- ikinci yanna ilikinolarak, Osmanl idaresigrngesiinden ehirler dnda kurulan zaviyelerin balca ilevinin yolcukonuk etrnek40 olduu yazlabilir41

Anakronik hatalar bertaraf edilerek, (balangcndan beri, topluca)bakldnda zaviyelerin, gelenein birlik ilkesine arpc bir rnek olurcasna,talim-terbiyeden ve iraddan iskana, tebli-ihtidan ticarete ve hatta istihbaratakadar olduka geni bir yelpazede, fevkalade girift pek ok ilevinin bulunduugrlmektedir. Bu cmleden olarak, ilkin, nceki cmlenin ilk ksmndadeinilen eitim ilevine atfen, bunlarn, her eyden nce din -tasavvuffkarakterleri ile belirli bir retiyi talim, tatbik ve yayma gayesiyle belli tarikatgereklerine uygun bir hayat tarzn evrelerindekilere vaz ettiklerimuhakkaktr42

kinci olarak, bunlardan, eyhlerin manev nfuzlarndan (da)yararlanlarak halkn birliini salamakta, ve maksadn haslalduu zaviyelerinetrafnda kurulan kylerden de istidIal edilecei zere, iskan meselesinizmekte de istifade edilmekteydi43 nc olarak, bu kurum mntesiplerinin,

sz ederken) "Bunlardan baka tekkelerde de mutfaklar vardr." (s.: 244). (Stlcekasabasndaki tekkeleri anlatrken) "Tekkelerin en eskisi Caferabad Tekkesidir. ... Bina ehrinyksek bir yerine ina edilmi, eitli aalarla ssl, birok sofalar, avlular, mutbaklar iledonatlmtr. Sleyman Han bu tekkenin denize bakan bir kesinde kalp gezinirken, Hindpadiahndan ... bir yemek sofras, yz adet Htay tabaklar, kaseler ve birok kymetli hediyegelince hepsini birden bu tekkeye vakfetmitir." (s.: 315). (Hanabad tekkesini anlatrken) "Hayrsahibi hayatta olduundan, her ay banda gezinti sevenleri davet ederek ... ziyafetler eker."(s.: 315). (Bursa tekkelerini anlatrken) "Hepsinden bakmls Hazret-i Mevlana Celaleddin-iRumi Tekkesidir. Pnarba yolu zerinde yetmi-seksen odal, sema meydan ile donatlm,ba ve bahe ile bezenmitir. Emir Sultan Tekkesi: Bir tepe zerinde batanbaa kurun kapl birtekkedir." (s.: 402). (Bir baka tekkeyi anlatrken) "Bu tekkede on gece kendimizden geerekrahat bir uykuya daldk. . .. Bu byk tekke de btn Bektai fakirleri ile sekiz ay iyileinceyekadar can sohbetleri ettik. Bazen mezzinlik, bazen imamlk ederek vcudumuzu dzelttik." (s.:489). Evliya elebi;.Seya/atname (Tam metin), C.: I-LL(Sadeletiren: Tevfik Temelkuran v.d.),Istanbul (Tarihsiz), Udal Neriyat. ..

39 -A. Yaar Ocak, S. Faruk , a.g. ansiklopedi, ayn cilt ve sahife(468). Ote yandan, kavramkarkl ve kurum belirsizliine rnek olmak zere, kuzey Afrika lkelerinde "mektepmahiyetindeki bina topluluu, bir eit manastr veya kolej niteliindeki klliyeler"e zaviyedenilmesi hakknda baknz: A. g. yazarlar, a. g. ansiklopedi, ayn cilt ve sahife (468).

40 -phesiz ki, bu cmlede ehir-kasabalarda kurulan zaviyelerde, ehirler dndakilerle, ayn yada benzer hizmetlerin verilmedii ifade edilmemektedir.

41 -Nitekim, zaviyelere tannan vergi muafiyetleri, tahrir defterlerinde ve benzeri resm kaytlarda,dorudan, din sebeplere deil, gelip gidenlere verilen hizmetlere balanmtr. Bkz.: A. g.yazarlar, a. g. ansiklopedi, ayn cilt, s.:472.

42 -A. Y. Ocak, "Zaviyeler", VD.,XIL(L978), s.: 267.43 -Bkz.: A. Y. Ocak, S. Faruki, a.g. asiklopedi, ayn cilt, s.: 471. Ayrca bkz.: A. Y. Ocak,a.g.m., s.: 261. Zaviyeler ve topraklar, suba ve timar eri gibi mahalli askeri-idari grevlilerindenetiminden masun tutulmutu. Ayrca, onlar, bir takm vergi muafiyetlerinden deyararlanmaktaydlar. Akas, zaviyeler, avanz- divaniyye ve rsum- rfiyye adlar altndatoplanan vergilerden genellikle uzak tutulmulard. Hasl, bunlar idari ve mal bamszlasahip bir idare nitesi konumundaydlar. Bu ayrcalkl durumlar nedeniyle zaviyeler ok defayeni unsurlarn gelip katlmalar ile kalabalklam ve yeni kylerin nvesi haline gelmilerdi.

130 AHMETGNE

birinci madde ile ilgili olmak zere, tebli ve bittabi slamatrmafaaliyetlerinde bulunduklar da aikardrM. Bu balamda gayr- mslimlerinyoun olduu mahallelerde kurulmu olan zaviyeler hayii dikkat ekicidir45

te taraftan, maruf fonksiyonel giriftlie delaleten bilhassa arpc bir ilevolmak zere, daha nce Osmanllara ilikin bir bahiste belirtilen (yolcu konuketmek) hizmet trnn, zellikle ulam dizgesinin nemli bir parasnoluturmas bakmndan, (kltrel alveriler ile birlikte) ticari faaliyetlereiaret ettii de malumdur. Yine, zaviyelerin burada yazlanlardan baka ve fakatbunlarla balantl, veya baka bir ifadeyle, dolayl denilebilecek, ilevlerininolduu da anlalmaktadr. Nitekim, -kitabi kaynaklara gvenilecek olursa-Osman Gazi zamannda fetihler srasnda zaviyelerin bir karargah ve rehberlikmerkezi olarak hizmet verdikleri mdelleldir46

Yazlanlardan da anlalaca zere, dier Trkmen gruplar gibi, zaviyeterbiyesine veya kltrne yabanc olmayan, Osmanllar da,-yaz konusu znikrneinde de olduu gibi- zengin gelir kaynaklar olan zaviyeler amlar ya daatrmlardr47. Fakat, XV. Yzyln ikinci yarsndan itibaren devletotoritesinin istikrar kazanarak merkezilemesiyle ilk dnemlerde zaviyeleretannan imtiyazlar yava yava snrlandrlmaya balanlmtr48

Bkz.: Yaar Ycel, Osmanl mparatorluu'nda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet) DairGenel Gzlemler, Belleten, 38 (152), Ekim-1974, s.: 674.

44 -Bkz.: A. Y. Ocak, . Faruki, a.g. ansiklopedi, ayn cilt, s.: 474-475. ..45 -Bu kon.uda bkz.: Omer Demirel, II. Mahmud Dneminde Sivas'ta Esnaf Tekilat ve UretimTketim Ilikileri, Ankara 1989, s.: 23.

46 -Bu dzlemde, "Osman Gazi, Kse MihaI'un bu evceh tedbirin istisvab idb guzzat cem idbgelb Bi-Ta zayiyesine konub eyhinden Sakarya suyunun geidin sordular eyh eyitti." (M.Neri, Kitab- Cihan-nma/Neri Tarihi, c.: i -Yaynlayanlar: Faik Reit Unat, Mehmed AltayKymen-, Ankara 1987, s.: 91. Bu konuda ayrca bkz.: Akpaazade, Akpaa-olu Tarihi,(Hazrlayan: A. NihaI Atsz), Ankara 1985, s.: 23) pasajndaki diyalog kayda deerdir. Zaviyeye tekkeIere dair -askerlikle ilgili- bir atf iin bkz.: Maurice M. Cerasi, Osmanl Kenti, OsmanlImparatorluu'nda 18. ve 19. Yzyllarda Kent Uygarl ve Mimarisi, (eviren: Asl. Atav),Istanbul 2001 (2. Bask), s.: 75.

47 -Bkz.: A. Y. Ocak, S. Faruki, a.g. ansiklopedi, ayn cilt, s.:471-472. Bu cmleden olarak,Osman Bey, Orhan Bey ve i. Murad'n pek ok yerde tarikat mensuplar iin zaviyeyaptrdklar bilinmektedir (Ayn yazarlar, a.g. ansiklopedi, ayn cilt, s.: 471). Bu balamda,-kritie ak olduu vurgulanmak kaydyla- Orhan Gazi dneminde Geyikli Baba tekkesininteekkl hakknda bkz.: Akpaazade, a.g.k., s.:50-51. Bu konuda ayrca bkz.: M. Neri, a.g.k.,ayn cilt, s.:167-171.

48 -A. Y. Ocak, S. Faruki, a.g.ansiklopedi, ayn cilt, s.:471. Zaten, ina tarihleri belli olan vegnmze kadar ayakta kalabilen Osmanl zamanna ait zaviyelerin, malum devletin kuruludneminden K. S. Sleyman'n ilk saltanat yllarna kadar uzanan aSIl'lk bir sre iindeyapld bilinmektedir. (Ad geen yazarlar, ayn ansiklopedi, cilt ve sahife). II. Mehmed'inbrokrat danmanlar, miri arazinin devletin kontrolnden kp, emekli ulema, derviler ya dabaka yerde ikamet eden toprak sahipleri gibi I?az faalolmayan kesimlerin kiisel karlarnahizmet eder hale geldii grndeydiler. Ozeikle ilk sultanlarn derv.i zaviyelerinebalad kk toprak paralar, temlikin iptali cereyanna hedef oldu. (Halil Inalck, Osmanlimparatorl.uu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C.: 1,1300-1600, Trke'ye eviren: HalilBerktay, Istanbul 2000, s.: 170). Daha nce de yazld zere, Osmanl devletininbalangcndan itibaren, sultanlar daha ok sekin zmre mensuplarnn dini vakf kurabilmeleriiin toprak temlik ediyor ve bu ama temliknamelerde aka zikrediliyordu. En gzde temliktrlerinden biri de fethedilen diyararda Trk krsal yerle~imlerinin ortaya kmasnda hayati birroloynayan dervi zaviyelerinin kurucular na yaplan baglard. Geri i. Sleyman zamanndaOsmanl aleyhtar propaganda merkezleri haline geldikleri gerekesiyle heterodoks KzlbaTrkmen zaviyelernin birou kapatlm, vakf topraklar msadere edilmiti. Ancak gene i.

.

16. YZYLDA ZNK'TE ZAVYELER ve GELR PAYLAM 131

---Nitekim, bu anlayn izleri ya da yansmalar, yaz konusu sre ve yerde

yani 16. Yzylda znik'te de grlebilmektedir. A49'da (lk iki defterde) toplamon drt B50'de ise on zaviye kayd bulunmaktadr5'. Akas, bu rakkamlarnkesin olduu varsayldnda, zamanla eski zaviyelerin says azalm ve hiyeni zaviye kurulmamtr. Tabiatiyle bu seyir, daha nce yazlan, XV. Yzylnikinci yarsndan itibaren zaviyelere tannan imtiyazlarn snrlandrlmasuygulamasna bir adan delalet etmektedir.

***Bunlarla birlikte, "zaviye grubu", (znik'teki) vakf-mlk gelirleri toplam

ierisinde hem A hem de B'de nc sradadr (%15.19 ve %14.35). (Bkz.:Tablo: D). Bu sra, znik'te vakf-mlk gelirlerinin -btn kstlamalara ramen-mhim bir ksmnn, -en azndan 16. yzyl dikkate alnarak yazldnda-, engenel anlamda; daha nce de yazld zere, gelenein birlik ilkesine arpc birrnek olurcasna; talim-terbiyeden ya da iraddan ticarete, tebli-ihtidantoplumsal birlik ve dayanmann salanmasna kadar geni bir yelpazede, din-inan merkezli fevkalade girift bir faaliyet rgsne veya alanna tahsisolunduunu ihbar etmektedir.

***Zaviyeler; gelir miktar A'da (MM.22/TT .438'de) bin akann

zerinde olma kriteri gz nnde bulundurularak, oktan aza dorusralanacak olursa:

l-Lala Sahin Olu Mehmed Bey Zaviyesi (G.:A:13.510.B:16.929)

Muhtemelen muhtedf olan Lala ahin, bilindii zere, i. Sultan Murad'nlalasdr'i2. Yaz konusu zaviyenin, znik'e tabi Yenice karyesinde olduuistidlal olunmaktadr3. Hem A' da hem de B' de gelir kayna bir karyedir(Yenice karyesi, nehr-i eltk ile birlikte)54. B'deki (KK.579'daki) kayttan bu

Sleyman'n saltanatnn daha sonraki dnemlerinde, bu zaviyeler ile vakflarnn kaldrlmassonucu Dou Anadolu'da Erzurum'a giden anayol boyunca enliin, seyahat kolayl vegvenliinin de kalmad itiraf edilip, bunlardan bir ksm tekrar almt. (Halil Inalck,Osmanl imparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, s.: 166).

49 -MM.22,TT.438. (16. Yzyln ilk yars)so -Esasen KK.579 (ve TT.733). (16. Yzyln ikinci yars) .5 -Evliya elebi'ye gre de -tabiatyle I7. yzyla atfen- znik'te yedi aded tekke vardr.Kutuplarn kutbu "Kutb'l-aktab" Erefolu Tekkesi en mehuru olup, fakirlerin dolup tatbir yerdir. Evliya elebi; Seyahatname, C.: I-II, s.: 758.

52 -Nitekim, bundan dolay, yani, ehzadelignde i. Sultan Murad'a lalalk yaptndan, byle (lalaolarak) tavsif olunmutur. Beylerbeyli ~revinde bulunmutur. Edirne, Filibe ve Z.ara'yfethetmitir. 1387'den nce vefat etm ol1T).asl kuvvetle muhtemeldir (Bkz.: I.HakklUzunarl, Osmanl Tarihi, C.:I s.:572-573). Ote taraftan I.H. Uzunarl, ad geen zatn(Lala ahin'in) lm tarihini saptamaya alrken, ilgisine binaen, Lala ahin ile ahin Lala'nnayr iki kii olabilecei ihtimaline deinmektedir (I.H. Uzunarl, a.g.e., ayn Clt, s.: 573).Ancak, tahrir defterlerinde her iki adla da ayn kiinin anld aikardr. (TT.438, s.:805.KK.579, v.: 60/b).

53 -KK.579, v.: 60/b.54 -TT.438 , s.: 805. KK.579, v.: 60/b.

132 AHMETGNE

karyenin balangta Sultan Murad tarafndan ahin Lala olu Mehmed Bey'emlk olarak verildii anlalmaktadr55.

2- Nilfer Hatun Zaviyesi (G.: A:13.032. B: 9.605)

Bu hatun, tahmin edilecei zere, Gazi Murad Han'n annesidir56. Malumzaviyesi57 znik nefsindedir'8. Gelir kayna, hem A hem de B' de bir karye(Hatun Ky karyesi) ve ,A'ya gre B 'de farkllk arz eden, daha nce devurgulanan harice ilikin baz kalemlerdir9

3- Halil Pasa Zaviyesi (G.: A:12.696. B:17.374)

Ad geen zat andarl Halil Paa'dr. Maruf zaviyesi znik'tedir. Gelirkayna, yine hem A ve hem de B'de, bir karyedir (Ak Ky karyesi)60. Bu karyeHalil Paa tarafndan Gndzbek kzndan satn alnmtr61.

4-Hac Camaza/Cakra/Cakg Zaviyesi (G.:A:4.705+300. B:6.483)

lkin mezbur ahsa matufen "Hoca-y seray- Orhan Bey" kayd dercolunmaldr. Gelir kayna, A ve B'de (her defterde de) bir karye (reirkaryesi, A:4.282(b.), B:5.570) ve ,TT.438'deki tasvir farkll dikkate alnmakkayt ve artyla, tarlalar, ba, bae vs.'dir (A:723, B:913t3 Ad geen karye,Orhan Bey tarafndan vakf edilmitir64.

55-V.: 60/b.56 -MM.22, S.: 162.57-"Nilfer mareti(!), 1388'de Murad i tarafndan annesi Nilfer adna yaptrlm olup, YeilCamii ile birlikte znik'in en mhim binalarndandr. Gerek yapl gerek tezyinat bakmndandaha sade olduu halde bir abide tesiri brakmakta ve ayrca ter~.T plan emasnn en eski birrneini tekil etmektedir." (R. Anhegger, a.g: madde, s.: 1263). Ote taraftan, biraz nce de imaedildii zere, yaynlarda, "Nilfer Hatun Imareti" veya "Nilfer Hatun Zaviyesi" olaraktantlan ~apnn ilevi tartmaldr. S. Eyice ve G. Goodwin, zaviye, E.H. Ayverdi ise aeviolabilecegini ileri srmektedirler (Bkz.: V.G.M., Trkiye'de Vakf Abide/er ve Eski Eser/er, C.IV, -Hazrlayanlar: S. Yldz Otken vd.-, Ankara 1986, s.: 240).,Bu meyanda, Mhimme Defteri(MD.) 41, s.: 341, no.: 727 (13/Za/987)'deki "Nilfer Hatun Imareti" tavsifi vurgulanmayadeerdir. Bu balapda, imaret ve zaviyelerin ilevsel giriftlii bir yana imdilik esasen ifadeetmek gerekirse: Oncelikle, "imaret" tabirinin tarifinin tartmal olduu belirtilmelidir.Akas, "imaret"in; herhangi bir zaman kesitinde, sadece kelime manas m, yalnz terimanlam m, yoksa her iki ierii birden mi geerli. Baka bir deyile, bu kavram, klli ve umumibakmdan, u ya da bu eser iin ve yahud Cz!ve husus! adan, aevi iin mi kullanlmtr. Buerevede, mesele, galiba; "kelime-teri m anlam" ayrm noktasnda dmleniyor, klasik birifadeyle, bu ikisinin anlamnn kartrlmasndan kaynaklanyor. Bu safhada, "cami" yerine"mescid"in tercihinde old~,u gibi, zellikle kitabelerde "imaret"in kelime manas itibariylekullanld dnlebilir. Ote yandan, "imaret"in tahrir defterlerinde fonksiyonel teri m anlamile kullanld ve bu dorultuda, onun; dier baz kurumlarla ilevsel kesiim noktalarbulunmakla b.rlikte, dorudan (ya da esasen) aevine delalet ettii anlalmaktadr. Nitekim,1T.438'deki, Iznik'e mahsusen, 4 cami, 5 imaret, 13 mescit, 12 zaviye, 2 medrese, 1

58muallimha~e, 2 hammam k~yd buna iaret e~mektedir (s.: 798).-MM.22, s .. 162.1T.438, s .. 803. KK.579, v .. 80/b.

59 -MM.22, s.: 162.1T.438, s.: 803. KK.579, v.: 80/b-8I1a.60 -MM.22'de" 'an-karye", s.: 149.61 -MM.22, s.: 149. KK.579, v.: n/b-73/a.62 -MM.22, s.: 140. 1T.438, s.: 801. KK.579, v.: 76/a. "Hac Camasa" ad hakknda bkz.: R.Anhegger, a.g. madde, s.: 1263.

63 -MM.22, s.: 140-142. 1T.438, s.: 801. KK.579, v.: 76/a,b; 86/b.64 -MM.22, s.: 140. KK.579, v.: 76/a,b.

16. YZYLDA ZNK'TE ZAVYELER ve GELR PAYLAM 133

i i

S-Kara Olan Zaviyesi (G.:AfTT.438): 1.153, B:9.760+fs.3.312~)

znik nefsindedir. Gelir kayna, A(TT.438)'de bir mezraadr66. B'de yinebir mezraa ve ayrca bae (son iki kaleme ait olmas gereken 9.660+100), ozaman (halen) harap olan hammam ile daha nce de yazlan nakde ilikinakadr (fi-sene: 3.312)67.

6-lyas Pasa Zaviyesi (G.:A:1.0S0+S.000aklvarolan),B:9S3+1.000

aklzayi)

Ad geen zat, andarl Halil Hayreddin Paa'nn oludur68. (. H.Uzunarl'ya gre) Mezbur zaviyesi znik'tedir. Gelir kaynaklar, yazlacakiki defterdeki ufak tefek imla farkllklaryla, A(MM.22/TT.438)'de hammam(fi-sene: 720), bae (200), bir kta zemin (hasl: 80), bir deirmen yeri (50), birdeirmen (harab), hkmle satlm on yedi ba su sr (haslsz), ve kaytl onbin olmakla birlikte, mevcud be bin akadr69.

Geliri, B (KK.579)'da, belki, birazdan vurgulanacak olan harabiyetindende anlalaca gibi azalmtr. Bu getiri kalemleri, znik nefsinde bir hammam(f.s.: 720), harap olan zaviyeye mahsus, zemin (mukataa: f.s.: 233), bir bae vebir kta bostanlk (haslsz) ve o zamanlar zayi olan bin akadr70.

***Dierleri, yani geliri bin akamn altinda olanlar, ise, yine oktan aza

doru srayla, unlardr:

Bunlar; (7) Hac Turul (G.: A(TT.438): 669, B: - )71,(8) Yakut/b72 Paa(Yeri: znik, G.: A:560, B: 61 1+4.000aka)73, (9) Ahi oban (Yeri: znik, G.:

65 -Bu getiri olmal.66 -TT. 438, s.: 802.67 -KK.579, v.:89/a.68 -Biraderleri Ali ve brahim paalardan farkl olarak ilm deil, dar anlamda, askeri hizmetlerdebulunmutur. Bu cmleden de olarak sancakbeylii ve beylerbeylii grevlerini demhte etmitir.Yldrm Bayezid dneminde vefat etmitir (1.H. Uzunarl, andarl Vezir Ailesi, Ankara1988 (3), s.: 29).

&i -MM. 22, s.: 170. TT.438 , s.: 804.70 -KK. 579, v.: 91/a. TT.733 , s.: 567.71 -TT. 438. s.: 805.72 -MM.22, s.: 163. TT.438 , s.: 802. KK.579'da (ak olarak) Yakut Paa, v.: 87/a. Bu arada"Yakub Paa veya Yakub elebi olarak adlandrlan kii, E.H. Ayverdi'ye gre yapnnbanisidir. Sultan 1. Murad'n olu olan Yakub elebi (do.: M.l359), 1385 ylnda Karesivalisidir. Babas ile Karamanoullarna kar savam, ayrca 1. Kosova muharebesi nekatlmtr. M.l389 ylnda babas Kosova'da ehid dnce, kardei 1. Bayezid tarafndansaltanat iddiasna kalkmasn diye otuz yanda iken boularak ldrlmtr." alntsndaki adve bilgiler vurgulanmaya deerdir (V.G.M., a.g.e., s.: 253). Ayrca, elebi Mehmed'in ilk lalasolan Yakut (Yakub) Paa hakknda .bkz.: Kenan Ziya Ta, OSlJ1anllar'da Lalalk Messesesi,Isparta (1999), s.: 105. "Yakut Paa Imareti" ve "Yakub elebi Imareti ve Trbesi" kayt (ya daimlalar) iin bkz.: R. Anhegger, a.g. madde, s.: 1262. "Yakut Paa" hilkknda ayrca bkz.: Irenej3eldiceanu-Steinherr, "Bitinya'da Gayrimslim Nfus (14. Yzyln Ikinci Yrs-I5. YzylnIlk Yars)" ,Osmanl Beylii (1300-1389), (Editr: Elizabeth A. Zachariadou), Istanbul 2000 (2.Bask), s.: 13.

73 -MM.22, s.: 163. TT.438 , s.: 802. KK.579, v.: 88/b.

134 AHMETGNE

A: 528, B:20+200)74, (10) ark (Yeri: znik, G.: A: 300, B: - fS, (11)Mehmed elebi (Yeri: znik, G.: A: 200, B: - )76,(12) Ahi Erdice(i)k (Yeri:Soluz karyesi, G.: A:150+20!, B:150)77, (13) Ahi Savc (G.: A: 75, B: - fSzaviyeleridir.

Bunlarn mevkufat, dipnotlarnn stteki paragrafta ilgili noktalardamnderi olduu hatrlatlarak yazlacak olursa: Yedincininki (Hac Turul) birmezraadr. Sekizincininki (Yakut/b Paa) A'da znik nefsinde iki pare ba yeri(fs.: 160), ba yerleri (harap), imaret yannda bir ba (fs.: 120), yine zniknefsinde, bae ile, evleri yeri (fs.: 80), iki pare iftlik yeri (fs.: 200) ve bir pareyer, B' de ise, baz yazm, rakkam ve tarz deiiklikleri ile hemen ayn kalemlerve ilaveten drt bin nakittir.

Hem A'da hem de B'de "Tabi-i znik Sleyman Paa tabe serahu vakfetmi" kaydyla takdim olunan dokuzuncununki (Ahi oban), A'da zniknefsinde balar (fs.: 500) ile znik kurbunda bir pare yerdir (fs.: 20). Bumeyanda bir "ceviz (8)" kaleminin bulunduu da belirtilmelidir. B'de ise, yinebalar (!fs.: 200) ve bir pare yerdir (fs.: 20). Tevliyeti evlada merut olanonuncununki (ark), sadece A'da olmak zere, drt kta zemindir (hasl:300).

Onbirincininki (Mehmed elebi), yine yalnz A'da olmak zere, zemin vebadr (Hasl: 200). Onikincininki (Ahi Erdice(i)k) hem A'da hem B'de,ihtisaren, "Bir iftlik yeri var, Orhan Bey'den mezkur kyde olan zaviyesine,...ayende ve revendeye hizmet edermi ... " tarz ve aklamasyla mukayyeddir.Onncnnki (Ahi Savc) -A'da- bir bae ( 40), iki ecar- ceviz ( 30), vebadr (5) .

Bu meyanda son olarak, (14) Karaca Ahmet Zaviyesi (G.: A: haslsz, B:haslsz)79 de zikredilmelidir. Ayrca, "Savc Suba Mescid ve Zaviyesi" imlasile kaytl zaviye de burada vurgulanmaldr.

***Grld ya da grlecei zere, zaviyelerin, A'da onunun znik nefsi ve

evresinde olduu sarihtir. Dier drdnn de, bilhassa adlarndan karldkadaryla, znik dahilinde olmas kuvvetle muhtemeldir. te taraftan, buifadenin, esasen, B iin de balayc olduu bellidir.

Baka bir deyile, bunlarn ou, ehri younlamaya delalet etmek zere,znik nefsindedir. Bu erevede, zellikle zaviyelerin, -ulam ve haberleme ileolan ilgileri ve tabiatiyle- ticari ilevleri dikkate alndnda, "ark yolu

74 -MM., S.: 166. 1T.438, s.: 804. KK.579, v.: 89/a.75 -1T.438, S.: 803.76 -1T.438, S.: 804.77 -MM., s.: 156.1T.438, s.: 801. KK.579, v.: 91/b.1T. 733, s.: 568.78 -1T.438, S.: 805.79 -1T.438, s.: 805. KK.579, v.: 85/a.1T.733. s.: 555.

16. YZYLDA ZNK'TEZAVYELER ve GELR PAYLAM 135

i

ij;

zerinde (artk) bir konak yeri olan"so alntsndaki ihbarn da ynlendirmesiyle,znik 'in Osmanl yol a zerindeki yeri dnlmeye deerdirs.

"Geliri 1.000 akann zerinde olanlar tasnifinde", zaviye yapmnda(vakflarnda) -dorudan ya da dolayl olarak, baka bir ifadeyle temlik ve tevkifasndan (akas, her ne kadar ilk bakta Lala ahin olu Mehmed Bey nplana ksa da, biraz sonra da vurgulanacak olan, yaz konusu Lala ahin oluMehmed Bey Zaviyesi'nin gelir kayna olan znik'e tabi Yenice karyesininSultan Murad tarafndan ad geen ahsa mlk olarak verilmesi rneindeizlendii gibi)- Osmanl soyunun bata olduu, andarl ailesinin de onlar takipettii anlalmaktadr. "Geliri 1.000 akann altnda olanlar tasnifinde" ise,grld zere, mevcut sekiz zaviyeden "ahi", biri "hac" bir dieri "paa"sfat1aryla tavsif olunan ahs adlaryla biri de "ark" meslek adylaanlmtr. Dier ikisi ise, bilindii gibi, Mehmed elebi ve Karaca Ahmedadlarn tamaktadr. Bu cmleden olarak bu kmede "ahi" adnn yaygnl yada ahilerin nfuz u dikkat ekicidir.

te taraftan, mevcut gelir kayna karye olan ya da mevcut gelirkaynaklar arasnda karye bulunan, baka bir deyile, bu bakmdan zenginolduu kabul edilen zaviyeler gz nnde bulundurulduunda, ilgisine binaendeiik yerlerde de belirtildii zere, genelde, kurulu dnemi, zelde ise budnemin balang kesiti tebarz etmektedir. Kurulu dneminin balangkesiti asndan, ilgili balklar altnda daha nce yazlanlar, Osmanl-zaviyeilikisi ve bu dzlemde Osmanl-slam ilikisi de dikkate alnarak, vurgulanacakolursa: -Ad geecek ahsn "Hoca-y seray- Orhan Bey" aklamasyla kaytlolduu yeniden hatrlatlmak zere- Hac Camaza/akra/Cak Zaviyesi'nin(G.:A:4.70S+300, B:6.483) gelir kayna olan reir karyesi, (A:4.282(b.),

80 -R. Anhegger,. a.g. madde, s.: 1260. znik'in sz. konusu konumu asndan, -dorudan 16.yzyla mahsusen- ilgisine binaen yazlacak olursa: znik kadsna gqderilen 2/R/980 tarihli birhkmde "ulakdan ahalinin son derecede mteki olduunun, znik'te olan imaretlerinzevaidinin kimseye verilmeyerek bu ~ara ile birka at alnr, beslenmesinin ve atlara bakacakadama at bana birer aka ulufe baglanmasnn istenildii' belirtilerek bu hususun tafsilatlolarak bildirilmesi emredilmektedir. (MD.: 19, s.: 293, no.: 593). Ayrca, "menzil beygiderininkifayet etmemesinin bildirilmesi" hakJ:nda znik kadsna gnderilen 29/M/988 tarihli hkmiin bkz.: MD.: 39, s.: 264, no.: 513. Ote taraftan; l643'ten 1691 ylqa kadarki srede 3 beygiriolduu ve 180 kiinin menzilci olarak grevlendirildii tesbit edilen znik menzilinin, bu ylllararasnda yllk 352 kur; (42.246 aka) gideri olmutur. 1647 ylnda menzilde yaplan yenidzenl.emeyle, masraf znik gherile bedelinden karlanmaya balanmtr. Menzil 1723 'teHac brahim, 1724-25 yllarn81 -lznik, -ana.yollardan- Anadolu sa kolu (hac yolu) zerinde bulunmaktayd. Y. Halaolu; a.g. k., s.: 4. Ote taraftan, C. Texier'e gre de; znik, Yeniehir kapsndan klp gln kuzeykys izlenince, btn Asya'y dolaan ve Marmara denizi kylarndan Suriye snrna gideneski yol zerinde bulunur. Bu yol Sapanca Byk Kprs araclyla Sakarya'y atlyor vePessinunte'ye geerek oradan Pisidya'ya gitmek iin Kapadokya'y dolaarak gneyednyordjl. imdi yine Badat ve Suriye'den gelen kervanlarn en ok getikleri yol budur. C.Texier, a.g.k., ayn cilt, s.: 183.

136 AHMETGNE

B:5.570) Orhan Bey tarafndan vakf edilmitir. te taraftan i. Sultan Murad'nlalas olan Lala ahin Olu Mehmed Bey Zaviyesi'nin (G.:A: 13.510,B: 16.929)gelir kayna olan znik'e tabi Yenice karyesi, balangta Sultan Muradtarafndan ahin Lala olu Mehmed Bey'e mlk olarak verilmitir. Yine, gelirkayna, Hatun Ky karyesi olan, Nilfer Hatun Zaviyesi (G.: A: 13.032, B:9.605) sz konusu edildiinde, ad geen Nilfer Hatunun Gazi Murad Han'nannesiolduu da malumdur.

GELR TRLER, MKTARLARI ile BUNLARIN SEYR ve

DNMLER

Daha nce yazlanlardan da anlalaca zere, "zaviye grubu"nun gelirkaynaklar, zaviyelerin yaplanma ve ilevleri sonucu olsa gerek, hem A'da (S.:3+1, H: 36.440) hem de B'de (S.: 4, H: 44.940) -phesiz ki, sz konusubirimlere mahsus ayr, ayr gelir kalemleri dikkate alnmakszn sadece gelirtoplamlar asndan bakldnda- esasen karyelerdir. Bunlardan ilkinde (A'da),daha sonra; bazen baz kalemlerin i ie girmilii dikkate alnmak kouluyla,gelir miktarlarna gre, srayla, balca mezraa (1982), ba-bae (1125), zemin(600), iftlik (370), ev ve deirmen yerleri (93+50), yer almaktadr.

Ayrca, zellikle znik' e gelir aktarmna rnek olmas bakmndanbelirtilmeye layk veya byk bir merkezden daha kk bir birime gelirtransferi asndan mhim olan, harice (Bursa'ya) ait olduu saptanan, NilferHatun Zayiyesi'ne mahsus, eitli kalemlerden oluan, yaklak, 5.693 akalkbir kaynak da bulunmaktadr. Yine, on bin aka olarak kayt olunan ama be binakas bulunan nakit para ile, mevkuf, on yedi ba su sr da (haslsz)vurgulanmaldr .

kincisinde (B'de) ise, daha nce yazlan ihtirazi kayt, yani kalemlerin iie gemilii erevesinde, nceki gibi srayla, mezraaa (9.920), tarla, ba-bae vb. (630+266), hammam (720), iftlik (450), zemin (408) vS.dir. Ayrca,yine harice ait saptanabildii kadaryla, 3.732 aka (lk gelir) ve zayi olan 1.000aka ile mevcut 4.000 aka ve nakde ilikin yllk 3.312 aka zikredilmelidir.

Verilen dkmden de anlalaca zere, zaviyelerin, birbirlerinitamamladklar izlenimi edinilen, tarmsal rnlerden, kira gelirine ve hatta susrna kadar ok eitli mevkufat vardr. Bunlarn ounluunu, daha nce debelirtildii gibi, bata karyeler olmak zere, tarmsal rn elde edilen trleroluturmaktadr.

Zaten genelolarak bakldnda, zellikle kylerdeki zaviyelerin byk birksm bir iftlik manzaras gstermekteydi. Zaviye etrafndaki arazide bizzatderviler tarafndan tahl, sebze ve meyve yetitiriliyor, hatta civardakimeralarda davar ve sr besleniyordu. Bir ok zaviyenin kendine mahsus

16. YZYLDA ZNK'TE ZAVYELER ve GELR PAYLAM 137

deirmeni bile vard. Bylece gnlk masraflarn ve yiyeceklerini kendikendilerine salayabilmekteydiler82

zlenecei zere, gelir trlerinde yaz konusu sre ierisinde mhimdeiiklikler olmamtr. zellikle en zengin gelir kayna olan karyekalemindeki sreklilik mimlenmeye deerdir. Bu ise, zaviyelere mahsuskaryelerde el deitirme ve tabiatiyle paralanma eiliminin yokluuna ya danedretine delalet etmektedir.

te taraftan, zamanla, zayi olma ihtimalinin yksek olduu anlalan,mevcut nakit aka miktarnn artt grlmektedir. Bu seyir hem nakit akaihtiyacnn artmasna, hem para ekonomisinin gelimesine ve hem de para vakfkonusundaki kanaat deiikliine83 yorulabilir.

***Genelolarak bakldnda: "Zaviye grubu"na mahsus tarmsal rnlerin

ounun, daha nce yazlan ilevleri gerei, kurum ierisinde yani zaviyelerdetketilmi olduu varsaylabilir. Zira, kurucu ailelerin, ynetimle itigal edenyelerinin ve hatta ou kez ahfadnn zaviyelerde yaad ve tabiatiylegeimlerinin bu kurum ats altnda saland bilinmektedir. Ayrca,zaviyelerde alanlara ayni' demeler yapld da aikardr. Bu balamda ayni'olarak yaplan hayr ileri ve tabiatiyle merasim ve misafir giderleri ve zekatdemeleri de hatrlatlmaldr84

82 -Byle imkan olmayan bir ksm zaviyeler ise ihtiyalarn satn alarak gideriyordu. Osmanldnemine ait, mesela XV. ve XVI. Yzyldan itibaren bu zaviyelerin gnlk, haftalk, aylk veyllk gelir ve giderlerini ihtiva eden belgeler bulunmaktadr. Ahmet Yaar Ocak, Zaviyeler(Dini, Sosyal ve Kltrel Tarih Asndan Bir Deneme), Vakflar Dergisi, S.: XII' den ayrBasm, Ankara 1978, s.: 264. Yine A. Y. Ocak'n yazdna gre: Her tarikatn kendine aitzaviyesi vard. Buralarda ortaklaa bir yaant srdren dervilerin gnlk hayat, balolduklar tarikatn gereklerine gre az ok farkl idiyse de genel izgileriyle hemen, hemenaynyd. Yalnz kylerde ve yol stndeki zaviyelerde yaayan derviler gndz zaviye evkafnaait tarlalarda, ba ve bahelerde alyor, akamlar bir araya geliyorlard. Buna karlkehirlerdeki derviler iin. darda almak pek sz konusu deildi. Zengin vakflar onlarnalmasna gerek brakmyordu. Sadece ahiler mesleklerini yrtmek zorundaydlar. Onlarnher biri gndz eitl~ ilerde alp akam kazandklarn bir araya getirerek ihtiyalarnbununla salyorlard. Ibn-i Batuta'nn anlatna gre a,!"ilerkazandklarn eyhlerine teslimetmek zorundaydlar. Ad geen yazar, a.g.m., s.: 265. Ote yandan, konuyla olan genel ilgisiasndary bkz.: Suraiye Faroqhi, "XVI.-XVIIl. Yzyllarda Orta Anadolu'da eyh Aileleri",Trkiye Iktisat Tarihi Semineri, Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, Ayr Basm, Ankara.i975. s.: 197-229.

83 -"Tarihi srete nemli meselelerden biri de 16. yzyln balarnda cereyan eden para vakfnnmeruiyetiyle ilgili tartmalar ve bu tartmalarn para vakflarn ne ekilde etkilediihususudur. ... Rumeli Kazaskeri ivizade Mehmed Efendi, para vakflarna ynelik eletirilerinipadiaha arzetmi ve padiahn onun grlerini benimsemesiyle bir emr-i erif dzenlenerekpara vakf yasaklanmtr. Ksa sre sonra ivizade'nin vefatn mteakip konu yenidengndeme gelmi, Ebussuud Efendi'nin fetvas ve dier alimlerin onayyla 1548 senesindeyaymlanan fermanla para vakf serbest braklmtr. Konuyla ilgili yaygn kanaat, eyhlislamEbussuud Efendi'nin fetvasnn benimsenmesiyle teorik tartmalarn net.icelenmesinden sonrapara vakflarnn yaygnlat eklindedir." alnt Si ve "Halbuki Istanbul vakf tahrirdefterlerine bakldgnda farkl bir durumla karlalmaktadr." "mlesiyle balayan sz konusufarkl durum hakknda. bkz.: Sleyman Kaya, "Para Vakflar Uzerine", Trkiye AratrmalarLiteratr Dergisi, Trk Iktisat Tarihi Says, Cilt: i Say: 1,2003, s:: 198,199.

l

138 AHMETGNE

Ksaca, bu kurumlarn ayni olarak elde ettikleri hasln byk bir ksmnkendi kurucu ve grevlileri ile misafirlerinin beslenme ihtiyalarn karlamakiin sarf ettikleri yazlabilir. Nakd vergi gelirlerinin ise, yetip yetmemesi artpartmamas bir tarafa, nakd giderlere, akas, dardan temin olundu u kabuledilen, daha nce de bilvesile ima olunan, et, lamba ya, i ya, odun gibirn ve maddelere harcand bellidir85

Ayrca, zaviyelerde alanlara, mesela cz okunmasnda olduu misill,nakd demeler yapld bilinmektedir. Biraz nce de mimlendii zere, bu trihtiyalarn ne kadarnn nakd vergi gelirleriyle ne kadarnn rnlerin satlmasyoluyla karland bilinmemekle birlikte, kabaca, rnlerin en azndan birksmnn bu tr nakit giderlerin karlanabilmesi iin pazarlarda satlddnlebilir86 Bu noktada, zellikle karye kalemleriyle dikkat eken, bucmleden de olarak, zengin gelir kaynaklar olan, Lala ahin (ya da ahin Lala)Olu Mehmed, Nilfer Hatun, Halil Paa ve Hac Camaza/Cak zaviyeleri kaydaayandr.

***SONU KABLNDE ZET OLARAK YAZLACAK OLURSA:

Daha nce de yazld zere, Antigonius tarafndan kurulan znik'inKonstantin zamannda ehemmiyeti artm, M.S. 325'te birinci konsilin toplantyeri olarak seilmitir. Yine bilindii gibi, Seluklu hanedanndan AnadoluSeluklu sultanlnn kurucusu Kutalm olu Sleyman ah 1075-1086yllarnda znik'i alp payitaht yapm, mparator Alexios Komnenos, Dragosandlamasyla (1081) bu durumu resmen tanmtr. Ancak, 1097'de ilk halseferinde bura Hristiyanlarca geri alnm ve Bizans'a teslim edilmitir. Bundandolay, znik'in yeniden fethi Uc (serhad) Trkmenleri arasnda en kutsal devolarak kabul edilmitir.

Anlalaca zere, daha sonra Osmanllarca fethedilmitir. Bu tarihhakknda farkl rivayetler bulunmaktadr. R. Anhegger'e gre ehir 731'de (15Terin i 1330'la balar) ele geirilmitir. Bundan sonra Orhan Gazi buraybeyliine merkez yapmtr. znik, andarl Kara Halil'in kad olarak tayinedilmesinden sonra, zellikle andarllar'n faaliyetleri ve bu cmleden olarakeserleriyle olduka gelimitir. Fakat, zamanla, stanbul'un fethi ve andarlHalil Paa'nn idamnn da tesiriyle gerilerneye balamtr. Nitekim, incelemekesitimizde, Kocaeli Sanca'nda bir kaza merkezi olan, yaz konusu ehir, 16.Yzylortalarndan itibaren mteakip yllarda eskisine gre oldukagerilemitir.

Teyiden ksaca vurgulanacak olursa: Osmanllar tarafndan fethedilmedennce gerilemi bir ehir iken, Osmanl idaresine girmesiyle birlikte kuruludneminde gelimi; ancak, stanbul'un fethinden sonra, ya da baka bir deyile

"5 -Bu paragrafiin bkz.: H. i. nan, a.g.k:, s.: o3."6 -Cz hari bu paragraf iin bkz.: H.. Inan, a.g.k., s.: o3.

i.i 16. YZYLDA ZNK'TE ZAVYELER ve GELR PAYLAM139

ykseli dneminde, ise yeniden gerilerneye balamtr. Zaten znik'tekizaviyelerin de -bu durumun zaviyelerle ilgili genel uygulamalarn bir yansmasolduu da unutulmamak kaydyla- esas en kurulu dneminin eserleri olduumalumdur.

***Anakronik hatalar bertaraf edilerek (topluca) bakldnda zaviyelerin,

gelenein birlik ilkesine arpc bir rnek olurcasna, talim-terbiyeden veiraddan iskana, tebli-iltidan ticarete ve hatta istihbarata kadar olduka genibir yelpazede, fevkalade girift pek ok ilevinin bulunduu grlmektedir.

Dier Trkmen gruplar gibi, zaviye terbiyesine veya kltrne yabancolmayan, Osmanllar da, -yaz konusu znik rneinde de olduu gibi- zengingelir kaynaklar olan zaviyeler amlar ya da atrmlardr. Fakat, XV.Yzyln ikinci yarsndan itibaren devlet otoritesinin istikrar kazanarakmerkezilemesiyle ilk dnemlerde zaviyelere tannan imtiyazlar yava yavasnrlandrlmaya balanlmtr.

Nitekim, bu anlayn izleri ya da yansmalar, yaz konusu sre ve yerdeyani 16. Yzylda znik'te de grlebilmektedir. A'da (lk iki defterde) toplamon drt B' de ise on zaviye kayd bulunmaktadr. Akas, bu rakkamlarn kesinolduu varsayldnda, zamanla eski zaviyelerin says azalm ve hi yenizaviye kurulmamtr. Tabiatiyle bu seyir, daha nce yazlan, XV. Yzylnikinci yarsndan itibaren zaviyelere tannan imtiyazlarn snrlandrlmasuygulamasna bir adan delalet etmektedir.

***Bunlarla birlikte; "zaviye grubu", (znik'teki) vakf-mlk gelirleri toplam

ierisinde hem A hem de B'de nc sradadr (%15.19 ve %14.35). (Bkz.:Tablo: D). Bu sra, znik'te vakf-mlk gelirlerinin -btn kstlamalara ramen-mhim bir ksmnn, -en azndan 16. yzyl dikkate alnarak yazldnda-, engenel anlamda; daha nce de vurguland zere, gelenein birlik ilkesinearpc bir rnek olurcasna; talim-terbiyeden ya da iraddan ticarete, tebli-ihtidan toplumsal birlik ve dayanmann salanmasna kadar geni biryelpazede, din-inan merkezli fevkalade girift bir faaliyet rgsne veya alannatahsis olunduunu ihbar etmektedir.

***Zaviyelerin, A'da onunun znik nefsi ve evresinde olduu sariltir. Dier

drdnn de, bilhassa adlarndan karld kadaryla, znik dahilinde olmaskuvvetle muhtemeldir. te taraftan, bu ifadenin, esasen, B iin de balaycolduu bellidir. Baka bir deyile, bunlarn ou, ehri younlamaya delaletetmek zere, znik nefsindedir. Bu erevede, zellikle zaviyelerin -ulam vehaberleme ile olan ilgileri ve tabiatiyle- ticari ilevleri dikkate alndnda,"ark yolu zerinde (artk) bir konak yeri olan" alntsndaki ihbarn da

\

140 AHMETGNE

ynlendirmesiyle, znik'in Osmanl yol a zerindeki yeri dnlmeyedeerdir.

"Geliri 1.000 akann zerinde olanlar tasnifinde", zaviye yapmnda(vakflarnda) -dorudan ya da dolayl olarak, baka bir ifadeyle temlik ve tevkifasndan- Osmanl soyunun bata olduu, andarl ailesinin de onlar takipettii anlalmaktadr. "Geliri 1.000 akann altnda olanlar tasnifinde" ise,grld zere, mevcut sekiz zaviyeden "ahi", biri "hac" bir dieri "paa"sfatlaryla tavsif olunan ahs adlaryla biri de "ark" meslek adylaanlmtr. Dier ikisi ise, bilindii gibi, Mehmed elebi ve Karaca Ahmedadlarn tamaktadr. Bu cmleden olarak bu kmede "ahi" adnn yaygnl yada ahilerin nfuzu dikkat ekicidir.

te taraftan, mevcut gelir kayna karye olan ya da mevcut gelir kaynaklararasnda karye bulunan, baka bir deyile, bu bakmdan zengin olduu kabuledilen zaviyeler gz nnde bulundurulduunda, ilgisine binaen deiikyerlerde de belirtildii zere, genelde, kurulu dnemi, zelde ise bu dneminbalang kesiti tebarz etmektedir. Kurulu dneminin balang kesitiasndan, ilgili balklar altnda daha nce yazlanlar, Osmanl-zaviye ilikisive bu dzlemde Osmanl-slam ilikisi de dikkate alnarak, vurgulanacak olursa:-Ad geecek ahsn "Hoca-y seray- Orhan Bey" aklamasyla kaytl olduuyeniden hatrlatlmak zere- Hac Camaza/akra/Cak Zaviyesi 'nin(G.:A:4.705+300, B:6.483) gelir kayna olan reir karyesi, (A:4.282(b.),B:5.570) Orhan Bey tarafndan vakf edilmitir. te taraftan i. Sultan Murad'nlalas olan Lala ahin Olu Mehmed Bey Zaviyesi'nin (G.:A: 13.5lO,B: 16.929)gelir kayna olan znik' e tabi Yenice karyesi, balangta Sultan Muradtarafndan ahin Lala olu Mehmed Bey'e mlk olarak verilmitir. Yine, gelirkayna, Hatun Ky karyesi olan, Nilfer Hatun Zaviyesi (G.: A:13.032, B:9.605) sz konusu edildiinde, ad geen Nilfer Hatunun Gazi Murad Han'nannesi olduu da malumdur.

***Daha nceyazlanlardan da anlalaca zere, "zaviye grubu"nun gelir

kaynaklar, zaviyelerin yaplanma ve ilevleri sonucu olsa gerek, hem A'da (S.:3+1, H: 36.440) hem de B'de (S.: 4, H: 44.940) -phesiz ki, sz konusubirimlere mahsus ayr ayr gelir kalemleri dikkate alnmakszn sadece gelirtoplamlar asndan bakldnda - esasen karyelerdir. Bunlardan ilkinde(A'da), daha sonra; bazen baz kalemlerin i ie girmilii dikkate alnmakkouluyla, gelir miktarlarna gre, srayla, balca mezraa (1982), ba-bae(1125), zemin (600), iftlik (370), ev ve deirmen yerleri (93+50), yeralmaktadr.

Verilen dkmden de anlalaca zere, zaviyelerin, birbirlerinitamamladklar izlenimi edinilen, tarmsal rnlerden, kira gelirine ve hatta susrna kadar ok eitli mevkufat vardr. Bunlarn ounluunu, daha nce de

16. YZYILDA ZNK'TE ZAVYELER ve GELR PAYLAIMI 141

belirtildii gibi, bata karyeler olmak zere, tarmsal rn elde edilen trleroluturmaktadr.

zlenecei zere, gelir trlerinde yaz konusu sre ierisinde mhimdeiiklikler olmamtr. zellikle en zengin gelir kayna olan karyekalemindeki sreklilik mimlenmeye deerdir. Bu ise, zaviyelere mahsuskaryelerde el deitirme ve tabiatiyle paralanma eiliminin yokluuna ya danedretine delalet etmektedir.

te taraftan, zamanla, zayi olma ihtimalinin yksek olduu anlalan,mevcut nakit aka miktarnn artt grlmektedir. Bu seyir hem nakit akaihtiyacnn artmasna, hem para ekonomisinin gelimesine ve hem de para vakfkonusundaki kanaat deiikliine yorulabilir.

***

BBLYOGRAFYA

i-ARv VEsKALARI

1) Babakanlk Arivi' nde( stanbul' da)Tapu Tahrir Defterleri Tasnifinde: IT.438, IT. 733.Maliyeden Mdevver Defterler Tasnifinde: MM.22.Mhimme Defterleri: 19, 39, 41.

2) Tapu ve Kadastro Genel Mdurl Kuyud- Kadime Arivi'nde(Ankara'da)

KK.579.

11- KTAB KAYNAKLAR

Akda, Mustafa; Trkiye'nin ktisad ve etima Tarihi, C.: 1, stanbul 1979(3).

Akgndz, Ahmet; slam Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda VakfMessesesi, Ankara 1988.

Anhegger, R.; "znik" Mad., A. (M.E.B.), V/2, stanbul 1988.

Anna Komnena, Alexiad -Malazgirt'ten Sonras-, (eviren: Bilge Umar),stanbul 1996.

Akpaazade, Akpaa-olu Tarihi, (Hazrlayan: A. NihaI Atsz), Ankara1985.

Beldiceanu-Steinherr, Irene; "Bitinya'da Gayrimslim Nfus (14. Yzylnkinci Yars-IS. Yzyln lk Yars)", Osmanl Beylii (1300-1389),(Editr: Elizabeth A. Zachariadou), stanbu12000 (2. Bask).

Cahen, Claude; Osmanllardan nee Anadolu, (eviri: Erol yepazarc),stanbul 2002 (2. Bask).

142 AHMETGNE

Cerasi, Maurice M.; Osmanl Kenti, Osmanl mparatorluu'nda 18. ve 19.Yzyllarda Kent Uygarl ve Mimarisi, (eviren: Asl Atav), stanbul2001 (2. Bask).

Demirel, mer; ll. Mahmud Dneminde Sivas'ta Esnaf Tekilat ve retimTketim likileri, Ankara 1989.

Evliya elebi; Seyahatname (Tam metin), C.: I-II (Sadeletiren: TevfikTemelkuran v.d.), stanbul (Tarihsiz), dal Neriyat.

Faroqhi, Suraiye; "XVI.-XVIII. Yzyllarda Orta Anadolu'da eyh Aileleri",Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973,Ayr Basm, Ankara 1975.

Gne, Ahmet; 16. Yzyl Balarndan 17. Yzyl Balarna Kadar KocaeliSanca, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1994.

Halaolu, Yusuf; Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menziller), Ankara2002.

nalck, Halil; "Osmanl mparatorluu 'nun Kurulu ve nkiaf DevrindeTrkiye'nin ktisadi Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle",Osmanl mparatorluu, Toplum ve Ekonomi, stanbul 1996.

nalck, Halil; "Osmanl Devleti 'nin Kuruluu Problemi", Dou Bat, S.: 7,(Mays, Haziran, Temmuz 1999).

nalck, Halil; "Osman Gazi'nin znik Kuatmas ve Bafeus Muharebesi",Osmanl Beylii (1300-1389), (Editr: Elizabeth A. Zachariadou), stanbul2000 (2. Bask).

nalck, Halil; Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C.: 1,1300-1600, Trke'ye eviren: Halil Berktay, stanbul 2000.

nan-slamolu, Huricihan; Osmanl mparatorluu'nda Devlet ve Kyl,stanbul 1991.

Kafal, Mustafa; Anadolu'nun Fethi ve Trklernesi, Ankara 1998.

Kaya, Sleyman, "Para Vakflar zerine", Trkiye Aratrmalar LiteratrDergisi, Trk ktisat Tarihi Says, Cilt: 1, Say: 1,2003.

Kozak, . Erol; Bir Sosyal Siyaset Messesesi Olarak Vakf, stanbul 1985.

Lefort, Jacques; "13. Yzylda Bitinya", Osmanl Beylii (1300-1389), (Editr:Elizabeth A. Zachariadou), stanbul 2000 (2. Bask).

M. Nerf, Kitab- Cihan-nma/Neri Tarihi, c.: I -Yaynlayanlar: Faik ReitUnat, Mehmed Altay Kymen-, Ankara 1987.

Ocak, Ahmet Yaar; "Zaviyeler", VD., XII(l978).

16. YZYIl~DA ZNK'TE ZAVYELER ve GELR PAYLAM 143

Ocak, A. Yaar; Zaviyeler (Dini, Sosyal ve Kltrel Tarih Asndan BirDeneme), Vakflar Dergisi, S.: XII' den ayr Basm, Ankara 1978.

Ocak, A. Yaar; Farukf, S. ;"Zaviye" Mad., .A. (M. E. B.), C.: 13, stanbul1988.

. Samf, Kamus- Trk, C.:I, Dersaadet 1317.Tabakolu, Ahmet; "Osmanl Ekonomisinde Kalknmann Finansman", ktisat

ve Din (Hazrlayan: Mustafa zel), stanbul 1994.

Ta, Kenan Ziya; Osmanllar'da Lalalk Messesesi, Isparta 1999.

Texier, Charles; Kk Asya, Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi, eviren: AliSuat, Birinci Cilt, Hazrlayan: Enformasyon ve Dokmantasyon HizmetleriVakf, Ankara 2002.

Turan, Osman; Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, stanbul 1971.

Uzunarl, .Hakk; Osmanl Tarihi, C.:I, Ankara 1988 (5. Bask).

Uzunarl, .H.; andarl Vezir Ailesi, Ankara 1988 (3).

V.G.M., Trkiye'de Vakf Abideler ve Eski Eserler, C. IV, -Hazrlayanlar: S.Yldz tken vd.-, Ankara 1986.

Yediyldz, Bahaeddin; "Messese Toplum Mnasebetleri erevesinde XVIII.Asr Trk Toplumu ve VakfMessesesi", Vakflar Dergisi, S.:XV (1982).

Yediyldz, Bahaeddin; "Vakf' Mad., .A.(MEB.), C.: 13, stanbul 1988.

Ycel, Yaar; Osmanl mparatorluu'nda Desantralizasyona (Adem-iMerkeziyet) Dair Genel Gzlemler, Belleten, 38 (152), Ekim-1974.

TABLO:ATOPLUMSAL KURUMLAR ve GELR KALEMLER

144 AHMETGNE

16. YZYLDA ZNK'TE ZAVYELER ve GELR PAYLAIMI 145

$" .

., nakit-..)

146 AHMETGNE

a: Nefs-i Burusa'da 17 dkkan- mamur ve 3 dkkan- harab. b: Nefs-iBurusa'da, icare-i maku: 20, fi-sene:355. (muhtemelen buraya ait). c: ehr-iznik'te bir hisse-i hammam. d: 5.693' Burusa'ya mahsus. e: Nefs-i Burusa'da17 dkkan- mamur ve 3 dkkan- harab. f: ve tahl bazarmda bir karbanserayyeri, "zikr olan dkkanlar harab olub haliya dkkanarn yerinden mukataa fi-sene: 3.732. g: Nefs-i znik'te icare-i hammam. h: 3.702'si Burusa'ya mahsus.a.k.: an karye. : Mezraa, koz aalar. i: Mezraa ceviz aalar. j: cevizstnundaki 300 rakkam bunu (tarlay) da amiL. k: 1 deirmen (harab) ve birdeirmen yeri 50. 1: hkm le satlm. m: Nefs-i zaviye harab olub yirimukataaya virilb.

TABLO: B

TOPLUMSAL KURUMLAR VE GELR KALEMLER

16. YZYLDA ZNK'TE ZAViYELER ve GELR PAYLAM 147

a) Ayrca, 6 pare ba yerleri, harab.

148

TABLO: CTOPLUMSAL KURUMLAR ve GELR KALEMLER

AHMETGNE

a) Karbanseray yeri ile. b) 5.693' Bursa'ya mahsus. c) Zikr olandkkanlar yerinden mukataa. Yekt1nda,-girift olarak yazldklarndan-karbanseray stnundaki miktar dikkate alnmakszn sadece bu rakkamsaylmtr. d) 3.732'si Bursa'ya mahsus. Ayrca, -tablo:D'de toplanan- f.s.nakit iin yan tarafa baknz.

i' ii. !

16. YZYLDA ZNK'TE ZAVYELER ve GELR PAYLAIMI

TABLO: D

149

TOPLUMSAL KURUMLAR le GELR MKTAR ve YZDELER

Toplumsal Kurumlar Gelir Miktar ve Yzdeleri

A A B B

Vakflar/Mlk(ler) Gelirler % Gelirler %

I-maret Vakflar 124.690(42.319'u Sd'e ait) 38. 182.984(54.179'u 40.

70 Sd'e ait) 17

Sra no: i

2-Aile Vakflar 61.408 19. 78.265 17.

06 Sn.: 2 18

3-Zaviye Vakflar 48.948(5.693' Bursaya ait) 15. 65.397(3.732'si Bursa'ya 14.

+1O.000aka 19 ait) 35

(Mevcut:5.000 ak.) + i .000aka(Haliya

zayi)+4.000ak.

Sn.:3

4-Cam ve Mescid 21.657 22.735

Vakflar +5.000aka(zayi) 6.72 +30.300 aka 4.99

Sn.:5

5-Medrese ve 20.026(Med. Ait) 24.593(Med. Ait)

Muallimhane + 1.080(Mual. Ait) 6.55 264(Mual. Ait) 5.45

Vakflar 21.106 24.857+26.000aka

Sn.:4 ( Mual.)

6-Mlkler 13.048 12.544

4.05 Sn.:7 2.75

7-Tilavet Vakflar 1.040 18.001+ 15.000 aka x 3.42 +26.000aka 3.95

+ 20altun

Sn.:6

8-Mteferrikler 300 20 .000aka(Mevcut:l1 .0

0.09 00)

Sn.:8

9-Belirsizler 19.975 50.630 .6.20 + Lo .000aka

322.172(42.319'u S- 455.413 (54.179'u

Yekn d'e a., 5.693' Bur 99.98 Sd'e a., 3.732'si 99.95

sa'ya a. Yekun:48.012) Bursa'ya a. Yekun:

+ 5.000aka (Mevcut: 57.911)5.000) + 15.000 aka x + 117.300aka(Mevcut:

107.300) +20altun

150 AHMETGNE

Bu izelgedeki rakkamlar -bizzarure- hasl yazl kalemlere mahsustur.te taraftan, yzde tesbitIerinde, dorudan verilenler hari, nakit aka getirilerihesaba katlmamtr.

x) Bu nakit akann getirisi, i1.040'a dahil olabilir.

00000001000000020000000300000004000000050000000600000007000000080000000900000010000000110000001200000013000000140000001500000016000000170000001800000019000000200000002100000022000000230000002400000025000000260000002700000028