T.C.

ATATÜR ÜNİVERSİTESİ

EDEBİYAT FAKÜLTESİ

BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ BÖLÜMÜ

Açık Dergi Yayıncılığı ve Atatürk Üniversitesi Öğretim ElemanlarınınAçık Dergi Yayıncılığına Karşı Tutumları

HAZIRLAYANLAR

Serpil FIRATZühal ÖZMEN

Saadet ÇOLAKOĞLUMüberra KOÇAK

DERS SORUMLUSU

Doç. Dr. Hüseyin ODABAŞ

İÇİNDEKİLER

1. BÖLÜM: GİRİŞ…………………………………………………………………………...1

1.1. Araştırmanın Konusu....…….…………………………………………….......................1

1.2.Araştırmanın Amacı……………………...……………………………………………....2

1.3. Araştırmanın Önemi……………………………………………..……………………….2

1.4. Araştırmanın Yöntemi………….……………………………….....................................3

1.4.1. Kavramsal çerçeve …………………………………………………………….3

1.4.2. Varsayımlar ……………………………………………………………..........,.4

1.4.3.Kapsam…………………………………………………………………………..5

1.5. Araştırmanın Evreni………………………………………………………………………5

1.6. Araştırmanın Gözlem Tekniği…………………………………………………………….6

1.7. Araştırmanın Zamanlaması……………………………………………………................6

2. BÖLÜM: AÇIK ERİŞİM………………………………………………………………….7

2.1. Açık erişimin tanımı……………………………………………………………………….7

2.2. Açık erişimin etkisi………………………………………………………………………..7

2.3. Açık erişimin sorunları………………………………………………...............................7

2.4. Açık erişimin yararları………………………………………………………………….....8

2.5. Açık erişim yayıncılık modelleri……………………………………………………….....9

2.5.1.Kişisel Arşivleme……………………………………………………………….10

2.5.1.1. Kişisel web sayfaları………………………………………………....10

2.5.1.2. Konusal arşivler…………………………………………..................10

2.5.1.3. Kurumsal arşivler………………………………………………….....10

2.5.2.Açık erişim dergileri………………………………………………………….....11

3. BÖLÜM: AÇIK ERİŞİM DERGİLERİ………………………………………………...12

3.1. Açık dergi tanımı…………………………………………………………………….…..12

3.2. Açık dergi sistemleri……………………..………….……………………………….…..12

3.3.Açık dergi farkındalığı………………….………………………………………………...14

3.4. Açık dergi işletim modelleri ……………………………..…………………………...…15

ii

3.5. Açık dergi sistemlerinin amacı…………………………………………………………..16

3.6. Açık dergi – maliyet ilişkisi……………………………………………………………...17

3.7. Türkiye’de açık dergi…………………………………………………………………….17

3.8. Atatürk Üniversitesi’nde açık dergi……………………………………………………..18

4. BÖLÜM: BULGULAR VE DEĞERLENDİRMELER……………………….……….19

4.1. Olgusal sorular…………………………….……………………………………..………19

4.2. Tercih edilen ortam ve yaş ilişkisi……………………………………………….………20

4.3. Tercih edilen sistem ve bölüm ilişkisi……………………………………………….…..20

4.4. Yararlanma düzeyi ve bölüm ilişkisi…………………………………………………….21

4.5. Yararlanma düzeyi ve yaş ilişkisi………………………………………………….…….22

4.6. Açık dergilerde makale bulundurma ve unvan ilişkisi…………………………….…….22

4.7. Cinsiyete göre açık dergilerde bilinilirlik…………………………………………..…..23

4.8. Çalışmaların elektronik ortama aktarım doğruluğu…………………………...…………24

4.9. Basılı kaynakları kullanma oranı…………………………………………...…………..24

4.10. Açık dergi kolaylığı………………………………………………………..…………...25

4.11. Maliyet nitelik ilişkisi………………………………………………………..…………26

4.12. Açık dergilerden yararlanma…………………………………………………...……….27

4.13. Açık dergilerin rekabete etkisi……………………………………………………….…28

4.14. Basılı dergileri kullanma alışkanlığı……………………………………………………28

4.15. Açık dergilerden yararlanmama sebepleri………………………………………...……29

4.16. Açık dergilerden yararlanmak için öneriler…………………………………………….29

5. BÖLÜM: SONUÇ VE ÖNERİLER……………………………………………….…….31

5.1. Sonuçlar…………………………………………………………………………...……..31

5.2. Öneriler…………………………………………………………………………..………32

KAYNAKÇA………………………………………………………………………..……….33

EKLER…………………………………………………………………………….…………35

Ek 1.Açık dergi anket formu………………………………………………………..………..35

iii

1. BÖLÜM: GİRİŞ

1.1. ARAŞTIRMANIN KONUSUVar olan bilgiye erişim, yazılı tarihin başlangıcından günümüze araştırmacıları ve

kütüphanecileri bin yıllar boyunca ilgilendiren ve uğraştıran bir alan olmuştur (Alakuş,2005). Geçmişte bilgiye erişim ve bilginin yönetimi için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir ve bilginin kaydedilmesi amacıyla farklı bilgi kayıt ortamları kullanılmıştır. Kil tablet, papirüs, parşömen kullanılan bu ortamlara örnek gösterilebilir.

Bilgiye erişim çalışmaları 4000 yıl önce başlamış, günümüzde ise yeni standartlar ve yöntemler geliştirilmekte ve yeni teknolojiler kullanılmaktadır. Günümüzde bilgiler dört ayrı formatta saklanmaktadır: basılı yayınlar, film, manyetik ve optik ortamlar. Kâğıt üzerinde üretilen bilgi hâlâ artış göstermektedir, ancak basılı bilgi daha çok bürolarda üretilen bilgilerden oluşur. 2000 yılında manyetik ve optik ortamlarda saklanan bilginin büyüklüğü 5 exabit olarak belirlenmiştir (Alakuş, 2005). Bilgi bu formatlar dışında elektronik kanallardan da (telefon, telsiz, TV, internet gibi) bize ulaşmaktadır.

Bilginin kamuoyuna dağıtımı için kusursuz bir araç olan internet, bilimsel çalışmaların yayımı için de çeşitli imkânlar sağlamıştır. Bilim, toplumsal olma özelliği nedeniyle her zaman bilginin paylaşımı ve eleştiriye açık olması ülküsüne sahip olmuştur (Björk, 2004). Bilginin hızla artışı, bilgi erişimde yaşanan güçlükler ve bilgiye ulaşmanın maliyetinin artması bilgi iletişim teknolojilerinin gelişmesinin yanı sıra farklı kavramların ve terimlerin oluşmasına neden olmuştur. Bu kavramlardan biri de son yıllarda önemli bir gelişme olarak görülen açık erişimdir.

Açık erişim, bilimsel bilginin evrensel olması niteliğinden hareketle ve elektronik yayıncılık alanındaki gelişmelerin sağladığı olanaklarla, bilimsel bilgi önündeki ücret engelini (dergi aboneliği, lisans anlaşması, her bakış karşılığı ücret) ve izin kısıtlamalarını (telif hakkı ve lisans sözleşmesi) kaldırır. Böylece bilgi, oluşturucusu ile hitap edilen kitle arasında serbestçe dolaşmakta ve muhatapları da gerçek amacına ulaşmaktadır (Polat, 2006a, s. 83).

Açık erişim kavramı bağlamında bilimsel makalelere ya açık erişim dergileri içinde yayınlandıklarında ya da erişim engeli olmaksızın uzaktan taranabilir, elektronik arşivlerde depolandıklarında ücretsiz olarak erişilecek ve değişik amaçlı kullanımları gerçekleştirecektir ( Swan ve Brown, 2004, s. 8).

Açık Erişim Dergileri: Yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak 1990’ların başında kişisel çabalarla oluşturulan bu yöntem de makaleler internet üzerinden ücretsiz olarak ulaşabilecek dergilerde yayınlanır. Açık erişim dergilerinin ortak özelliği, içeriklerini ücretsiz ve elektronik olarak okurlarına sunmalarıdır. Yapılan bazı araştırmalar, açık erişim dergilerinin etki faktörünün her geçen gün arttığını göstermektedir.

Açık erişim dergileri çalışmanın asıl konusunu oluşturmaktadır. Bu doğrultuda çalışmada kaynak taraması yapılarak açık dergi ve açık dergi sistemleri irdelenmektedir.

1

1.2. ARAŞTIRMANIN AMACIBu araştırmanın amacı Atatürk Üniversitesi öğretim elemanlarının açık dergiye karşı

tutumlarını saptamaktık. Ayrıca araştırmada açık erişimin bir alt konusu olan açık dergi yayıncılığını irdelemek, açık dergi sistemini ve özelliklerini tanıtmak, Dünya’da ve Türkiye’de açık dergi farkındalığını incelemek, açık dergilerin yararları ve sorunlarını belirtmek ve maliyet açısından değerlendirmek diğer amaçlardandır.

Açık erişimli dergiler dünya hızla yaygınlaşmakta ve sayıları artmaktadır. Makalelerin yayınlanmasında araştırmacılardan ücret talep etmemekle birlikte hakemlik sürecinden geçen makalelerin yayınlanması için araştırmacıların çalıştıkları kurumların ücret ödeyerek finanse ettikleri açık erişim modelleri de bulunmaktadır. Açık erişimli dergiler çeşitli atıf indeksleri tarafından taranmaya başlamıştır (Ankos, 2011).

Yabancı dergilerde yayın yapmak isteyen yazarlar çoğunlukla yine üniversiteleri tarafından desteklenir. Türkiye’de bilimsel dergi sistemi ağırlıklı olarak üniversiteler tarafından finanse edilir. Üniversitelerin çoğu da kamu üniversitesidir. Öyleyse Budapeşte Açık Erişim Girişimi’nde ifade edilen kamu desteği alınarak üretilmiş olan bilimsel bilgi, teknolojinin yardımıyla tekrar kamuya açılmış olacaktır. Vakıf üniversiteleri de benzer bir mantıkla dergi çıkarttıklarına göre, yayınlamış oldukları 12 dergilerdeki makalelerin e-kopyasının, elemanlarınca açık erişim arşivlerine gönderilmesine ilke olarak karşı çıkmayacaklardır (Kayaoğlu, 2006, ss. 11-12).

Açık dergilerin kullanıcılardan ücret talep etmemeleri akademik çalışmalara yarar sağlamaktadır. Açık dergilerde makalelere yapılan atıflara ulaşılması da rekabet ortamını oluşturmaktadır. Açık dergi sisteminin oluşturulması yayıncılılıkta yeni bir dönem başlatmıştır. Hem nitelikli yayınların sunulması hem de hiçbir mali çıkarın gözetilmemesi akademik gelişmeler için son derece önemlidir. Atatürk üniversitesin de açık dergilerin fazla kullanılmaması düşüncesi araştırmak çalışmanın temel amacıdır.

1.3. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİGünümüzde dünya çapında yayınlanmakta olan pek çok hakemli dergiye araştırmacıların

makalelerini göndermeleri, gönderilen makalelerin hakemlik sürecinden geçmesi, yayınlanması ve kütüphanelerin, bilgi merkezlerinin bu dergilere abone olarak kullanıma sunması şeklinde gerçekleşen bilimsel iletişim kriz içindedir. Son yıllarda bu bilimsel iletişim krizi sebebiyle Amerika ve Avrupa kütüphaneleri de dâhil birçok kütüphane dergi aboneliklerini iptal etmiştir. Bilimsel üretimle birlikte dünyada makale sayısında da büyük artış olmuştur. En zengin kütüphanelerde bile ücretli dergilere abone olmak oldukça güç bir hale gelmiştir.

Ağların ağı olarak tanımlanan internetle birlikte, araştırmalar için kaynak taramak, araştırmaları paylaşmak ve geniş kitlelerin ulaşımına sunmak daha kolay bir hale gelmiştir. Bununla birlikte coğrafik bağımlılık ve zaman kaybı da aşılmıştır.

Açık erişim kavramından amaçlanan öncelikle bilimsel makalelerin kişilere 'ücretsiz' olarak sunulmasıdır. Ayrıca, "ücretsiz" teriminden, hizmetin maliyetsiz olduğu değil,

2

maliyetin kullanıcıya yansıtılmadığı anlaşılmalıdır. Diğer yandan, açık erişimden, hem telif haklarından ve lisans anlaşmalarından, hem de donanım ve yazılım kullanımından kaynaklanan engellerin aşılması amaçlanır ( Kayaoğlu, 2006, s. 36).

Willinsky(2003), açık erişim fikrine dayalı 9 işletme modelinin uygulamada olduğunu belirlemiştir. Bu işletme modelleri incelendiğinde, açık erişim fikrinin, Budapeşte Açık Erişim Girişimi'nde ifade edilen 2 temel model etrafında çeşitlenerek uygulamaya geçirildiği görülür. Bu modeller:

1.Açık Erişim Dergileri (Open Access Journals)

2.Kişisel Arşivleme (Self-archiving)

Araştırmanın konusu olan açık dergilerin ortak özelliği, kullanıcılarına ücretsiz ve elektronik ortamda hizmet vermektedir. Yapılan bazı araştırmalara göre açık dergilerin en az ticari dergiler kadar kullanılabilir olduğu saptanmıştır.

Araştırmanın önemini hem konu hem de araştırma raporu bakımından iki bağlamda incelersek, araştırma konusu bakımından, açık erişimin bir kolu olan açık dergileri tanımlaması ve Atatürk Üniversitesi Öğretim Üyelerinin açık dergi hakkındaki tutumlarını belirlemesi bakımından önemlidir.

Araştırma raporu ise, günümüzde kullanımı gittikçe artan açık dergilerle alakalı yazılmış olan çok fazla Türkçe makale bulunmadığından, daha sonradan yapılacak araştırmalara kaynak olabilmesi bakımından önemlidir.

1.4. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ

Araştırma yapılırken izlenecek yol aşağıda gösterilmiştir.

1.4.1. Kavramsal Çerçeve

Açık dergi, 1990’ların başından itibaren genelde bireysel çabaların bir sonucu olarak uygulanmaya başlayan ve makalelerin ilgilenen tüm kullanıcıları tarafından internet üzerinden ücretsiz olarak elde edilmesini sağlayan bir elektronik dergide yayımlanması modelidir. Pek çok uygulama bicimi görülmesine karsın en bilinen bicimi derginin içeriğinin üniversitedeki bir bölüm tarafından oluşturulması, hakem onayı ve düzeltmelerden sonra üniversitenin sunucusu aracılığıyla elektronik ortamda ücretsiz olarak erişime sunulmasıdır. Konuya ilişkin çok çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan bazıları:

Öncelikle www.ankos.gen.tr/acikerisim adresinde yayınlanmakta olan Bilimsel Bilgiye Erişimdeki Engelleri Kaldırmak Elinizde! Açık Erişim’ le Değişimi Yaratın… adlı sunumda açık erişim ve açık dergi yayıncılığının tanımları, türleri, avantajları, uluslar arası gelişmeler gibi daha bir çok konu işlenmiş ve sonuç olarak da ülkemizdeki açık erişimin üniversiteler tarafından desteklendiğine değinilmiştir (Karasözen, Holt ve Coşkun, 2011).

Coşkun Polat’ ın konuya ilişkin Bilimsel Bilgiye Açık Erişim ve Kurumsal Açık Erişim Arşivleri adlı makalesinde açık erişim kavramlarının ortaya çıkış nedenlerini ve gelişimini inceleyerek kurumsal açık erişim arşivlerini tanıtmış ve sonuçta basta üniversiteler olmak üzere açık erişim bilimsel yayıncılık için kişisel ve kurumsal anlamda yapılması gerekenleri maddeler halinde yazmıştır (Polat, 2006b).

3

Nezih Oktar ve Gülden Akdal’ ın Bilimsel Yayınlara İnternet Üzerinden Açık Erişimin Süreli Yayımcılığın Niteliğine Etkisi (2006) adlı makalesinde; açık erişimli dergi modellerinden, sağlık alanına ilişkin açık erişimli dergilerden bahsetmiştir. Sonuç olarak da, “bilimsel bilgiye ücretsiz ve engelsiz erişimi evrensel düzlemde sağlamak aslında bir ütopyadır. Çünkü, keşifle sonuçlanan bir araştırma, kamu destekli bile olsa ücret ve lisans engeline takılacaktır. Ayrıca, giderek daha çok üniversite dışına kayan araştırma ve geliştirme etkinliklerinin sonuçlarına erişmek için de engeller vardır. Başka türden erişim engelleri de hep var olacaktır; ama bu durum, sağlam gerekçelere dayanan açık erişim kavramının ilke olarak benimsenmesi önünde bir engel olmamalıdır” (s. 2) kanısındadır.

Bülent Karasözen, Burcu Umut Zan ve Doğan Atılgan’ ın Türkiye’ de Açık Erişim ve Bazı Ülkelerde Karşılaştırma (2010) adlı makalesinde; açık dergilerin bilgiye erişimin önündeki engelleri kaldırarak araştırmacılar arasındaki iletişimi güçlendirdiğini ve bilgi üretimini hızlandırdığını savunmaktadır. Bu bağlamda Türkiye’ deki bazı üniversitelerin açık arşiv sistemleri incelenmiş ve birbiri içinde ve diğer ülkelerle karşılaştırılması yapılmıştır. Sonuç olarak; “ülkemizde son yıllarda açık erişim konusunda, özellikle kütüphanecilerin gayretleriyle az da olsa ilerleme kaydedilmesine rağmen, genelde dağınık, ulusal bir politikadan yoksundur. Bilim çevrelerinde konuyla ilgili olarak özellikle üniversite yönetimleri düzeyinde farkındalık yaratılamamış olduğu, buna karşın ülkemizde bilim insanlarının açık erişim konusunda belirli bir farkındalık düzeyinde oldukları” (s.5.) kanısına varılmıştır. Ayrıca açık erişimli dergi oranı açısından, karşılaştırılan ülkelerden çok daha iyi bir konumda olmamıza rağmen, ülkemizde yayınlanan bilimsel dergilerin az oluşu göze çarpmaktadır.

Doğan Atılgan ve Burcu Keten Açık Erişim Olgusu Ve Ankara Üniversitesi makalelerin de; açık erişimin tanımından, dünyadaki son gelişmelerinden, Türkiye’ deki durumdan ve bazı kurumların açık erişim platformlarından söz etmektedirler, sonuç kısmında ise; Ülkemizde açık erişim ve kurumsal açık arşivler konusunda son yıllarda önemli gelişmeler gözlenmektedir ve başından beri yer alan ve bu konudaki çalışmalara rehberlik etmeye çalışan Ankara Üniversitesi Açık arşivi oluşturulmaya başlandığından bu yana geçen süre içinde önemli mesafe kaydetmiştir (Atılgan ve Keten, 2008).

Korhan Levent Ertürk ve Mehmet Emin Küçük’ ün Bilimsel Bilginin Görünürlüğü: Hacettepe Üniversitesi’nde Açık Erişim Farkındalığı (2010) adlı makaleleri Hacettepe Üniversitesi’ndeki bilim insanlarının açık erişim farkındalığını belirlemek, kurumsal açık arşivlerin etkin kullanımını konusundaki görüşlerini ortaya çıkarmak amacıyla yapılmıştır. Sonuç olarak; “Hacettepe Üniversitesi’nde öğretim üyeleri bilimsel yayınlarını çoğunlukla hakemli makale ve konferans bildirisi olarak paketlemekte ve çoğunlukla diğer bilim insanlarını bilgilendirmeyi hedeflemektedirler. Yayınlarını çoğunlukla Web ortamında itibarlı bilimsel dergilerde yayımlamayı yeğlemektedirler” (ss. 20-21)

1.4.2. Varsayımlar

Günümüzde hızla artmaya başlayan bilgi birikimi, teknolojinin de ilerlemesiyle güçlerini bileştirerek insanlığa daha iyi hizmet sunmaya çalışmaktadır. Açık dergiler de bu gelişimin bir parçası olup büyük gelişmeler göstermiştir. Konuya ilişkin varsayımlarımız şunlardır:

Türkiye açık dergiler konusundaki gelişmeleri diğer (Avrupa) ülkelere oranla daha gerilerden takip etmektedir.

Türkiye’de açık dergi ile ilgili çalışmalar kütüphanecilik alanının dışına çıkmamıştır.

4

Türkiye’de belli bir yaş grubu öğretim elemanları basılıları daha çok tercih etmektedir. Açık dergi kullananların birçoğu kullandığının farkında olmadan kullanmaktadır. Açık dergiler, sanal ortamdan erişime sunulduğu için kullanıcılar açısından çok fazla

güven teşkil etmemektedir. Sosyal bilimler alanında diğer alanlara oranla açık dergiler daha fazla kullanılmaktadır. Elektronik dergi ile açık dergi arasındaki fark bilinmektedir. Öğretim elemanlarından baylar bayanlara oranla açık dergileri daha çok kullanmaktadır. Atatürk Üniversitesi öğretim elemanları açık dergileri yeterince kullanmamaktadır. Atatürk Üniversitesi öğretim elemanlarının birçoğu hala açık dergi kavramından

habersizdir.

1.4.3. Kapsam

Açık erişim konusunun çok farklı yöntemleri vardır; ancak bunların hepsini işlemek mümkün olmayacağından bu erişim türlerinden biri olan açık dergi konusu ele alınmış ve tüm yönleriyle anlatılmaya çalışılmıştır.

1.5. ARAŞTIRMANIN EVRENİ

Araştırmada açık dergi yayıncılığı ve Atatürk Üniversitesi öğretim üyelerinin açık dergi yayıncılığına karşı tutumları incelenmiştir. Atatürk Üniversitesi bünyesinde görev yapan yaklaşık 2000 öğretim üyesi araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. 2000 araştırma görevlisiyle anket yapma imkânı olmadığından sosyal bilimler, fen ve sağlık bilimlerinde görev yapan toplam 100 öğretim üyesiyle anket çalışması yapılmıştır. 100 öğretim üyesi araştırmanın örneklem evrenini oluşturmaktadır.

Örneklem yöntemi olarak olasılıksız örnekleme yönteminden kota örneklemesi seçilmiştir. Aysel Aziz kota örnekleme yöntemini şöyle ifade etmiştir; kota örnekleme, olasılıklı yöntemde tabakalı örnekleme benzerlik gösterir. Araştırmacının, önce araştırma evreninden belirli özellikleri, ortak özellikleri olanları gruplandırması ve bunlardan belli bir sayıya ulaşıncaya kadar örneklem almasıdır. Burada önemli olan husus, araştırıcının, bu tabakalardan aldığı örneklemde tarafsızlığın sağlanmasıdır. Kota örneklemesi olasılıksız yöntemin en sık kullanılan biçimidir. Bu bakımdan bu yöntem “kota” yöntemi olarak adlandırılır (Aziz, 2008, s. 54).

Araştırmanın örneklem oranı % 5 tir. Aysel Aziz (2008) örneklem oranını şöyle açıklamıştır: “Örneklem büyüklüğü ile evren büyüklüğü arasındaki orana örneklem oranı denilmektedir. Evrendeki birey ve objelerin ne kadarının örnekleme girdiğini belirtmek için kullanılan bir kavramdır. Bu oranın hesaplanmasında formül şöyledir (s. 92):

n (örneklem büyüklüğü)× 100”

N ( evrenin büyüklüğü)

5

1.6. ARAŞTIRMANIN GÖZLEM TEKNİĞİVar olan durumu ortaya koyma, eksikliklerini bulma, ilerlemelerini gösterme ve

çözüm önerileri getire bilme adına öncelikle dolaylı gözlem (veri toplama) yönteminin tekniklerinden biri olan kaynak taraması yoluna gidilmiş ve konuya ilişkin ne tür kaynakların (basılı, elektronik, görsel….) bulunduğu saptanmıştır. Daha sonra tarama yapılan kaynaklardan veri toplama tekniğine uygun olarak bilgiler toplanmıştır (Aziz, 2008, s. 73).

Kullanılan bir başka gözlem tekniği de sormaca (anket) tekniğidir. Sormaca, araştırma yapılacak konu ile ilgili soruların yer aldığı bir soru kâğıdıdır (Aziz, 2008, s. 93). Yapılan ankette soru türüne göre; kapalı uçlu soru (deneğin sormacadaki sorulara vereceği olası yanıtların önceden belirlendiği soru şeklidir (Aziz, 2008, s. 95).), yarı kapalı uçlu soru (kapalı uçlu soru tipine başka ya da diğer gibi açık uçlu bir sorunun eklenmesiyle oluşturulur.) ve derecelendirmeli soru türlerinden biri olan guttman ölçeği (kurulan ölçekte bir hiyerarşik derecelendirme vardır. Önermenin ilk şıkkına verilen yanıt, kendinden sonra gelen şıkları da otomatik olarak kapsar (Aziz, 2008, s. 99).) kullanılmıştır. Soruların niteliğine göre ise; olgusal sorulara (deneğin başta toplumsal ve ekonomik düzeyi olmak üzere karşı karşıya bulunduğu olgular, durumlar ve yapmış olduğu eylemleri ile ilgilidir (Aziz, 2008, s. 103). ) ve görüş, tutum ve davranışlarla ile ilgili sorulara (toplumsal ya da toplum bilimsel araştırmalarda asıl araştırılması gereken soru türüdür (Aziz, 2008, s. 103).), ölçekleme türlerine göre ise; üçlü ölçek (soru şıklarının üçlü olarak sınırlanmasıdır. Bu şıklar en olumlu ile en olumsuz ve ikisi arasında tarafsız, karasız görüş ve tutumu belirten bir derecelendirmedir (Aziz, 2008, s. 100).) yöntemi kullanılmıştır. Daha sonra anketin hazırlanması aşamasındaki aşamalar (ön hazırlık çalışmaları, soruların diline ve içeriğine ilişkin özellikler ve soruların yazım biçimi ile ilgili özellikler) göz önüne alınarak bir anket hazırlanmış ve sormacanın uygulanmasına gidilmiştir. Son olarak da sormacanın sonunda elde edilen veriler düzenlenmiş ve bazı sonuçlara ulaşılmıştır.1

1.7. Araştırmanın Zamanlaması:Kaynak araştırması …………………………………………………. 4 hafta

Kaynakların okunması………………………………………………. 2 hafta

Anket uygulama …………………………………………………….. 2 hafta

Görgül verilerin çözümlenmesi……………………………………... 1 hafta

Kuramsal verilerin gözden geçirilmesi……………………………… 1 hafta

Araştırma metnini yazma ve teslim…………………………………. 1 hafta Toplam 11 hafta

2. BÖLÜM: AÇIK ERİŞİM

1 Ayrıca Aziz’ in bu kitabında bir araştırma sürecinin ilk adımlarından sonlandırılmasına kadar bütün ayrıntılar irdelenmektedir.

6

2. 1. AÇIK ERİŞİMİN TANIMI

Açık erişim, farklı kişiler tarafından çeşitli şekillerde tanımlanmaktadır. Açık erişim, bilimsel bilginin internet aracılığıyla finansal, yasal ve teknik engeller olmaksızın erişilebilir, okunabilir, kaydedilebilir, kopyalanabilir, yazdırılabilir, taranabilir, tam metne bağlanılabilir, yazılıma veri olarak aktarılabilir ve her türlü yasal amaç için kullanılabilir biçimde kamuya ücretsiz açık olması olarak tanımlanmaktadır ( Karasözen, Zan ve Atılgan, 2010, s. 2’de aktarıldığı gibi).

Yaşar TONTA(2005) açık erişimi, “yazarın tüm kullanıcılara eserine ücretsiz erişim, kopyalama, kullanma, dağıtma, iletme, eseri kamuya gösterme ve kişisel kullanım için az sayıda basılı kopya yapmasına izin vermesi” şeklinde tanımlamaktadır.

Atılgan ve Keten’e (2008) göre açık erişim, “hiçbir ücret talep edilmeden ve hiçbir sınırlama getirilmeden, erişime açılan bilimsel makalelerin yazarlarına, doğru ve eksiksiz atıf yapmak koşuluyla kullanım, çoğaltım ve dağıtım”(s. 3) dır.

Açık erişim kavramında farklı kişiler/gruplar tarafından çeşitli kısımlara vurgular yapılmış böylelikle açık erişimin çok çeşitli tanımları ortaya çıkmıştır. En kısa biçimde açık erişim, serbest, sınırsız ve ücretsiz olarak tanımlanabilir.

2. 2. AÇIK ERİŞİMİN ETKİSİ

Günümüzde makaleler internet üzerinden yayınlanmakta ve erişime sunulmaktadır. İnternet aracılığıyla hizmete sunulan makalelerin kullanılma oranı fazla olacağından etki faktörü de artmaktadır. Bununla birlikte yayınlandıkları derginin atıf oranları yükselmekte bu da yayının kalitesi üzerinde önemli rol oynamaktadır. Yayın oranları ve etki faktörü akademik rekabeti kızıştırmakta ve kaliteli ürünlerin ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Yapılan son araştırmalar da bu kanıları doğrular nitelikteydi. Çeşitli bilim dallarında yapılan son atıf analizlerine göre; açık erişimli makalelerin diğerlerine oranla iki üç kat daha fazla atıf aldığı saptanmıştır (Karasözen ve diğerleri, 2011).

2. 3. AÇIK ERİŞİMİN SORUNLARI

Açık erişim çeşitli olanaklar sağlanmasına rağmen bir takım sorunları da barındırmaktadır. Bu sorunları şu şekilde sıralamak mümkündür:

1. Açık erişimin tam olarak gelişmesi ve yayınlanmasını sağlayacak uygun ve yaygın bir işletim modeli gerekmektedir. Özetle işletim modelleri yetersizdir.

7

2. İşletme modellerini uygulamaya koyacak bilgi teknolojileri alt yapı yönünden yetersizdir.

3. Yayınların versiyonlarının kontrolü zordur.

4. Telif hakkı açık erişim önemli sorununu oluşturmaktadır.

5. Ticari dergilerdeki dizinleme hizmetleri ve standartlarına sahip değildir.

6. Açık erişim konusundaki farkındalık hizmeti yetersizdir.

Açık erişimin sorunları olmasına rağmen yararları daha ağır basmakta ve kullanım oranı her geçen gün daha da artmaktadır. Ancak, açık erişimin geliştirilmesi ve sağlıklı bir şekilde kullanılması için önündeki bu engellerin de kaldırılması gerekmektedir.

2. 4. AÇIK ERİŞİMİN YARARLARI

Günümüzde hızla artmaya başlayan bilgi birikimi, teknolojinin de ilerlemesiyle güçlerini bileştirerek insanlığa daha iyi hizmet sunmaya çalışmaktadır. Açık erişimde bu gelişimin bir parçası olup araştırmacılara çeşitli yararlar sağlamıştır. Bu yararlar şöyle sıralanabilir:

1. Açık erişim sayesinde araştırmacıların, akademisyenler tarafından üretilen çalışmalarına serbest, kolay ve hızlı bir biçimde erişmesini sağlamak,

2. Bilimsel içerikli ancak yayınlanmamış çalışmaların elektronik ortamda yayınlanmasını sağlamak,

3. Açık erişim aracılığıyla akademisyenlerin araştırma sonuçlarını yalnızca ücret talep eden dergilerde değil, internet aracılığıyla daha çok kişiye ulaştırmak,

4. Atıf oranlarını arttırmak,

5. Yayının etki faktörünü arttırmak,

6. Fiyat engeli olmadan internet bağlantısının olduğu her yerde ilgiye erişimi sağlamak,

7. Bilgiye erişim ortamlarını arttırmak,

8

8. Açık erişimin bir kolu olan açık arşivle yayınların uzun süreli korunmasını ve saklanmasını sağlamak,

9. Açık erişimdeki yayınları hakem aracılığıyla yayınlamak, böylece yayınların güvenirliliğini saklamak,

10. Açık erişimli yayınlara anahtar kelimeler (doğal dil) kullanılarak erişim kolaylaştırılır.

11. Akademisyenleri bilimsel yayın yapmaya ve bu kanallar aracılığıyla yayınlamaya özendirmek,

12. Farklı dillerdeki yayınlara erişimi sağlamak,

13. Bilimsel iletişimi güçlendirmektir.

2. 5. AÇIK ERİŞİM YAYINCILIK MODELLERİ

Açık erişimin gelişim aşamasında bu konuya yön ve hız veren birden çok belge üretilmiştir. Açık erişimi etkileyen ve üzerinde önemli derece de rol oynayan Budapeşte Açık Erişim Girişimi bunlardan birisidir.

2002’de gerçekleştirilen Budapeşte Açık Erişim Girişimi çalışmaları daha adaletli ve daha yararlı bir bilimsel iletişim sistemine geçmek için iki eşit ve birbirlerini tamamlayan strateji belirlemesiyle sonuçlandı. İlk strateji, araştırmacıların hakemli ticari dergilerinde yayınlanmış makalelerini ve kendi web sitelerinde ya da ücretsiz e-arşivlerde depolayabilme ve bunları elektronik ortamda ücretsiz olarak herkesin erişimine açabilme hakkının yayıncılar tarafından tanınmasını sağlamaktı. İkinci stratejileri ise araştırmacıların, makalelerini hakemlik ve yayın masraflarının karşılandığı açık dergilerde yayınlanmalarını sağlamaktı.

Willinsky (2003), açık erişim fikrine dayalı 9 işletme modelinin uygulamada olduğunu belirlemiştir. Bu işletme modelleri incelendiğinde, açık erişim fikrinin, Budapeşte Açık Erişim Girişimi’nde ifade edilen 2 temel model etrafında çeşitlenerek uygulamaya geçirildiği görülür. Bu modeller, açık erişim dergileri ve kişisel arşivlemedir.

2. 5. 1. Kişisel Arşivleme

Açık erişimi desteklemek amacıyla makalelerin yalnızca açık dergilerde yayınlanması gerekmez. Henüz yayınlanmamış yazılar veya basılı olarak yayınlanan makaleler elektronik ortamda arşivlenip hizmete sunulabilir. Böylelikle kişisel arşivleme kavramıyla karşılaşırız.

Literatürde kişisel arşivleme olarak tanımlanan bu kavram, “dijital belgelerin tercihen bir açık erişim elektronik arşivinde olmak üzere herkesin erişebileceği bir web sitesinde derlenmesi”(eprints. org, 2011) olarak tanımlanmaktadır.

9

Açık erişim yayıncılığı işletim modellerinden olan kişisel arşivlemenin bugüne kadarki uygulamalardan üç yolla yapıldığı görülmüştür ( Polat, 2006b, s. 13’te aktarıldığı gibi). Bunlar, kişisel web sayfaları, konusal arşivler ve kurumsal arşivlerdir.

2.5.1.1. Kişisel Web Sayfaları:

Yazarların, yayınlanmamış yazılarını kendi web sayfalarında açık erişime sunmalarıdır. Bu uygulama kişilerin web sayfalarını kullanımının yaygınlaşmasından sonra ortaya çıkmış ve pek çok kişisel arşivin oluşmasıyla sonuçlanmıştır. Bu arşivleme türü için en önemli sorun uygulamanın devamlılığı ve yayınların uzun süreli korunmasıdır.

2.5.1.2. Konusal Arşivler:

Bu tür arşivler mevcut yayınların ön baskılarının internette karşılıklı değişimin olduğu ve yayın hızını etkisinin önemli olduğu araştırma alanlarında ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, genellikle araştırmacıların bir konferans ve ya bir dergi için hazırladığı yayını en etkili ve en hızlı şekilde dağıtmayı amaçlar. Bu arşivlere yazarlar yazılarını kendileri koyduklarından düşük maliyet ile oluşturulabilirler. Bu uygulamada arşiv sorumlusuna düşen görev ise, arşivin konusuyla ilgisi olmayan yazıları ayıklamaktır.

Konusal arşivlerin en etkili en eski olanı 1991 yılında oluşturulan ve sonradan “arXiv” olarak bilinen bir ön baskı arşividir. Bu arşivde bilgisayar bilimleri, fizik, matematik, doğrusal olmayan bilim ve nicel biyoloji alanlarında 387.033 elektronik baskı bulunmaktadır ( Polat, 2006b, s. 11).

2.5.1.3.Kurumsal Arşivler:

Bu arşivlerde bir kurumdaki tüm çalışmalara erişilebilir. Kurumsal arşivler kişisel arşivlemenin yaygınlaşması sonucunda ortaya çıkmıştır. Yazarlar, yayıncıları izin verdikleri müddetçe yazılarını kurumsal arşivlere gönderebilirler.

2. 5. 2. Açık Erişim Dergileri

1990’ların başında yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak bireysel çabalarla uygulanmaya başlayan bu yöntem, makalelerin internet üzerinden ücretsiz bir biçimde kullanıcılara sunulmasını sağlayan bir elektronik dergide yayınlanması modelidir. Açık erişim dergilerinin ortak özelliği, içeriklerini ücretsiz ve elektronik olarak okurlarına açmalarıdır. Açık erişim dergileri hakemli olarak yayınlanırlar bu sebeple de güvenilir yayınlardır.

Açık erişim dergileri için uygulamada 4 değişik yayıncılık modeli bulunmaktadır (Swam ve diğerleri, 2004, ss. 8-9). Birinci ve en basit modelde, üniversitedeki bir bölüm bir açık erişim dergisinin yayınını başlatıp sürdürür. Bölüm, üniversitenin sunucusu aracılığıyla

10

salt elektronik dergiyi hazırlar, hakem onayından geçtikten sonra ücretsiz olarak araştırmacılara sunar. Genellikle açık erişim dergilerinin malî giderleri, farklı kurumlardan ya reklam alarak ya sponsor bularak yada ödenek sağlanarak karşılanır.

Açık erişim tarafından uygulanan bir başka yayıncılık modeli ise ticari bir yaklaşım benimsenir. Bu modelde, yazar makalesini yayınlatmak için ücret öderken yayıncıda makalenin kullanıcıya ücretsiz olarak yayınlatmasını sağlar.

Yazarların açık erişim dergilerine ücret ödemelerinin zorluğu göz önünde bulundurularak uygulamaya konulan başka bir işletim modeli ise şemsiye anlaşmalarıdır. Bu işletim modelinde araştırmacılardan, makalelerinin yayınlanması için ayrıca ücret talep edilmemektedir.

Başka bir işletim modelinde ise dergiler, abonelik ve açık erişimin birlikte yürütüldüğü karma bir modelde yayınlanmaktadır. Bu modelde yazar aboneli dergilerde yayınlanan makalelerinin açık erişimli olmasına karar verir.

Geliştirilen bu işletim modellerinin ortak yararı, telif hakkının sadece yazarlara ait olmasıdır. Yazar dışında hiç kimsenin makaleden gelir elde etme hakkı yoktur. Bunun dışında teknolojik yetersizlikler söz konusu olduğunda açık erişimli dergiler dezavantaja dönüşebilir. Açık erişimli dergilerin dezavantajlarından biri, korumasızlardır. Her hangi biri elektronik ortamda derginin yayınlanmasını durdurabilir. Diğer bir dezavantaj ise, ticari dergilerdeki dizinleme hizmetinin açık dergilerde nadiren gerçekleştirilmesidir. Dizinleme derginin etki faktöründe ve derginin saygınlık kazanmasında önemli rol oynamaktadır.

3. BÖLÜM: AÇIK ERİŞİM DERGİLERİ

3. 1. AÇIK DERGİ TANIMI

11

Açık dergi, bilgi ihtiyacı duyan tüm kullanıcılara hiçbir ücret ve abonelik talep etmeden internet üzerinden çevrimiçi olarak hizmet veren açık erişimli elektronik dergi yayıncılığıdır. Derginin içeriği genellikle üniversitenin bir bölümü tarafından oluşturulmuştur. Açık dergiler hakemli olup, tüm giderler araştırmayı yapan kurum ya da yazar tarafından karşılanmaktadır.

Açık erişimli dergiler, ücretin okuyuculara yansıtılmadığı, hakemlik ve yayın giderlerinin karşılanması için farklı işletim modellerinin uygulandığı dergilerdir. Açık erişimli dergiler çevrimiçi ve ücretsiz olup, çoğu telif ve lisans anlaşmalarından muaf olan yayınlardır. Açık erişimli dergilerin farklı uygulama biçimleri görülmektedir. Yazarların makaleleri için ücret ödeyerek yayınlanmasını sağladıkları açık erişimli dergi modeli “ticari” model olarak tanımlanmaktadır (Swan ve diğerleri, 2004, s.8).

Açık dergi açık erişim olarak ifade edilen kavramın somut bir uygulamasıdır. Açık Erişim, 2001 Budapeşte Açık Erişim İnisiyatifi’nde bilimsel literatürün internet aracıyla finansal, yasal ve teknik bariyerler olmaksızın, erişilebilir, okunabilir, kaydedilebilir, kopyalanabilir, yazdırılabilir, taranabilir, tam metne bağlantı verilebilir, yazılıma veri olarak aktarılabilir ve her türlü yasal amaç için kullanılabilir biçimde kamuya ücretsiz açık olması biçiminde tanımlanmıştır (Ankos, 2011).

3. 2. AÇIK DERGİ SİSTEMLERİ (OPEN JOURNAL SYSTEM)

Günümüz dünyasında teknoloji hızla gelişimini sürdürmektedir. Gelişen teknolojiler bilim dünyasına ciddi ölçüde yarar sağlamaktadır. Son dönemlerde teknolojinin bilime sunduğu ürünlerinden biri de Açık Dergi Sistemi’dir. Kullanıcıların ihtiyaçlarını karşılamak ve bilimsel çalışmalara kaynaklık etmek için geliştirilmiş bu sistem, çeşitli yazılımlarla çalıştırılmaktadır. Dergilerin yayına hazırlanma sürecini hızlandıran ayrıca üzerinde değişiklikler, eklemeler ve düzeltmeler yapılabilen esnek yapıya sahip bir sistemdir.

Erişim için ücretin okuyucuya yada kurumlarına yansıtılmadığı dergilerdir(Polat, 2006a, s. 87). Pek çok uygulama biçimi görülmesine karşın en bilinen biçimi derginin içeriğini üniversitedeki bir bölüm tarafından oluşturulması, hakem onayı ve düzeltmelerden sonra üniversitenin sunucusu aracılığıyla elektronik ortamda ücretsiz olarak erişime sunulmasıdır. İşletim giderleri reklam alınarak, ödenek sağlanarak ya da sponsorluk mekanizması kullanılarak karşılanır. Örneğin bu modelle yayınlanan D-Lib Magazine, DARPA (Defense Advanced Research Project Agency) ve NSF (National Science Foundation) tarafından desteklenirken, editörlüğü gönüllü olarak yapılan ve yıllık 4000$ maliyeti olan Journal of Electronic Publishing ise University of Michigan Press tarafından yayınlanmaktadır (Swan ve diğerleri, 2004, s. 8).

Public Knowledge Project (PKP), British Columbia, Simon Fraser ve Stanford Üniversiteleri tarafından açık kaynak, özgür yazılım ürünleri geliştirmek hedefleyen ve kar

12

amacı gütmeyen bir projedir.  Prof. Willinsky’nin girişimiyle 1998 yılında British Columbia Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde başlatılmıştır. Open Journal Systems (OJS), PKP projesi kapsamında geliştirilen ve ücretsiz olarak dağıtılan bir dergi yönetim yazılımıdır. PKP ailesinde Open Conference Systems ve Open Archives Harvester ve Lemon8-XML gibi ürünler de yayınlanmaktadır. Tüm  bu ürünlerin amacı başta akademik yayıncılık, dizinleme, konferans ve bilimsel metin yazımında kolaylık sağlamak, ortak ölçüler geliştirmek şeklinde özetlenebilir (Cebeci, 2011).

Bir dergi yayınlanma sürecinde birçok teknik işlemden geçer. Açık Dergi Sistemi bu teknik işlemleri içerisindeki yazılımlar sayesinde hızlandırarak zaman kaybını ortadan kaldırır.

Open Journal Systems, akademik bir dergiye yazarın ilk taslak yazıyı yazmasından, matbaaya gidişine kadar geçen her sürecin, oluşturulan internet sayfasından yönetilmesi faaliyetini yürüten açık kaynak kodlu bir çözümdür. Bu süreçlerde; makalelerin değerlendirmesinin kurallara uygun olarak yapılması, hakemlere yazının gönderilmesi, imla hatalarının düzeltilmesi, basım için matbaaya giden derginin mizanpajı, derginin son halinin bütün yazılarla internetten yayınlanması, dergi sayılarının ciltlenmesi gibi daha birçok aşamadan oluşur. Böylece editöryal sürecin teknik olarak kolaylaştırıldığı gibi derginin de bir web sitesi oluşturulmuş olur. Akademik dergi yayıncılığında son dönemde yıldızı giderek parlayan OJS’nin kullanımı günden güne daha da artmaktadır. Yukarıda saydığımız kolaylıkların yanında dergi yazarları ve hakemleri arasındaki mesafeleri ve iletişim sorunlarını ortadan kaldırması, bu yazılımı daha da cazip hale getiriyor. Bir de dergiyi çıkaran ekibin içeriğe yoğunlaşmasına yardımcı olarak; büronun tutulmasından döşenmesine internet sitesinin oluşturulmasından dizginin yapılmasına, hakemlerle ve diğer yazarlarla iletişim kurulmasına, teknik detaylarda boğulmasını önlüyor (Kaynar, 2009, s. 79).

Sistem kurumsal dergi yayıncılığı içinde son derece önemlidir. Kurumlara aynı web sayfasında birden fazla dergiyi yayınlayabilme imkânı sağlamıştır. Dergiler yayınlandıktan sonra içindeki makaleler düzenlenerek dizinlenme işlemi yapılır. Ayrıca Açık Dergi Sistemi’nde kullanıcılar için kullanımı kolaylaştıran okuma araçları da geliştirilmiştir. Böylece okuyucuya üst veri, veri tabanları, atıf sayısı gibi araçları (linkleri) kullanmayı sağlar. Ankos ( 2011) da bu araçlar şöyle sıralamıştır:

Dergi hakkında bilgi, Mevcut sayı, Arşivler, Arama-başlık, sayı, yazar, Duyurular,E-posta içerikleri tablosu, Tam metinler– PDF ve/veya HTML,Okuma araçları.

13

Açık Dergi Sistemi yazılımının geliştirilmesinde kullanılan teknolojiler vardır. Bunlar:

Object Oriented PHP: Sık tekrarlanan kodlarla oluşan gereksiz kodları ayıklayarak kaliteyi arttırır.

Smarty Template System: Hızlı ve basit kullanımı gerçekleştirir.

ADODB: Veri tabanında depolama işlevini üstlenir.

Uluslararası düzeyde bir sistem olan Açık Dergi Sistemi Türkçe dahil 35 dilde arama yapma olanağı sağlar. Açık dergi Sistemi’nin özellikleri ise şöyledir:

Herhangi bir platformdan bağımsız olarak kurulabilir ve yönetilebilir,

Editörler dergiyi yapılandırıp, okuma araçlarıyla okumayı kolaylaştırılabilir,

Tüm içeriğin çevrimiçi kabulü ve yönetimi yapılır,

Gecikmeli erişim yapılabilir,

Uluslararası sistemler üzerinde içerik dizinlenebilir,

İçerik farklı temalarla okuyucu tarafından okunabilir,

Duyuru ve e-posta uyarılarıyla bilgilenme ve geri bildirim alınabilir,

Gerekirse ücretli üyelik sistemi yapılandırılabilir.

3. 3. AÇIK DERGİ FARKINDALIĞI

Herhangi bir kitap, dergi ya da bilgi kaynaklarını elektronik ortama aktarma işlemini gerçekleştiren sistemlerin kullanıcılar tarafından benimsenmesi ve gün geçtikçe daha geniş kitlelerce kullanılması o bilgi kaynağının farkındalığıdır.

Dünya’da açık erişim çalışmaları 1990’ lı yıllarda başlamıştır. Özellikle gelişmiş ülkelerde açık erişim ve alt kolu olan açık dergi yayıncılığı hızlı bir gelişim göstermiştir. Bunun nedeni geniş bir kullanıcı kitlesinin olmasıdır. Bir sistem ne kadar ilgi görürse o kadar ilerleme kat eder. Türkiye’de ise açık erişim ve açık dergi yayıncılığı son yıllarda başlamıştır. Ülkemizde yeni bir uygulama olan açık erişim gerek akademik çevre gerekse diğer kullanıcılar tarafından henüz tam anlamıyla özümsenememiştir. Üniversitelerin bir bölümü tarafından oluşturulan bu uygulama sadece belli bir kesim tarafından kullanılmaktadır. Uygulamanın yeterince tanıtılmaması açık dergi farkındalığının daha ileri düzeyde olmasını engelleyen nedenlerdendir.

Bilimsel elektronik dergi yayıncılarının acık erişim farkındalığının yüksek olmasında, özellikle yazarların aracılık etmesi, araştırmacıların kurumları ile bilimsel elektronik dergi yayıncıları arasında sağlıklı iletişim kurulması ve bir KAA yapılandırılması esnasında telif hakları sorununun çözülmesine katkı sağlayabilecektir. Ayrıca ulusal literatürün ve bilimsel toplantıların yayıncılara, acık erişim farkındalığının kazandırılmasında yeterli katkıyı sunamadığı görülmektedir. Bu etkinlikler için yeterli özendirme ve gerekli teşvikler sağlanabilmelidir(Ertürk ve Küçük, 2010, s.134).

14

Bilgi paylaşıldıkça artıyorsa, kullanıldıkça değerini yitirmiyorsa açık erişimkavramından ürkmemek gerekir. Kaldı ki, bilim, Kuzey - Güney ve diğer ayrımlar yapılmaksızın herhangi bir araştırma konusunda resmin tamamını görmeyi gerektiren bir etkinliktir. Bu nedenle, hem gelişmiş, hem de gelişmekte olan ülkeler açık erişim fikri benimsenmeli ve desteklenmelidir( Kayaoğlu, 2006, s.12 ).

Açık erişimli dergilerin ücretsiz olarak hizmet vermeleri kurumsal ve özellikle de akademik çalışmalarda büyük yararlılık sağlamaktadır. Bilgi paylaşımı merkezli açık dergilerde, araştırmacıların kendi çalışmalarını açık erişimli arama motorlarında yayınlatması, araştırmacının uluslararası bir düzeyde tanınmasına olanak sağlar. Bilimsel çalışmalar için eşsiz bir kaynak olan a çık dergiler bilimin ilerlemesine katkıda bulunmaktadır. Bu bağlamda farkındalık konusuna geri dönecek olursak, araştırmacıların bilimsel çalışmalarda açık dergi sistemlerinin yararlarının ve ücretsiz olduklarının farkında değildirler.

Türkiye'de, açık erişim ve ulusal düzeyde açık dergi yayıncılığı faaliyetlerden sorumlu bazı özel kuruluşlar vardır. Bilimsel dergilerin lisans anlaşması için yüksek miktarda para olmasına rağmen kurum, Yükseköğretim Kurulu ve Bilimsel ve Türkiye Teknolojik Araştırma Kurumu gibi bilimsel etkinlikleri gündemi içine almaz (Tonta, 2007, s. 9). Bu durumun arkasındaki ana gerekçelerinden biri hem ulusal hem de uluslararası düzeyde bilimsel çalışmalar için bu faaliyetlerin katkıları hakkında farkındalık düşük düzeydedir. Bunun sonucu olarak, ulusal eğitim programları ve politikaları açık erişim ve açık dergi yayıncılığı için yer yoktur. Buna ek olarak, ulusal düzeyde bu konuda herhangi bir yasal düzenleme görmek mümkün değildir(Odabaş, 2011).

3. 4. AÇIK DERGİ İŞLETİM MODELLERİ

Yazarların açık erişim dergilerde ücret ödemelerinin güçlüğü göz önünde bulundurularak uygulanan işletim modellerinden biri kurumsal üyeliğe dayalı “şemsiye” anlaşmalardır(Björk, 2004). Bu anlaşmalar ile yayıncılardan yayınladıkları her makale için ücret alınmaz, üye olan kuruluşlara büyük indirim olanağı sunulur. Bu şemsiye anlaşmalar parasal sıkıntıları çözmeye yönelik yaklaşımdır. Gelecekte de etkili olacağı kesin olmamakla birlikte açık erişimin yaygınlaşması adına önemli bir yaklaşımdır.

Bu modellerden bir diğeri ise ticari yaklaşım modelidir. Bu modelde yazarlardan yayınlattıkları makale başına ücret alınır. Yayıncılar bu makalelerin kopyalarını elektronik ortamda yayınlarlar. Basılı dergilerde olan kullanımın ücretinin tamamen kullanıcılardan sağlandığı yaklaşım bu modelde ortadan kaldırılmış ve bunun yerine kullanıcıdan hiçbir ücret talep edilmezken tüm parasal giderler yazarlara yüklenmiştir.

Bir başka yaklaşım olan karma modelde ise hem aboneliğe hem de açık erişime dayalı dergiler bulunur. Abonelik ile hizmet veren dergilerde kullanıcılar ücret öderken, yazarın isteği ile makale açık erişimli yapılabilir ve sonuç olarak kullanıcısının ücretsiz erişimi sağlanmış olur.

En bilinen biçimi derginin içeriğinin üniversitedeki bir bölüm tarafından oluşturulması, hakem onayı ve düzeltmelerden sonra üniversitenin sunucusu aracılığıyla

15

elektronik ortamda ücretsiz olarak erişime sunulmasıdır. İşletim giderleri reklam alınarak, ödenek sağlanarak ya da sponsorluk mekanizması kullanılarak karşılanır( Polat, 2006a, s. 62).

Genelde yukarıda belirtilen işletim modelleri ile yayınlanan açıkerişim dergilerinin en büyük yararı, makalelerin telif hakkının tamamenyazarlarında olmasıdır. Yazar dışında hiç kimsenin bu makaleden kazançelde etme yetkisi yoktur. Çoğu bireysel girişimlere dayalı olan budergilerin teknolojik alt yapısı, dergiyi çıkaranların bu konudaki becerilerive sahip oldukları olanaklarla yakından ilişkilidir. Bu nedenle bu türdergilerin dezavantajlarından biri (ticari olarak yürütülenler dışında) çokkorumasız olmalarıdır. Herhangi birisi art niyetle elektronik ortamdansaldırarak derginin yayınlanmasını durdurabilir. Bir diğer önemlidezavantajı ise, ticari dergilerin gerçekleştirdikleri düzeyde dizinlemehizmetini nadiren gerçekleştirebilmesidir. Çünkü dizinleme bir yandanderginin varlığından haberdar etme için bir araç iken, diğer yandanmakalelerin etki faktörlerinin artması ile derginin saygınlık kazanması içinönemlidir (Björk, 2004).

Yapılan bazı araştırmalar açık erişim dergilerinin etki değeri açısından önemini her geçen gün artırdığını göstermektedir. ISI (Institute for Scientific Information) tarafından Web of Science’da yer alan 191’iaçık erişimli toplam 8.700 dergide yapılan bir araştırmada, açık erişim dergilerle aboneliğe dayalı geleneksel dergilere yapılan atıfların etki değerlerinde farklılık olmadığı açıklanmıştır. (Harnad ve Brody, 2004).

3. 5. AÇIK DERGİ SİSTEMİ’NİN AMACI

Bilimsel çalışmalar için zaman, emek ve maliyet unsurları oldukça önemlidir. Bu unsurlardan yola çıkarak Açık Dergi Sistemi’nin ücret talep etmeden kaliteli yayıncılık anlayışıyla oluşturulmuş bir sistem olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca dergilerin yayına hazırlanma sürecindeki teknik işlemleri gerçekleştirmesi fazladan emek harcamayı önlemektedir. Açık dergi Sistemi’nin amacı tüm işlemleri internet üzerinden gerçekleştirilerek derginin yayına kadar olan sürecini kısaltmaktır.

Amaç, paylaşma yoluyla kalitenin arttırılması, sürdürülebilirliğin ve gelişmenin sağlanmasıdır. OJS web tabanlı bir dergi yönetim ve yayıncılık yazılımıdır. Bir dergi için ihtiyaç duyulan tüm iş ve işlemler internet üzerinden yapılabilmekte ve dergi web tabanlı olarak hemen yayınlanabilmektedir. Editöryel işlemler, makale gönderimi, inceleme, prova, kopya ve dizgi yönetimi ve sıraya koyma gibi tüm işlemler web tabanlı olarak yürütülmektedir (Cebeci, 2011).

OJS, dergilerin editöryal yönetimi, yayına hazırlığı ve özellikle internetten yayını içingeliştirilmiş, açık kaynak kodlu bir yazılımdır. OJS, derginin yayınlaması sürecinin her aşamasına yardımcı olur. Böylelikle derginin oluşturulmasında teknik altyapı süreçleri için harcanan süre azalarak, derginin içeriklendirilmesi ve daha kaliteli bir yayın oluşturulmasına daha çok vakit kalacaktır. OJS, dergi yayıncılığının bilimsel ve genel kalitesini artırmak, derginin oluşum sürecini şeffaflaştırmak; dergi için harcanan zamanı, enerjiyi, büro faaliyetlerini ve maliyetlerini azaltmak için dizayn edilmiştir. OJS, internetten ücretsiz olarak indirilebileceği gibi istenilen bir sunucuya kurularak kısa bir süre içinde dergi yayına

16

hazırlanabilir. Bir sunucuya OJS kurarak aynı yerden birden çok derginin yönetilmesi ve yayınlanması da sağlanabilir. Aynı site içinde her derginin farklı teması, görünümü ve yapısı olabilir. OJS ile bir kişi hem siteyi, hem dergiyi yönetip, tüm editöryal süreci sürdürebilir. Ya da uluslararası birçok bölüm editörünün görev aldığı, geniş kadrolu dergilerin çıkarılmasını da sağlayabilir (Kaynar, 2009, s.80).

3. 6. AÇIK DERGİ MALİYET İLİŞKİSİ

Açık dergi maliyet ilişkisini açıklamak için, açık derginin tanımından yola çıkmak daha açıklayıcı olacaktır. Açık dergi, açık erişim dergilerini listeleyen Directory of Open Access Journals (DOAJ) tarafından “erişim için ücretin okuyucuya ya da kurumlarına yansıtılmadığı dergiler” olarak tanımlanmaktadır( Polat, 2006a, s. 87).

Açık erişimin bir kolu olan açık dergi fikrinin ortaya çıkmasındaki en önemli sebep maliyettir. Bilgi çağını yaşarken, bilimsel bilgiye ulaşmanın yolları da araştırmacılar için maddi bir külfet olmaktadır. Bilgi merkezlerinin kullanıcı kitleleri düşünülürse, her araştırmacının ihtiyacını karşılayacak kaynakları temin etmek, bilgi merkezlerinin bütçelerini oldukça zorlamaktadır. Mesleki açıdan bakıldığında da bu sorun kullanıcıları bilgi merkezlerinden uzaklaştırmaktadır.

Türkiye’de bilimsel süreli yayıncılık çoğunlukla üniversitelerle ve TÜBİTAK gibi kamu kurumlarıyla sınırlıdır. Başka ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de canlı bir ticari bilimsel süreli yayıncılık söz konusu değildir. Üniversiteler tarafından yayımlanan dergiler çoğu zaman kütüphanelere ücretsiz olarak ya da değişim yoluyla gönderilmesine karşın, çoğu basılı olan bu dergilere üniversite dışından kullanıcıların erişmeleri zordur. Bu bakımdan söz konusu dergilerin elektronik kopyaları açık arşivler yoluyla web üzerinden erişime açılmalıdır( Tonta, 2006, s.10)

Avrupa ülkelerine bakıldığında gelişmişlik düzeyleri yüksek olmasına rağmen kütüphaneler bilimsel dergi aboneliklerini ücretlerinin çok fazla oluşu sebebiyle iptal etmektedirler. Açık erişimli dergi yayıncılığının yaygınlaşması ve gelişmesiyle birlikte hem kurumlar hem de araştırmacılar adına yüksek maliyet sorunu ortadan kalkmış olacaktır.

3. 7. TÜRKİYE DE AÇIK DERGİ

Türkiye’de açık dergi yayıncılığı son dönemlerde başlamıştır. Türkiye’de yayınlanan elektronik dergilerin büyük bir kısmının açık dergi olduğu saptanmıştır. Elektronik dergiler genellikle üniversiteler tarafından yayınlanmaktadır. Diğerleri ise değişik kurumlarca yayınlanmaktadır. Türkiye’deki açık dergiler sosyal bilimler, fen bilimleri ve sağlık bilimleri ile alakalı dergileri barındırmaktadır.

2009 yılı itibariyle WEB of Science’da 73 adet Türkiye adresli dergibulunmaktadır. Bu dergilerin büyük çoğunluğu tıp alanında (32) olup, bunu 28 adetdergi ile temel bilimler, 13 adet dergi ile sosyal bilimler ve eğitim alanındaki dergilerizlemektedir. Bu dergilerden tıp ve temel bilimler alanlarında olanların hepsi açıkerişimli olmasına rağmen, sosyal ve eğitim bilimleri alanlarındaki dergilerin (6) çok azıaçık erişimlidir (Karasözen ve diğerleri, 2010, s.247).

ULAKBİM tarafından çeşitli konularda (tıp; temel bilimler ve mühendislik; tarım, veterinerlik ve biyoloji; sosyal bilimler) geliştirilen veri tabanlarında dizinlenen dergilerin bir

17

kısmı açık erişimdir. Sosyal bilimler veri tabanında toplam 88 dergi dizinlenmektedir. ULAKBİM web sayfaları aracılığıyla bu dergilerde yayımlanan makalelerin bibliyografik bilgilerinin yanı sıra tam metinlerine de ücretsiz erişilebilmektedir (Tonta, 2006, s.5).

Türkiye’de açık dergi sayısı yeterli miktarda değildir. Odabaş (2011), Türkiye’deki açık dergileri Ulrich Periyodik Dizininde endeksli 425 Türk dergisi vardır. Çevrimiçi hizmet veren bu dergilerin sayısı 308 olup, bunlardan sadece 134’ü açık erişimli dergilerdir. Genel olarak Türkiye'de açık erişim dergi uygulamasının oldukça yeterli düzeyde olduğu söylenebilir ancak bu iyimser durum, dünyadaki uygulamalar ile karşılaştırıldığında açık erişimli akademik dergiler için yeterli olmadığını söylemek mümkündür. Başka bir deyişle, açık erişim ve akademik dergiler için açık dergi yayıncılığı Türkiye'de henüz istenilen seviyeye ulaşmış değildir.

3. 8. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ’NDE AÇIK DERGİ

Bilgi ve bilimin ön planda olduğu üniversiteler, çağın son teknolojilerini kullanmakla yükümlüdürler. Akademik çalışmaların daha verimli olması ve akademisyenlerin alanlarında kendilerini geliştirmesi için açık erişimli kaynakların kullanımı da oldukça önemlidir. Açık erişimin alt kolu olan açık dergiler ise bir üniversite için eşsiz bir bilgi deposudur. Kullanıcıdan ücret veya abonelik talep etmemesi akademik çalışmaları olumlu yönden etkilemektedir. Araştırmacılar dünyanın her yerindeki makalelere erişebilmektedirler.

Atatürk Üniversitesi’nde açık dergi yayıncılığı projesi Edebiyat Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü tarafından 2009 yılında başlatılmış, 2011 yılında ise tamamlanmıştır. Atatürk Üniversitesi ana sayfasında e-dergi portalı adı altında açık erişim dergileri yayınlanmıştır.

Açık dergiler öğretim elemanları tarafından da yeni benimsenen bir kaynaktır. Araştırmanın konusu olan öğretim elemanlarının açık dergiye karşı tutumları ve farkındalığı bulgular ve değerlendirmeler bölümünde yapılan anket sonucu tablo olarak verilecektir.

4. BÖLÜM: BULGULAR VE DEĞERLENDİRMELER

Bu bölümde Atatürk üniversitesi öğretim görevlisi olan 100 kişiye anket çalışması uygulanmıştır. Anket sağlık bilimleri, sosyal bilimler ve fen bilimleri alanlarında uygulanmıştır. Araştırmanın nesnel sonuçlar vermesi için bu alanlardan eşit sayılarda

18

örneklem seçilmiştir. Bu çalışma öğretim görevlilerinin açık dergi hakkındaki tutumlarını saptamak amacıyla elde edilen verilerin analizi yapılmıştır. Ankette öğretim üyelerinin yaşları, cinsiyetleri, alanları, unvanlarına göre açık erişimli dergilerden yeterince yararlanıp yararlanmadıkları, eğer yararlanmıyorlar ise hangi sebeplerden ötürü yararlanmadıkları irdelenmiştir. Anket çalışmasındaki olgusal sorular dört tane olup, ilk iki tabloda belirtilmiştir. 4. 1. OLGUSAL SORULAR

Tablo 1’de olgusal sorular bir arada gösterilmiştir.

Tablo 1: Olgusal sorular (öğretim elemanlarının cinsiyetleri, yaşları, alanları ve unvanları)

Sayı YüzdeCİNSİYETKadın 37 37Erkek 63 63Toplam 100 100YAŞ25- 35 54 5436- 45 29 2946- 55 11 1156 –üstü 6 6Toplam 100 100ALANSosyal 33 33Fen 34 34Sağlık 33 33Toplam 100 100UNVANArş. Gör. 37 37Uzman/ Okt. 13 13Yrd. Doç 24 24Doç. Dr. 15 15Prof. 11 11Toplam 100 100

Araştırmanın evreninde belirtildiği gibi katılımcıların, sağlık bilimlerinden 33, fen bilimlerinden 34, sosyal bilimlerden 33 kişi olmak üzere toplam 100 kişi olduğu tabloda görülmektedir. Öğretim elemanlarının 25- 35 yaş arası 54 kişi, 36- 45 yaş arası 29 kişi, 46- 55 yaş arası 11 kişi, 56 ve üstü de 6 kişi olarak yaşları verilmiştir. Tabloya bakıldığında genel olarak unvanların dağılımında erkeklerin çoğunlukta olduğu görülmektedir. Toplamda katılımcıların 63 ü erkek, 37 ise bayandır. Ayrıca 37’ si araştırma görevlisi, 13’ ü uzman- okutman, 24’ ü yardımcı doçent, 15’ i doçent ve 11 tanesi profesörlerden oluşmaktadır.

4.2. TERCİH EDİLEN ORTAM VE YAŞ İLİŞKİSİ

19

İnsanın var oluşuyla birlikte bilgi de bir ihtiyaç haline gelmiştir. İnsanlığın gelişmesiyle birlikte bilgi kayıt ortamları gelişmiş ve değişmiştir. Bu değişime kısaca değinecek olursak, eski çağlarda ağaç kabuklarına, kil tabletlere kaydedilen bilgi, günümüzde teknolojinin de gelişmesine paralel olarak elektronik ortamlara kaydedilip yine bu ortamlarda sunulmaktadır.

Yapılan ankette öğretim üyelerinin yaşlarıyla ilişkili olarak bilgiye erişirken öncelikle hangi tür ortamları tercih ettikleri sorulmuş ve sonuçlar Tablo 2’ de gösterilmiştir.

Tablo 2: Tercih edilen ortam ve yaş ilişkisi

Öğretim Elemanlarının Yaşları 25- 35 36- 45 46- 55 56 Ve Üstü Toplam N % N % N % N % N % Basılı

Elektronik

8 14,8 7 24,1 2 18,2 2 33,3 19 19

46 85,2 22 75,9 9 81,8 4 66,7 81 81

Toplam 54 100 29 100 11 100 6 100 100 100

Verilere baktığımızda elektronik ortamı en çok kullanan öğretim üyelerinin yaş aralığı 25-35’ tir. 36-45yaş arası 22, 46-55 yaş arası 9, 56 ve üstü yaş grubunda ise 4 tür. Yüzde oranlarına göre bakacak olursak, kendi içlerinde 25- 35 yaş grubunun basılı kaynakları kullanma oranı % 14,8 iken elektronik ortamları kullanma oranı % 85,2’ dir. Araştırma hakkında birinci bölümde varsayımlar kısmında verilen ifadede de olduğu gibi yaş ortalaması arttıkça elektronik ortamları kullanma oranı da düşmektedir. Buna karşın gelişen teknolojiyle birlikte gelen elektronik ortamların, anket verileriyle elde edilen tabloda basılıya göre daha çok tercih edildiği görülmektedir. Bu durum diğer bir varsayım olan “elektronik ortamlar daha çok tercih edilir” ifadesini doğrulamıştır.

4.3. TERCİH EDİLEN SİSTEM VE ALAN İLİŞKİSİ

Elektronik ortamda birçok bilgi erişim sistemi vardır. Her öğretim elemanın kullandığı ya da alıştığı ortam farklıdır. Aşağıdaki tabloda dört farkı sistem verilmiş ve öğretim elemanlarının bunlardan hangisini tercih ettiği gösterilmiştir.

Tablo 3’ te bilgiye erişirken kullanılan sistemler ve öğretim elemanlarının alanları verilmiştir.

Tablo 3: Tercih edilen sistem ve alan ilişkisi

Öğretim Elemanlarının Alanları Sosyal Fen Sağlık Toplam N % N % N % N %

20

Arama motorlarıAçık erişimli e-kaynaklarBağımsız e-dergilerVeri tabanlarıDiğer

16 48,5 9 26,5 13 39,4 38 38 4 12,1 3 8,8 2 6,1 9 9 1 3,0 0 0 1 3 2 211 33,3 22 64,7 16 48,5 49 49

1 3 0 0 1 3 2 2Toplam 33 100 34 100 33 100 100 100

Tablodaki verilere bakıldığında açık erişimli elektronik kaynakların ve bağımsız dergilerin kullanımının veritabanları ve arama motorlarına oranla çok düşük olduğu görülmektedir. Arama motorlarının kullanımı sosyal bilimler alanında daha fazla iken veritabanlarının kullanımı fen bilimlerinde daha fazladır. Bu verilere bakıldığında açık erişimli elektronik kaynakların ve bağımsız elektronik dergilerin kullanımının 100 kişi içerisinde sadece 11 kişi olduğu görülmektedir. Günümüzde birçok arama motoru kolay kullanılabilir ve basit arama yüzlerine sahip oldukları için daha çok tercih edilmektedir; fakat bu kolaylığın yanında kullanıcı tam olarak neyi aradığını veya aradığı şeyi nasıl ifade edeceğini bilmiyorsa bir bilgi yığını ile karşılaşması beklenmedik bir durum değildir. Arama motorlarının bu kolaylığı ve tanıtımı açık erişimli elektronik kaynaklar ve bağımsız e-dergiler için de uygulanabilirse kullanım oranında da artış görülebilir.

Tablo 3’de çapraz tablo olarak verilen “araştırmanınız için gerekli olan elektronik kaynaklara öncelikle hangi tür sistemlerden erişirsiniz?” yarı kapalı uçlu soruya diğer seçeneğini işaretleyen ise olmamıştır.

4. 4. YARARLANMA DÜZEYİ VE BÖLÜM İLİŞKİSİ

Açık dergilerden yeterince yararlanmanın sağlık, sosyal ve fen bilimlerine göre farklılık gösterebileceği düşünülmüştür. Aşağıdaki tablo öğretim elemanlarını açık dergilerden yeterince yararlanıp yararlanmadıklarını göstermektedir.

Tablo 4’ te öğretim elemanlarının yararlanma düzeyleri ve alanları çapraz tablo olarak gösterilmiştir.

Tablo 4: Yararlanma düzeyi ve bölüm ilişkisi Öğretim Elemanlarının Alanları

Yaralanıyorum

Yararlanmıyorum

Sağlık Fen Sosyal Toplam N % N % N % N % 23 69,7 23 67,6 27 81,8 73 73

10 30,3 11 32,4 6 18,2 27 27

Toplam 33 100 34 100 33 100 100 100

Genel olarak bakıldığında toplam 100 kişiden 73 ü yararlanıyorum, 27 si ise yararlanmıyorum demiştir. Yararlanıyorum diyenlerin sayısı sağlık bilimlerinde 23, fen bilimlerinde 23, sosyal bilimlerde ise 27’dir. Anket sonuçları, varsayımlarda ifade edilen “ Atatürk Üniversitesi öğretim üyeleri açık dergi yeterince kullanmamaktadır” ifadesini doğrulamamaktadır. Bir diğer varsayım olan “sosyal bilimlerde alanında diğer alanlara oranla açık dergiler daha fazla kullanılmaktadır” ifadesi anket sonuçlarındaki yüzde oranlarına

21

bakıldığında doğrulanmıştır. Çok az bir fark olsa da açık dergilerden en çok yararlanan alan %81,8 ile sosyal bilimler olmuştur.

4. 5. YARARLANMA DÜZEYİ VE YAŞ İLİŞKİSİ Açık dergilerden yaralanma düzeyi tablo 3’te belirtildiği gibi yaşın kullanılan ortamlara göre değişmesine bağlıdır. Öğretim elemanlarının açık dergilerden yararlanma düzeyleri aynı kullanılan ortamda olduğu gibi yaşa bağlıdır. Aşağıdaki tabloda bu ilişkinin ne düzeyde olduğu belirtilmiştir.

Tablo 5’ da öğretim görevlilerinin açık dergilerden yararlanma düzeylerinin öğretim elemanlarının yaşları çapraz tablo olarak verilmiştir.

Tablo 5: Yararlanma düzeyi ve yaş ilişkisi Öğretim Elemanlarının Yaşları

Yaralanıyorum

Yararlanmıyorum

25- 35 36- 45 46- 55 56 ve üstü Toplam N % N % N % N % N % 39 72,2 23 79,3 10 90,9 1 16,7 73 73

15 27,8 6 20,7 1 9,1 5 83,3 27 27

Toplam 54 100 29 100 11 100 6 100 100 100

Basılı veya elektronik ortamların tercih edilmesinde yaş ortalaması artıkça elektronik ortamları kullanma oranı azaldığı daha önce belirtilmiştir. Tablo 6’ da ise en alt yaş aralığı olan 25-35 aralığında açık dergilerden yararlanıyorum diyenlerin yüzdesi 72,2 iken, en üst yaş aralığı olan 56 ve üstü aralığında yaralanıyorum diyenlerin yüzdesi 16,7’ dir. Genele baktığımızda açık dergilerden yararlanan öğretim görevlilerinin sayısı 100 kişiden 74 kişi olmasına rağmen yaş ile yararlanma düzeyi arasında doğru orantı yoktur. Öğretim görevlilerinin yaşı arttıkça yararlanma düzeyinin de azaldığı yukarıdaki tabloda görülmektedir.

4. 6. AÇIK DERGİLERDE MAKALE BULUNDURMA VE UNVAN İLİŞKİSİ

Üniversitelerde hemen hemen bütün öğretim elemanlarının elektronik ortamlarda bir çalışması bulunmaktadır. Açık dergilerde ise öğretim elemanlarından en çok hangi unvandakilerin açık dergilerde makale bulundurduğu aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Tablo 6’ de açık dergilerde makale bulundurma ve öğretim elemanlarının unvanlarına göre veriler gösterilmiştir.

Tablo 6: Açık dergilerde makale bulundurma - unvan ilişkisi Öğretim Elemanlarının Unvanları

Arş. Gör. Uzman/Okt. Yrd.Doç. Doç.Dr. Prof.Dr. Toplam N % N % N % N % N % N %

22

VarYok

12 36,4 7 63,6 17 77,3 9 69,2 8 72,7 53 58,9 21 63,6 4 36,4 5 22,7 4 30,8 3 27,3 37 41,1

Toplam 33 100 11 100 22 100 13 100 11 100 90 100

Yüzde oranlarına bakıldığında, açık dergilerde makalesi olanların en çok yardımcı doçent, olmayanların ise araştırma görevlisi olduğu görülmektedir. Yine yüzde oranlarında açık dergilerde makalesi olmayanların en düşük yüzdesi yardımcı doçentlerin olduğu belirlenmiştir. Akademik statülerin alt ve üst iki unvanında karşılaştırma yapılırsa, araştırma görevlilerinin makale olmama yüzdesi kendi içinde %63,6, profesörlerde ise %27,3’ dür.

4. 7. CİNSİYETE GÖRE AÇIK DERGİLERDE BİLİNİLİRLİK

Farkındalık bilgi kaynakları açısından düşünüldüğünde; herhangi bir kitap, dergi gibi materyallerin kullanılırlığı ya da bilgi kaynaklarını elektronik ortama aktarma işlemini gerçekleştiren sistemlerin kullanıcılar tarafından benimsenmesidir. Bilgi kaynaklarının gün geçtikçe daha geniş kitlelerce kullanılması o bilgi kaynağının farkındalığıdır.

Açık dergilerin ne kadar bilindiğini saptamak amacıyla sorulan derecelendirmeli sorulardaki “açık dergiler hakkında bilgi sahibiyim” önermesine öğretim görevlerinin yaklaşımlarının yaşa ve cinsiyete göre çapraz tablosu yapılmıştır. Tablo 7a’ da bayanların, Tablo 7b’ de ise bayların yaşa bağlı olarak açık dergi bilinilirliği verilmiştir.

Tablo 7a: Bayanların yaşa bağlı olarak açık derginin bilinirliliği Bayan Öğretim Elemanlarının Yaşları

KatılıyorumKararsızımKatılmıyorum

25- 35 36- 45 46- 55 56- üstü Toplam N % N % N % N % N % 17 81,0 6 85,7 5 100,0 1 100 29 85,3 2 9,5 0 0 0 0 0 0 2 9,5 2 9,5 1 14,3 0 0 0 0 3 8,8

Toplam 21 100 7 100 5 100 1 100 34 100

Tablo 7b: Bayların yaşa bağlı olarak açık derginin bilinirliliği Bay Öğretim Elemanlarının Yaşları

KatılıyorumKararsızımKatılmıyorum

25- 35 36- 45 46- 55 56- üstü Toplam N % N % N % N % N % 20 71,4 18 81,8 3 50,0 2 66,7 43 72,9 7 25,0 3 13,6 3 50,0 0 0 13 22,0 1 3,6 1 4,5 0 0 1 33,3 3 5,1

Toplam 28 100 22 100 6 100 3 100 59 100

Yapılan tablo bayanlardan %85,3, erkeklerden ise %72,9’ u açık dergi hakkında bilgi sahibiyim sorusuna katılıyorum diyerek açık dergiler hakkında bilgi sahibi olduklarını göstermişlerdir. Ayrıca bu tablo,” baylar bayanlara oranla açık dergiden daha çok haberdardır.” hipotezimizi doğrulamaktadır.

23

4.8. ÇALIŞMALARIN ELEKTRONİK ORTAMA AKTARIM DOĞRULUĞU

Atatürk Üniversitesi öğretim elemanlarının çalışmalarını elektronik ortama aktarmalarının ne denli doğru olup olmadığı araştırılmıştır. Aşağıdaki tablo da ise bu doğruluğun unvana göre değişiklik gösterip göstermediği incelenmiştir.

Tablo 8’de öğretim elemanlarının unvanlarıyla, bilgilerin elektronik ortama aktarılmasını doğru bulup bulmadıklarının çapraz tablosu yapılmıştır.

Tablo 8: Unvana bağlı olarak çalışmaların elektronik ortama aktarılmasının doğruluğu

Öğretim Elemanlarının Unvanları

Katılıyorum

Kararsızım

Katılmıyorum

Arş. Gör. Uzman/ Okt. Yrd. Doç. Doç. Dr. Prof. Dr. Toplam N % N % N % N % N % N % 33 100 11 100 20 90,9 14 93,3 8 80 86 94,5

0 0 0 0 2 9,1 1 6,7 1 10 4 4,4

0 0 0 0 0 0 0 0 1 10 1 1,1

Toplam 33 100 11 100 22 100 15 100 10 100 91 100

Tablo 8’de öğretim elemanlarının unvanlarıyla, bilgilerin elektronik ortama aktarılmasını doğru bulup bulmadıklarının çapraz tablosu yapıldı ve araştırma görevlilerinin % 100’ü , profesörlerin ise %80’i bu önermeye katılmıştır. Görüldüğü gibi unvanların yükselmeye başlamasıyla bu önermeye katılım oranı azalmaktadır. Bu durum unvan arttıkça açık dergi kullanımı azalmaktadır hipotezini doğrulamaktadır. Bunun sebebi olarak da daha ileri yaş düzeyindekilerin hala basılı ortamı kullanıyor ve elektronik ortama güvenmiyor olabilecekleri söylenebilir.

4. 9. BASILI KAYNAKLARI KULLANMA ORANI

Yaşa bağlı olarak unvan da değişmektedir. Öğretim elemanlarının yaşı arttıkça unvanları da yükselmektedir. Yaşa bağlı olarak da kullanılan ortam değişiklik gösterir. İleri yaşlardaki kişilerde basılı kaynakları kullanma oranı daha yüksektir. Aşağıdaki tablolarda unvana bağlı olarak basılı kaynakların daha çok kullanıldığı düşüncesi ve yaşa bağlı olarak basılı ortamın daha çok kullanılması düşüncesi sınanmıştır. Bu iki tablo birbirleriyle bağıntılıdır. Genellikle unvanla yaş doğru orantılıdır.

Tablo 9a: Unvana bağlı olarak basılı kaynakların daha çok kullanıldığı düşüncesi

Öğretim Elemanlarının UnvanlarıArş. Görevlisi Uzman/Okt. Yrd.Doç. Doç.Dr. Prof.Dr. Toplam

24

Katılıyorum

Kararsızım

Katılmıyorum

N % N % N % N % N % N % 12 36,4 3 27,3 6 26,1 5 33,3 5 45,5 31 33,3

5 15,2 4 36,4 5 21,7 1 6,7 1 9,1 16 17,2

16 48,5 4 36,4 12 52,2 9 60 5 45,5 46 49,5

Toplam 33 100 11 100 23 100 15 100 11 100 93 100

Tablo 9b: Yaşa bağlı olarak, basılı kaynakların daha çok kullanıldığı düşüncesi

Öğretim Elemanlarının Yaşları

Katılıyorum

Kararsızım

Katılmıyorum

25-35 36- 45 46- 55 56 ve üstü Toplam N % N % N % N % N % 13 26,5 10 34,5 5 45,5 3 75 31 33,3

10 20,4 4 13,8 2 18,2 0 0 16 17,2

26 53,1 15 51,7 4 36,4 1 25 46 49,5

Toplam 49 100 29 100 11 100 4 100 93 100

Basılı kaynakların elektronik kaynaklara oranla daha çok kullanıldığı Tablo 9a’ da unvana göre, tablo 9b’ de ise yaşa göre gösterildi. Tablo 10’te unvana göre araştırma görevlilerinin %36,4’ü, uzman/ okutman’ların %27,3 ü, yardımcı doçentlerin %26,1’i, doçentlerin %33,3’ü, profesörlerin ise %45,5’i bu önermeye katılmıştır. Tablo 11’de ise yaşı 25- 35 arasında olanların %26,5’ i, 36- 45 arasında olanların %34,5’ i, 46- 55 arasında olanların 45,5’i, 56 ve üzeri olanların ise %31’ i, basılı kaynakların elektronik kaynaklara oranla daha çok kullanıldığı görüşündedir.

4. 10. AÇIK DERGİ KOLAYLIĞI

Açık dergiler akademik çalışmalarda büyük kolaylık sağlamaktadır. Akademisyenlerin bilimsel çalışmalarında açık dergilerden yararlanmaları çalışmalarını hızlandırmış daha verimli çalışma ortamı yaratmıştır. Bu düşünceden hareketle aşağıdaki tabloda Atatürk Üniversitesi öğretim elemanlarına alana bağlı olarak açık dergilerin akademik çalışmalara kolaylık sağladığı düşüncesi sorulmuş ve sonuçları verilmiştir.

Tablo 10’ da yine alana bağlı olarak açık dergilerin varlığı akademik çalışmalarda büyük kolaylık sağlamaktadır önermesiyle bir çapraz tablo yapıldı.

Tablo 10: Alana bağlı olarak, açık derginin kolaylık sağlayıp sağlamadığı

25

Öğretim Elemanlarının Yaşları

Katılıyorum

Kararsızım

Katılmıyorum

25-35 36- 45 46- 55 56 ve üstü Toplam N % N % N % N % N % 5 10,2 3 10,3 0 0 1 25 9 9,7

5 10,2 9 31,1 2 18,2 2 50 18 19,3

39 79,6 17 58,6 9 81,8 1 25 66 71

Toplam 49 100 29 100 11 100 4 100 93 100

Tablo 10’ da açık derginin ücretsiz hizmet veriyor olmasının yayın niteliğini olumsuz etkilediği şeklindeki önermeyi doğrular bir şekilde sonuç çıkmış; yaş aralıklarına kendi içinde bakıldığında; 25- 35 arasında olanların %10,2’ sı, 36- 45 arasında olanların %10,3’ ü, 56 ve üzeri olanların ise %25’ i katılıyorum demiştir; yani yaş sınırı yükseldikçe basılı kaynak alışkanlığı hala devam etmekte ve dahası ücretsiz erişimin yayın niteliğinin düşük olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Aslında bu durum belki hepsinin orta noktasıdır yani güven olmadığı için şüpheli bakıldığı için kullanımı tercih edilmemektedir.

4. 11. MALİYET VE NİTELİK İLİŞKİSİ

Açık erişimin bir kolu olan açık dergi fikrinin ortaya çıkmasındaki en önemli sebep maliyettir. Bilgi çağını yaşarken, bilimsel bilgiye ulaşmanın yolları da araştırmacılar için maddi bir külfet olmaktadır. Bilgi merkezlerinin kullanıcı kitleleri düşünülürse, her araştırmacının ihtiyacını karşılayacak kaynakları temin etmek, bilgi merkezlerinin bütçelerini oldukça zorlamaktadır. Mesleki açıdan bakıldığında da bu sorun kullanıcıları bilgi merkezlerinden uzaklaştırmaktadır.

Maliyet ve nitelik ilişkisine ait veriler Tablo 11a’ da verilmiştir.

Tablo 11a: Yaşa bağlı olarak açık dergilerin ücretsiz olmasının niteliği düşürdüğü

Öğretim Elemanlarının Yaşları

Katılıyorum

Kararsızım

Katılmıyorum

25-35 36- 45 46- 55 56 ve üstü Toplam N % N % N % N % N % 5 10,2 3 10,3 0 0 1 25 9 9,7

5 10,2 9 31,1 2 18,2 2 50 18 19,3

39 79,6 17 58,6 9 81,8 1 25 66 71

Toplam 49 100 29 100 11 100 4 100 93 100

Tablo 11a’ da açık derginin ücretsiz hizmet veriyor olmasının yayın niteliğini olumsuz etkilediği şeklindeki önermeyi doğrular bir şekilde sonuç çıkmış; yaş aralıklarına kendi içinde bakıldığında; 25- 35 arasında olanların %10,2’ sı, 36-45 arasında olanların %10,3’ ü, 56 ve üzeri olanların ise %25’ i katılıyorum demiştir; yani yaş sınırı yükseldikçe basılı kaynak alışkanlığı hala devam etmekte ve dahası ücretsiz erişimin yayın niteliğinin düşük olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Aslında bu durum belki hepsinin orta noktasıdır yani güven olmadığı için şüpheli bakıldığı için kullanımı tercih edilmemektedir.

Tablo 11b’ de ise maliyet- nitelik ilişkisine ait verilir alana bağlı olarak verilmiştir.

26

Tablo 11b: Alana bağlı olarak, açık dergilerin bedava olmasının doğruluğu

Öğretim Elemanlarının Alanları

Katılıyorum

Kararsızım

Katılmıyorum

Sağlık Fen Sosyal Toplam N % N % N % N % 3 9,4 3 9,4 3 10,3 9 9,7

4 12,5 10 31,3 4 13,8 18 19,4

25 78,1 19 59,4 22 75,9 66 71

Toplam 32 100 32 100 29 100 93 100

Tablo 11b’ de alana bağlı olarak açık dergilere bedava erişim doğru değildir önermesine. Sağlık alanındakilerin %9,4’ ü, fen alanındakilerin %9,4’ ü, sosyal alandakilerin ise %10,3’ ü katılmıştır. Belki de insanlarımızda hala pahalı olan iyidir mantığı var yani bu açık dergi yayınları için yüklü bir miktar istense o zaman insanlar bunun iyi kullanılabilir olduğunu düşünecektir.

4. 12. AÇIK DERGİLERDEN YARARLANMA

Bilimsel çalışmalar için zaman, emek ve maliyet unsurları oldukça önemlidir. Bu unsurlardan yola çıkarak Açık Dergi Sistemi’nin ücret talep etmeden kaliteli yayıncılık anlayışıyla oluşturulmuş bir sistem olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca dergilerin yayına hazırlanma sürecindeki teknik işlemleri gerçekleştirmesi fazladan emek harcamayı önlemektedir. Açık dergi Sistemi’nin amacı tüm işlemleri internet üzerinden gerçekleştirilerek derginin yayına kadar olan sürecini kısaltmaktır. Tüm bu yararların bilinmesi yararlanma düzeyini de arttırır.

Aşağıdaki tabloda alana bağlı olarak öğretim elemanlarının çevresindeki meslektaşlarının açık dergilerden yararlandıklarından ne düzeyde haberdar oldukları verilerle gösterilmiştir.

Tablo 12: Alana bağlı olarak, çevresindekilerin açık dergilerden yararlanmaları

Öğretim Elemanlarının Alanları

Katılıyorum

Kararsızım

Katılmıyorum

Sağlık Fen Sosyal Toplam N % N % N % N % 17 53,1 18 56,3 19 70,4 54 59,3

11 34,4 13 40,6 7 25,9 31 34,1

4 12,5 1 3,1 1 3,7 6 6,6

Toplam 32 100 32 100 27 100 91 100

Tablo 12’ de kullanıcı kitlesine çevresindeki araştırmacıların açık dergilerden yararlanıp yararlanmadıklarını hakkında ne düşündükleri sorulmuştur. Yüzde oranlarına baktığımızda genel oranlarda öğretim üyelerinin % 59,3’ ü önermeye katılmış, %6,6’ sı ise katılmamıştır.

4. 13. AÇIK DERGİLERİN REKABETE ETKİSİ

27

Bilimsel çalışmaların açık dergilerde yayınlanması ayrıca makalelerin aldığı atıf sayılarına ulaşılması akademisyenlere rekabet ortamı oluşturmuştur. Bu durum akademisyenlerin verimli çalışmalar oluşturması için güzel bir ortam sağlamıştır.

Aşağıdaki tabloda unvana göre açık dergilerin rekabet ortamını ne düzeyde olumlu etkileyebileceği verilmiştir.

Tablo 13: Unvana bağlı olarak, açık dergilerin rekabeti olumlu etkileyeceği

Öğretim Elemanlarının Unvanları Arş. Gör. Uzman/Okt Yrd.Doç. Doç.Dr. Prof.Dr. Toplam N % N % N % N % N % N %Katılıyorum

Kararsızım

Katılmıyorum

27 81,8 10 90,9 17 73,9 9 60 7 63,6 70 75,3

5 15,2 1 9,1 6 26,1 5 33,3 2 18,2 19 20,4

1 3 0 0 0 0 1 6,7 2 18,2 4 4,3

Toplam 33 100 11 100 23 100 15 100 11 100 93 100

Tablo 13’ te açık dergi yayıncılığı akademik rekabeti olumlu etkiler önermesine araştırma görevlilerinin %82’ si, uzman/ okutmanların %91’ i, yardımcı doçentlerin %74’ ü, doçentlerin %60’ı ve profesörlerin %63,6’sı olumlu etkileyeceğini düşünmektedir.

4. 14. BASILI DERGİLERİ KULLANMA ALIŞKANLIĞI

Elektronik dergilere rağbet her geçen gün artmasına rağmen bazı kesimlerce basılı dergilere olan ilgi azalmamıştır. Basılı dergiler genellikle ya ileri yaş düzeyindeki kişiler tarafından ya da elektronik ortamları kullanamayan kişiler tarafından tercih edilir.

Aşağıdaki tabloda da basılı dergileri kullanma alışkanlığı yaşla ilişkilendirilmiştir.

Tablo 14: Basılı dergileri kullanma alışkanlığı ve yaş ilişkisi

Öğretim Elemanlarının Yaşları 25-35 36- 45 46- 55 56 ve üstü Toplam N % N % N % N % N %Evet

Hayır

Kararsızım

2 12,5 1 16,7 0 0 2 50 5 18,5

11 68,8 4 66,7 1 100 1 25 17 63

3 18,8 1 16,7 0 0 1 25 5 18,5

Toplam 16 100 6 100 1 100 4 100 27 100

Tablo 14’ de öğretim görevlilerinin açık dergilerden yararlanmamalarının sebebi olarak

basılı dergileri kullanma alışkanlığının yaşlarına göre dağılımı gösterilmiştir. Varsayımlar

kısmında verilen ifadede açık dergileri kullanmamam sebebi olarak basılı kaynakları kullanma

alışkanlığı belirtilmiş, yaş ortalaması arttıkça bu sayının artacağı düşünülmüştür. Tablodaki

verilere bakıldığında bunu söylemek mümkündür. “Basılı kaynakları kullanma alışkanlığımdan

28

dolayı açık dergileri kullanmıyorum” ifadesine evet cevabı verenlerin yüzdesi 56 ve üstü yaş

grubundaki öğretim görevlilerinde % 50 iken, 25- 35 yaş aralığındaki öğretim görevlilerinde de %

12,5’tir.

Yine 11. soru olan yarı kapalı uçlu soruda diğer seçeneğini işaretleyen olmamıştır.

4. 15. AÇIK DERGİLERDEN YARARLANMAMA SEBEPLERİ

Açık dergilerden yeteri kadar yararlanılmamasının birçok sebebi olabilir. Aşağıdaki tabloda bu sebeplerden birkaç tanesi verilmiş ve öğretim elemanlarının alanları ile açık dergilerden yararlanmama sebepleri açıklanmıştır.

Tablo 15: Açık dergilerden yararlanmama sebepleri ve bölüm ilişkisi

Öğretim Elemanlarının Alanları Sağlık Fen Sosyal Toplam

N % N % N % N %Basılı kaynakları yeterli buluyorumİhtiyaçlarımı karşılamıyorTeknolojiyi kullanabilme açısından yetersizimDiğer elektronik kaynakları kullanıyorum

3 30 1 10 1 14,3 5 18.5 1 10 2 20 1 14,3 4 14,8 2 20 0 0 1 14,3 3 11,1 4 40 7 70 4 57,1 15 55,6

Toplam 10 100 10 100 7 100 27 100

Yine açık dergilerden yararlanılmamasının sebeplerini saptamak amacıyla sorulan “açık dergilerden yararlanmamanızın en önemli sebebi nedir?” sorusu ile öğretim elemanlarının bölümleri çapraz tablo olarak verilmiştir. Genele baktığımızda en çok işaretlenen seçenek “diğer elektronik kaynakları kullanıyorum” seçeneği olmuştur. Açık dergilerden yeterince yararlanmayan kişi sayısı toplamda 27 iken,15 kişi bu şıkkı seçmiştir. Bölümlere kendi aralarında baktığımızda “basılı kaynakları yeterli buluyorum” diyen sağlık alanında %30 iken fen alanında %10 ve sosyal alanında %14.3’ tür. Bu duruma bakılarak sağlık alanında çıkarılan basılı kaynakların ihtiyaçları daha çok karşıladığı varsayımı yürütülebilir. Yarı kapalı uçlu soru olan son soruda da diğer şıkkını işaretleyen olmamıştır.

4. 16. AÇIK DERGİLERDEN YARARLANMAK İÇİN ÖNERİLER

Açık dergiler akademik çalışmalar için son derece önemlidir. Akademisyenlerin açık dergilerden daha fazla yararlanabilmeleri bu konu ile ilgili yapılacak çalışmalara bağlıdır. Araştırmanın anketinde yapılabilecek çalışmalarla alakalı birkaç öneri sunulmuştur.

Aşağıdaki tabloda öğretim elemanlarının alanları ile sunulan önerilerden en çok hangisinin tercih edildiği verilmiştir.

Tablo 16: Açık dergilerden daha çok yararlanmak için öneriler ve bölüm ilişkisi

29

Öğretim Elemanlarının Alanları Sağlık Fen Sosyal Toplam N % N % N % N %Tanıtımlar yapılmalıArşivlerin makale sayısı daha zengin olmalıKonu çeşitliliği zengin olmalıHakemli olmalı

3 30 1 10 0 0 4 14,8 3 30 2 20 1 14,3 6 22,6 2 20 3 30 3 42,9 8 29,6 2 20 4 40 3 42,9 9 33,3

Toplam 10 100 10 100 7 100 27 100

Tablo 16’ da anket formunun son sorusu olan “açık dergilerden yeterince yararlanabilmeniz için neler yapılmalıdır?” yarı açık uçlu sorusuna verilen cevaplar ile öğretim elemanlarının bölümleri verilmiştir. Araştırmanın varsayımlarında açık dergilerin yeterince kullanılmamasının en önemli sebebi olarak tanıtımların yapılmaması görülmüştür; fakat Tablo 20 analiz edildiğinde bunun tam aksi bir durum görülmektedir. Toplamda yüzdelerine baktığımızda katılımcıların görüşleri % 33,3 ile dergilerin hakemli olmasında birleşmiştir. Yine yüzde oranı yüksek olan bir diğer seçenek ise %29,6 ile konu çeşitliliği zengin olmalı görüşü olmuştur. Tanıtımlar yapılmalı seçeneği ise %14,8 de kalmıştır. Diğer seçeneğini işaretleyen katılımcıların görüşleri ise şu şekildedir: veri tabanlarında düzenlemeler yapılmalı ve dergi abonelikleri arttırılmalıdır olmuştur.

30

5. BÖLÜM: SONUÇ VE ÖNERİLER

5.1. SONUÇLAR

Açık dergi, bilgiye ihtiyaç duyan kullanıcılara ücretsiz ve abonelik talep etmeden internet üzerinden çevrimiçi olarak hizmet veren açık erişimli dergi yayıncılığıdır.

Atatürk Üniversitesi öğretim elemanlarının açık dergi yayıncılığına karşı tutumları yapılan anket çalışmasıyla irdelenmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen veriler şunlardır:

Araştırma başlangıcında verilen varsayımlarda öğretim elemanlarının açık dergileri yeterince kullanmadıkları düşünülmüş; fakat anket sonuçları bu düşüncenin tersini göstermiştir. Atatürk Üniversitesi öğretim elemanları açık dergileri yeterince kullanmaktadır.

Atatürk Üniversitesi öğretim elemanları açık dergileri yeterince kullanmamaktadır hipotezinin yapılan araştırmada doğru olmadığı görülmüştür.

Varsayımlarda belirtilen “belli bir yaş grubu öğretim elemanları basılıları daha çok tercih etmektedir” kanısı araştırma sonucunda doğrulanmıştır. Yaş ortalaması yükseldikçe basılı kaynakları kullanma oranı da yükselmektedir.

Açık dergi kullananların birçoğu kullandığının farkında olmadan kullanmaktadır hipotezi yapılan araştırmanın sonucunda doğrulanmıştır. Bilgiye erişirken daha çok arama motorlarını tercih eden öğretim üyelerinin de aslında açık dergileri kullandıkları ama bunun farkında olmadıkları görülmüştür.

Hipotezde belirtilen Türkiye’de açık dergi ile ilgili çalışmalar kütüphanecilik alanının dışına çıkmamıştır kanısının araştırma sonucunda doğrulandığı görülmüştür.

E- dergi ile açık dergi arasındaki fark bilinmektedir varsayımının araştırma sonucunda doğrulanmadığı görülmüştür. Çalışmada, Atatürk Üniversitesi öğretim görevlilerinin e-dergi ile açık dergi ayrımını yapamadıkları gözlemlenmiştir.

Türkiye açık dergi konusundaki gelişmeleri diğer(Avrupa) ülkelere oranla daha gerilerden takip etmektedir varsayımı araştırma esnasında yapılan kaynak taramasıyla doğrulanmıştır.

Yapılan ankete göre baylar bayanlara oranla açık dergilerden daha çok haberdardır. Bu sonuç, öğretim elemanlarından baylar bayanlara oranla açık dergileri daha çok kullanmaktadır varsayımını doğrulamıştır.

Açık derginin akademik çalışmalara kolaylık sağladığı en çok sosyal alanda kabul görmüştür. Bu sonuç “sosyal bilimler alanında diğer alanlara oranla açık dergiler daha fazla kullanılmaktadır” hipotezini doğrulamıştır.

31

Çalışmaları elektronik ortama aktarılması herkes tarafından mantıklı görülmüştür.

Kullanıcıların birçoğu açık dergilerin ücretsiz olması yayın niteliğini düşündüğünü savunmaktadır.

Unvana bağlı olarak açık dergiyi kullananların çoğu çevresindekilerin de kullandığını düşünmekte aynı şekilde kullanmayanlar çevresindekilerin de kullanmadığını düşünmektedir.

Araştırmada açık erişimli dergilerden daha çok yararlanmak için neler yapılmalıdır sorusuna verilen cevapların çoğu dergilerin hakemli olması görüşündedir.

5.2. ÖNERİLER

Açık dergi yayıncılığı ve Atatürk Üniversitesi öğretim görevlilerinin açık dergi yayıncılığı hakkındaki görüşlerini saptamak amacıyla yapılan araştırma hakkındaki öneriler şunlardır ;

E- dergi kavramı ve açık dergi kavramları arasındaki farkın öğretim görevlileri

tarafından anlaşılması sağlanmalıdır.

Açık dergiler hakkında tanıtım programları düzenlenmelidir.

Açık dergilerin arşivleri daha da zenginleştirilmelidir.

Üniversitelerde açık dergi portalleri oluşturulmalıdır.

Dünyadaki açık dergi çalışmaları sürekli takip edilmelidir.

KAYNAKÇA

32

Alakuş, M. (2005, 29 Ekim). Bilgi evreninden evrensel bilgi merkezine: İnternetin düzenlenmesi. 14 Şubat 2011 tarihinde http://inet-tr.org.tr/inetconflo/abstracts/52.html adresinden erişildi.

ankos. gen. (2011). 11 Nisan 2011 tarihinde  http://acikerisim.ankos.gen.tr/ adresinden erişildi.

Atılgan, D. ve Keten, B. (2008). Açık erişim olgusu ve Ankara Üniversitesi. Y. Ekinci ve E. Bilar (Ed.). Balkan Ülkeleri Kütüphaneler Arası Bilgi ve Belge Yönetimi ve İşbirliği (ss. 92-100). Edirne: Trakya Üniversitesi Rektörlüğü. 25 Nisan 2011 tarihinde http://eprints.rclis.org/bitstream/10760/12203/1/Ankara_Universitesi_Bildiri_d%C3%BCzeltilmis.pdf adresinden erişildi.

Aziz, A. (2008). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri ve teknikleri. Ankara: Nobel.

Björk, B. C. (2004). Open access to scientific publication-an analysis of the barriers to change? . Information Research, 9. 25 Nisan 2011 tarihinde http://informationr.net/ir/9-2/paper170.html adresinden erişildi.

Cebeci, Z. (2009). Bir açık kaynak yöntem yazılım örneği ojs. Yaşam Bilimleri Veri Tabanı 3.Editörler Çalıştayı, 20 Kasım 2009, 14 Nisan 2011 tarihinde http://www.ulakbim.gov.tr/cabim/vt/uvt/tarim/calistay3/cebeci.ppt adresinden erişildi.

Ertürk, K.L. ve Küçük, M. E. (2010). Bilimsel bilginin görünürlüğü: Hacettepe Üniversitesi’nde açık erişim farkındalığı. Türk Kütüphaneciliği, 24, 63-93. 17 Nisan 2011 tarihinde http://tk.kutuphaneci.org.tr/ adresinden erişildi.

Ertürk, K. L. ve Küçük, M. E. (2010). Kurumsal açık arşivlerin etkin kullanımı: Türkiye’deki bilimsel elektronik yayıncıların görüşleri. Bilgi Dünyası, 11, 122-139. 14 Nisan 2011 tarihinde http://eprints.rclis.org/handle/10760/14930 adresinden erişildi.

eprints. org. (2011). 15 Nisan 2011 tarihinde http://www.eprints.org/openaccess/self-fag/self-archiving adresinden erişildi.

Karasözen, B. , Holt, İ. ve Coşkun, C. (2006). ANKOS açık erişim broşürü: Bilimsel bilgiye erişimdeki engelleri kaldırmak elinizde. Bilgi Kaynaklarını Destekleyen Konular. 10 Nisan 2011 tarihinde http://www.ankos.gen.tr/acikerisim adresinden erişildi.

Karasözen, B. , Zan, B. U. ve Atılgan, D. (2010). Türkiye’de açık erişim ve bazı ülkelerle karşılaştırma. Türk Kütüphaneciliği, 24, 235-257. 12 Nisan 2011 tarihinde http://tk.kutuphaneci.org.tr/ adresinden erişildi.

Kayaoğlu, H. D. (2006). Açık erişim kavramı ve gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye için anlamı. Türk Kütüphaneciliği, 20, 29-60. 15 Nisan 2011 tarihinde http://tk.kutuphaneci.org.tr/ adresinden erişildi.

33

Kaynar, İ.S.(2009). Open journal system. Akademik Bilişim’09 - XI. Akademik Bilişim Konferansı Bildirileri 11-13 Şubat 2009 Harran Üniversitesi, Şanlıurfa, 11 Nisan 2011tarihinde http://ab.org.tr/ab09/kitap/kaynar_AB09.pdf adresinden erişildi.

Küçük, M. E. , Al, U. ve Olcay, N. E. (2008). Türkiye’de elektronik dergiler. Türk Kütüphaneciliği, 22, 308-319. 11 Nisan 2011 tarihinde http://tk.kutuphaneci.org.tr/ adresinden erişildi.

Odabaş, H. (2011, Mart). Open journal publishing in Turkish academic sphere: The case of Atatürk University. 6th Global Conference: Cybercultures Exploring Critical Issues, Çek Cumhuriyeti’nde sunulan bildiri. 13 Nisan 2011 tarihinde http://www.inter-disciplinary.net/wp-content/uploads/2011/02/Odabas-paper.pdf adresinden erişildi.

Oktar, N. ve Akdal, G. (2006). Bilimsel yayınlara internet üzerinden açık erişimin süreli yayıncılığın niteliğine etkisi. Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık, 115-119. 15 Nisan 2011 tarihinde http://www.ulakbim.gov.tr/cabim/vt/uvt/tip/sempozyum4/page115-119.pdf adresinden erişildi.

Polat, C. (2006a). Bilimsel bilgiye açık erişim ve Atatürk Üniversitesi açık arşivi kurma çalışmaları. A. Yıldızeli ve H. K. Bahşişoğlu (Ed.), ÜNAK bilimsel iletişim ve bilgi yönetimi (ss. 80-107) . Ankara.

Polat, C. (2006b). Bilimsel bilgiye açık erişim ve kurumsal açık erişim arşivleri. Journal of Social Sciences, 6, 53-80. 16 Nisan 2011 tarihinde http://eprints.rclis.org/bitstream/10760/9029/1/(Microsoft_Word_-_Bilimsel_Bilgiye_A.pdf adresinden erişildi.

Swam, A. P. and Brown, S. N. (2004). JISC/OSI Journal Authours Survey. 12 Nisan 2011 tarihinde JISC veritabanından erişildi: http://www.jisc.ac.uk/uploadeddocuments/JISCOAreport1.pdf

Tonta, Y. (2005, Şubat). Bilimsel iletişim ve açık erişim: Bilgi erişim sorunlarımızın çözümünde açık erişimden nasıl yararlanabiliriz? . Akademik Bilişim 2005, Gaziantep’te sunulan bildiri. 16 Nisan 2011 tarihinde http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/yayinlar/tonta-ab-2005-acik-erisim.pdf adresinden erişildi.

Tonta, Y. (2006). Açık erişim: Bilimsel iletişim ve sosyal bilimlerde süreli yayıncılık üzerine etkileri. K. Karakütük (Ed.), Sosyal Bilimlerde Yayıncılık 1. Ulusal Kurultay Bildirileri (ss. 23-32). Ankara: TÜBİTAK, ULAKBİM. 17 Nisan 2011 tarihinde http://eprints.rclis.org/bitstream/10760/9425/1/tonta-sosyal-bilimlerde-acik-erisim-bildiri-son.pdf adresinden erişildi.

Willinsky, J. (2003). The nine flavours of open access scholarly publishing. [ Açık erişim bilimsel yayınında dokuz tat]. J. Postgrad Med, 49,263-267. 19 Nisan 2011 tarihinde http://www.jpgmonline.com/article.asp?

34

issn=00223859;year=2003;volume=49;issue=3;spage=263;epage=267;aulast=Willinsky adresinden erişildi.

EKLER

AÇIK DERGİ ANKET FORMU

Edebiyat Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi bölümü 2. Sınıf öğrencileriyiz. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri dersi ile ilgili hazırlayacağımız “ açık dergi kullanımı” konulu ödevimizde anket formunu doldurmanız araştırmamıza önemli katkı sağlayacaktır. Ankette kişisel bilgilerinize yer verilmeyip, konuya ilişkin sonuçlar sadece sınıfta sunulacaktır.

Açık dergiler, kullanıcılarından hiçbir ücret talep etmeksizin hizmet veren açık erişime sahip süreli yayınlardır. Açık dergilerin en çok bilinen biçimi içeriğin bir bölüm tarafından oluşturulması, hakem onayı ve düzeltmelerden geçen, bir sunucu aracılığıyla internetten erişime sunulmasıdır. Örneğin; Atatürk Üniversitesinde yayınlanan yaklaşık 15 derginin üniversite ana sayfasında e-dergiler portalında yayınlanmış şekli buna verilecek en iyi örneklerden biridir.

Katılım ve desteğiniz için teşekkür ederiz.

Serpil FIRAT Saadet ÇOLAKOĞLU Zühal ÖZMEN Müberra KOÇAK

1. Cinsiyetiniz a. Bayan b. Bay2. Yaşınız ……………………….3. Unvanınız

a. Arş. Gör. b. Uzman/Okutman/Öğretim Gör. c. Yrd. Doç. Dr.d. Doç. Dr. e. Prof. Dr.

4. Bölümünüz ………………………………………………………..

5. Bilgi gereksinimleriniz için en çok hangi tür ortamları kullanıyorsunuz?

a. Basılı b. Elektronik

6. Araştırmalarınız için gerekli olan elektronik kaynaklara öncelikle hangi tür sistemlerden erişirsiniz?

a .Arama motorları (google, yahoo vb.)

b.Açık erişimli e- kaynaklar

c.Bağımsız e-dergiler

d.Veri tabanları

e.Diğer (yazınız) ……………………..

7.Akademik çalışmalarınızda açık dergilerden yararlanma düzeyiniz nedir?

35

a.Yeterince yararlanıyorum (cevabınız yeterince yararlanıyorum ise 10. soruya kadar cevaplayınız.)

b.Yeterince yararlanamıyorum

8.Açık dergilerde yayınlanmış olan makaleniz var mı?

a. Var b. Yok

9. Aşağıdaki cümlelere ne dereceye kadar katıldığınızı ya da katılmadığınızı öğrenmek istiyoruz. Lütfen katılım derecenizi cümlenin sağındaki kutucuklardan birine X işareti koyarak belirtiniz.

Katılıyorum Kararsızım

Katılmıyorum

Açık dergiler hakkında bilgi sahibiyim.Akademik çalışmaların elektronik ortama aktarılmasını doğru buluyorum.Basılı kaynakların elektronik kaynaklara oranla daha çok kullanıldığını düşünüyorum.Açık dergilerin varlığı akademik çalışmalarda büyük kolaylık sağlamaktadır.Açık dergilerin kullanıcılara ücretsiz hizmet vermesi yayın niteliğini düşürmektedir.Açık dergilere bedava erişimi doğru bulmuyorum.Çevremdeki araştırmacıların açık dergilerden yararlandıklarını düşünüyorum.Açık dergi yayıncılığı akademik rekabeti olumlu etkiler.

10. Basılı kaynakları kullanma alışkanlığımdan dolayı açık dergileri kullanmıyorum.

Evet Hayır Kararsızım

11. Açık dergilerden yeterince yararlanamamanızın en önemli sebebi nedir?

Basılı kaynakları yeterli buluyorum.

İhtiyaçlarımı karşılamıyor.

Teknolojiyi kullanabilme açısından yetersizim.

Diğer elektronik kaynakları kullanıyorum.(arama motorları, veritabanları vb.)

Diğer ………………………………………………………

12. Açık dergilerden yeterince yararlanabilmeniz için neler yapılmalıdır?

Tanıtımlar yapılmalı

Arşivlerin makale sayısı daha zengin olmalı

Konu çeşitliliği zengin olmalı

Hakemli olmalı

36

Diğer ……………………. TEŞEKKÜRLER…

37