16. ve 17. yüzyıl türk edebiyatı

7/30/2019 16. ve 17. Yzyl Trk Edebiyat

1/172

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2716AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1679

XVI-XIX. YZYILLAR TRK DL

Yazarlar

Prof.Dr. Grer GLSEVN (nite 1)Prof.Dr. Fikret TURAN (nite 2, 5, 6)

Do.Dr. Yavuz KARTALLIOLU (nite 3)Prof.Dr. Hayati DEVEL (nite 4)Prof.Dr. Musa DUMAN (nite 7)

Editrler

Prof.Dr. Musa DUMANYrd.Do.Dr. Dilek ERENOLU

ANADOLU NVERSTES


2/172

iiiindekiler

indekiler

Ksaltmalar ......................................................................................................... viii

nsz .................................................................................................................. ix

XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili...................... ................................. 2XVI-XIX. YZYILLARDA OSMANLI MPARATORLUU DIINDAKTRK YAZI DL ............................................ ............................................ ................ 3XVI. Yzyla Kadar Trk Yaz Dilinin Genel Durumu ........... ............................... 3XVI-XIX. Yzyllarda Osmanl mparatorluu Dndaki Trk Yaz Dili ............ 4

XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesi ..................................... ........................ 4XVI-XIX. Yzyllarda Trkmen Trkesi Lehe zelliklerinin de YerAld Metinler .......................................... ............................................ ................ 13

XVI-XIX. Yzyllarda Kpak Trkesi ve Edebiyat .............................................. 15EVLYA ELEBNN XVII. YZYIL TRK LEHELER HAKKINDA

VERD BLGLER ..................................... ............................................ ................ 16Azerbaycan Trkesi (Evliya elebinin Tabiriyle Trkmence) .......................... .. 16Kpak Leheleri (Tatarca, Nogayca) ......................................... ............................... 16aatay Trkesi ...................................... ........................................... ........................ 17zet ...................................... ........................................... ............................................ .. 18Kendimizi Snayalm ....................................... ............................................ ................ 19Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................... ............................... 20Sra Sizde Yant Anahtar ....................................... ............................................ ......... 20Yararlanlan Kaynaklar .......................................... ............................................ ......... 21

Bat Trkesi................................................................................... 22BATI TRKES ...................................... ........................................... ........................ 23

XVI. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN ............ 23Kltr ve Edebiyat Merkezleri ...................... ............................................ ................ 264. Dnemin nde Gelen airleri ......................................... ...................................... 26

Fuzuli ve Eserleri ....................................... ............................................ ................ 26Baki ....................................... ............................................ ...................................... 28Badatl Ruhi ...................................... ........................................... ........................ 28Hayali ........................................... ............................................ ............................... 28Dier nemli ahsiyetler .................................................................... ................ 29

iirde Yeni Tarz ve sluplar ........................................................ ............................... 29XVI. Yzyl Nesir Yazarlar ve Trke .......... ............................................ ................ 29

Ssl Nesir ........................................... ........................................... ........................ 29Orta Nesir ............................................ ........................................... ........................ 30

Halk Nesri ........................................... ........................................... ........................ 31XVI. Yzyl Halk Edebiyat ........................................... ........................................... .. 31Krolu ....................................... ............................................ ............................... 32Pir Sultan Abdal ......................................... ............................................ .............. 32

XVII. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN .......... 32Dnemin nde Gelen airleri ...................................... ........................................... .. 33

Ne i ...................................... ............................................ ...................................... 33Nabi ....................................... ............................................ ...................................... 33eyhlislam Yahya ..................................... ............................................ ................ 33Sabit ....................................... ............................................ ...................................... 34Neati ........................................... ............................................ ............................... 34Naili ....................................... ............................................ ...................................... 34

Dnemin Dier airleri ........................................... ........................................... .. 34Mesneviler ......................................... ............................................ ............................... 34

1. NTE

2. NTE


3/172

indekileriv

Nesir Edebiyat .......................................... ............................................ ....................... 34Katip elebi ......................................... ............................................ ....................... 35Evliya elebi ...................................... ............................................ ....................... 35

XVII. Yzyl Halk Edebiyat .......................................... ........................................... .. 35

Karacaolan ........................................ ............................................ ....................... 36Gevheri ......................................... ........................................... ............................... 36k mer ........................................... ............................................ ....................... 36

Dier Halk airleri .......................................... ............................................ ................ 37Tekke airleri ...................................... ........................................... ............................... 37

Aziz Mahmud Hdayi ......................................................................... ................ 37Niyazi-i Msri ...................................... ............................................ ....................... 37

XVIII. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN ......... 37Lale Devri ........................................... ........................................... ............................... 38Edebiyatta Mahallleme ........................................ ........................................... ......... 38Dnemin nde Gelen airleri ...................................... ........................................... .. 38

Nedim ........................................... ........................................... ............................... 38

eyh Galib ........................................... ............................................ ....................... 39Dier nde Gelen ahsiyetler ve Eserleri .......................................... ................ 39XVIII. Yzylda Nesir ...................................... ............................................ ................ 39

XVIII. Yzyl Halk Edebiyat ......................................... ...................................... 40Tekke airleri ...................................... ........................................... ............................... 40XIX. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN ............ 40Tanzimat Dneminin nde Gelen Yazar ve airleri . ............................................ . 42

inasi ...................................... ........................................... ...................................... 42Ziya Paa ....................................... ........................................... ............................... 42Namk Kemal ...................................... ............................................ ....................... 43Ahmet Mithat Eendi ........................................ ........................................... ......... 43emsettin Sami .......................................... ............................................ ................ 43Dnemin Dier air ve Yazarlar .......................................... ............................... 43

XIX. Yzyl Halk Edebiyat ........................................... ........................................... .. 43zet ...................................... ............................................ ........................................... .. 44Kendimizi Snayalm ....................................... ............................................ ................ 46Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................... ............................... 47Sra Sizde Yant Anahtar ........................................ ........................................... ......... 47Yararlanlan Kaynaklar ........................................... ........................................... ......... 49

mla, Fonoloji ve Morfonoloji..................................................... . 50MLA ............................................ ........................................... ...................................... 51Arap Harfi ve eviriyazl Eserler ...................................... ...................................... 52FONOLOJ ......................................... ........................................... ............................... 52nl Uyumlar .......................................... ............................................ ....................... 52

Dil Uyumu .......................................... ............................................ ....................... 52Dudak Uyumu ........................................... ............................................ ................ 54

nsz Benzemeleri ....................................... ............................................ ................ 56Kelime Tabanlarnda ......................................... ........................................... ......... 56Eklerde .......................................... ........................................... ............................... 56

SES OLAYLARI ........................................ ............................................ ....................... 57Ses Dmesi ....................................... ........................................... ............................... 57

nl Dmesi ..................................... ............................................ ....................... 57nsz Dmesi .......................................... ............................................ ................ 57Tekleme ....................................... ........................................... ............................... 58

Ses Tremesi ....................................... ........................................... ............................... 58nl Tremesi ........................................... ............................................ ................ 58

nsz Tremesi ......................................... ............................................ ................ 58Ses Deimesi ..................................... ........................................... ............................... 59

3. NTE


4/172

indekiler v

nl Deimesi ........................................ ............................................ ................ 59nsz Deimesi ....................................... ............................................ ................ 60

MORFONOLOJ ...................................... ........................................... ........................ 61Yapm Ekleri ...................................... ............................................ ............................... 61

ekim Ekleri ..................................... ............................................ ............................... 62zet ...................................... ........................................... ............................................ .. 65Kendimizi Snayalm ....................................... ............................................ ................ 67Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................... ............................... 68Sra Sizde Yant Anahtar ....................................... ............................................ ......... 68Yararlanlan Kaynaklar .......................................... ............................................ ......... 69

ekil Bilgisi.................................................................................... 70KELME YAPIMI ............................................ ............................................ ................ 71Tretme Ekleri .......................................... ........................................... ........................ 71

simden sim Treten Ekler ............................................................................... .. 71simden Fiil Treten Ekler ...................................... ........................................... .. 73

Fiilden sim Treten Ekler ...................................... ........................................... .. 74Fiilden Fiil Treten Ekler ........................................ ........................................... .. 76SM EKM .......................................... ........................................... ........................ 77okluk ....................................... ............................................ ...................................... 77yelik Kategorisi ........................................ ........................................... ........................ 78Hl Kategorisi (sim ekimi) .............................................. ...................................... 79

Yaln Hl ...................................... ............................................ ............................... 79lgi Hli ........................................ ............................................ ............................... 79Ykleme Hli ...................................... ........................................... ........................ 80Ynelme Hli ...................................... ........................................... ........................ 80Bulunma Hli ...................................... ........................................... ........................ 81Ayrlma Hli ........................................ ........................................... ........................ 82Vasta Hli ........................................... ........................................... ........................ 82Eitlik Hli ........................................... ........................................... ........................ 83

FL EKM ............................................ ........................................... ........................ 83ahs Ekleri ........................................ ............................................ ............................... 84

1. Tipteki ahs Ekleri ...................................... ............................................ ......... 842. Tipteki ahs Ekleri ...................................... ............................................ ......... 85

Zaman Ekleri ............................................ ........................................... ........................ 86Grlen Gemi Zaman ........................................ ............................................ ......... 86

renilen Gemi Zaman ....................................... ........................................... .. 86Geni Zaman ....................................... ........................................... ........................ 87imdiki Zaman .......................................... ............................................ ................ 88Gelecek Zaman .......................................... ............................................ ................ 90

Kip Ekleri ........................................... ............................................ ............................... 91

art ........................................ ............................................ ...................................... 91Gereklilik ..................................... ............................................ ............................... 92stek ve Emir ....................................... ........................................... ........................ 93

FLMSLER ............................................ ........................................... ........................ 94sim-Fiil Ekleri .......................................... ........................................... ........................ 94Sat-Fiil Ekleri .......................................... ........................................... ........................ 95Zar-Fiil Ekleri .......................................... ........................................... ........................ 97

Gerek Zar-Fiil Ekleri ............................................ ........................................... .. 98Sat-Fiillerden Tremi Zar-Fiil Ekleri ............................. ............................... 102

zet ...................................... ........................................... ............................................ .. 104Kendimizi Snayalm ....................................... ............................................ ................ 105Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................ ................ 106

Sra Sizde Yant Anahtar ....................................... ............................................ ......... 106Yararlanlan Kaynaklar .......................................... ............................................ ......... 107

4. NTE


5/172

indekilervi

Sz Dizimi ... ................................................................................... 108KELME GRUPLARI ...................................... ............................................ ................ 109Tekrar Gruplar ......................................... ............................................ ....................... 109

Aynen Tekrarlar ......................................... ............................................ ................ 109E ve Yakn Anlaml Tekrarlar ............................................................. ................ 109Zt Anlaml Tekrarlar ........................................ ........................................... ......... 110

Balama Grubu ......................................... ............................................ ....................... 110Sat Tamlamas ......................................... ............................................ ....................... 111yelik Grubu ve sim Tamlamas ......................................... ...................................... 111

yelik Grubu ........................................ ............................................ ....................... 111Belirtili sim Tamlamas .......................................... ........................................... .. 111Belirtisiz sim Tamlamas ........................................ ........................................... .. 111

Aitlik Grubu ....................................... ........................................... ............................... 112Birleik sim ....................................... ........................................... ............................... 112Birleik Kelime Olarak Birleik simler ........................................................... ......... 112

Birleik Fiiller ..................................... ........................................... ............................... 112Unvan Grubu ............................................ ............................................ ....................... 112nlem Grubu ..................................... ........................................... ............................... 113Say Grubu .......................................... ........................................... ............................... 113Edat Grubu ......................................... ........................................... ............................... 113

Son ekim Edat Grubu .......................................... ........................................... .. 114snat Grubu ........................................ ........................................... ............................... 116Dati Grubu ........................................ ........................................... ............................... 116Lokati Grubu ........................................... ............................................ ....................... 116Ablati Grubu ..................................... ........................................... ............................... 116Fiil Grubu ........................................... ........................................... ............................... 116Partisip Grubu .......................................... ............................................ ....................... 116

Gerundium Grubu .......................................... ............................................ ................ 117Ksaltma Grubu ........................................ ............................................ ....................... 117SZDZM ....................................... ........................................... ............................... 117Secili Cmleler .......................................... ............................................ ....................... 118Fiil Cmlesi ........................................ ........................................... ............................... 118sim Cmlesi ...................................... ........................................... ............................... 118Basit Cmle ........................................ ........................................... ............................... 119Sral Basit Cmle (-up/p Ulal Cmleler) ........................................... ................ 119Devrik Cmle ........................................... ............................................ ....................... 119Soru Cmlesi ...................................... ........................................... ............................... 119Bamsz Birleik Cmleler ........................................... ............................................ . 120Baml Birleik Cmleler ...................................... ........................................... ......... 120

artl Birleik Cmle ......................................... ........................................... ......... 120Kili Birleik Cmle ........................................... ........................................... ......... 121

e Birleik Cmle ............................................................................ ....................... 122Karma Birleik Cmleler ........................................ ........................................... ......... 122zet ...................................... ............................................ ........................................... .. 123Kendimizi Snayalm ....................................... ............................................ ................ 124Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................ ................ 125Sra Sizde Yant Anahtar ........................................ ........................................... ......... 125Yararlanlan Kaynaklar ........................................... ........................................... ......... 125

Leksikoloji ve Anlambilim .............. .............................................. 126LEKSKOLOJ VE ANLAMBLM TERMLER ................................... ................ 127

OSMANLI TRKESNDE E ANLAMLILIK ..................................................... 127YARDIMCI FLLER VE BRLEK FLLERN YAYGINLII .......................... 129

5. NTE

6. NTE


6/172

viiindekiler

TEKRAR GRUPLARININ YAPISI ..................................... ...................................... 129BEN VE HAKR, BENDE, BENDENZ ............................................................ 130KELMELERN GELENEKSEL YAZIMLARI VE TELAFFUZLARI .................. 130BELRTSZ SM TAMLAMALARI VE TERMLEME ................................... .. 130

BYK SAYILAR: YZ BN SAYISININ KATLARI VE KERRELE FADES ..................................... ............................................ ............................... 130DOLAYLI ANLATIMDA D- VE EYT- FLLER ...................................... ......... 130BATIDAN GELEN KELMELER ........................................ ...................................... 131OSMANLI TRKESNDE SLUPLAR .................. ........................................... .. 131DL, DN VE KLTR ERKL DORUDAN ALINTILAR .......................... 132DN VE DEVLET BYKLERN DUAYLA ANMAK ....................................... 133OSMANLI TRKESNDE FADE KALIPLARI ......................................... ......... 133Selamlama ........................................ ............................................ ............................... 133Hitaplar ....................................... ............................................ ...................................... 133Teekkr, Dua, Kutlama ve yi Temenniler Bildiren adeler ............................... 134Beddua, Azarlama, Kzma ve Tehdit .......................................... ............................... 134

Nasihat ........................................ ............................................ ...................................... 134Basal, znt ve Keder Bildirme ......................... ........................................... .. 135Rica, mdat ve Kabul ....................................... ............................................ ................ 135aknlk ve Utanma ........................................................................... ........................ 135zet ...................................... ........................................... ............................................ .. 136Kendimizi Snayalm ....................................... ............................................ ................ 137Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................ ................ 138Sra Sizde Yant Anahtar ....................................... ............................................ ......... 138Yararlanlan Kaynaklar .......................................... ............................................ ......... 139

Trkede Sadeleme ve Dil Tartmalar ..................................... 140TANZMAT DNEM NCESNDE GENEL DURUM ..................................... 141

Trk-i Bast Akm (Mahallileme) ........................................... ............................... 142TANZMAT DNEM SONRASI TRKE VE DL TARTIMALARI ........... 144Tanzimat Devrinde Dil .......................................... ............................................ ......... 144

Dil Konularnda Yaplan almalar, Tartmalar ........................................... .. 144Gramer almalar ......................................... ............................................ ......... 145Sadeleme almalar ..................................... ............................................ ......... 145Dilde Yenileme Tartmalar .................. ............................................ ................ 149

SERVET- FNN TOPLULUUNUN DL ANLAYII VE YAPILANTARTIMALAR ....................................... ........................................... ........................ 150Servet-i Fnncularn Dil Anlayna Kar Grler ............................................ 151

II. Merutiyetten Sonraki Dil Tartmalar ... ............................................ ......... 152Trk Dernei ve almalar .......................................... ...................................... 152

Fecr-i t Topluluunun Dil le lgili Grleri ................................................ 152ALFABE TARTIMALARI VE HARF NKILABI .................................................. 156Tartmalar ve Yeni almalar ......................................................................... ......... 157Mustaa Kemal Atatrk ve Latin Harferi ......................................... ........................ 158

Sarayburnu Aklamas ........................................... ........................................... .. 160zet ...................................... ........................................... ............................................ .. 161Kendimizi Snayalm ....................................... ............................................ ................ 163Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................ ................ 164Sra Sizde Yant Anahtar ....................................... ............................................ ......... 164Yararlanlan Kaynaklar .......................................... ............................................ ......... 165

7. NTE


7/172

viii Ksaltmalar

KsaltmalarA : Ahmet Drri Eendi, ran Searetnamesi, bkz. Uluocak 2007.

AP : Azmi Eendi, Prusya Searetnamesi, bkz. Uluocak 2007.CK : Cami-i Kasas, bkz. Kapdan 2006.T : emzde Tarihi, bkz. Ktkolu 1993.ER : Emin Necati Eendi, Rusya Searetnamesi, bkz. Uluocak 2007.HK : Hamiletl-Kber, bkz. Turan 2000.LN : Letinme, bkz. Eren 2008.MF : Moral Ali Eendi, Fransa Searetnamesi, bkz. Uluocak 2007.MH : Mehmed Emin Paa, Hindistan Seyahatnamesi, bkz. Uluocak 2007.MN : Musibetnme, bkz. Aykut 2010.MN : Mustaa Eendi, Neme Searetnamesi, bkz. Uluocak 2007.N : Nazi Mustaa Eendi, ran Searetnamesi, bkz. Uluocak 2007.

ST : Selanik Tarihi, pirli 1989.TAO : Anonim Tevarih-i l-i Osman, bkz. an 2006.TS : Tuhets-Suleh, bkz. Yldzan 2009.


8/172

ixnsz

nsz

Trke btn leheleriyle bu gn ok geni bir corayada yaz dili ve konuma diliolarak kullanlyor. Son yarm yzylda bu corayaya ii gleri sebebiyle Avrupa da ka-tld. Bu genel coraya iinde Bat Trkesi hem yapsal zellikler, hem tarihi sre bak-mndan nemli bir yer tutuyor. retilen eser ve kullanm yaygnl bakmndan da yle.Bilindii gibi, 13. yzyldan balayarak gnmze kadar gelen bu Trke, tarihsel blm-lemeyle Trkoloji literatrnde Eski Anadolu Trkesi, Osmanl Trkesi, TrkiyeTrkesi terimleriyle karlanyor. Elinizdeki kitapta Bat Trkesinin yedi yzyllk tari-hinin bir blm, balang ve son blm mstakil kitaplar halinde hazrlandndan d-arda braklarak orta kesiti ilenmi ve tantlmtr.

lk olarak, ele alnacak kesite zemin hazrlamak asndan, ayn dnemlerde dier co-rayalardaki Trkenin genel bir grnm ortaya konmaya allmtr.

kinci nitede ise Bat Trkesi yazar ve airleri, eserleri, kullanlan Trkenin genelzellikleri verilmitir.

nc nitede bu dnemde yaznn genel ve karakteristik zellikleri, ses yaps, ekle-rin seslendirmeleri ve benzeme kurallar iinde kullanmlar ortaya konulmaktadr.

Drdnc nitede dnemin zellikleri ekler, kelime trleri vb. ekil bilgisi ynndenincelenmektedir.

Beinci nitede yine dnemin sz dizimi zellikleri eitli nitelikte metinlerden derle-nen rneklerle ortaya konmaktadr.

Altnc nitede kelime ve kullanmlarda grlen anlam zellikleri anlatlmaktadr. Do-al olarak karlatrma yaplarak verilen rnekler, tarihi metinlerin anlalmasn kolay-latracak veriler olmak yannda gnmz Trkesindeki kullanmlar da daha yakndan

tanma rsat sunmaktadr.Yedinci nitede ise, Bat Trkesinin tarihi sre iinde geirdii evreler ve metinle-

rin Trke asndan anlalrlk durumlar snfamalarla verilmi, rnekler sunulmutur.nitenin devamnda da konuyla ilgili tartmalar, yaplan almalar, kurulular ve konuy-la ilgili arkl gruplamalar yer almtr. mer Seyettin, Ziya Gkalp gibi aydnlarnki ba-ta olmak zere, dil anlaylarnn ana hatlaryla gsterildii bu ksmdan sonra balang-cndan itibaren 1928e alabe tartmalar da anlatlmtr.

Bu kitapta anlatlan konularn belli tarihi dnemi esas ald ve bir ders kitab snriinde verilmeye alld hatrdan karlmamaldr. zellikle Cumhuriyet dnemi n-cesinde ve sonrasnda ok canl olarak devam eden dil ve alabe tartmalar ile Trk DilKurumunun kuruluu, Gne Dil Teorisi, z Trkeleme gibi konular iin kitapta veri-

len kaynaklardan da yararlanlarak daha azla bilgi sahibi olunmas gerektii ortadadr.Uzaktan retim yntemlerine gre hazrlanm olan bu kitabn ilgili rencilerimi-

ze olduu kadar her kesimden okuyucunun da belli lde bilgi ihtiyacn karlayacaphesizdir.

EditrlerPro.Dr. Musa DUMAN

Yrd.Do.Dr. Dilek ERENOLU


9/172

1Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;XVI-XIX. yzyllarda Osmanl mparatorluu dndaki Trk dilinin durumu-nu betimleyebilecek,XVI-XIX. yzyllarda aatay Trkesi eserleri ve dil zellikleri hakknda bil-gi verebilecek,XVI-XIX. yzyllardaki edeb yaz dillerinin yan sra lehe zelliklerinin de yerald metinlerin dil zelliklerini zmleyebilecekbilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

indekiler

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

XVI-XIX.YZYILLARDAOSMANLIMPARATORLUUDIINDAKTRKYAZIDL

EVLYAELEBNNXVII.YZYILTRKLEHELERHAKKINDAVERDBLGLER

aatayTrkesi

ErkenAzerbaycanTrkesi

ErkenTrkmenTrkesi



10/172

XVI-XIX. YZYILLARDA OSMANLI MPARATORLUUDIINDAK TRK YAZI DL

XVI. Yzyla Kadar Trk Yaz Dilinin Genel DurumuVIII. yzyldan XI. yzyla kadar Trk dilinin, tek yaz dili ile eserler rettiini biliyoruz.Bunlar birbirinin doal devam olan Gktrke, Eski Uygurca ve Karahanl Trkesidir.XI. yzylda tek bir yaz dili olsa da eitli lehelerin (Ouzca, Kpaka, Uygurca, Krgz-ca vs.) konuulmakta olduunu Kagarl Mahmutun eserinden renmekteyiz.

XIII. yzyldan itibaren ise deiik bir tablo ile karlalmaktadr. O gne kadar eitlileheler konuulsa da tek bir yaz dili hlinde devam eden Trk dili, 3 ayr yaz dili ile eser-ler retmeye balamtr. Bunlar:

1. Orta Asyada, eski edeb yaz dili geleneini kk arkllklarla devam ettiren yazdili (Harezm Trkesi ve aatay Trkesi)

2. Batya g eden Ouzlarn kendi lehelerine dayanarak gelitirdikleri Eski Anado-lu Trkesi (veya Eski Trkiye Trkesi)

3. Kuzeybatya yaylm olan Kpaklarn lehe zelliklerinin yer ald metinlerindili (Kpaka)

O dnemin dil zellikleri, Ak retim Fakltesinin u ders kitaplarnda ayrntl birekilde incelenerek anlatlmtr: Orhun Trkesi, Eski Uygur Trkesi, XI-XIII. Yzyl-lar Trk Dili ve XIV-XV. Yzyllar Trk Dili.

XVI. yzyldan XIX. yzyla kadar olan dnemde ise Trk Dnyas bambaka siyasive kltrel ortamlarda gelimitir. Batya giden Ouzlar Osmanl mparatorluunu kur-mu ve ktaya yaylarak ok geni bir medeniyet dairesine hkmetmilerdir. Balkanlarve Anadolu ile Orta Dou ve Kaasyann baz blgelerinde Osmanl Trkesi gelimi veyaylmtr. Bu yaz dili dnemi en azla eser retilen tarih dnem olmutur.

Orta Asya ve Karadenizin kuzeyindeki blgelerde ise, ortak yaz dili olarak aatay-ca devam etmitir.

XIV-XV. yzyllarda rnler vermi olan Kpaka ise, XVI. yzyldan sonra Doudaaatay Trkesi, Batda Osmanl Trkesi yaz dillerinin etkisine girmitir.

XVI.-XIX. yzyllarda genel durum udur: ki edeb yaz dili ile eserler retilmitir: Bat-da, Ouzcaya dayal Osmanl Trkesi, Douda ise aatay Trkesi. Ancak her iki blge-

de de lnl edeb yaz dillerinin yan sra baz lehe ve az zelliklerini iine alan eser-ler de yazlmtr.

XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili


11/172

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili4

XVI-XIX. Yzyllarda Osmanl mparatorluu Dndaki TrkYaz DiliO yzyllarda Osmanl mparatorluu dndaki Trk yaz dili u ekillerde karmza

kmaktadr:1. Edeb aatay Trkesi Yaz Dili2. Azerbaycan Trkesinin az zelliklerinin de kullanld metinler (ah smail

Hata, Fuzul vb.)3. Trkmen Trkesinin az zelliklerinin de kullanld metinler (XVIII. yzylda

Mahtum Kulu)4. Kpak Trkesinin az zelliklerinin de kullanld metinlerXIII. yzyldan sonra deiik blgelerde arkl yaz dilleri kullanlm olsa da bu mu-

hitlerin yazarlar ve aydnlar birbirlerinin eserlerini takip etmekteydiler. rnein, birokOsmanl aydn Ali ir Nevaiyi yakndan izlemekte, dolaysyla aataycay bilmekteydi.Bunlardan biri olan Niyazi, Ali ir Nevainin eserlerinde geen kelimelerin szln de

hazrlamt. XVI. yzylda yazlan bu eser, ad bulunmad iin, aklanan ilk kelimesi-nin abuka olmasndan dolayAbuka Lugati olarak da tannmaktadr (Kaalin, 2011).Osmanl mparatorluu dneminde, imparatorluun snrlar dndaki Trk dilinin

durumunu iki ayr trdeki kaynaklardan renebilmekteyiz. Birincisi, bizzat o dili kul-lanan yazarlarn kendi kullandklar yaz dili ile rettii eserler, ikincisi ise seyyahlarn,gezdii blgelerde yrenin dili ile ilgili tespitlerini aktard metinler. Bu ikinci tr eser-ler iinde, XVII. yzylda yazlm olan Evliya elebinin Seyahatnamesi yeri doldurula-mayacak bir kaynaktr.

XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesiaatay Trkesi eitli bilim adamlar tarandan snandrlmtr. O dnemin uzman-

larndan Janos Eckmannn snandrmas yledir:1. Klasik Dnem ncesi (XV. yzyln balarndan Nevainin 1465te ilk eserini yaz-

masna kadar)2. Klasik Dnem (1465-1600)3. Klasik Dnem Sonras (1600-1921)aatay Trkesinin oluumu ve snandrl, Ak retim Fakltesinin XIV-

XV. Yzyllar Trk Dili ders kitabnn 7. ve 8. nitelerinde anlatlmtr. Bu kitapta, balang-cndan XV. yzyln sonuna kadar olan dneme ait eserler ve dil zellikleri incelenmiti. Bukitabn birinci nitesinde ise XVI-XIX. yzyllara ait eserler ve dil zellikleri tantlacaktr.

aatay Trkesi eski Trk edeb yaz dilinin doal bir devam olduu gibi, birokTrk halknn da yzlerce yl ortak yaz dili olmutur. Nitekim Bat Ouzlarnn kulland-

Osmanl Trkesi dnda, XVI-XIX. yzyllarda btn Trk halklar aatay Trkesiile yazmay tercih etmilerdir.

aatay Trkesinin Klasik Dnem ncesi ve Klasik Dnemi daha ayrntl olarakaratrlm olsa da, XVI-XIX. yzyllardaki durumu Trk dili tarihi asndan yeteri ka-dar incelenmi saylmaz. Bu dneme ait aratrmalarn byk blm, mstakil eserlerinveya airlerin dilinin incelenmesi eklinde olmutur.

XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesi Eserleri ve YazarlarTrk dili ve edebiyatnn ok deerli birok eseri bu dnemde de yazlmtr. Bu dneminilk nemli ahsiyeti iban Muhammed Handr. Hayat Bbr ah ile mcadelelerle ge-mitir. 1510 ylnda Saevi hkmdar ah smail ile yapt bir savata yenilmi ve lm-

tr. Bahrul-Hud adl din-ahlaki mesnevisi dnda edebiyat ve dil asndan ok nem-li olan bir de Divan vardr.


12/172

1. nite - XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili 5

iban Muhammed Hann sarayndaki bilginlerden olanMuhammed Salih de nem-li bir ahsiyettir. Manzum bir tarih saylabilecek eybanname adl eseri ile tannmtr.Bbr, bu ahsn baka iirlerinin olduunu kaydetmise de bu iirler henz bulunmam-

tr (lmez, 2007: 198).Ali ir Nevaden sonra aatay Trkesinin en nemli ahsiyeti, Bbr ah kabul edi-

lir. Temr slalesinden mer eyh Mirzann olu olan Zahirddin Muhammed Bbr,byk bir devlet adam, air ve bilgindir. 1483te domu, 1530da lmtr. 1858 ylnakadar sren Bbrl mparatorluunun kurucusudur. Bilinen be eseri vardr: Vekayi, Di-van, Aruz Risalesi, Mbeyyen Der-Fkh, Risale-i Vlidiyye.

1504-1561 yllar arasnda yaayan Bayram Han, iyi bir asker komutan ve devletadamdr. Trke, Farsa ve Hinte bilen Bayram Hann Trke bir Divan vardr (Tek-

can, 2007).XVII. yzylda artk Klasik aatay Trkesi Dnemi bitmi, Klasik Dnem Sonra-

s balamtr.

Bu yzylda en tannm ahsiyet, Hive Hanlarndan Ebul-Gazi Bahadr Handr. 1603-1663 yllar arasnda yaamtr. Trke dnda Farsa, Arapa ve Moolca bilmektedir.

Elimize ok nemli iki eseri ulamtr: ecere-i Terkime, ecere-i Trk.

Bbrl hanedanna mensup olan Fazlullah Hann Lugat-i Trkadl szl bu d-

nemin eserlerindendir.XVIII. yzylda Mirza Mehdi Han,Senglah adl aatayca-Farsa bir szlk yaz-

m (1758-1760 yllar arasnda), bu eserin bana bir de Mebnil-Luga balkl gra-

mer eklemitir.Bozdogan Destan veya Yusu Beg-Ahmed Begdiye tannan eser, XVIII. yzyln son-

larnda yazya geirilmitir. Son dnem aatay Trkesi zelliklerinin yan sra dahasonra zbek Trkesini karakterize eden baz zellikler de metinde grlmektedir(Erol, 2008: 21).

XVIII. yzyln sonlar XIX. yzyln balarnda yazlm olduu tahmin edilen Risale-i

Muze Duzluk, ayakkabclk mesleinin din ve ahlaki kurallarn, bu meslein ncleri-

ni anlatmaktadr. Anadolu sahas dnda ahlikle ilgili yazlm nadir eserlerdendir (Al-ylmaz, 2011).

Klasik Dnem Sonras aatay Trkesinin, yukarda bahsedilenlerden baka air ve

yazarlar da vardr. Bunlardan bazlar unlardr: XVI. yzyldaAbdlvahap Hoca, Meclis;XVII. yzylda Turd, Baba Rahim, Mereb, Su, Allahyar; XVIII. yzylda Niatiy, Ande-lib, Revnak; XIX. yzyldaMuhammed Rahim Han (Feruz), Mahmur, evkiy Namagiy, Pe-

sendiy(Alpargu, 2002-8: 583-584).

XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesi Dil zellikleriBu dnemdeki dil ok byk oranla Klasik aatay Trkesi dnemiyle ayndr. Yzylla-

rna ve yazarlarna gre baz kk arkllklar da vardr. Bu blmde XVI-XIX. yzyllar-daki aatay Trkesini kendinden nceki dnemle kyaslamayacaz. Kendi dnemin-deki Osmanl Trkesi ile kyaslayarak baz karakteristik arkllklar gstereceiz:


13/172


Ses Bilgisi zellikleri

aatay Tk. Osmanl Tk.b-

bol-

ol- (nadiren)

-ol-

b-bir-

bar-

bar

v-vir-

var-

var-m-

minb-

benk-

k-

kil-

kl

g-g-

gel-

gl

t- tz

t-

trt

toy-

d- dz

d-

drt

doy--G- (< -G-) [ite]

yalgan- [ite]

yalan

-k ( < +G) [sonda]atlk

- [sonda]adlu

-srk

tk

e-esrk

edk

i iik

iv

e eik

ev

ye

ev-f-

torak

yarak

-p-toprak

yaprak-kk-

sekkiz

tokkuz

-k-sekiz

tokuz/dokuz

Yukardaki zellikler genel karakteristik yapy gstermektedir. Ayn aatay Trkesi me-tin iinde bile bazen beklenen yap deil de Osmanl Trkesindeki ekil grlebilir. rne-in, bol- iilinin yan sra ol- eklinin de bulunmas, baz kelimelerin bandaki t- nszleri-nin tmlleip d-olmu biimlerinin de (tur- / dur-) kullanlmas.

Tablo 1.1aatay Trkesi-

Osmanl Trkesi SesBilgisi zellikleri


14/172


ekil Bilgisi zellikleri

aatay Tk. Osmanl Tk.

--(nadiren -n-) zamir nsiw -n-

+nI ykleme hli eki +(y)I

+nI+nI

ilgi hli eki +(n)I

+GA ynelme hli eki +(y)A

+dIn ayrlma hli eki +dAn

al-(nadiren bil-)

yeterlilik iilibil-

u-

-(A)lI-(A)lIm-(A)lI

emir-istek kipi 1. k. -(y)AlUm

-(I)IzlAr

-(I)Izemir-istek kipi 2. k. -(I)Iz

-sUn

-dIkemir-istek kipi 3. tk. -sUn

-(y)A dUr imdiki zaman-(y)A yor(ur)

-(U)r

-GU+kii (+dUr) gelecek zaman

-(y)AcAK

-(y)A

-(y)IsAr-GAy

(nadiren -(y)A)gelecek zaman / istek -(y)A

-GAn sat-iil eki -(y)An

-GAlI zar-iil eki -(y)AlI

-GInA zar-iil eki -(y)IncA

Yukardaki zellikler, aatay Trkesinin genel karakteristiini gstermektedir. An-cak, birok metinde, yukardaki zelliklerin yan sra Osmanl Trkesine ait olan bazzellikler de gemektedir. rnein bol- iilinin yan sra ayn metinde bazen ol- eklinin

kullanlmasnn birok rnei vardr. Kelime banda t- nsznn tmlleip d- olma-s Ouzcann zellii olmasna ramen, aatayca metinlerde d- hline gelmi rneklerde gemektedir. nc kii iyelik ekinden sonra hl eki getirildiinde zamir nsinin ba-zen kullanlmamas Harezm Trkesi dneminde balam, aatay Trkesi dnemindeise bu durum kesin bir kural hline gelmitir. XVI-XIX. yzyllardaki aatayca metinler-de de en belirgin zellik budur. Ancak aatay Trkesiyle yazlm birok eserde bazenzamir nsi kullanlmtr.

Bu tr ikili kullanmlar, aatay Trkesinin genel karakteristiini bozmamaktadr.

Tablo 1.2aatay Trkesi-

Osmanl Trkesi ekilBilgisi zellikleri


15/172


XVI-XIX. Yzyllar aatay Trkesinden rnek Metin ncelemeleri

Metnin Transkripsiyonu ve Trkiye Trkesi karl:cnmdn zge yr- ve-dr tapmadmknglmdin zge marem-i esrr tapmadm

[Canmdan zge veal yar bulamadm;Gnlmden zge samimi srlar bulamadm.]

cnm dik zge cn- dil-egr krmedimknglm kibi knglni girir tapmadm

[Canm gibi gnl yaral olan bir can grmedim;Gnlm gibi gnl dkn bulmadm.]

srk kzige t ki kngl bold mbtelhergiz bu tilbeni yana hyr tapmadm

[Sarho-baygn gzne t ki gnl tutuldu;Asla bu deliyi akll bulmadm.]

nr rati bile y itmiem niteyn vala zmni sez-vr tapmadm

[aresiz, ayrl ile huy edinmiim, ne yapaym;Kavumasna kendimi yakr/uygun bulmadm.]

br baray iikige bu nevbet iy knglnie ki barp iikige br tapmadm

[Hi deilse gideyim kapsna bu kez ey gnl;Nasl ki gidip kapsna meyve-izin bulamadm.]

bbr zngni rgete kr yrsz ki min

istep cihnn muna lp yr tapmadm[Bbr, kendini altragr sevgilisiz ki ben;Arayp cihan byle yapp bir yar bulamadm.]

Resim 1.1

Bbr Divanndan

bir blm [saya 14b.](Ycel, 1995)


16/172


Dil incelemesi:cn+m+dncanmdan [can: isim; +m iyelik 1.tk.; +dn: ayrlma hli eki]zge: baka, zge

yr- ve-dr(< Far.) veal yartap-ma-dm bulamadm [tap-: iil; -ma-: olumsuzluk eki; -dm: gemi zaman 1.tk.]kng()l+mgnlm [kngl: isim; +m+: iyelik 1. tk.; +din: ayrlma hli eki.]mahrem-i esrr(< Ar.) ok samimi srlardikgibi (edat)cn- dil-egr(< Far.) gnl yaral olan bir cankr-me-dim grmedim [kr-: iil; -me-: olumsuzluk eki; -dim: gemi zaman 1. tk.]kibi gibi (edat)kngl+ni gnln [kngl: isim; +ni: ykleme hli eki]

girifr(< Far.) tutulmu, yakalanm, dknsrkarho, mest, esrik [sr- (< esri-): iil; -k: iilden isim yapan ek]kz+i+ge (onun) gzne [kz: isim; +i+: iyelik 3. tk.; +ge: ynelme hli eki]bol-d oldu [bol-; yardmc iil; -d: gemi zaman 3. tk]mbtel (< Ar.) dkn, tutkun, tutulmuhergiz(< Far.) asla, hibir zamanbu bu (3. kii zamiri)tilbe+ni deliyi [tilbe: isim; +ni: ykleme hli eki]

yan-a yine, tekrar [yan-: iil; -a: zar-iil eki]hsyr(< Far.) akllnr(< Far.) aresiz, ister istemez, zavall

rkat+i (< Ar.) ayrl, ayrl [rkat: isim; +: iyelik 3. tk.]bile ile (edat)

y(Far.) huyit-miem etmiim, eylemiim [it-: yardmc iil; -mi+em: gemi zaman 1. tk.]nit-ey[< ne it-] ne yapaym [nit- < ne it-: iil; -ey: emir-istek 1. tk.]n (< Far.) nk, mademki, gibi, eervasl++a (< Ar.) ulamasna, birlemesine, kavumasna [vasl: isim; ++: iyelik 3. tk.;

+a: ynelme hli eki]z+m+ni kendimi, zm [z: dnllk zamiri; +m+: iyelik 1. tk.;

+ni: ykleme hli eki]sez-vr(< Far.) uygun, yararbr- (< Far.) hi deilse, hi olmazsa, bir kerebar-ayvaraym, gideyim [bar-: iil; -ay: emir-istek 1. tk.]

iik+i+ge kapsna, eiine [iik: isim; +i+: iyelik 3. tk.; +ge: ynelme hli eki]nevbet(< Ar.) nbet, srani+e nasl, ne kadar [ne: isim; +e: eitlik hli eki]bar-p varp, gidip [bar-: iil; -p: zar-iil eki]br(< Far.) yk, izin, meyveBbrBabr ahz+ng+ni kendini, zn [z: dnillk zamiri; +ng+: iyelik 2. tk.;

+ni: ykleme hli eki]rget-e kr- retedur; altradur, altrakoy [rget-: iil; -e: zar-iil eki;kr-: (tasvir) iil; -: emir-istek 2. tk.]

yr+sz(< Far.) yarsz, sevgilisiz [yr: isim; +sz: isimden isim yapan ek]

min ben (1. tk. zamiri)iste-p arayp, isteyip [iste-: iil; -p: zar-iil eki]


17/172


cihn+n (< Far.) dnyay, lemi [cihn: isim; +n: ykleme hli eki]mun+a bunca, bunun gibi, bu kadar [bu: 3. kii zamiri +n+ :zamir nsi;

+a: eitlik hli eki]kl-p klp, edip, eyleyip [kl-: yardmc iil; -p: zar-iil eki]

Bbr Divanndan alnan yukardaki metinde geen aatay Trkesinin karakteristikzelliklerini snfandrarak yaznz?

Metnin Transkripsiyonu ve Trkiye Trkesi karl:

AATAY TRKES LE TRKYE TRKES LE

Uygur lining ikri uyurnng mans

yapkur tmek bolur. ayturlar st uyu-d st rgende biribiridin ayrlurkaanuyuandn song ayrlmas. uyud yanyaput ve tak ayturlar kim immauyudum imm oltursa olturatururlartursa turadurlar pes yapukan bolur.andakaytatururlar kim mool yurtndakki ta uzun kn tuudn kn batab-nihyet ulu talar turur.

Uygur Halk HakkndaUygurun anlam

yaptr demektir. St uyudu derler. Sthlindeyken birbirinden ayrlr. Uyuduktansonra birbirinden ayrlmaz. uyudu yaniyapt ve ayrca derler ki imama uydum,imam oturursa otururlar, kalksa kalkarlar,sonu olarak yapkan olur. yle syler-ler: Mool lkesinde iki da vardr, uzunlu-u gn dousundan gn batsna kadar olanusuz bucaksz byk dalardr.

XVI-XIX. Yzyllarda Azerbaycan Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald

MetinlerBat Ouzcasnn edeb yaz dili olan Osmanl Trkesi XVI. yzylda ktada rn-ler vermekteydi. O yzyl, Trk dnyas iin de yeni gelimelere sahne oldu. ran, Irak veKayasyadaki Ouzlar muhteli siyasi birlikler kurmakta ve birbirlerinin kurduklar ida-releri yine kendileri ykarak yeni oluumlar meydana getirmekteydi. Bu srete, Akko-yunlularla girdii mcadeleyi kazanan ah smail Saevi (1502-1524), Gney Azerbaycankendi idaresi altna ald. Onun dneminde Dou Anadoludan Badata kadar uzanan b-yk bir blge Saevi Devletinin oldu.

Saevi saraynda Farsa ve Arapa geerli olsa da, Trke daha itibarl idi. O dnem,hepsi de Trk olup arkl siyasi birlikler kuran veya kurulu devletleri yneten air h-kmdarlarn birbiriyle avamalaryla gemitir. ah smail, kendisi gibi air olup Trk-e Divan yazm olan ibani Hanlarndan Muhammed iban Han yenerek ldrmt

1

Resim 1.2

ecere-i Trkten birblm[saya 38:10-15](lmez, 2003)


18/172


(1510). ah smailin lm ise, yine Trke iirler yazan baka bir Trk hkmdar (Ya-vuz Sultan Selim) ile girdii savata yenilmesinden sonra (1514) yakaland hastalklar-dan olmutur (1524). ah smailin Hata mahlas kullanarak yazd pek ok iir vardr.Bunlar, XVI. yzyl Trkesinin Azerbaycan blgesindeki az zelliklerini de gsteren ennemli kaynaklardandr.

Fuzul XVI. yzyl Trk edebiyatnn da en nemli ahsiyetlerindedir. Bugnk Iraktopraklarnda domu olan Fuzulnin ok iyi bir eitim grd anlalmaktadr. XV.yzylda nasl Neva btn Trk dnyasnda tannm ve dier ahsiyetleri etkilemise,XVI. yzylda da Fuzul ayn konuma yerlemitir. Trke Divan, Hadikats-Seda, Ley-la ile Mecnun, Beng Bade, Su Kasidesi, ikyet-name onun eserlerinden bazlardr. Bazbeyitleri yzlerce yldan beri beenilmekte ve birok kimsenin hazasnda hl saklan-maktadr. Birka rnek:

y rab bel-y k ile kl in menibir dem bel-y kdan itme cd meni

az eyleme inyeti ehl-i derddenyani ki okbellara kl mbtel meni (Leyla ile Mecnundan)

mende mecnndan uzn klkistidd vark- sadkmenem mecnnu ancakad var(Divandan)

suya virsn bbn glzr zamet ekmesnbir gl almaz yz tek virse mi glzre su (Su Kasidesinden)

air Eman ( - 1544) koma, gazel tarznda iirler yazmtr. Bir de halk tarznda yaz-d manzum hikyesi vardr.

Fuzulinin etkisi XVII. ve XVIII. yzyllarda da devam etmitir. O ekoln devam olanairlerden bazlar unlardr: Kavsi Tebriz, Saib Tebriz, Niat irvan, Aa Mesih irvan,Mevc, Sa, Fazl, akir, Mehcur, Mtak.

ah Sleyman Saev devri airlerinden Melik Beg Avcnn yazd kk bir divan g-nmze kadar ulamtr. inde 63 tane Trke gazel bulunmaktadr.

XVIII. yzyl yerel hanlklarn siyasi mcadeleleri ile gemitir. Baz han slalelerinemensup airler de eserler retmilerdir. Mteri mahlasl Feth Ali Han bn Hseyin Han,Tut mahlasl Ebul-Feth Han, Kuts mahlasl Abbas Kuli Aa Bakhanl, Natevan mahlaslHurin Banu Hanm onlardan bazlardr (Caerolu-Akpnar, 1992: 611-612).

XVI-XIX. Yzyllarda Azerbaycan Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald

Metinlerin DiliBu metinleri yazanlar da Osmanllar gibi Ouz-Trkmen boylarna mensuptur. Bu yz-den, metinlerin dili zaten Osmanl mparatorluunda olduu gibi Ouzcadr. Ancak,baz zellikler bakmndan aatay Trkesi ile paralel olan kullanlar vardr. Osmanl-lardan arkl siyasi birlikler ierisinde hkm sren bu blgenin dilinde, bugnk Azer-baycan Trkesinin karakteristik zellii hline gelecek kullanlar da grlmektedir.Bu metinlerin dilini de hem Osmanl hem de aatay Trkesi ile karlatrarak aa-da veriyoruz:


19/172



Osmanl Tk. Azerbaycan Lehesi aatay Tk.

-ol-

-ol-

b-bol-

(nadiren ol-)v-

vir-

var-

var

v-vir-

var-

var

b-bir-

bar-

bar

-p-toprak

-p-toprak/torpak

-f-torak

e-esrk

e-esrk

-srk

--yalan

--yalan

-G-yalgan

b- ben m- men m- min-k-

sekiz-kk-

sekkiz-kk-

sekkiz


Osmanl Tk. Azerbaycan Lehesi aatay Tk.-n-

(zamir nsi)-n-

(zamir nsi)--

(nadiren-n-)

+(y)I+(n)I [nsz+I]

[nl+nI] +nI

+(y)A +(y)A +GA+(n)U +(n)U +nI

+dAn +dAn +dIn

-(y)IIz -IIz -(I)IzlAr

-sUn -sUn-sUn-dIk

-(y)A -(y)A-GAy

(nadiren -(y)A)

-(y)An -(y)An -GAn

bil- bil-al-bil-

Sz Varl zellikleri

Osmanl Tk. Azerbaycan Lehesi aatay Tk.

bul- tap-/bul- tap-

gzel yah / gzel yah

Tablo 1.3Osmanl Trkesi-

Azerbaycan Lehesi-aatay Trkesi ekilBilgisi zellikleri


Azerbaycan Lehesi-aatay Trkesi ekilBilgisi zellikleri


Azerbaycan Lehesi-aatay Trkesi SzVarl zellikleri


20/172


Yukarda verilen Fuzuliye ait beyitlerde ve ah smail Hataiye ait manzumenin dilinde,Eski Anadolu Trkesi veya Osmanl Trkesinden arkl ses veya ekil bilgisi zellikleri varmdr? Varsa nelerdir?

XVI-XIX. Yzyllarda Trkmen Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer AldMetinleraatay Trkesinin ortak dil olarak kullanld blgelerde yaayan yazar ve airlerinkendi lehe zelliklerini de eserlerine yanstt metinler bulunmaktadr. Bunlardan ennemlisi Mahtum Kuludur.

Mahtum Kulu (1733-1797), bugnk rann Gnbet-i Kavus ehrinde domu veOrta Asyadaki eitli medreselerde eitim grmtr. Arapa ve Farsann yan sra aa-tay Trkesini de renmitir. Bugnk Trkmen iirinin kurucularndan saylmaktadr.Mahtum Kulunun iirlerinin dili aatay Trkesi olmakla birlikte pek ok Trkmenceunsur da grlmektedir. Mehmet Kara, Mahtum Kulunun iirlerinin dilindeki Ouzca ve

aatayca unsurlar iledii makalesinde u zellikleri belirlemitir (Kara, 1998):1. Mahtum Kulunun iirlerinde hem bol- (bolmasa), hem de ol- (olsun) ekilleri

geer.2. Mahtum Kulunda aataycadaki gibi hem -GAn eki (bargan), hem de Ouzcada-

ki ekliyle (y)An (bklen) eki kullanlmtr.3. Ynelme hli eki, hem aatay Trkesindeki gibi +GA ekliyle (kimge), hem de

Ouzcadaki gibi +(y)A ekliyle (derde) kullanlmtr.4. aatay Trkesinde olduu gibi zamir nsinin kullanlmad rnekler (yanda)

yannda, Ouzcadaki gibi kullanld rnekler (dagnda) de vardr.5. simlerin olumsuz ekimi yaplrken aatay Trkesindeki imes kelimesi de

kullanlmtr, Ouzcadaki degil kelimesi de kullanlmtr.

Resim 1.3

Nasihatnme- ahsmail Hata [1-8.beyitler].

(Memmedov, 1976)

Ezizaga Memmedov, ahsmayl Hatai Eserleri,Azerner, Baku 1976

sn fazl- hakka iytlib-i rhki dst kn zinge eyle hem-rh

tevecch kl tevecch ol kermeceml-i enveri at- kadme

tevekkl kapusnda sen mukm oltark-i k iinde mstakm ol

teerrc ehli ol lemde sdktahayyr ule-i ddra k

her i kim dutasang k ile dutgiliki sanmakl iy cn unutgil

niyz-mend ol mdm yol ire dor

ki sret-i tebdl idp olma uryakn bil dorul dst kapusdurhakkat lemining dapusdur

kim ki ola sdkla ehl-i niyzyol iinde s ola ol hbz

2


21/172


Yukarda saylanlar gibi birka husus dnda, Mahtum Kulunun iirleri, edeb aa-tay Trkesine uymaktadr.

rnek Metin

(4b) Madmkul sava olurYigiding srr p olurYa ba berr ya ba alur

koaklar yolda stnde(12b) Bu dnyda menem menem diyenler

Cebr elini alkstne koyanlarBir ot bolur yetm mln iyenlerR-siye ermende bolur yarnlarar-orng gzi bolmaz ornundaDii sr dik durar burnundaDoda snesinde dili karnndaydigi azndn gelr yarnlar

(14b) Garkolsang deryya du gekseng derde

Tama n ama yzinden perdeKatlan dileg etme gidi n-merdeing dp dsta yre yz ursangN-merde yz ursang iingkayrmaztden smk islen birt ayrmazTilki uzun gnde zin toyurmazYegdr a hem bolsa re yz ursangMadmkul gere batng r olurrn ile bir devletli yr olurGam sendin savlur derding eksilrKeml Hn Avgan dik ere yz ursang

(16b) Hakkdr bizi koyan kzlereBu kzlerdrksmet bolan bizlereBilbil dilsizkalur barsam yazlaraK hem gelse yglap geerhlimga

(19a) Kirler beslegen ogan agndaBir oda yolukgan dst ergndaBarp rz aydagan Trnng dagndaReh-nm it Ms Kelmullh hak n

Mahtum Kulunun yukardaki iirleri aatay Trkesine gre yazlmtr. Ancakiinde Ouzca unsurlar da vardr. Hatta dorudan doruya Trkmen Trkesini tem-sil eden zellikler grlmektedir. Yukardaki metin, dili bakmndan incelenirse u

zellikler grlr:

Resim 1.4

Mahtum Kulununiirlerinden rnekler.(Ylmaz, 2005)


22/172


aatay Trkesinin zellikleri:

Ynelme hli eki +GA hlima

Ayrlma hli eki +dIn sendin, yzngdin, azndnlgi hli ek +nIng- Trnng

-GAN sat-iil eki beslegen, yolukan

bol- iili bolur, bolsa

bar- iili barp

ber- iili berr

Ouzcann (Trkmen Trkesi) zellikleri

Ynelme hli eki: +(y)A deryya, kzlere, bizlere, n-merde

Ayrlma hli eki: +dAn itden

-(y)An sat-iil eki diyenler, koyanlar

zamir nsi azndn, anda

ol- iili olur

t- > d- tmllemesi dii, durar, du, dileg, dp

(Baz kelimeler) dodakdudak, iy- yemek

XVI-XIX. Yzyllarda Kpak Trkesi ve EdebiyatXIII-XV. yzyllarda Kpak Trkesi zellikleri de bulunan nemli metinler yazlm-t. Ancak XVI. yzyldan sonra gelien siyasi ve kltrel ortam sonucunda, Kpaka me-tinlerin yazlmas kesintiye urad. O sahann yazarlar ve airleri daha ok Orta Asya ile

ilikide olduklarndan, aatay Trkesi ile metinler rettiler. Osmanl mparatorluu ileilikide olanlarn ve o sahaya daha yakn yaayanlarn ise Osmanl Trkesiyle de yazma-s normaldi.

XIX. yzylda btn Avrasyada yepyeni siyasi ve kltrel gelimeler oldu. Kitaplarnyan sra gazeteler de yaymlanmaya balad. O srete, gerek Osmanl gerekse Orta Asyakltrel ortamnda grlen millleme akmlar Kpaka konuan halklar arasnda dayansmalar buluyordu. Osmanl mparatorluu ile kurulan balar sonucunda Tatar edebi-yat zerinde aataycann yan sra Osmanl Trkesinin de etkileri artmt. Neticede,Tatarca zelliklerin yer ald metinler de yazld ve basld.

smail Gaspral, 1883 ylnda, Krmda Tercman adl bir gazete karmaya bala-d. Gazetenin yaymlanabilmesi iin Trke metinlerin yannda Rusa tercmeleri de ve-

rilmiti. Gaspralnn kulland dil, baz Krm Trkesi kelimeler kullanlm olsa da,edeb Osmanl Trkesi idi. Yani stanbul Trkesini esas almt. Gaspralnn ideali, b-tn Trkler arasnda Dilde, ite, ikirde birlik! prensibini yaygnlatrmakt. Bu pren-sip erevesinde, dildeki birlii Osmanl (stanbul) Trkesi etranda toplanmak olarakgryordu.

Ahmet Temir XVI-XIX. yzyllar arasnda Kazan ve evresinde gerek el yazmahlinde teksir edilerek ve gerek 1711den itibaren Petersburgda ve 1800den balaya-rak Kazanda Arap harferiyle matbaalarda baslp yaynlanan eserleri, balca grup hlinde inceleyebiliriz demitir (Temir, 1992: 709-710). Temirin grubu yle-dir: 1. Yerli eserler 2. Trkistan meneli eserler 3. Osmanl meneli eserler.

XVIII. yzylda yazlm olan Bahdur hnArz-Nmesinde hem aatay hem de

Osmanl Trkesinin yannda Tatarca zellikler de bulunmaktadr (ztekten, 2010). z-tekten, eserdeki ikilikleri istatistiki verilerle ortaya koymutur:

Tablo 1.6aatay Trkesinin

zellikleri

Tablo 1.7Ouzcann (TrkmenTrkesi) zellikleri

Kpak sahasnda yetien veeser reten birok yazar vardr.Ancak o gnn siyasi ve kltrelartlarndan dolay edeb yazdili olarak aatay Trkesikullanlmtr.


23/172


aatay ve Tatar Trkeleri Ouzca

bol- (125 kez) ol- (159 kez)

birle (71 kez) /bile (3 kez) ile (105 kez)

men(12 kez)

ben(111 kez)bar- (55 kez) var- (1 kez)

bir- (36 kez) vir- (14 kez)

z(39 kez) kend (7 kez)

kp (33 kez) ok (3 kez)

tap- bulmak (17 kez) bul- (1 kez)

yaurun (3 kez) gizl (7 kez)

Eseri inceleyen ztektenin Tatarca zellik olarak dnd kelimelerden bazlar iseunlardr: heyetli kadar (edat) (=Bugnk Tatarcada hetli kadar); arkl boylu boyun-ca; aa vasta, araclk

EVLYA ELEBNN XVII. YZYIL TRK LEHELER HAKKINDAVERD BLGLERXVII. yzylda hem Osmanl topraklar hem de baka yerlerdeki diller hakknda en ay-rntl bilgiyi Evliya elebinin Seyahatnamesinde bulmaktayz. Evliya hem yabanc dille-ri anlatm hem de Trkenin azlar ve leheleri hakknda ok nemli bilgiler vermi-tir (Dankof, 2004).

Azerbaycan Trkesi (Evliya elebinin Tabiriyle Trkmence)Seyahatnamede en bol dil malzemesi bugn Azerbaycan Trkesi dediimiz lehe hak-knda verilmitir. Evliyann tabiriyle o lehe Trkmencedir. Evliyann o az iin verdii

dil malzemesi Hayati Develi tarandan incelenmitir (Develi, 2004). Develi, oradaki mal-zemenin dilini Azerbaycan Trkmen Az olarak adlandrmtr. Birka rnek cmle: Cnm Tokmak Han, bu Koagay nee buldu ve nee tee gyndrpsen, maa

Krmz Murtaz Alyi ve Dvze mmn ervhlarn severse ya eyitgilen (Se-yahatname, Cilt: IV, 296a)

Bugn seni k-i pyie gelmiem. Menimle ya dan etgilen ve bedrst rstsylegilen. (Seyahatname, Cilt: IV, 292a)

Kpak Leheleri (Tatarca, Nogayca)Evliya elebi, Trk dilinin Nogay ve Krm Tatar lehelerini de eserinde anlatmtr.Hem bunlar iin zel blmlerde kelime listeleri vermi, hem de yeri geldike muhte-

li blmlerde rnekler gstermitir (GLSEVN 2011). Verdii Tatarca kelime listesi-ni Akmescidde derlemitir. Evliya, Tatarca ve Nogaycann da eitli azlar olduunu vekendisinin bunlarn pek ounu bildiini syler.

Tatarca kelimelerden ve cmlelerden birka rnek (Seyahatname, Cilt: VII 133b-145a): kme ekmek, mayya, ayak anak, epe tavuk, torgay sere, tota- durmak,

ca iyi, caman ena, kayda barasn tentek nereye gidersin kpek, Egernm senOsmnlya cgrp kitersen seni ve olanlar barsn da sokup ldre, hemncgr Osmnl ile bozuup uru edemiz(VII, 145a)

Nogayca kelimelerden ve cmlelerden rnekler (Seyahatname, Cilt VII, 147b):pir1, ikiz2, 3, trt4, be 5, alt 6, ceti 7, sekiz, tokuz 9, on 10; caradan Allah,

batr cigit bahadr yiit, tuvalar yasadm dular yapdm, aytm baraytaym szm var

syleyim, akman acelene etme

Tablo 1.8Bahdur hn Arz-Nmesinde aatayTrkesi-Tatar Trkesi-Ouzca Kelime statistii

(ztekten, 2010)


24/172


Yukardaki dil verilerinden, XVII. yzylda Kpakann lehelerinde u zelliklerinbulunduunu anlyoruz:

1. aatay Trkesi ve Osmanl Trkesinde kelime bandakiy- nsz, birok keli-mede c- eklinde telafuz edilmektedir: caman yaman, ena, caradan yaratan, Al-lah, cigityiit

2. Osmanl Trkesinde kelime bandav- ekline dnm olan (var-, vir-) ve a-atay Trkesinde eski ekliyle b- olarak telafuz edilen (bar-, ber-) kelimeler Kp-akada b- nsesiyle telafuz edilmektedir: barasn gidersin

3. aatay Trkesi ve Osmanl Trkesinde // olarak telafuz edilen ses Nogaycada// hline gelmiti: , 3

aatay TrkesiEvliya elebi baz kitabeleri aatay Trkesiyle yazlm diyerek kaydetmitir. Birka r-nek (Seyahatname, Cilt: VII, 160b)

Ey suletgen olmerkadn shibini, Boga Bay kii men, ikiyzyakayetgen n-murdyigitmen idim, ekmek yeyp yregime ekmek yapup lgenmen, sebeb-i mevtim olkaydr.

Ey suletgen bu merkadn eyesin, ikiyzkrkbe yaka n-murd Hurma Bike HnmHatun idim, yzbe yanda kz olan iken kocaya barup bir uakdogururken su ip l-dm, sebeb-i mevtim udur.


25/172


zet

XVI-XIX. Yzyllarda Osmanl mparatorluunun d-

ndaki Trk dilinin genel durumunu betimlemek

XIII-XV. yzyllarda 3 kol hlinde (1. Harezm ve a-

atay Trkeleri 2. Eski Anadolu Trkesi 3. Kpak-

a) izlenebilen Trk dili, XVI-XIX. yzyllarda biri

Batda dier Orta Asyada olmak zere 2 edeb yaz

dili ile eserler retmitir. Bunlar: 1. Osmanl Trke-

si 2. aatay Trkesi. Ancak, bu yaz dilleri ile ya-

zlan baz eserlerin diline yrelerin lehe zellikleri

de girmitir. Azerbaycan Trkesi zelliklerinin de

yer ald Fuzulinin iirleri, Trkmen Trkesinin

zelliklerinin de yer ald Mahtum Kulunun eser-

leri bunlardandr.

XVI-XIX. yzyllarda aatay Trkesi eserleri ve dil

zellikleri hakknda bilgi verebilmek

Klasik sonras dnemi temsil eden eserlerdeki dil

zellikleri XV. yzyla kadarki aatayca ile byk l-

de ayndr.

Batdaki Osmanl Trkesinden en temel arkllklar

unlardr: [Ses bilgisi] aatay Trkesinde bol-, bar-,

men, srk, toprak = Osmanl Trkesinde ol-, var-,

ben, esrk, toprak; [ekil bilgisi] aatay Trkesin-

de ykleme hli +nI, ynelme hli +GA, ayrlma hli+dIn, emir-istek ekimi -GAy= Osmanl Trkesinde

ise +(y)I, +yA, +dAn, -(y)A.

Klasik sonras dnem aatay Trkesinin en nem-

li ahsiyetleri arasnda iban Han, Bbr ah, Ebul-

Gazi Bahadr Han, Bayram Han veMirza Mehdi Han

saylabilir.

XVI-XIX. yzyllardaki edeb yaz dillerinin yan sra

lehe zelliklerinin de yer ald metinlerin dil zellikle-

rini zmleyebilmek

a. Azerbaycan Trkesi lehe zelliklerinin de yer aldmetinlerin dili hakknda bilgi verebilmek

ran, Irak, Kaasya gibi blgelerde yaayan halk-

lar Osmanllar gibi Ouz-Trkmen boylarna mensup

idi. Bu yzden, yazdklar metinlerin dili de Osman-

l mparatorluunda olduu gibi Ouzcayd. Ancak,

Osmanllardan arkl siyasi birlikler ierisinde h-

km sren bu blgenin dilinde, bugnk Azerbaycan

Trkesinin karakteristik zellii hline gelecek kul-

lanlar da grlmekteydi. Bu zellikler unlardr: Os-

manl Trkesinde birinci teklik kii zamiri ben, Azer-

baycan blgesinde yazlan metinlerde ise men eklin-dedir. Osmanl sahasnda sekiz, dokuzolarak sylenen

kelimeler Azerbaycan muhitinde sekiz, dokuz olarak

yazlmtr. Osmanl Trkesinde +(y)Iolan ykleme

hli eki (dery+y) ise Azerbaycan lehesinde +(n)I

eklindedir (dery+n).

b. Trkmen Trkesi lehe zelliklerinin de yer ald me-

tinlerin dili hakknda bilgi bilgi verebilmek

Aslnda aatay Trkesi edeb yaz dili ile yazlm

olmasna ramen iinde bugnk Trkmencenin

lehe zelliklerinin de bulunduu metinler var-

dr. Bunlardan en nemlisi Mahtum Kulunun iir-

leridir. Mahtum Kulunun eserlerinde geen Trk-

mence zelliklerden bazlar unlardr: Ynelme

hli eki +(y)A (bizlere, deryya), ayrlma hli eki+dAn (itden), sat-iil eki (y)An (diyenler, koyan-

lar), zamir nsi (azndan), dodakdudak ve iy- ye-

mek kelimeleri.

c. Kpak Trkesi lehe zelliklerinin de yer ald me-

tinlerin dili hakknda bilgi verebilmek

XV. yzyla kadar eserleri bulunan Kpaka, XVI.-

XIX. yzyllarda rn vermemitir. Kpak yazar-

lar ve airleri aatay edeb yaz dilini kullanm-

lardr. XVIII. yzylda Osmanl Trkesi de rabet

grmtr.

1

2

3


26/172


Kendimizi Snayalm1. XVI-XIX. yzyllar arasnda rn verilen Trk edeb yaz

dilleri aadakilerden hangisinde bir arada verilmitir?

a. Karahanl Trkesi, Harezm Trkesi, OsmanlTrkesi

b. aatay Trkesi, Harezm Trkesi

c. Harezm Trkesi, Eski Anadolu Trkesi

d. Kpaka, Eski Anadolu Trkesi, Osmanl Trkesi

e. Osmanl Trkesi, aatay Trkesi

2. Aadakilerden hangisi XVI-XIX. yzyllarda eser re-

ten airlerden biri deildir?

a. ah smail Hata

b. Hseyin Baykara

c. iban Hand. Mahtum Kulu

e. Bayram Han

3. Aadaki airlerden hangisinin dilinde edeb yaz dili-

nin dnda, baka lehenin zellikleri de grlmektedir?

a. Hseyin Baykara

b. Mirza Mehdi Han

c. Bbr ah

d. Mahtum Kulu

e. Yusu Has Hacip

4. Ali ir Nevanin eserlerinde geen kelimelerin szl-

n yazan Osmanl yazar aadakilerden hangisidir?

a. Namk Kemal

b. emseddin Sami

c. Fuzuli

d. Niyazi

e. eyhlislam Yahya

5. Aadakilerden hangisi aatay Trkesi ile Osmanl

Trkesi arasndaki arllklardan biri deildir?

a. Zamir nsinin kullanlp kullanlmamas

b. bol- / ol- arkll

c. Zar-iil eki olarak (y)UbAn ekinin kullanlp kulla-

nlmamas

d. Sat-iil eki olarak GAn ekinin kullanlp kulla-

nlmamas

e. Emir-istek ekimlerinde -GAy ekinin kullanlp kul-

lanlmamas

6. erisinde Azerbaycan Trkesinin de zelliklerinin bu-

lunduu metinlerde Osmanl Trkesinden arkl olarak aa-

dakilerden hangisi grlr?a. Kelime banda t- yerine d- kullanlr.

b. Ykleme hli eki olarak +(n)I kullanlabilmektedir.

c. Zar-iil eki olarak (y)UbAn eki de kullanlabilir.

d. Ynelme hli eki olarak +(y)A kullanlr.

e. Gelecek zaman eki olarak -GU kullanlr.

7. Aadakilerden hangisi aatay Trkesi ile yazmamtr?

a. Turd

b. Mirza Mehdi Han

c. Bbr ah

d. Ebul-Gazi Bahadr Hane. ah smail Hata

8. XVII. yzylda hem Tatarca ve Nogayca hem de Azerbay-

can Trkesi hakkndaki bilgileri hangi eserden reniyoruz?

a. Ali ir Nevanin Muhakemetl-Lugateyninden

b. Fuzulinin Beng Badesinden

c. Evliya elebinin Seyahatnamesinden

d. Mahtum Kulunun Divanndan

e. Gaspral smailin Tercmanndan

9. Bir beyitte klmad klmad, yollarda yollarda, men ben

(1. tk. zamiri), igeyiecek, baa onun bana, bildik bil-

sin ekilleri geiyorsa o beyit hangi aire ait olabilir?

a. Fuzuli

b. Nedim

c. ah smail Hata

d. Yusu Has Hacip

e. iban Han

10. Trk dilinin XVI-XIX yzyldan nceki dnemi ile XVI-

XIX. yzyllardaki dnem ile ilgili aadaki iadelerden han-

gisi dorudur?

a. XVI. yzyldan nce sadece tek bir yaz dili vard, XVI-

XIX. yzylda edeb yaz dili ile rnler verilmitir.

b. XVI. yzyldan nce iki yaz dili vard, XVI-XIX.

yzylda iki edeb yaz dili ile eserler retilmitir.

c. XVI. yzyldan nce yaz dili vard, XVI. yzyl-

dan sonra iki edeb yaz dili ile eserler retilmitir.

d. XVI. yzyldan nce sadece tek bir yaz dili vard, XVI-

XIX. yzylda iki edeb yaz dili ile rnler verilmitir.

e. XVI. yzyldan nce drt yaz dili vard, XVI-XIX.

yzyllarda da ayn yaz dilleri devam etmitir.


27/172


Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. e Yantnz yanl ise XVI. Yzyla Kadar Trk Yaz

Dilinin Genel Durumu konusunu yeniden gzden

geiriniz.2. b Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyllarda aatay

Trkesi Eserleri ve Yazarlar, XVI-XIX. Yzyllar-

da Azerbaycan Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer

Ald Metinler ve XVI-XIV. Yzyllarda Trkmen

Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald Metin-

ler konularn yeniden gzden geiriniz.

3. d Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyllarda Trkmen

Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald Metin-

ler konusunu yeniden gzden geiriniz.

4. d Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyllarda Osmanl m-

paratorluu Dndaki Trk Yaz Dili gzden geiriniz.5. c Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyl aatay Trkesi

Dil zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

6. b Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzylda Azerbay-

can Trkesi zelliklerinin de Yer Ald Metinlerin

Dili konusunu yeniden gzden geiriniz.

7. e Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyllarda aatay

Trkesinin Yazarlar ve Eserleri konusunu yeniden

gzden geiriniz.

8. c Yantnz yanl ise Evliya elebinin XVII. Yzyl

Trk Leheleri Hakknda Verdii Bilgiler konusunu

yeniden gzden geiriniz.

9. e Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyl aatay Trk-

esinin Dil zellikleri konusunu yeniden gzden

geiriniz.

10. c Yantnz yanl ise XVI. Yzyla Kadar Trk Yaz

Dilinin Genel Durumu konusunu yeniden gzden

geiriniz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Bbr Divanna ait metinde geen aatay Trkesinin ka-

rakteristik zellikleri unlardr:

Ses zellikleri:

b- > m- : Bnyesinde geniz nsz bulunan kelimelerin ba-

ndaki b- nsz genizleerek m- olur: min (< ben), mun-

a ( < buna)

bol- : olmak (Bu iil Osmanl Trkesinde ol- eklini almtr.)

bar- : varmak, gitmek [Bu iil Osmanl Trkesinde var- ek-

lini almtr.]

e- > - : lk hecesinde /e/ nls olup ikinci hecesinde //

bulunan kelimelerde gerileyici dudak benzetmesi gerekleir

ilk hecedeki /e/ sesi // hline gelir. srk ( < esrk)

e > i : lk hecedeki /e/ nlleri aatay Trkesinde /i/ olur:

iik (< eik)

ekil zellikleri:Zamir nsi yoktur: Kktrkeden beri 3. kii iyelik eki zerine

hl ekleri getirilirken ortaya kan zamir nsi aatay Trke-

sinde pek ok rnekte kaybolmutur: kz+i+ge (onun) g-

zne

+ni ykleme hli: Osmanl Trkesinde +(y)I eklindedir

(kngl+ni)

+GA ynelme hli: Osmanl Trkesinde +y)A eklindedir

(vasl++ga).

+dn ayrlma hli: Osmanl Trkesinde +dAn eklindedir

(kngl+m+din)

Sz varl zellikleri:tap- : bulmak [Osmanl Trkesinde bul- ekli vardr]

iik : kap [Osmanl Trkesinde kapu ekli vardr]

dik : gibi [Bu ilevde Osmanl Trkesindegibi kelimesi kul-

lanlr.]

z: kendi [Dnllk zamiri Osmanl Trkesinde kend

kelimesidir.]

Bu gazelde, benzetme edat olarak hem aatay Trkesindeki

dik kullanlm, hem de Ouzcadaki kibi kullanlm.

Sra Sizde 2

Fuzuliye ait beyitler o gnk Osmanl Trkesiyle byk l-

de ayndr. Farkl olarak grlen zellikler ise unlardr:

1. Birinci kii zamirinin bandaki b- nsz, bnyesindeki

geniz nsznde etkilenerek m- olmutur (meni, mende,

menem).

2. Benzetme edat olarak Osmanl Trkesinde gibi kulla-

nlmaktayken, Fuzulide bazen aatay Trkesindeki e-

kil olan tek/tik kelimesi kullanlmtr.

3. Hece sonunda kaln sradan /k/ sesi Osmanlcada kendi-

ni korumakta, ok nadiren szclaarak // olabilmekte-

dir. Fuzulide ise bu szclama daha yaygndr: o (< ok).

ah smail Hatainin Nasihatname adl eserinin ilk 8 beyiti ta-

mamyla Bat Ouzcasyla, yani o gnk Osmanl Trkesiy-

le ayndr. O metnin tamam incelenebilseydi, Fuzulinin di-

linde grlen arkllklara rastlanacakt.


28/172


Yararlanlan KaynaklarAlpargu, M. (2002). Trkistan Hanlklar, TRKLER, An-

kara: C.8.

Alylmaz, S. (2011). Risle-i Mze-dzluk (nceleme-Metin-Dizin), Ankara: Elik Yaynlar.

Arslanolu, . (1992). ah smail Hatay ve Anadolu

Hatayleri, stanbul: Der Yaynlar.

Caerolu, A. Akpnar, Y. (1992). Azerbaycan Trkleri Ede-

biyat, Trk Dnyas El Kitab III. Cilt (kinci Bask),

Trk Kltrn Aratma Enstits Yaynlar, s.597-614.

Clauson, G.(1960). A Persian Guide to the Turkish Langua-

ge by Muhammad Mahd Xan, London.

Develi, H. (2004). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre XVII.

Yzyl Azerbaycan-Trkmen Az, V. Uluslararas Trk

Dili Kurultay Bildirileri I, Ankara: Trk Dil KurumuYaynlar, s.767-786.

Dankof, R. (2004). (Katklarla ngilizceden ev. S. Tezcan),

Evliya elebi Seyahatnamesi Okuma Szl, stanbul:

Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 37.

Erol, H.A. (2008). Bozdoan (Ysuf Beg-Ahmed Beg) Des-

tan, Ankara: Aka Yaynlar.

Glsevin, G. (2011). Evliya elebi Seyahatnamesinde Dil-

ler ve Osmanlda ki Dillilik, Doumunun 400. Yln-

da Uluslararas Evliya elebi Sempozyumu, Ktahya.

Kaalin, M. ( 2011). Niyazi, Nevnin Szleri ve aatay-

ca Tanklar (El-Lugtun-Nevyye vel-stihdtul-

Cagtiyye), Ankara: Trk Dil Kurumu.

Kara, M. (1998). Mahtum Kulunun iirlerinde aatayca

ve Ouzca Unsurlar Bilig, Say 7, Gz, s.131-135.

Memmedov, E. (1976). ah smayl Hata Eserler, Baku:

Azerner.

lmez, Z. (2007. aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat

zerine Aratrmalar, Trkiye Aratrmalar Literatr

Dergisi, Cilt 5, Say 9, s. 173-219.

lmez, Z. (2003). Zuhal lmez, ecere-i Trke Gre Mool

Boylar, stanbul: Kebike Yaymlar.

ztekten, . (2010). 18. Yzylda Kark Dilli Bir Metin,

Bahdur hn Arz-Nmesi (Batra Aliyevden arie

Elizaveta PetrovnaYa), Konya: Kmen Yaynlar.

Tekcan, M. (2007). Bayram Hann Trke Divan, stanbul:

Beir Kitabevi.

Temir, A. (1992), Kuzey Trk Edebiyat: Tatar-Bakurt,

Trk Dnyas El Kitab III. Cilt (kinci Bask), Trk

Kltrn Aratma Enstits Yaynlar, s.705-726.

Ylmaz, H. (2005). Mahdmkul divn (inceleme-metin-

dizin) (Yaymlanmam Doktora Tez), Ankara: Ankara

nverstes Sosyal Blmler Enstts, ada Trk Le-heler ve Edebyatlar Anablm Dal.

Ycel, B. (1995). Bbr Dvan, Ankara: Trk Dil Kurumu

Yaynlar.


29/172

2Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Bat Trkesinin edebiyat dili olarak ortaya k srecinin nemli noktalarn

ve Bat Trkesinin aydn zmre (divan) ve halk edebiyatnn genel zellikleri-

ni aklayabilecek,

Bat Trkesinin edebiyat trlerini ve bu trlerin zirve edebiyatlar ile eserle-

ri hakknda ve Bat Trkesi edebiyat tarihinin akmlar, gelime dnemleri ve

motiferi hakknda bilgi verebilecek

bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

indekiler

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili Bat Trkesi

BATITRKES XVI.YZYILTRKDLVEEDEBYATININGENELGRN

XVII.YZYILTRKDLVEEDEBYATININGENELGRN

XVIII.YZYILTRKDLVEEDEBYATININGENELGRN

XIX.YZYILTRKDLVEEDEBYATININGENELGRN

BatTrkesi

OsmanlTrkesi

Azerbaycanivesi

Divaniiri

airPadiahveYneticiler

HalkEdebiyat

Tekkeairleri

YeniTrler

Nesir



30/172

BATI TRKESOuz Trkesi ivelerinin oluturduu Bat Trkesi baz bilim adamlar tarandanGney-Bat Trkesi, Gney Trkesi veya Ouzca olarak da adlandrlmtr. Bat Trk-esi, gnmzde Azerbaycan Trkesi, Horasan Trkesi, Kagay Trkesi, Irak Trk-mencesi, Trkiye Trkesi, Trkmenistan Trkmencesi ve bunlarn eitli blgelerde ko-nuulan ivelerinden oluur. XI. yzylda Seluklu Devletinin, merkezi slam corayasn-da bir imparatorluk olarak ortaya kmasyla bu leheyi konuan Seluklu Devletinin y-netici sn ile onun dayand geni Ouz-Trkmen kitleleri XIII. yzyldan sonra bu dil-le yazl eserler vermeye balamlardr. Ouz yaz dilinin bir bilim ve sanat dili olarak or-taya k, ayn zamanda bu toplumun slamlamas, slami medeniyetin dnce, inanve anlaylarn zmsemesi ve bu dorultuda yeni ve zgn eserler ortaya koymak iinyaad tecrbe ve aamalar kapsayan kltr tarihinin dorudan bir rndr.

XIII. ile XV. yzyllar arasnda nce byk lde Anadolu Trk beyliklerinin koru-ma ve tevikiyle, sonra Osmanl Devletinin bata saray olmak zere kltr muhitlerin-de gelien ve ortaya konan geni apl eviri, uyarlama ve zgn eserlerle Eski Anado-lu Trkesi adn verdiimiz bir edebiyat ve bilim dili ve gelenei olumutur. Bu gelenek,XV. yzyln ikinci yars ile XVI. yzyln balarndan itibaren yaz tarz, imla, edeb e-killer, konu, dnya gr, slup, kelime tercihi ve cmle yaplar gibi bir kltr ve ede-biyat dilinin belli bal alanlarnda greceli bir standartlamaya ve istikrara ulamtr. Buynyle Bat Trkesi, yeni kltr ve edebiyat dili kimliiyle says yzleri bulan edebi trve konu iinde binlerce eviri, uyarlama ve zgn eserin ortaya konduu yzyllarca s-recek bir kltr dili olarak ortaya kmtr. Bu Trk kltr dili, tarihi dnemlerde Trk-ler tarandan Lisan- Trki, Trki veya Trke olarak, Tanzimat dneminden sonra iseOsmanl Devletinin dili olmasndan dolay Lisan- Osmani veya Osmanlca olarak isim-lendirilmitir. Gnmzde bu tarih kltr Trkesine Osmanl Trkesi veya ksaca Os-manlca denmektedir.

Osmanlca terimi konusunda ne dnyorsunuz? Baka hangi terimler kullanlabilir?

XVI. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRNXVI. yzylda Osmanl Devletinin ktaya yaylan bir imparatorluk olarak ortaya kma-syla devletin kltr ve iletiim dili olan Trke de byk bir yaylma ve gelime imkn

bulmutur. Trke, mektep, medrese, tekke, kla, resmi daire ve padiah saray ile yksekrtbeli memur ve komutan saraylar gibi sosyal alanlarda kullanlan ortak dil olmutur.

Bat Trkesi

1


31/172


mparatorluun eitli blge ve ehirlerinde Trkenin arkl ivelerini konuan kesimlerile arkl dillere sahip kesimlerden gelen birok kii, eitim-retim yoluyla veya stlen-dikleri devlet hizmetinin gerei olarak byk lde stanbul ve yresi ivelerine dayal bukltr dilini renmi, retmi ve bu dille eserler yazmlardr. Bylece devletin birokkesiminde yaayan eitimli gruplar bir imparatorluk dili haline gelen bu resm Trkeninedebiyat ve kltr dili olarak yaygnlk kazanmasna destek olmulardr.

Her ne kadar XVI. yzyldan itibaren Trkede greceli bir standartlama grlse dezellikle Dou Anadolu, Azerbaycan ve Irakta yazlm birok eserde, Bat Anadoludayazlm eserlerde rastlanmayan veya seyrek rastlanan ancak daha ok azlarda konu-ma dilinde rastlanabilecek baz kelime ve eklere rastlanmaktadr. Genellikle Azerbay-can azlarnn tesiri olarak grlen bu durum Anadolu azlarnda da kullanlan un-surlar olduu iin anlalmaz deildir. Bu yrelerde daha Eski Anadolu Trkesi dne-minde yazan birok air hem zgn konu ve sluplar, hem de cokun edalaryla kla-sik saylabilecek nitelikte eserler ortaya koymular, kendi dnemlerinde olduklar gibisonraki dnemlerde de dier airler zerinde olduka byk etkilerde bulunmular-dr. Bunlar arasnda Hasanolu, Kad Burhaneddin, Seyyid Nesimi ve Habibi nde ge-lir. XVI. yzylda ise bu ive ve gelenek dorultusunda yazan, ancak Trk iir ve dzya-zsn birka basamak ste tayarak ona ok daha grkemli bir kimlik kazandran Ba-datl Fuzuli olmutur.

Kltr ve edebiyat dili olarak ortaya kan bu Trkenin olumasnda eitimli kitleler,mektep, medrese ve tekkelerde eitimini grdkleri Arap ve Fars edebiyatndan aldkla-r unsurlarla bu dili srekli zenginletirmilerdir. Eski Anadolu Trkesinin ilk dnemle-rinden balayarak edebiyat ve bilim dili iin gerekli olan terim, kavram ve syleyi kalp-larnn bu dillerden alntlanarak kullanlmas Trkeye geni bir kvraklk, anlam eitli-lii ve incelii ile kltrel derinlik kazandrmtr. Bu sayede edebiyat ve bilim alanlarn-

da ok soyut ikirler ile karmak ve ok boyutlu analiz ve deerlendirmelerin baarl birbiimde ortaya konulmas mmkn hle getirilmitir. Bu dorultuda imajlar, kavramlar,din ve tasavvui inan, olay, gelenek, anlay ve tecrbeleri anlatan kelime, terim ve ia-deler din dili olmas sebebiyle Arapadan, edebiyat ve tasavvu kltr dili olmas dolay-syla Farsadan dorudan doruya alnarak Trkede kullanlmaya balanm, bu durumgnden gne younlaarak devam etmitir. zellikle eitimli ve kltrl evrelerin mey-dana getirdii ve gelitirdii divan iirinde izlenen geleneksel Arap ve Fars retoriinin birgerei olarak kullanlan aruz vezni ile tam ve zengin kaiyeler ve edebi sanatlarn da buynde oluturduu gereksinmeler sonucu dile geni apl Arapa ve Farsa dil unsurlaryerlemeye balamtr.

Trkeye Arapa ve Farsadan alnan kelimler daha ok isim, sat ve az sayda zar ve

balalar olmutur. Her yeni giren bu trden kelimeler Trkeye bir anlam incelii katm,karl Trkede var olan kelimelerin anlamlaryla edeerde olmamtr. Yaln ve ba-lamdan ayr olarak tek bana deerlendirildiklerinde Trkedeki karlklaryla anlamcaeit gibi grlen birok alnt kelime aslnda deyim, atasz ve donmu iade kalplar iin-de yeni anlam nanslaryla bir dierinin yerine geemeyecek ekilde kullanlmaya bala-m, bu ynyle Trkeye byk iade incelii ve anlatm gc kazandrmtr. Bu duru-mu aklayan belki de en iyi rnek Farsadan geen kaa kelimesidir. lk bakta, Trkeba kelimesinin eanlamls olarak grlen bu kelimeden tretilen zeki anlamndaki ka-al veya bir eyi dnmeden ylesine sylemek veya uydurmak anlamndaki kaadanatmak iadelerinin ba kelimesinin kullanlmasna msaade etmemesi ve kullanldtakdirde Trkede arkl anlamlara sahip iadeler yaratmas bu durumu ok iyi aklar. Bu

bakmdan bu trden alntlar sadece basit bir kelime alnts olmayp o kelimelerle birlikteyeni gr, duyu ve anlaylar karlayan soyut kavramlar Trk kltr ve dnce dze-


32/172

2. nite - Bat Trkesi 25

nine yerletiren ve Trkenin kavram ve alglama dnyasnn gelimesine ve genilemesi-ne katkda bulunan nemli dil unsurlar olmutur.

Arapa ve Farsa dil unsurlarnn Trke yazlan eserlerde kullanm derecesi, yazarneitim seviyesi, iinde bulunduu edebi evre, iledii konu ve hitap ettii kiilerin sos-yal statsne gre deiiklik gstermitir. Genellikle ok iyi din ve edebiyat tahsili gr-m, aydnlar evresinde eserler reten ve eserlerinin okuyucusu olarak tahsilli ve yksekbrokrat ve aydn kesimlere hitap eden yazarlar eserlerinde ok youn bir ekilde konu-ma Trkesinde rastlanmayan Arapa ve Farsa dil unsurlarn kullanmlardr. Bu du-rum baz eserlerde ylesine gl bir ekilde kendini gstermitir ki Arapa ve Farsa un-surlarla oluturulmu ok ssl ve giri tamlama ve cmle yaplar bazen eserin konusu-nu ve yazl amacn ortadan kaldrm, yazarn edebiyat sadece bu iki dile hkimiyetiniortaya koyduu bir gsteri ve vnme aaliyeti haline getirmitir. zellikle divan iirin-de, din, tarihi ve siyasi nder ve ahsiyetlerin vld alanlarla mensur eserlerde bulu-nan mukaddime ismi verilen giri blmnde, dua, methiye ve tarihi nem ve saygnlasahip kii, olay ve tecrbelerle ilgili konularda Arapa ve Farsa unsurlar ok daha younbiimde gze arpar. Bu ksmlarda ayrca sk sk ayet ve hadisler ile Arap ve Fars edebi-yatlarnn mehur yazar ve airlerinin eserlerinden msra, cmle, zdeyi ve ataszleri ol-duu gibi alnarak kullanlmtr. Bundan dolay bu trden eserlerin yazarlar gibi okuyucukitlesi de benzer eitim ve kltr birikimine ve dnya grne sahip yksek tahsilli ay-dnlardr. Bu eserlerde kullanlan Arapa ve Farsa unsurlarn derecesi yazarn ve okuyu-cunun eitim seviyesini gsterme ve itibar kazanma vesilesi olmutur.

Halk ve geni kitleler iin yazlan eserlerde kullanlan Trke daha sadedir. Bu eserler-de kullanlan kelimeler daha ok konumada rastlanan trden kelimeler olduu gibi cm-leler daha ksa ve kolay izlenebilir ekilde oluturulmutur. Halk iin yazlan din nitelik-li eserlerden ilmihaller (Akaid kitaplar), peygamber tarihleri (Ksasl-Enbiyalar), sure ve

hadis tercme ve erhleri, vaazlar, din d alanlardan rya tabirleri (tabirnameler), eit-li alnameler, ak ve kahramanlk hikyeleri, nasihatnameler, halk tbb gibi birok alandayazlan eserlerin dili ve slubu okuyucunun seviyesi gzetilerek kaleme alnmtr. Bun-dan dolay bu kitlelerin konuma dilinde mevcut kelimeler kullanlrken slup ounluk-la basit tutulmu, anlatm yaygn ve bilinen benzetme ve mecazlarla zenginletirilmitir.

Gazel, kaside ve mesnevi gibi Arap ve Fars estetii ile duygu ve hayal sisteminden olu-an iir gelenei iinde gelien divan iiri, Trk divan edebiyatnn kurulduu on drdn-c ve on beinci asrlardan balayarak yerli hayat unsurlarn yanstmaya balamtr. Budurum XVI. yzylda ok daha ileri seviyelere km, Trk edebiyat, dil ve slup bak-mndan yerli ve zgn, stn nitelikli eserler ortaya koyan klasik edebiyat olgunluunaulamtr. iirde Arap ve Fars geleneinden geen kelime, tamlama ve iadelere yer veril-

mi olsa da, eserlerin temel dil yaps, slup ve anlatm ekli Trkenin kvrakln orta-ya karan orijinal syleyi ve iadeler ile o

16. ve 17. yüzyıl türk edebiyatı

Documents