YAVUZSULTAN

SELİMYILMAZÖZTUNA

TARİH

YavuzSultanSelimYılmazÖztunaEditörÖmerKulTasarım:BKYAjansbabıalikültüryayıncılığı29EkimCad.No:23,34530Yenibosna/İSTANBULTel:(0212)4542165•(0212)4542167•(0212)4542169GSM:(0505)5840379Faks:(0212)4542171www.bky.com.tr•bky@bky.com.tr

Merdüm-îdîdemebilmemnefüsûn-etdifelekGiryemîkıldıfüzûn-eşkimihûn-etdifelekŞîrlerpençe–ikahrımdaolurkenlerzânBenibirgözleriâhûyazebûn-etdifelek

Selîmî(YavuzSultânSelîm)(1470-1520)

Şems-iasr-îdi,asrdâşemsinZıllımemdûd-olur,zamânıkasîrTâc-ütaht–îlefahr–ederbeylerFahr–ederdîanındatâc-üserîr[1]

ŞeyhulislâmKemâlpaşa-zâdeAhmedŞemseddînEfendi(1468-1534)

Eflâkden,odemkipeyâm-îkadergelirGûş-îcihânavelvele-îbâl-üpergelirRûy-îzemîn'itâbi-ifermânıkılmağaSultanSelîmHangibibirşîr-inergelirTekbîrlerlehalkaıyân-oldutûğlarSahrây-ıÜsküdãr'arevân-oldutûğlar...Tebrîz'edoğruçıkdıseferşâhrâhınaErvâhpeyrev-olduCihanPâdişâhı'naHengâm-ırezmibildiren-âvâz-ıhâtifîAks-etdihertarafdacibâlincibâhınaSahrây-ıÇaldıran'dagazâvardır-erteyeEyberk,müjdeverfeleğinmihr-ümâhına...Seyr-eylesinfelekkaderinşehsüvârınıFeth-etdibirseferdenebîlerdiyârı'nı...Birgünçalındınevbet-itakdîrrıhleteUkbâ'dayolgöründüHudâ'danbudâveteDurdukcadoldugözlerieşk-îfirâk-ıleKudretlüpâdişâhvedâetdimilleteYeryermisâl-ibîd-ihazân-oldutûğlarSultanSelîm'egirye-künân-oldutûğlar

YahyâKemâlBeyatlı(1884-1958)

ÖnsözYavuzSultânSelîm(1470-1520;1512-1520),Dünyâ târîhininmîmarlarından

biridir.8yıllıkkısasaltanatındaOrtaDoğu'yagelecekasırlariçinyönvermiştir.Bugünki Türkiye'nin Anadolu sınırlarını çizmiştir. Orta Anadolu'ya kadaruzanacak bir Şîî Türkmen İran devletinin oluşmasını önlemiştir. Gerçi Arabülkelerine ilk ayak basan Osmanoğlu'dur, fakat bu hususta Selçuklular'ınbıraktığı yerden devâm etmiştir. Arab ülkelerini bir çatı altında toplamayabaşlamıştır. Mûsul'dan Cezâyir'e, Haleb'den Yemen'e ve Sûdân'a kadar ArabâleminiOsmanlıçatısınaalmış,halefiolanoğluKaanûnîSultânSüleymân,buhusustababasınıneserinitamamlamıştır.

Hilâfet-i İslâmiyye'yi Arablar'dan Türkler'e, Abbâsîler'denOsmânoğulları'naalarak, İstanbul'u, İslâmâlemininmerkezihâlinegetirmiştir.Kızıldeniz'e,Hindsularına,BarbarosKardeşler vâsıtasiyleBatıAkdeniz'e çıkmış, dedesiFâtih'inBoğazlar'ıveKaradeniz'iOsmanlıtekelinealandenizpolitikasınadevâmetmiş,oğluKaanûnî'yeBasraKörfezi'neveUmmânDenizi'neçıkışıhazırlamıştır.

Gerçi Osmanlı Türkiyesi, 1447'den beri Dünyâ'nın en kudretli devleti idi.Fakat 1517'de Mısır'ın fethi ile Osmanlı Türkiyesi'ni Cihân Devleti (Fr.Puissance mondiale, Alm. Weltreiches) hâline getiren, Yavuz Sultân Selîm'dir.CihânDevleti, Arz'a hâkim olan devlet demek değildir, zâten târihte böyle birdevletyoktur.MutâbakatıolmaksızınDünyâpolitikasındakapitalbirdeğişiklikyapılamıyacakgüceerişmişDevletdemektir.OsmanlıTürkiyesi,1683'ekadarbudurumu,1771'ekadarda1.DünyâDevletidurumunumuhâfazaetmiştir.

Yavuz,târîhingördüğüfenomenşahsiyetlerdenbiridir.Şaşırtıcıişleryapmıştır.Onu târih sahnesine çıkartan, doğudan gelen Şâh İsmâîl'in Şîî Türkmentehdîdidir. Safevî Devleti'nin XVI. asır metinlerinde geçen adı TürkmenDevleti'dir.Şâhİsmâîl'inAnadolu'dankopartıpbüyük imtiyazlarvererekİran'agötürdüğü birkaç yüz bin Türkmen tarafından kurulmuştur.Bu iş 1500 yılındaolmuştur.30yaşındaveŞâh'ınyanıbaşında,Trabzon'dabulunanŞehzâdeSultânSelîm-Şâh, bu oluşmanın şâhididir. Bu oluşmayı teessürle seyretmiş, gençİsmâîl'in yüz binlerce Anadolu göçerini mezheb değiştirterek, müfrit bir Şîîmezhebinçatısınaaldığını,kendisiniâdetâmâbûdhâlinegetirdiğini,esefletâkîbetmiştir.BuoluşmayıŞehzâdeüzüntüyleizlemiş,İstanbulveOsmanlıüzüntüyleizlemiş,ancakİkinciBâyezîdTürkiyesiçâresinibulamamıştır.ŞehzâdeSelîm,buçâreyibulduğunavedüğümükılıcıyleçözeceğineOrdu'yuvemilletiinandırdığıiçin tahta yükselmiştir. Babası İkinciBâyezîd, öyle fazla ihtiyar falan değildir.

60'ını ancak geçmiştir. Ama derde devâ olamadığı için tahtı kaybetmiştir.Yavuz'un hayatta bulunan iki ağabeyi şehzâde vardır. Onlar, düğümüçözebilecekleri husûsunda inandırıcı olamadıkları için tahttan mahrumkalmışlardır.

Yavuz'unpan-İslâmŞarkpolitikası,halefiKaanûnîSultânSüleymântarafındantâkîbedilmemiş,OsmanlıTürkiyesi'ningeleceğiDoğu'yadeğilBatı'yateveccühetmiştir.1520'debabasınınyerinegeçenSultânSüleymânilk3seferini,Batı'yayapmış, ancak 4. seferinde İran üzerine yürüyerek Irâk'ı İran'dan alıp BasraKörfezi'ne çıkabilmiş, bu müddet içinde Şîî Türkmen Safevî rejimi İran'dakökleşmiştir.Dahaaçıkifâdeyle,Şâhİsmâîl'inSünnîTürkmenAkkoyunlular'danaldığı İran'ı, Sünnî'liğe döndürmek mümkün olmamıştır. İran, çevresindekendisini tehdîd eden Türkiye, Türkistân,Hindistân gibi üç çok kudretli SünnîTürk imparatorluğuna rağmen, hayâtiyetini devâm ettirmiştir. KafkasTürklüğü'nüŞîî'leştirmiştir.SünnîTürkiyeileSünnîTürkistân'ınarasınıkesmiş,Türkistân'ı dışa kapalı bir ülke hâline getirmiştir. Türklük büyük zarargörmüştür.DoğuTürk âlemininRus tahakkümüne düşmesinin uzak temelleriniatmıştır. Şâh İsmâîl derecesinde Türk'lüğe zarar veren hiçbir Türk'ü târihkaydetmiyor.

Yavuz'un halefi ve tek oğlu Sultân Süleymân'ı babasının radikal DoğupolitikasınıOsmanlıDevleti'ninikinciderecedemeselesihâlindetelâkkîetmeyezorlayan sebep, Avrupa'daCharles-Quint'in zuhûrudur. İspanya kralı Charles-Quint'in, önce Almanya imparatorluğunu ele geçirerek Avrupa'nın yarısınahâkimolması,Fransa'yıezmesi,İngiltere'yitehdîdi,Charlemagne'ınBatıRomaimparatorluğunu gerçekleştirmesine ramak kalmasıdır. Ve Sultân Süleymân'ınAvrupa politikası olmasa idi bunu gerçekleştirecekti. Bu durumda OsmanlıTürkiyesi'nin bir Avrupa Devleti olarak hayâtiyetini muhâfaza edebilmesi veAkdeniz'dehâkimiyetinidevâmettirmesi,imkânsızhâlegelirdi.

Kaanûnî'nin fetihleri, babası Yavuz'unkinden az değildir, fakat fazla eldetutulamamış, büyük kısmı daha 18. asır girmeden tasfiye edilmiştir. Yavuz'unfetihleri ise kalıcı olmuştur. Anadolu'daki fetihlerini Türkiye her zamanmuhâfaza etmiştir.FethettiğiArabülkelerindekiOsmanlı hâkimiyeti ise 1918'ekadar4asırdevâmetmiştir.

Yavuz, dedesi Fâtih'in planladığı Cihân Devleti'ni gerçekleştirmiş kişidir.Ancak Fâtih'in planladığı ve 49 yaşında ölümü ile gerçekleştiremediği CihânDevleti,dahafazlaBatı'yadönüktür.YânîKaanûnîpolitikasınaparaleldir.Yavuzise mecbûren Doğu'ya dönmüştür. Belki İran'da Sünnî Akkoyunlu Türkmen

hâkimiyeti devâm etse, Şâh İsmâîl zuhûr etmese, Yavuz da Batı politikasıizliyecektiveyâbirdengekuracaktı.Kaanûnî'yiBatıpolitikasınanasılCharles-Quint'inbeklenmedikzuhûrusevketti ise,babasıYavuz'udaDoğupolitikasınamecbûreden,Şâhİsmâîl'inbeklenmedikzuhûrudur.Veikizuhûrarasında20yılkadarbirmüddetvardır.

Vaktiyle müfrit Şîî Fâtımîler, İslâm âlemini ikiye bölmüşlerdi. SalâhaddînEyyûbîhaklarındangelmişti.Şimdiİslâm'aaynioyunuŞâhİsmâîladlıTürkmenşeyhi oynuyordu. Kürdler, Tebrîz'deki Şâh ile İstanbul'daki Pâdişâh arasındakaldılar. Hepsi Şâh'ın tebeası idiler. Fakat Sünnî'likten ayrılamadılar vePâdişâh'ın tarafına geçtiler. Zîrâ Şâh, Türkmen beylerine verdiği akıl almazimtiyazları,Kürdbeylerinetanımamıştı.

Jeopolitikbirmücâdeleolduğuortadadır.Ancakmânevîbirmücâdeleolduğuda gerçektir. Şâh İsmâîl'in törenle Ebû-Bekr, Ömer, Osmân, Âişe gibi İslâmbüyüklerine lânet ve küfr ettirmesi, öz annesi dâhil Şîî olmayı reddedenSünnîler'i öldürtmesi, kılıç ve kan siyâseti, Müslümanlar'ı müteessir etmişti.Büyük tepki doğurmuştu. "Babacığım" diye riyâkârca yaltaklandığı SultânBâyezîd'in topraklarını çiğnemesi, Anadolu'da ihtilâller çıkartması, Anadoluhalkını Şîa'ya ve kendisini imâm tanımaya dâveti, mağrur Osmanlı'yı alt üstetmişti.

Yavuz,ulemâmeclisini1514'te topladı.ŞeyhulislâmZenbilliAlîEfendi,Şâh'ıtekfîretti.KazaskerSarıgürzNûreddînHamzaEfendi,ünlüfetvâyıkalemealdı.Bu fetvâda şöyle deniyor: "Tâife-i Kızılbâş ki reîsleri Erdebîloğlu İsmâ'îl'dir,Peygamberimiz'in şerî'atını, ve sünnetini, ve dîn-i İslâm ve Kur'ân-ı mübîniistihfâfetdikleri,veAllâhüTa'âlâharâmkıldığıgünâhlarahelâldirdediklerivemushaflarıvekütüb-işerî'atitahkıyredipodayakdıklarıvemescidleriyıkdıklarıvedahireîslerila'îni(Şâhİsmâîl'i)mâ'bûdyerinekoyupsecdeetdiklerivedahiHazret-i Ebû-Bekr'e ve Hazret-i Ömer'e sövüp hılâfetlerini inkâr etdikleri vedahiPeygamberimiz'inhâtûnuHazret-iÂ'işeanamıza iftirâedip sövdükleri vedahiPeygamberimiz'inşer'inivedîn-iİslâm'ıgötürmekkasdinetdiklerimâ'lûmve zâhir olduğu sebebden fetvâ verdik ki, zikr olunan tâife kâfirlerdir vemülhidlerdir.Bunlarıkırıpcemâ'atlerindağıtmakcem'-iMüslümânlar'avâcibvefarzdır. Müslümânlar'dan ölenler sa'îd ve şehîd ve Cennet-i â'lâdadır veanlardan ölenler hôr ve hakıyr, Cehennem'in dibindedir, bunların hâli kâfirlerhâlindeneşeddir...".

Yavuz'unÇaldıran seferi için yaptığı hazırlık vemasrafların, dedesi Fâtih'inOtlukbeliseferiiçinyaptıklarınınikikatıolduğubiliniyor.Otlukbeli'ndeİran'ın

Türkmen şâhı Sultân Uzun Hasan Bey, Osmanlı'yı Anadolu'dan atmak için,bütün Avrupa devletleri ile ittifâk etmişti ki, Avrupalılar da Osmanlı'danRûmeli'ni almak istiyorlardı. Uzun Hasan, Şâh İsmâîl'in –annesi tarafından-büyük-babasıdır(annesininbabası).AmaSünnî-Hanefî'dir.Binâenaleyhonun40yıl önceki tehdîdi, Osmanlı düzenini yıkmak, Türkmen aşîret beyleriyleAnadolu'yu yönetmek, Türkiye'yi gene Orta Çağ'a döndürmek şeklindedir.Anadolu'yuŞîîleştirmekgibibirtehdidyoktur.Zîrâİran'ınçoğunlukmezhebideodönemdeSünnîlik'tir.AncakUzunHasan'ın20kadarHristiyanAvrupadevletiileOsmanlıTürkiyesialeyhineittifâketmesi,durumuvetehdîdiağırlaştırıyordu.

Yavuz, Safevî tehlikesini bertaraf ettikten sonra, başka bir Türkimparatorluğuna, Memlûkler'in üzerine döndü. Dedesi Fâtih'in Memlûkpolitikasını daha radikal biçimde izlediği gibi, babası Sultân Bâyezîd'inMemlûkler karşısındaki başarısızlığının öcünüde alacaktı.Haleb yakınlarındaMerc-i Dâbık'ta Memlûk ordusunu sultânları ile berâber imhâ ve MemlûkordusundabulunanAbbâsîhalîfesiÜçüncüMütevekkil'iesîretti.Haleb'egirinceUlu Câmî'de halîfe olarak adına hutbe okuttu. O andan îtibâren resmîvesîkalarda "Halîfe-i Rûy-i Zemîn", "Hazret-i Zıll'ullâh", "Pâdişâh-ı Cihân-penâhhalledethılâfetehü", "Hılâfet tahtının sultânı", "Halîfetü'r-Rahmân"gibitâbirlerle anıldığı görülür. Kaahire'nin fethinden sonra da Melik MüeyyedCâmii'ndeiştirâkiylekılınanCum'anamâzında"Hâdimü'l-Haremeyni'ş-Şerîfeyn,Sultân-ıArabve'l-Acem,Pâdişâh-ıİslâm"diyeanıldı.

Hılâfet sıfatına, Şâh İsmâîl'in imamlığını îlânı münâsebetiyle ehemmiyetvermiştir. Haremeyn (Mekke ve Medîne şehirleri) yoksullarına 200.000 altınsadaka göndermiş, Kaahire, Mekke ve Medîne'deki bütün şürefâ, sâdât veulemâyaağırhediyeleryollamıştı.Hılâfetinehiçbirtaraftanîtirâzedilmedi.

Ünlü müsteşrik-türkolog Wilhelm Barthold'ün 1912'de yayınladığı birmakalede Yavuz'un hılâfetini şüpheli göstermesi, politik bir manevradanibârettir. Balkan Savaşı sırasında Osmanlı Devleti'nin dîğer İslâm ülkelerincedesteklenmesiniönlemekiçin,Türkiyehâkaanınınhılâfetsıfatınınüzerinegölgedüşürmeye mâtûftur. Barthold'ün târihçi olarak şöhreti, birçok zihinlerde vehılâfetin Osmânoğulları'nda bulunmasından çekinen Batı ve kıskananDoğuçevrelerinde akisler yapmasına zemin hazırladı ki, esâsen maksad da bu idi.Barthold'ün makalesinden sonra geniş Osmanlı târihleri kaleme alanİ.H.Dânişmend,İ.H.Uzunçarşılıgibitârihçiler,onunbupolitikmakalesinehiçbirehemmiyet vermemişlerdir.Bununla berâber,CihânDevleti yıllarındaOsmanlıhâkaanının halîfe sıfatını, birçok sıfatı arasında kullandığı, Devlet geriledikçebusıfataağırlıkverildiğidebirgerçektir.1774KüçükKaynarcaMuâhedesi'nde

Rusya, pâdişâhın halîfe sıfatını resmen kabûl etmiştir. Bununla berâber halîfesıfatını ağırlıkla kullanan ve hâkan (pâdişâh) sıfatıyle eşdeğer sayanhükümdârları görmek için Sultân Abdülazîz, hattâ İkinci Abdülhamîd devrinekadarinmekgerekiyor.AncakİkinciAbdülhamîd'inhalîfesıfatını,hâkansıfatıyleeşdeğerşekildekullandığıtesbîtedilebiliyor.Barthold'üniddiasıdoğruolsaidi,1517'de son Abbâsî halîfesinin Yavuz tarafından İstanbul'a götürülmesindenbirkaç yıl sonra oğlu Kaanûnî eski halîfeyi açıkça ve ağırlıklı şekilde sâhibçıkmalarınakadar,Hılâfet-i İslâmiyyemakamınınboş tutulduğunukabûletmekgerekirki,ünlümüsteşrikınoluştumayaçalıştığıhavadabuidi.Zîrâ20.yüzyılınbaşlarında İkinci Abdülhamîd'in hılâfet politikası İngiltere, Fransa, Rusya,HolandagibionmilyonlarcaMüslüman'ınyaşadığıülkelerisömürgelerihâlinegetirenBatılıemperyalistdevletleriçokkorkutmuştu.Bukorkunun,1920yıllarıbaşlarına kadar devâm ettiği, bilhassa İngiltere resmî vesîkalarınınbinlercesindegörülür.Gerçekte632'dePeygamber'invefâtından1924'tehılâfet-iislâmiyye'ninilğâsınakadarhılâfettahtı,hiçbirdönemdevelevkısamüddetiçinolsunboşkalmadı.1924'denîtibârenisetamâmenboşaldıvesonaerdi.

Yavuz'un50 yaşında ve kısabir saltanattan sonraölmesi, dedesiFâtih'in49yaşında –fakat uzun bir saltanattan sonra- ölmesine benzer. Politikalarıtamamlanamamıştır.

Yavuz, 1470 yılının ilk aylarında, babası Ulu Şehzâde (İkinci) Bâyezîd'insancakbeyibulunduğuAmasyaşehrinde,DulkadıroğluAlâeddînBozkurdBey'inkızı AyşeHâtûn'dan doğdu. Fevkalâde yüksek bir tahsil gördü. 1481'den öncededesi Fâtih tarafından İstanbul'a çağırıldı. Çok küçük çocuktu. Dedesininkendisini kucağına alıp sevdiğini, o sırada derin saygısından dedesi Fâtih'inyüzünekucağındaikenancakbirâniçinbaşınıkaldırıpbakabildiğini,sonradanpâdişâhlığında anlatmıştır. Bir müddet İstanbul Sarayı'nda terbiye görüpAmasya Sarayı'na babasının yanına iâde edildi. 1481'de Fâtih ölüp İkinciBâyezîdtahtageçince,ŞehzâdeSelîmde,11yaşındaolduğuhâlde,3ağabeyiileberâber İstanbul'a geldi. 1487'de 17 yaşında iken Trabzon sancak beyliğinetâyînedildi.Trabzon'a,annesiileberâbergittiveannesiTrabzon'daöldü.

Sertkarakteridolayısıyle"Yavuz"denenŞehzâdeSultânSelîm-ŞâhHân'ın24yılsürenTrabzonVâlîliği,onupolitikanınveaskerîhayâtıniçineattı.Trabzon,serhadidi.Kafkasya'yaveİran'akarşıserhad.1500'ekadarKafkasyaveİran'daSünnîTürkmenAkkoyunlularhâkimdi.OsmanlıDevletiilebirproblemleriyoktu,Uzun Hasan Pâdişâh'ın vasıyyeti mûcibince 1473'ten sonra bir daha aslâOsmanlıilekarşıkarşıyagelmemeyedikkatetmişlerdi.Ama1500'deŞâhİsmâîl,yıldırımdarbesiyle–ana tarafındanmensûbbulunduğu-Akkoyunluhânedânını

yıktı ve dedesi Uzun Hasan'ın vasıyyetini kulak ardı ederek Osmanlı ileuğraşmaya, derinlemesine (Antalya ve Muğla'ya kadar) Anadolu'ya hulûleçalıştı.Budurum,ŞehzâdeSelîm'in,İkinciBâyezîd'in8oğluarasında(ki4.'leriidi) parlamasına zemin hazırladı. 1500'de Şehzâde Sultân Selîm, 30 yaşında,yaşça ve tecrübece Şâh İsmâîl'den olgun, sert bir askerdi. Bu ândan îtibârenYavuz'un biyografisini, Osmanlı ve zaman zaman Dünyâ târîhi çerçevesindevermeye çalışacağım. Kitâbımın sonunda, İkinci Bâyezîd ve Yavuz âileleriüzerinde etraflı bir şecere bahsi vardır. Burada o çağın bütünOsmânoğulları,şehzâdelerivesultânlarıile,görülecektir.

YılmazÖZTUNA

BirinciBölüm

ŞEHZÂDELİKDÖNEMİ

Akkoyunlular'ın Düşmesi ve İran İmparatorluk TahtınaSafevîler'inÇıkması(1501)

1501'deAkkoyunlular,Tebrîz'ikaybettilerve İran imparatorluk tahtınabaşkabirTürkhânedânı,Safevîlergeçti.Bu,YakınDoğu'dasiyâsîdurumualtüstedenmühim bir hâdise oldu. Üç büyük imparatorluğun, Türkiye, İran ve Mısır'ınmütekâbilsiyâsîdurumlarıkarmakarışıkoldu.Hâdiseninenehemmiyetarzedencephesi şu idi ki, Safevîler, Şîî mezhebindendiler. İran imparatorluğunun Şîî,hem de çok mutaassıp ve müsamahasız bir şekilde Şîî olan bir hânedânageçmesi,TürkiyekadarMısır'ıveTürkistan'ı,hâsılıbütünSünnîMüslümanlar'ıtehditedenbirvakıaidi.

Safevîler,aslenSünnîçokünlübirşeyhailesindeniniyorlardı.SonradanhemŞîî olmuşlar, hem deAkkoyunlu ve Trabzon imparatorluk hânedânları ile sıkıakrabalık bağları kurmuşlar, siyâsî hayâta atılmışlardı. 1501'de nihâyetimparatorluk tâcını giymeye muvaffak olan Şâh İsmâîl Safevî, ana tarafındanSultânUzun-Hasan'ıntorunuidi.Bugençimparator,nihâîderecedeharîsidivekazandığı muvaffakıyetlerle sarhoş olmuştu. Asker, devlet, siyâset, ilim veedebiyat adamı olarak, Uzun-Hasan'dan yüksek bir şahsiyetti, fakat Timurderecesinde değildi. Şâh İsmâîl, Türkiye'yi doğudan tehdîd eden üçüncü vesonuncu büyük tehlikedir. Bu üç tahdîdin de gayesi, Türkiye imparatorluğunuyıkmaktı. Safevî tehdidi, Akkoyunlu (Uzun-Hasan) tehdidinden daha kudretliidi.FakatTimur'unkiderecesindedeğildi.ŞimdiOsmanlıTürkleri,Diyâr-ıBekrile Taşkent arasında uzanan, kan ve ateşle Sünnîler'i sindirip Şîî mezhebinihâkim kılmak istiyen Şâh İsmâîl ile karşı karşıya idiler. Şâh İsmâîl, Hazret-iAlî'nin neslinden indiğini iddia ediyor, imamlık, yâni Şîî mezhebininbaşkanlığınıtaslıyordu.Daha1yaşındaikenbabasıŞeyhHaydarSafevî,Şirvan-Şahlar tarafından öldürülmüş, İsmâîl, tam bir hayat mücadelesi ve bitiptükenmekbilmezhayatkorkusuiçindeyaşamıştı.Türkveİslâmtarihininbupekseçkin simasının, bütün dünya çapında şahsiyetler gibi, çeşitli cepheleri vardı.Tambirharbvesiyâsetadamıolduktanbaşka,dehâsahibibir şâirdi.ŞiirleriniFarsça'dançokTürkçe söylüyordu.ÇünkihitapettiğikitlelerindiliTürkçe idi.Türkçeşiirleride,klasikvehalktarzındaolmaküzereikiyeayrılır.Halktarzındasöylediği şiirler (nefesler, ilâhîler) o kadar açık bir Türkçe ile yazılmıştır ki,bugün bile bunları anlamıyacak hiçbir Anadolulu köylü yoktur. Şâh İsmâîl,

SultanBâyezîd'in insanî cephesinemâlik değildi. SultânBâyezîd kadar büyükbirâlimdeğildi,onuninsancephesinedemâlikdeğildi.Fakatenerjisivekitleleritesiri altına almaktaki başarısı, onu daha da büyük muvaffakıyetlere namzetkılıyordu. Onunla, ancak Şehzâde Selîm çapında ve karakterinde bir şahsiyetbaşaçıkabilirdi.

Sultân Bâyezîd, Türkiye'nin Fırat-Toroslar sınırını tutabilmek için, İran'ınelinden Doğu ve Güneydoğu, Mısır'dan da Orta-Güney Anadolu'yu almanınjeopolitikbirzarûretolduğunuşüphesizgörmüştür.Fakat işi idare-imaslahatlayürütmek istiyordu. Şehzâde Selîm gibi cezrî (radikal/kökten) bir hareketeteşebbüs edemedi. II. Bâyezîd, kızı Ayn-i Şâh Sultân'ı, esâsen ana tarafındanFâtih'in torunu olan Akkoyunlu sultânı Ahmed Göde Bey'e, Sultân Cem'inkızını, Memlûk Sultânı'na vererek, Avrupa'da olduğu üzere, akrabalık yoluylaTürkiye'nin yüksek menfaatlerini korumak yoluna gitmişti (Hammer, IV, 50).Fakat bunlar, kifâyetsiz tedbirlerdi. Hele ortaya Şâh İsmâîl gibi bir şahsiyetçıktıktansonra.

1507'de Kemal Reis, Mısır'a ikinci defa bir dostluk ziyâretinde bulundu.Esasenİran'daŞîî'leriniktidaragelmesi,TürkiyeileMemlûkler'iyaklaştırmıştı.KemalReis,Kahire'deSultânKansutarafındanmerasimlekarşılandıveOsmanlıteşkilâtındarütbesininancakbahriyesancakbeyi (tümamiral)olmasınarağmen,pekağırşekildemisafiredildi.

Şâhİsmâîlise,Akkoyunlular'ıcihanharitasındansilmeklemeşguldü.Üstüsteüç darbeyle Akkoyunlular'ı Tebrîz'den, Bağdad'dan ve Âmid'den (Diyarbakır),yâni bütün taht şehirlerinden ebediyen kovmuştu. Son Akkoyunlu imparatoruSultânMurâdBey, İstanbul'agelmişvekederinden25yaşındaölmüştü. 1496-1498 arasında II. Bâyezîd'in hem yeğeni, hem dâmâdı olan Sultân AhmedGöde'ninsallantıdaolanAkkoyunlu imparatorluğunu,Osmanlıdevletsisteminitatbikederekcanlandırmakistemesi,feodallerin,şehzâdevedevletadamlarınınişinegelmemiş,Sultân,hayâtınıkaybetmişti.Sultân-zâdeDâmâdSultânAhmedGödeBey'inoğluZeynelMirza(kiII.Bâyezîd'intorunuidi),1504'teaynışeyiyapmak istemiş, fakat o da muvaffak olamamış, Tebrîz'i Şâh İsmâîl'den gerialamamıştır.

Ümitler, Trabzon sancakbeyi ve II. Bâyezîd'in hayattaki 3. oğlu ŞehzâdeSelîm-Şâh'ta toplanıyordu. Şehzâde Selîm, ana tarafından Dulkadıroğlu idi.Faaliyetleri,tamamendâhiyânebirgösterişteidi.Stratejikvesiyâsîgörüşlerininderinliği, şimdiden şöhret bulmuştu. Safevîler'in ve Gürcü prenslerininhareketlerini, dikkatle tâkip ediyordu. Vaktiyle Yıldırım tarafından fethedilmiş

vebiraraFâtihtarafındandaalınmışolanErzincan'ı,yenidenfethetmişti.GürcüprensiMirza Çubuk'umağlûb etmiş, İspir kasabasını almıştı. Diğer bir Gürcüprensini, III.Bagrat'ı da yenmiş,Gürcistan'ınTiflis'ten sonraki en büyük şehriKütayis'i fethetmişti. Gürcü prensleri, Şehzâde Selîm'e vergi vermeyebaşlamışlardı. Gürcistan'ın metbûu olan Safevîler için bu hâdisiler, haysiyetkırıcıidi.Şehzâde'ninGürcistaniçlerinekadargirerekGüneyKafkasya'yıtehdidetmesi,Şâhİsmâîl'iendişeyedüşürüyordu.AncakşimdilikOsmanlılar'lasilâhlıbir çatışmaya girişmek istemiyor, bu zemini hazırlamak için bütün enerjisinikullanıyordu.1508'deGürcistan'ınenmühimkısmı,Osmanlılar'ın,dahadoğrusuŞehzâdeSelîm'inyüksekhâkimiyetinitanımışbulunuyordu.Şehzâde'yetâbîolanGürcühükümdarlarınınenmühimmi,MirzaÇubuk (1502-1516) idi.Buprens,Erzurum,Kars,Ardahan, Iğdır illerinin tamamı ile Bayburt'a hâkimdi (44.000km2). Kuzeyde, II. Bagrat'ın Gürcü devleti başlıyordu ve burası da ŞehzâdeSelîm'innüfuzvekontrolündeidi.

Şâh İsmâîl'in zuhûru, Timur'un ve Uzun-Hasan'ın zuhûrları gibi Türkiye ilebaşaçıkmaktantamamenâcizolanAvrupa'dabüyükyankılaruyandırmıştı.Papabirmektubundabuhâdiseyi,"Türkler'ekarşıbüyükölçüdebirhareketegeçmekiçin ilâhî fırsat" şeklinde selâmlıyordu (Zinkeisen, II, 558). Papa, Gırnâta'nındüşmesinden büyük ümitlere kapılmıştı. Batıda olduğu gibi, doğuda daMüslümanlar'ın Avrupa kıt'asından çıkarılabileceği ümidlerini ızhâr ediyordu.ArtıkenbüyükHıristiyanhükümdârıdurumundabulunanİspanyakralıKatolikFernando'ya: "Şerefsiz Türkler'e karşı Almanya, Fransa, İspanya, Portekiz,İskandinavya devletlerinin derhal birleşmesi lâzımdır" diyordu (Zinkeisen, II,558).

Şâh İsmâîl, asıl büyük rakîbininOsmanlı devleti olduğunu çoktangörmüştü.Daha 1501'de, yânî Tebrîz'e yerleşir yerleşmez Kahire'ye elçiler göndermiş,MemlûklerileOsmanlılar'akarşıbirleşmekistemişti.ŞüphesizOsmanlıkudretiMemlûkler'in yardımı ile yıkılınca, Mısır, Şâh İsmâîl için, olgun bir meyvederekesinedüşecekti.

Avrupa'da siyâset dünyasının merkezi olan Venedik'te de bu mevzudafaaliyetlergeçiyordu.Şâhİsmâîl'inelçileri1508'deTürkiye'ninamansızdüşmanıve rakîbi olan Haşmetlû Cumhuriyet'in başkentini de ziyâret ettiler ve aynımealdekiteklifleriniyaptılar.Venedik,daha6yılönceTürkiyeilesulhyapmıştı.ŞusıralardaTürkiye,bütünAvrupailesulhudevâmettirmekiçinâzamîgayretiniesirgemiyordu. Doğudan gelen tehlikenin azameti, İstanbul'ca malûmdu.Osmanlı cihan devletini, ancak başka bir Türk devleti yıkabilirdi. Şâh İsmâîl,açıkçabuemeldeolduğunubirçokkerelergöstermişti.

Venedik,Şâh İsmâîl'inTürkiye'yederhal savaşaçılması teklifinikabulügözealamadı.AncakŞâh İsmâîlharbegirerseyardımedeceğinimüphembir sûrettevaad etti. Şâh, Venedik'in deniz gücünden faydalanmak istiyordu. Çünkidonanması yoktu. Deniz gücüne sahip olmıyan bir devletin ise, karada nederecedekudretliolursaolsunTürkiye'yisarsmasıimkânhâricindeidi.

II. Bâyezîd, Şâh İsmâîl'in bu teşebbüslerine,Kemal Reis'leMısır'a külliyetlimiktarda top, topçumütehassısı, stratejik harbmalzemesi ve bahriye levazımıgöndermekle mukabele etti. Şâh İsmâîl'in Şîî'liği, Fâtımîler'in hâtırasınınunutulmadığı Mısır'da, Memlûkler'i, Osmanlılar'dan fazla korkutuyordu. Şunoktayı unutmamalıdır ki, Memlûk imparatorluğunun bünyesi, ezici Türkçoğunluklarına dayananTürkiye ve İran imparatorlukları gibi değildi.Mısır'dabir avuç Türk, milyonlarca Arab'ı idâre ediyordu. Şîî propaganda makinası,muntazamişliyordu.Velîahd-ŞehzâdeAhmed'inoğullarındanŞehzâdeMurâd'ınbilebumezhebikabûlettiğirivayetleridolaşıyordu.

7Eylül1506'daHersek-zâdeAhmedPaşaazledilmişveAliPaşa,2.kerevezîr-i âzam olmuştu.Ali Paşa,Anadolu'da Şîî propagandasını önlemek için birçoktedbirleraldı.

"Şâh İsmâîl, güzel görünüşlü, pek fazla boyu olmakla beraber mütenasipvücutludur... Geniş omuzludur... Sakalı yoksa da bıyığı vardır... Çokyakışıklıdır... Açık renkli ve zayıf bir adamdır. Sakalı ve bıyığı kızıldır"(Ramusio,Navigationi,90ave73a).

İran'da o zamana kadar Sünnîmezhepler, Hanefîlik, ikinci derecede Şâfiîlikekseriyette idi. Şîî mezhepler azınlıktı. Şâh İsmâîl'in vicdan hürriyetitanımaması, o zamana kadar kardeşçe yaşamış olan Sünnî ve Şîîler'i birbirinedüşürdü.Türkmenler'inbüyükkısmıŞîîoldu.Sünnîkalanlar,Anadolu'yagöçtü.Kanveateşle,İslâmdinininmezhepcoğrafyasıdeğiştirildi.

Şâhİsmâîl'inemelleripekgenişti.VaktiyleFâtımîler'inmuvaffakolamadıklarıbirşeyi, İslâm dünyasını Şîî mezhebi altında birleştirmeyi tasavvur ediyordu.Osmanlıbarajıyıkılırsa,MısırveTürkistan'dakiTürk imparatorluklarınınartıkSafevîkudretiönündetutunabilmeleribahismevzuuolamazdı.

Şâhİsmâîl'inDulkadırSeferi(1507–1508)

Şâh İsmâîl'in 1507-8 Dulkadır Seferi, Yakın Doğu tarihinde mühim birhâdisedir. Safevî Şâhı, bu hâdise ile, müstakbel hareketlerinde Türkiye veMısır'ıngösterecekleri tepkininderecesiniölçmüştür.Seferinzâhirî (görünüşte)

sebebi ise,DulkadıroğluAlâüddevleBozkurtBey'in,ŞîîolanŞâh İsmâîl'ekızıBeğliHâtûn'u(İkinciBâyezîd'inbaldızıolur)vermeyireddetmesidir.Şâhİsmâîl,Osmanlı topraklarını çiğniyerek, Kayseri'nin güneydoğusundan Dulkadırtopraklarınınkuzeybatısınagirmiştir.AlâüddevleBey,yenilmişvekaçmıştır.Şâhİsmâîl,AlâüddevleBey'inbiroğluile2torununuelegeçiripöldürtmüştür.SonraMaraş'a ve Elbistan'a girmiş, Dulkadıroğulları'nın hânedân mezarlarınıyaktırmak derecesinde vahşet göstermiştir. Maraş'tan Diyarbakır'a dönen Şâhİsmâîl, zarûrî olarak Osmanlı topraklarından geçtiği için özür dileyen birmektubuII.Bâyezîd'egöndermekyüzsüzlüğündedebulunmuştur.

Bu mühim hâdisenin İstanbul'da ve Kahire'de tepkileri ne olmuştur?Senelerden beri Dulkadır beyliğinin kendi toprakları olduğunu iddia edip,birbirini yiyen Mısır ve Türkiye imparatorlukları, bu hâdise karşısında İran'aharbaçmaktançekinmişler,yânipasifkalmışlardır.Bu,Şâhİsmâîl'eAnadolu'damuazzam bir prestij kazandırmıştır (Hammer, IV, 93). Yalnız Şehzâde Selîm,dünyanınenmuhteşem iki imparatorluğunungöstermektençekindikleri tepkiyigöstermiştir. Şâh İsmâîl, Şehzâde Selîm'in bir dayısı ile 2 dayı oğlunu fecîşekildeöldürtmüştü.AlâüddevleBozkurtBey,ŞehzâdeSelîm'inana tarafındanbüyükbabasıidi.KayınpederininvetâbiininezilmesiniseyredenII.Bâyezîd'inbu hâdise ile nasıl istikbâli kararmışsa, gösterdiği tepki de, Şehzâde Selîm'inbaşınadevletkuşununkonmasınısağlamıştır.Şehzâde,Âzerbaycan'akadarİrantopraklarını çiğneyen bir akında bulunmuş, Şâh İsmâîl'in kardeşi İbrahimMirza'yı esir alıp Trabzon'a getirerek, Şâh İsmâîl'in öldürttüğü dayısınınintikamını almıştır (Hammer, IV, 94). Bu hâdise, bütün nazarların TrabzontahtındaoturanŞehzâdeSelîm-Şâh'açevrilmesinesebebolmuştur.

Bununla beraber, II. Bâyezîd, büsbütün gâfil davranmamış,OrtaAnadolu'yabüyük kuvvetler yığmıştır. İhtimal bu kuvvetlerden çekindiği içindir ki, Şâhİsmâîl, Osmanlı topraklarında derinlemesine ilerlemeye cesâret edememiş,çekilipgitmiştir.Ankara'daAnadolubeylerbeyisiKaragözPaşa,büyükordusunuÇubuk Ovası'nda toplamıştı. Dâmâd Yahyâ Paşa ise, 70.000 kişi ile Kayseri-Sıvas arasına geldi. Şehzâde Şehenşâh, 10.000 askerle Konya'dan Aksaray'ayürüdü. Amasya'da Velîahd-Şehzâde Ahmed, 12.000 askerle emir bekliyordu.Hepsine başkumandan tâyin edilen Karagöz Paşa, 23.000 asker alıp ÇubukOvası'ndan Kayseri'ye geldi. Bu 115.000 kişilik yeryüzünün birinci ordusunugözükesmiyenŞâh İsmâîl, II.Bâyezîd'e: "Şanlıyücebabam!"diyehitâbedenbir mektup yazıp, Âmid'e (Diyarbakır) gitti. Şâh İsmâîl, 1508'in ilk aylarındaDulkadır-İli'nden çekilmişti. Bütün 1508 yılı boyunca 115.000 kişilikOsmanlıordusu, hazır bekledi. Fakat Şâh'ın tecâvüze niyeti olmadığı anlaşıldığı için,

sonundayerlerinedağıldı.GerçektenŞâhİsmâîl,Anadolu'daŞîîpropagandasınıolgun hâle getirmeden dünyanın bir numaralı ordusuna çarpacak akılsızlardandeğildi.Bupropagandaise,heryılyenisahalarkazanıyordu.OrtaAnadolu'danBatıAnadolu'yageçmiş,Rumeli'neatlamaküzereidi.

Safevî ordusunun ezici çoğunluğu atlı olup, tamamen Türk'tü, Şâh İsmâîl'insaray erkânı da Türk idi. İranlılar ancak bürokrasi işlerinde kullanılıyorlardı.Ordu,saraydili,resmîdilTürkçe'ninÂzerîlehçesiidi.AncakXVII.asırdadırki,Safevî imparatorluğu İranlı'laşmaya başladı. Etrafındaki Sünnî Türkimparatorluklarına karşı mezhebini ve varlığını ancak bu sûretle koruyabildi.Bununlaberâberbilindiğigibi,1925'ekadarİran'daiktidar,Türkler'dekalmıştır.

ŞehzâdeYavuzSultânSelîm–ŞâhHân'ınGürcistanSeferleri

Şehzâde Sultân Selîm, 29 yıl Trabzon sancağını idare etti (1481–1510). 11yaşınakadarbabasıileberaberAmasya'dayaşamış,esasenAmasya'dadoğmuş,arada dedesi Fâtih çağırınca İstanbul'a gitmişti. Trabzon'da Doğu (İran veKafkasya)meseleleriniçokiyiinceledi.OsmanlıdevletindeSafevîtehlikesiniilkteşhîs eden politikacı odur ve bu teşhîs erkenliği, onu tahta yükseltecektir.1501'de Şâh İsmâîl Safevî, Akkoyunlular'ı Tebrîz imparatorluk tahtındankovarak,Fırat'laTaşkent arasındauzanan İranTürk imparatorluğuna el koydu.Sünnî Akkoyunlular'ın yerine Şîî mezhebini getirdi. Akkoyunlu şehzâdeleri,soyluları, adamları, aşîretleriyle, Osmanlı topraklarına akmıya başladılar.Bunlaraen iyimuâmeleyiŞehzâdeSelîmgösterdi.Herkesiderecesinegörebiryere iskân etti. Trabzon'la Rize, bilhassa Sürmene ile Rize arasındaki araziyiAkkoyunlu Türkmen boylarıyle doldurdu. Bu sûretle bölgede nüfus çok arttı.GüneyedoğruTrabzon'laMaçkaarasıaraziyidebunlaraverdi.ŞehzâdeSelîm'inteyzesi olanDulkadırlı Türkmen prensesi ile evli olduğu için eniştesi bulunanson Akkoyunlu imparatoru Sultân Murâd (Uzun-Hasan'ın torunu ve Şâhİsmâîl'indayıoğludur),Trabzon'asığındı(Trabzon'daMurâdHân-zâdeler,ondaninmektedir).MurâdHân'ı,sancakbeyiolarakOsmanlıhizmetinealdıveoğulları(Yavuz'undateyzeoğulları)YâkubveHasanMîrzâlar'ıdamaiyetinekabûletti(YâkubMîrzâ'nınbüyükoğluMurâdPaşa,KanûnîdevrindeOsmanlılar'ınIrâk-ıAcem = Hemedân beylerbeyisi olacak ve küçük oğlu da Trabzon'daki âileninatasınıteşkîledecektir)(Şâhİsmâîl,buSultânMurâd'ınkızkardeşiTâclıBeğimileevlenmiştirki,buprenses,1514'teÇaldıran'daYavuz'aesîrdüşecektir).

Şehzâde Selîm, hakkında masallar anlatılan bir destan kahramânı hâlinegeleceksür'atliveazimliakınlarıyle,Safevîİran'akarşıhareketlerdebulundu.3defaGürcistan seferine çıktı. 1508Kütayis seferi, enmeşhurlarıdır.Trabzon –

Kütayiskuşuçuşu280kilometre isede, sarpdağlararasındangeçenkarayolu,bunun iki mislidir. Daha evvel Atabeyler'in idaresindeki Şavşadistan'ıOsmanlı'yatâbîkılanŞehzâde,buseferiyle,İmeret(Açıkbaş)Gürcüprensliğinide (BagradHânedânı), tâbiiyetinealmıştır.BusûretleAkkayonlular'a tâbîolanbu iki Gürcistan devleti, Sâfevîler'e değil, Osmanlı'ya tâbî olmuşlardır. Bu dasadeceŞehzâdeSelîm'inşahsîteşebbüsüylegerçekleşmiş,İstanbul'danböylebiremiralmamış,hattâİstanbul,Şehzâde'ninbuhareketinekızmışveonakınayanbir mektup gönderilmişti. Zira devlet emri olmaksızın sefer açmak, şüphesizdevlet mefhumuna çok uygun bir davranış telakkıy edilmemiştir. 1508 yılıbahârının son ayında yapılan ve Kütayis'in işgali ile neticelenen bu Osmanlıseferi, bu sırada 38 yaşında bulunan Şehzâde Selîm'in şöhretini pek çokarttırmış,pekçokülkeyeduyurmuştur.BuseferdeŞehzâdeSelîm,Hopa'nınazkuzey-doğusundakidağa(1.441metre)çıkarakoradanAcaristan'ıseyretmişveogünden günümüze kadar dağa "Sultân Selim Dağı" denmiştir. Ordugâhını, budağın eteğindeki –Hopa ile Muratlı arasında- Abıslah köyünde kurmuştur.Muzaffervefâtihşehzâdehakkında:

YürüSultânSelîm,devrânsenindir!

nakaratlı türküler, halk arasında söylenmiye başladı ve İstanbul'a kadarterennümedildi.

BâzıyerleridoğrudandoğruyasancağınakatanSelîmHân,busûretle2Gürcüprensliğini, imparatorluğa bağlamış oldu: Şavşadistan (ki bunun başındakihânedân, Gürcü'leşmiş Türk'tür: Atabeyler) ve Osmanlı terminolojisinde"Açıkbaş" denen İmeret. Yarım asır sonra Müslüman dinini kabûl ederekTürk'lüğedönenAtabeyler'inyurdu,büyükkısmıbugünkiTürkiyetopraklarındakaldığı için, Yavuz'un hizmeti büyük olmuştur (bugün Kars'ın Posof, Hanak,Çıldır,Göleilçeleri,Artvin'inŞavşat,Ardanuç,Artvinmerkez,Yusufeliilçelerive Ardahan ili ile cem'an 15 Türkiye ilçesi). Atabey yurdunun Ahıska veAhılkelek kesimi ise 1877'de Ruslar'a bırakılmıştır, şimdi Gürcistan'dadır veekseriyetle hâlâ Türkler'le meskûndur. Bu bölge asırlarca Atabey ailesinesancaklarhâlinde tevcîhedilerek idâre edilmiştir.MerkeziKütayisolan İmeretprensliği, bununkuzeyindeuzanmaktadır veBatıGürcistan'dır (Fâtih devrindefethedilensahilkısmıhâriç).

3Gürcistan seferi dışında Şehzâde Selîm-Şâh,Anadolu'daAkkoyunlular'danSafevîler'egeçentopraklarınbâzılarınıdaelegeçirdi.BusûretleSünnîTürkler'inminnetinikazandı(Akkoyunlular,OsmanlılargibiSünnî,SafevîleriseŞîîidiler).Bayburt,ErzincanveKemah'ıaldı.İspir'leKemah,GümüşhâneileÇemişkezek

(Tunceli)arasındakieskiAkkoyunlutopraklarınaelkoydu.Şâhİsmâîl'inkardeşiİbrahimMîrzâ'yı esîr aldı. Şâh İsmâîl, bizzat Erzincan üzerine gelerek kaleyigerialmakistedi.ŞehzâdeSelîm,dahaSafevîordusuyoldaikendurumuhaberalmış,yanında12yaşındakitekoğluŞehzâdeSüleymân(Kaanûnî)olduğuhalde,yıldırımgibigüneyeinerekTrabzon'danErzincan'agelmişti.BirgecebaskınıyleŞâhİsmâîl'ibozduvekaçmayamecbûretti.SonraErzincankalesinedahabüyükölçüdeaskerkoydu.

Dünyanın 2. devletinin imparatoru olan, Taşkend ile Diyarbekir arasındahükmeden Safevî Şâhı, Osmanlı padişahının oğluna bizzât yenilmiş, kardeşiniesir vermiş, prestiji bozulmuştu (1507 yazı). İstanbul'a, II. Bâyezîd'e, dehşetlitehditler taşıyan bir protesto gönderdi. Akkoyunlular'ınmeşrû vârisi olduğunu(ziraUzun-Hasan'ınkızınınoğluidi),Akkoyunlutopraklarınıpadişahınoğlununelinden almıya hakkı olmadığını, Osmanlı ve Safevî devletleri arasında savaşbulunmadığını, Şehzâde'nin cezalandırılmasını, Trabzon'dan alınmasını, işgalettiğitopraklarıniâdesinibildirdi.ŞehzâdeSelîm,baştaErzincanolmaküzerebutoprakların atası Yıldırım Bâyezîd tarafından fethedildiğini, vaktiyle meşrûOsmanlıtoprağıolduğunuilerisürdüvedünyanınbirincidevletininşuveyabuzamandaelegeçirdiğibirtoprağıbırakmasının,birincidevletolmaiddiasıilezıddüşeceğini îmâ etti. Ama Dîvân-ı Hümâyûn, Bayburt, Kemah, Erzincan veİspir'in Safevîler'e geri verilmesini, Şehzâde'ye emretti ve II. Bâyezîd oğluna:"ancak sancağını muhâfazaya meşgul olup ziyâdeye tecâvüz eylemiyesin!"ihtârınıtaşıyanbirfermangönderdi.Buferman,ŞehzâdeSelîm'inkesinşekildetahtaçıkmakkararınıvermesinesebebolmuştur.GerçiitaatederekbutopraklarıSafevîler'eiâdeetti.Fakatbumenfidurumuhazmedecekmizaçtadeğildi.1509sonbahârında Kefe sancağına getirilen oğlu Süleymân'ı görmek, gerçektekayınpederiMengliGirayHan'danyardımdilemeküzere,Trabzon'danKefe'yegeçti (1510 sonbahârı). İstanbul'da Orduy-ı Hümâyûn da Safevîler'e toprakiâdesini iyi karşılamamıştı. Fakat asıl Şâh İsmâîl'in Amasya-Tokat bölgesindeOsmanlı teb'ası Alevî Türkmenler'i, devletlerine karşı, ajanlar göndererekayaklandırmasıveVelîahd-Şehzâde(UluŞehzâde)SultânAhmed'inbuihtilâllebaşa çıkamaması, Ordu'yu fena halde sinirlendirdi. Bütün ümitler ŞehzâdeSelîm'e bağlandı ve taht yolu ona açıldı. Çorlu'da babasına yenildikten sonraKefe'ye dönen Sultân Selîm, artık Kırım'da sadece tahta dâvet edilmesinibekliyebilirdi.Ortamoderecedeolgunhâlegelmişti.

Şâh İsmâîl, % 95'ten fazla nisbette Türkmen ve bunun yarısından fazlasıAnadolu Türkmeni olan bir orduya dayandı. Bu sûretle Anadolu'da nüfuszayıfladı. Zira on binlerce Türkmen'i propaganda ileAlevî yapıpAnadolu'dan

bugünkiİran'agötürdüveİran'ınhertarafına(bilhassakuzey-batısına)iskânetti.OnuniçinİranTürkleri'ninehemmiyetlicebirkısmı,XV.asrınsonveXVI.asrınilk yıllarında Anadolu'dan giden Türkmenler'dir. Şâh İsmâîl'in ayartıpAnadolu'dan İran'a götürdüğü bâzı Türkmen boyları şunlardır: Erzincan'danUstaçlıboyu,İçel'denVarsakboyu,Sıvas'tanRûmluboyu,Maraş'tanDulkadırlıboyu, Arabgir'den Şamlı boyu, Van'dan Afşarlı boyu, İspir'den İspirli boyu(Ahsenü't-Tevârîh, 41). Asırlarca Safevî devletinin hemen bütün "han" denenbeylerbeyilerive"sultan"denensancakbeyleri,alaybeyleri,bütünsubaylarıveerleri,buTürkmenboylarındançıktı.

ŞehzâdeKorkutMeselesi(1509)

II. Bâyezîd'in 8 oğlu ve pek çok kızı olmuştur. Oğullarından en büyüğüVelîahd-ŞehzâdeDâmâdAbdullah,babasının tahtageçmesindenaz sonra,yâniçoktan, pek genç yaşında ölmüştü. Padişahın 6., 7., 8. oğulları olan ŞehzâdeMahmud,ŞehzâdeMehmed,ŞehzâdeAlemşah1507'denönceölmüşlerdi.Şimdihayattayaş sırasıylaVelîahd-ŞehzâdeAhmed,ŞehzâdeKorkut,ŞehzâdeSelîm(veya Selîm-Şâh) ve Şehzâde Şehenşah bulunuyorlardı. Hepsi olgun yaşagelmişler, 40 yaşlarına yaklaşmışlar veya geçmişlerdi. Şehzâde Sultân SelîmHân,DulkadıroğluAlâüddevleBozkurtBey'in kızıAyşeHâtûn'dan doğmuştu.Trabzon'dasağlamşekildeyerleşmişveKuzeydoğuAnadolu'dahükümdarcabirnüfuz edinmişti. Velîahd-ŞehzâdeAhmed,Amasya'da idi. Şehenşah,Konya'daKaraman Tahtı'nda oturuyordu. Bunların üçünün de erkek çocukları, yânişehzâdeleri vardı. Yalnız Şehzâde Ahmed'den sonra gelen Şehzâde Korkut'unşehzadesi yok, kızları vardı. Bu şehzade, 1509'da tam 40 yaşında idi. ÖnceManisa sancakbeyiolarakSaruhanTahtı'ndaotururken, sonraAntalya'ya,TekeTahtı'na gönderilmişti. Şehzâde Korkut, büyük bir âlim, bestekâr ve şâirdi.Safevî krizinin taht üzerindeki tesirlerini biliyordu. Hele babası gibi, tekrariktidar mevkıine gelen Vezîr-i âzam Ali Paşa'nın da Amasya'daki ağabeyiVelîahd-Şehzâde Ahmed'i tuttuğunun farkında idi. İstanbul'daki her hangi birhâdiseüzerinederhaltahtşehrineyetişebilmekiçin,kendisineeskisigibiManisasancağınınverilmesiniistedi.Buisteği,reddedildi.

BununüzerineŞehzâdeKorkut,babasınıngözünükorkutupManisasancağınayerleşebilmekiçin,amcasıSultânCem'itaklitetti.Haccagideceğinisöyleyip,37kişilikmaiyetive8gemiile1509mayısınınilkhaftasındaAntalya'danhareketetti. İskenderiye'ye gitti. Şehzâde Korkut'un -ileride izah edileceği gibi- Türkdenizcileri üzerinde fevkalâde nüfuzu vardı. Bu nüfuzdan faydalanmakistiyeceğiaçıkçagörülüyordu.

29Mayıs'taŞehzâdeKorkut,SultânKansutarafındanKahire'demuhteşembirşekildekarşılandı.MemlûkSultanı,Fâtih'insevgilitorunuvemaiyetiiçingünde50koyun,2.000piliç,5tonşeker,5tonbal,2.000kazvs.tahsisetti(Hammer,IV, 97). II. Bâyezîd gibi Türk devlet adamları da Şehzâde Korkut'un Mısırseyahatindenkuşkulanmışlardı.Cemmeselesininbaşlangıcınabenziyordubuiş.28 yıl sonra aynı şey tekrarlanacak mı idi? Hayır. Şehzâde, babasının ve AliPaşa'nın gözünü korkutmak istemişti, o kadar. Fakat maksadına, yâni Manisasancağına nâil olamadı. Velîahd-ŞehzâdeAhmed'inAmasya'dan yaptığı tazyikfazlaidi.II.Bâyezîd,gerçioğlunuaffetti.FakatŞehzâdeKorkut'atekrarTekeve

Hamîd(AntalyaveIsparta)sancaklarıverildi.Şâhİsmâîl'inYakınDoğu'daherarzusunuempozeedenbirprestijderecesineyükseldiğibugünlerdeTürkiye ilebozuşmak istemiyenSultânKansu, II.Bâyezîd nezdinde, ŞehzâdeKorkut içinşefaatetti.SultânBâyezîd'inoğlu ilemeseleçıkarmak içinhiçbirniyetiyoktu.Fakat şehzâdelerin, babaları ve birbirleri ile mesele çıkarmaya hazır ve teşneoldukları,herhareketlerindenbellioluyordu.

ŞehzâdelerKavgasıHâdSafhayaGiriyor

ŞehzâdeSelîm'inhareketleriölçülü,adımlarıkararlıidi.Fakatazmindenölümbahasına dahi dönmiyecek çok sert bir karakteremâlik olması, kardeşleri gibibabasını ve devlet adamlarını da ürkütüyordu. Şehzâde Korkut, nisbetenyumuşak ve mûtedildi. Çok da muktedir bir adamdı. Fakat erkek çocuğuolmadığı için taraftar toplıyamamıştı. Esâsen görünüşe göre tahta ya ŞehzâdeAhmedgeçecekti,çünkimeşrûvelîahd,büyükşehzâdeidi;yadaSelîmhâkanlıktâcınıkapacaktı,çünkişahsiyetininkudretipekağırbasıyordu.

Şehzâde Selîm'in de endişeleri derindi. Ağabeyleri, Amasya'daki Ahmedolsun, Antalya'daki Korkut olsun, hattâ küçük kardeşi Konya'daki Şehenşah,hepsi,İstanbul'aTrabzon'dabulunankendisindendahayakındılar.Birdefatahtaoturanbirşehzâdeyiiseoradansöküpatmak,hemenhemenimkânsızbirşeydi.Nicekudretliprensler,dahazayıfrakîplerinetahtvetackaptırmışlardı.ŞehzâdeSelîm'intahttanvazgeçebilmesineimkânveihtimalyoktu.Senelerdenberi,tahtaoturduğu takdirdeyapacağıbüyük işlerikafasındaplanlamıştı.Buprojeleri,nebahâsınaolursaolsuntatbikedecek,cihangirolacaktı.

ŞehzâdeSelîm,ilktaşınıoynadı.OğluŞehzâdeSüleymân,14yaşınagelmişti(1509). Bülûğ yaşına gelen şehzâdelere sancak verilmesi kanundu. Selîm-Şâh,babasından,oğlu içinBolusancağını istedi.ŞehzâdeSüleymân,Şebinkarahisarsancakbeyi idi. "Karahisâr-ı Şarkıy" denen Şebinkarahisar, Şehzâde Selîm'inbulunduğuTrabzon'atâbîidi.Boluise,müstakilbirsancaktı.İstanbul–Trabzondeniz yolu üzerinde hârikulâde bir de mevkıi vardı. Şehzâde Selîm'in arzusuyerine geldi. ŞehzâdeSüleymân,Şebinkarahisar'danBolu'ya nakledildi.AncakVelîahd-Şehzâde Ahmed, kendisine Amasya-İstanbul yolunu tıkayan yeğeninefevkalâdekızıyor:

–Buoğlanbenimyolumüzerinden'eyler?

diyordu. İstanbul'a o derece baskı yaptı ki, Şehzâde Süleymân'ı Bolu'dankaldırmak îcâb etti. Ağabeyi ile başa çıkamıyacağını anlıyan Şehzâde Selîm,stratejik dehâsını gösterdi. Akla gelmiyecek bir sancağı, Kırım'daki Kefe

sancağını, oğlu için istedi. Sonunda Şehzâde Süleymân, 1504 yılında ölenamcasıŞehzâdeMehmed'insancakbeyliğiyaptığıKefe'yegitti.Kefe,doğrudandoğruya İstanbul'dan idâre edilen,KırımHânı ile alâkası olmıyan veKırım'ındoğu tarafında, Sinop'un karşısında, Karadeniz'in mukabil tarafında,yarımadanın üçte birininmerkezi bir liman idi. Artık burada nüfuz, İstanbul'adeğil,Trabzon'aŞehzâdeSelîm-Şâh'aaitolacaktı.

SırasıylaAhmed,Korkut,SelîmveŞehenşaharasındaçokazyaşfarkıvardı.Şehzâde Selîm ileKorkut, birbirlerini çok severlerdi. Ancak araya taht ve tâcmeselesigirmişti. İhtimalağabeyiKorkut'u taklitetmekistiyenŞehzâdeSelîm,1511'de ansızın Trabzon'dan gemiye bindi. Büyük bir maiyetle Kefe'ye gitti.Gûya kayınpederi Kırım hânı Mengli Giray'la oğlu Şehzâde Süleymân'ıgörecekti.ButarihteŞehzâdeSüleymân16,babasıSelîm41,Korkut44,Ahmedise45yaşındaidi.Şehenşah,40yaşındaidi.

ŞehzâdeSelîm'inmaksadı,kayınpederiolanMengliGiray'la taht içinsıkıbirişbirliği yapmak ve oğlu Süleymân'a mahrem tâlîmat vermekti. Bu maksatmalûmbir şeydi.Fakat II.Bâyezîd,oğlununzâhirdehaklıgözükensebeplerinikabûl ile, onaKırım seyahatinemüsaadeden başka bir çâre görememişti.AksihaldeSelîm,babasınınmüsaadesiolmaksızındaaynışeyiyapardı.GürcistanveÂzerbaycan'a yaptığı pek başarılı seferleri için İstanbul'dan izin almamıştı.Velîahd-Şehzâde Ahmed, Kırım hânı Mengli Giray'a bir mektup gönderdi.KardeşiSelîm'eyardımdanvazgeçmediğitakdirde,padişaholduğuzaman,Kırımtahtındanümîdkesmesiniyazarakaçıkça tehdit etti.Kırımhükümdarlarınınenbüyüklerinden olan ve dâmâdını candan destekliyenMengli Giray, bu tehdidekulakasacakadamdeğildi.AncakVelîahd-Şehzâde,babasını tazyikedipHân'ıazlettirebilirdi. Kayınpederini müşkil mevkide bırakmak istemiyen ŞehzâdeSelîm, Kırım'ı terketti. Rumeli'ne geldi. Şehzâde'nin Trabzon'a dönecek yerdeRumeli'ne ayak basması, işleri eskisinden çok daha geniş ölçüde karıştırdı.Şehzâdelermücadelesi,hâdsafhasınagirdi.

Selîm'in Kırım'a geçmesinden az sonra Şehzâde Korkut, babası üzerindekitazyikıni arttırarak, nihâyet emeline nâil oldu ve kendisine Manisa sancağıverildi. Şimdi İstanbul'a en yakın şehzâde, Korkut idi. Anadolu, müthiş birSafevî propagandası ile çalkalanıyordu. Bu vaziyette II. Bâyezîd, oğullarınakarşı askerî bir harekete geçmeyi düşünmüyordu. Esâsen çocuklarına karşışefkativardı.Tatlılıklameselelerihalletmektasavvurundaidi.

BuseferŞehzâdeSelîm,artıkTrabzon'adönmiyeceğini,kendisineRumeli'ndesancak verilmesini bildirdi. Şehzâdelere Rumeli'nde sancak verilmesi, kanuna

aykırı idi. Daima Anadolu sancaklarına tâyin edilirlerdi. Yalnız ŞehzâdeMehmed'le yeğeni Şehzâde Süleymân, Kırım'a Kefe'ye gönderilmişlerdi.Şimdiye kadar âdet olan, şehzâdelere Manisa, Amasya, Konya, Trabzon,Antalya,Bolu,Kastamonu,Aydın,Şebinkarahisar,Kütahya,Beyşehir,Balıkesirgibisancaklarınverilmesiidi.VelîahdeekseriyaManisa,yahutAmasyasancağıverilirdi.Şehzâdelerebeylerbeyilikdeverilmezdi.AncakKaramanveTrabzongibi beylerbeyilikmerkezleri de, buraları yeni fethedildiği ve halkını Osmanlıidâresineısındırmakiçin,şehzâdelereverilegelmişti.MeselâuzunzamandanberiKonya'daKaramanTahtı'nda oturan Şehzâde Şehenşah'ın anasıKahramanoğluidi.BundandolayıonunKonya'daoturmasısiyâsîbirgayeyehizmetediyordu.

BununlaberâberordutarafındanpeksevilenŞehzâdeSelîm'e,maalmecburiyeSemendireveVidinsancaklarıverildi.Tunaüzerindekibusancaklar,sonderecemühim, geniş, tımarlı sipahi ve akıncısı bol, zengin vilâyetlerdi. ŞehzâdeSelîm'inpozisyonu,kardeşlerinkilerdenüstüngörünüyordu.FakatII.BâyezîdveVezîr-i âzam Ali Paşa, kesin şekilde Velîahd-Şehzâde Ahmed'i tutuyorlardı.Acabasonsözonlarınmıolacaktı?

2Temmuz1511'deanatarafındanKaramanoğluolanŞehzâdeŞehenşah'ın40yaşında eceli ile ölümü, taht rakîplerinin sayısını azalttı, 3'e indirdi. ŞehzâdeŞehenşah, Konya'da çok sevilmiş ve görevinde pek muvaffak olmuştu. Bununazar-ıitibaraalanİstanbul,yerine23yaşlarındakioğluŞehzâdeMehmed-Şâh'ıKaraman Tahtı'na tâyin etti. Bunda şüphesiz Mehmed-Şâh'ın babaannesininKaramanlıprensesiolmasınındarolüvardır.

Anadolu'daŞahkuluİhtilâli(1511)

Şâh İsmâîl'in Anadolu'da Şîî ve Safevî propagandasına memur ettiğihalifelerinin başı, "Şahkulu" adını taşıyan adamdır. Antalyalı (TekeTürkmenleri'nden) olan Şahkulu, Anadolu'da büyük başarı kazandı ve Şîîpropagandasına birçok kimseyi avladı. İran'dan da kıyafet değiştirerekAnadolu'ya binlerce Türkmen sokuluyordu. Bu durum, Anadolu'nun İranhâkimiyetine geçmesi ihtimalini, Osmanlılar'ın akılları başlarında olanlarınaihtarediyordu.Buaklıbaşındaolanlar,ŞehzâdeSelîm'inazimvedehâsınamâlikbir hükümdarın başa geçmesinden başka bir çâre göremiyorlardı. GerçektenŞahkulu, Anadolu eyâletinin merkezi olan Kütahya'ya kadar sokulmuştu. BuşehrinkapılarındaOsmanlıkuvvetlerinidağıtmıştı.II.Bâyezîd,buhâdisedenvesevgili oğlu Şehenşah'ın ölümünden pek müteessirdi. Dedesi II. Murâd gibitahtını büyükoğluAhmed'ebırakmak istiyordu.Tahttan feragati yıllardanberidüşünmüştü. Şimdi bu işi gerçekleştirme safhasını ele alabilirdi. Fakat bu

husustaki fikrini açtığı Vezîr-i âzam Ali Paşa, buna rızâ göstermedi. Velîahd-Şehzâde Ahmed'in şiddetli taraftarı olan Ali Paşa, Şahkulu'nu yok etmegörevininVelîahd'everilmesiniistedi.BöylebirbaşarıkazanacakolanŞehzâdeAhmed, kardeşlerinden fazla prestij sâhibi olacak ve cülûsu (tahta oturması),impatarorlukta,nisbetendahazayıfitirazlarlakarşılanacaktı.

BusıralardaAnadolubeylerbeyisiKaragözPaşa'yıyenenveöldürenŞahkulu,Kütahya'ya girmişti. Bunun üzerine Velîahd Şehzâde Ahmed, Amasya'dançağırıldı. Kendisine başkumandanlık verildi. Vezîr-i âzam Ali Paşa da yanınakatıldı.Şahkuluüzerinegönderildi.AliPaşa,muktedirbirkumandanvedevletadamıidi.

Kayseri ile Sıvas arasında Osmanlı ordusu, Şahkulu kuvvetlerine rastladı.Gökçay meydan muhârebesinde (1511 temmuzunda) Osmanlılar, "Kızılbaş"dedikleriŞîîTürkmenler'iyendiler.Şahkuluöldürüldü.FakatPaşadaşehîddüştü(Tâcu't-Tevârîh,II,162-72).

Bu mühim bir muvaffakıyetti. Anadolu'da Safevî tehdidini şimdilik ortadankaldırmıştı. Fakat Şâh İsmâîl'in muntazam kuvvetleri, Osmanlıİmparatorluğu'nun bünyesinin zayıflamasını ve karışmasını bekliyordu, pusudaidi.

AliPaşa,2kerede7yıliktidardakalmıştı.YerineüçüncüdefaolarakDâmâdHersek-zâde Ahmed Paşa tâyin edildi. Ancak birkaç ay sonra yerini KocaMustafaPaşa'yabıraktı.KocaMustafaPaşa,II.Bâyezîd'insonsadrâzamıoldu.

ŞimdiVelîahd-ŞehzâdeAhmed'in vaziyetiŞahkulumuvaffakıyetindendolayıbiraz daha tahkim edilmiş görünüyordu. Fakat kudretli taraftarı Ali Paşa'nınölümü,gerçekteVelîahd'ındurumunu sonderece sarsmıştı.Ordununvehalkınhayran olduğu Şehzâde Selîm'in değil, Şehzâde Korkut'un bile vaziyeti dahaşanslıgörünüyordu.Ancakerkekçocuğununolmayışı,ŞehzâdeKorkut'untahtageçmesi için ciddî bir mâni sayılıyordu. 45 yaşında olan Şehzâde'nin bundansonrabirşehzâdesinindünyayageleceğisanılmıyordu.

ŞehzâdeKorkut,Türkdenizcilerinihimayeetmekle,büyükbirşöhretyapmıştı.DüşmanelindebirTürkesiri görmeye tahammüledemez,neyaparyapar, onuesarettenkurtarırdı.Bubakımdandabinlercekişininminnettarlığınıkazanmıştı.Onun sancakbeyi olarak Güneybatı Anadolu'yu idare ettiği yıllarda, RodosŞövalyeleri'nin elinde pek az Türk esîri kalmıştır. Cebinden fidyelerini ödeyipher yıl Türk esirlerini kurtarır ve Türkiye'ye getirir, evlerine, barklarınagönderirdi.Üstelik işleri olmıyanlara iş deverirdi.Türkdonanmasını, bilhassa

karadaki akıncı sınıfınınmukabili olan korsan sınıfını veTürk deniz ticâretiniher fırsatta himaye ederdi. Daha uzak ülkelere de adamlarını yollar, TürkesirlerininfidyeleriniödetipTürkiye'yegetirirdi.OruçReis,kardeşiHızırReis,genç Turgut Reis, -ileride anlatılacağı üzere- Şehzâde Korkut'un himâye velûtuflarıileyetişmişler,şanveşöhretsâhibiolmuşlardı.

Nihayet Korkut, Fâtih'in en sevgili torunu olarak mâruftu. Büyükbabasınınsarayında İstanbul'da büyük ihtimamlarla yetiştirilmişti. Bir Türk için, Fâtih'insevdiğiherşeykutsaldı.GerçektenKorkut,pekiyiyetişmiş,büyükbirbilginvesan'atkârolmuştu.Şiirleriokunuyor,besteleriçalınıyor,ulemâarasındayazdığıeserler pekmakbûl sayılıyordu. Üstelik Korkut, babası Amasya'dan İstanbul'agelinceyekadar,büyükbabasıFâtih'inölümündensonra,kısabirmüddetsaltanatnâibliğideyapmış,tahtvetâcınlezzetinialmıştı.

Şehzâde Selîm'in Tahtı Ele Geçirmek İçin Son Teşebbüsleri(1511–1512)

1511Temmuzu'ndaŞehzâdeSelîm,Vidin'denEdirne'yegeldi.Bumühimşehriişgal ettikten sonra, Çorlu'ya vardı. Fakat 3 Ağustos'ta babası II. Bâyezîdtarafından karşılandı. Şehzâde, birkaç dakikalık bir vuruşmadan sonramağlûpoldu. Ancak bu Uğraşderesi mağlûbiyeti, Şehzâde Selîm'in azmini kıramadı."Karabulut"adındakimeşhuratınınyürüklüğüsâyesindekaçıphayâtınıkurtardı.Şehzâde kaçarken, adamlarından –sonradan vezir olan- Ferhâd Bey, tâkipkuvvetlerini meşgul ediyordu. Şehzâde'nin gemileri, Bulgaristan sahilindeAhyolu limanında bekliyordu. Muhtemel bir mağlûbiyeti hesaplıyan Selîm,ihtiyatı elden bırakmamıştı. Böyle bir mağlûbiyetten sonra Vidin veSemendire'ye dönemezdi. Artık âsî olmuştu. Derhal tevkif edilip İstanbul'agönderilirdi. Ahyolu'nda gemiye binen Şehzâde Selîm-Şâh, Kefe'ye oğluSüleymân'ın yanına gitti. Ferhâd bey, Şehzâde'ye sâdık adamları toplayıp,Moldavya, Ukrayna ve Kırım'dan geçerek Kefe'ye geldi, Selîm-Şâh'a ulaştı.Uğraşderesi(veyaSırtköyü)muharebesindeŞehzâde,2.000kişikaybetmişti.Buhâdise Şehzâde Selîm'e ders oldu. Orduyu elde etmeden, kaba kuvvetlebabasınıntahtınaoturamıyacağınıiyiceaklıkesti.

21Ağustos1511'deII.Bâyezîd'in,biremrivâkîiletahtageçirmeküzeredâvetettiği büyük oğlu Velîahd-Şehzâde Ahmed'in Maltepe'ye kadar gelmesi ile,İstanbul'da Şehzâde Selîm'e taraftar olan birlikler, baş kaldırdı.Bunun üzerineŞehzâde Ahmed, İstanbul'a gelmemiş ve Maltepe'den geri dönmüştür.Şehzâde'ninİstanbul'adâvetiVezîr-iâzamHersek-zâdeAhmedPaşa'nınüzerineyıkılarak azledilmiş, yerine KocaMustafa Paşa getirilmiştir. Şehzâde Ahmed,

Amasya'yadöneceğineKonya'yagitmiş,yeğeniŞehzâdeMehmed-Şâh'ıoradankovmuşveKonya'da saltanatını ilân etmiş, babasının orduya söz geçiremediğiiddiasında bulunmuştur. Sultân Ahmed'in açıkça müddeî sıfatını takınmasıüzerine ordunun ve ulemânın tazyikı ile Sultân Bâyezid, Şehzâde Selîm'eSemendire sancağını tekrar vermiştir. Selîm, derhal Kefe'den Semendire'yegelmiştir.

ŞehzâdeKorkut'unansızınİstanbul'agelmesi,işleribirkatdahakarıştırmıştır.Şehzâde, ağabeyinin açıkça isyanı üzerine saltanat ümidine düşmüştü.Orduyueldeetmekistemiş,generaller,Şehzâde'yebüyüksaygıgöstermişler,fakatSultânBâyezîd'in henüz hayatta olduğu gerekçesi ile, Korkut'u desteklememişlerdir.BabasıiledegörüşenŞehzâdeKorkut,tahttanümîdinikesmiştir.Busûretle,ikibüyük kuvvetin, ordu ve ulemâ'nın, Şehzâde Selîm'den başkasının tahtaoturmasınarızagöstermiyeceği,kesinşekildebelliolmuştur.

II.Bâyezîd'in,büyükbabasıII.Murâdgibitahttançekilmekararıkesindi.Buişi, büyük oğlu Ahmed lehine daha yıllarca önce yapmaya hazırdı. FakatŞehzâde Selîm'in Kızılbaşlar'a karşı kazandığı devletin onurunu koruyanbaşarılar ve şahsiyetinin azameti ile herkesi büyülemesi, buna engel olmuştu.1511 sonlarında artık vaziyet öyle bir durum almış ve zemin o kadarhazırlanmıştı ki, Şehzâde Selim'in yeni bir teşebbüsü, tahtı ele geçirmesi içinkâfigelecekti.Nitekimöyleoldu.

1512'nin ilk günlerinde Anadolu'daki Kızılbaşlar, Nûr-i Ali adlı Safevîhalifesinin etrafında toplanıp Amasya ve Tokat'ta büyük kargaşa çıkardılar.Sultân Ahmed'in Amasya'dan çekilmesi, bu bölgede büyük bir boşluğa yolaçmıştı.O,şimdiKonya'dabulunuyordu.Kızılbaşlar'ınçıkardığıbüyükkargaşa,İstanbul'dakötüakisleryaptı.6Mart'taKapıkuluOcakları,İstanbul'dakalabalıkbir nümâyiş yaptılar. II. Bâyezîd, Sultân Ahmed'i desteklemekte devâm ettiğitakdirde kan döküleceğini anladı. Küçük oğlu Selîm'in saltanat arzusunu veiktidarınıdabiliyordu.Bununüzerine,onun lehine tahttan feragatekararverdive bir nâme yazarak, Semendire'deki Şehzâde'yi İstanbul'a dâvet etti. EdirneyoluylaŞehzâdeSelîm,19Nisan'daİstanbul'avâsıloldu.

II.Bâyezîd'inTahttanFerâgati(24Nisan1512)

ŞehzâdeSultânKorkut, İstanbul'dabulunuyordu.3yaşküçükkardeşiSelîm'ikarşıladı ve padişahlığını tebrîk eyledi. Korkut'un Selîm'i padişah olaraktanımasıüzerine,ortadamüddeîsıfatıylayalnızSultânAhmedkalıyordemekti.ArtıkII.BâyezîddeSultânAhmed'etahtınıterketmeyidüşünmüyordu.Velîahd-

Şehzade'nin Orta Anadolu'yu Kızılbaşlar'a karşı koruyamaması ve Konya'dahükûmete baş kaldırması, Sultân Bâyezîd'i îkaz etmişti. Kızılbaş meselesinikökünden halle muktedir tek şahsiyet, Şehzâde Selîm idi (bu anda Selîm 42,Korkut45,Ahmed46,II.Bâyezîd62yaşlarındabulunuyorlardı).

24Nisangünü II.SultânBâyezîd,oğluSelîmnâmına tahttan ferâgat ettiğiniresmen bildirdi. 5 gündür İstanbul'da bulunan Şehzâde Selîm, halkın bitmektükenmekbilmeztezâhürlerinemuhâtabolmuştu.

Sultân Selîm, hasta babasının elini öptü ve tahta oturdu. Selîm, babasınınİstanbul'da şimdiki Üniversite'nin yerinde Fâtih'in Topkapı Sarayı'ndan önceyaptırdığı, sonra beğenmeyip oturmaktan vazgeçtiği Eski Saray'da ikametiniistiyordu.FakatSultânBâyezîd,DimetokaSarayı'naçekilmekarzusunugösterdi.Sultân Selîm, bunu kabûl etti. Uzun zamandır tahttan ayrılmayı düşünen II.Bâyezîd, Dimetoka Saray-ı Hümûyûnu'nu tâmir ettirmişti. Emrine verilenRumeli beylerbeyisi Yûnus ve Kasım Paşalar ile berâber, seyahat hazırlığınıyaptı.Kendisinekalabalıkbirmaiyetrefakatedecekti(Tâcü't-Tevârîh,II,205).

24 Nisan'da Sultân Selîm cülûs merasimi için Topkapı Sarayı'na giderken,SultânBâyezîddeEskiSaray'açekilmişti.SultânSelîm,babasınıEskiSaray'ınkapısınakadarbizzatgötürmüştü.II.Bâyezîd,11günsonraDimetoka'yahareketetmeküzereEskiSaray'danayrıldı(Hammer,IV,122).VezirYûnusveDefterdarKasım Paşalar'la beraber seyahate çıkan sâbık hâkanı, Sultân Selîm, yayayürüyerek uğurladı. Hasta olan II. Bâyezîd, ata binememiş, taht-ı revanlagidiyordu.BirkaçkereSultânSelîm'eartıkgeridönmesinisöyledi.SultânSelîm,İstanbulsûrlarınavarınca,atınabindi.Birmüddetdeatlıolarakbabasınıntaht-ırevanıyanındagitti.Bu sıralardaSultânBâyezid,oğlunadevlet işleriüzerindemühim nasihatlerde bulunuyordu (Hammer, IV, 123). Nihayet Sultân Selîm,babasınınhayırduasınıricaetti,oğlunaduaedenSultânBâyezîd,eliniöptürerekvedaetti.Herikisideağladı.Maiyetlerindebulunanlardaçoküzgündüler.Türktarihinin bir safhası kapanmıştı, yeni bir safha açılıyordu (Tâcü't-Tevârîh, II,206).

SultânII.Bâyezîd'inÖlümüveŞahsiyeti

SultânBâyezîdDimetoka'yavaramadı. İstanbul'danhareketinden1ay,2günsonra, 26 Mayıs 1512'de, Edirne'nin güneydoğusundaki Havsa (Hafsa)kasabasının Abalar köyünde öldü (Tâcü't-Tevârîh, II, 207). Oğlu Yavuztarafındanzehirletildiğirivâyetizayıfgörünmektedir.Ziraİstanbul'danayrıldığızaman çok hasta ve bitkin olduğu, atına binemiyecek, taht-ı revanla seyahat

edecekderecedeyorgunbulunduğumalûmdur.

II. Bâyezîd'in cenâzesi İstanbul'a getirilmiş, kendi yaptırdığı BâyezîdCamii'ndekitürbesinegömülmüştür.

II.SultanBâyezîd'insaltanatı31seneden9güneksiktir.Enkuvvetlirivayetegöre ölümünde 62 yaşında idi. Fakat birkaç yaş fazla gösteren kaynaklar davardır.

II.Bâyezîd,babasıFâtih'tensonrabütünOsmanoğulları'nınenbilginidir.Çokmükemmel bir tahsil görmüştü. Türkçe, Farsça, ve Arapça'yı edebiyatlarıylaöğrenmiş,İslâmîilimler,felsefe,matematikvemûsikitahsiletmişti.Türkçe'ninÇağatay lehçesini ve Uygur alfabesini de bilirdi. Bestekâr, hattat ve şairdi.Dîvânı vardır. Mahlâsı "Avnî" idi. Bestelediği eserlerden yalnız bâzılarınınnotasızamanımızakadargelebilmiştir.Bunlarınhepsisazeseridir.

Bilginlervesanatkârlariçinhususîbirbütçesivardı.Kendisinetakdimedilenbütün eserleri okurdu.Değerli bulduklarını teşvik ederdi.Dalkavukçayazılmışeserlerin müelliflerine yüz vermezdi. Merhametli, vefâkâr ve kadirşinastı.Meziyetlerinden dolayı, ölümü, İslâm âleminde büyük teessürle karşılandı.Gerçekten dünyanın en büyük devletinin pek faziletli hükümdarı olarak,hayatında büyük hürmet görmüştür. Kahire'de ölümü işitilince, başta SultânKansu olduğu hâlde, bütün halk, "gaaib cenâze namâzı" kıldı. İslâm âlemininbaşkayerlerindedegaaibnamazıkılınmıştır.

BabasızamânındakiTürkRönesansı'nındevâmınıte'mînetti.Devrindebüyükfetihlerolmadı.FakatFâtih'inbüyükfütûhâtı,budevirdedirkiiyicehazmedildi.Babasıgibiİtalya'nıniçişlerinefiilenmüdahaleederdi.Venediktarafındanesirtutulan Mantua Dukası'nın serbest bırakılması hususunda Cumhuriyet'i tazyiketmişveVenedik'i,Duka'yımemleketine iâdeyemecbûretmiştir (Hammer, IV,104).İtalya'daitibarıpekyüksekti.

Batı (Osmanlı) ve Doğu (Timurlu) Türk rönesansı, II. Bâyezîd devrindeparlaklıkladevâmetti. II.Bâyezîd'inAsyaveKuzeyAfrikaülkelerindeşöhretiveitibârı,Avrupa'dakindenazdeğildi.TimurlularülkesindeveHüseynBaykarahimâyesinde yaşıyan çok büyük İran şâir ve mutasavvıfı Câmî (MollaAbdurrahmanCâmî),II.BâyezîdadınakasîdelerveSilsiletü'z-Zehebadlıeseriniyazmıştır. II.Bâyezîd, İtalya'yaolduğugibiTürkistan'a,Horasan'a,Arabistan'avebaşkaülkelerede entelektüelbakımdan ilgi gösteriyordu.HeryılHerât'takiCâmî'ye5.000veBuhârâ'dakiNakşbendîtarîkatininbaşıolanşeyhekezâ5.000akçagönderiyordu.

Sonradan doç, yâni Venedik cumhurreisi olan Cumhuriyet'in o zamankiİstanbul balyozu (büyükelçisi) Andrea Gritti, II. Bâyezîd hakkında Senato'yayolladığıbirraporundaşöyledemektedir:

"Boyu ortadan yüksektir... Hiç içki kullanmaz. Az yer. Ata binmekten pekhoşlanır...Ensevdiğişey,aveğlenceleriveatlısporlardır.Dinîmerasimlerepekriayet eder ve pek bol sadaka dağıtır. Felsefe ve astronomi ile meşgul olur...Tettebbûvemütalâalarıdışında,ordusununıslâhıvetensikıileuğraşmaktadır....Yeniçeriler'in sayısını arttırdığı gibi, askerini, modern silâhlarla da teçhizetmiştir.Bilhassa topçuvesüvâri teşkilâtıve topnakliyatını,ciddî ıslâhata tâbîtutmuştur. Süvarisi ve donanması, şâhit olduğumuz hârikulâde hâdiseleringerçekleşmesini te'min etmiş, pek sür'atli bir şekilde toplanıp yığılmayamuktedirbirhâlegetirilmiştir"(Cantacasin,OriginedesTurcqz'denS.LIX-LXIInaklen1503'teİstanbul'agelenAndreaGritti'ninmahremsenatoraporundan).

Fâtih'in ölümünde İmparatorluk, 2.214.000 km2 kadardı. Bunun 511.000km2'siAsya'da,1.703.000km2'siAvrupa'da(BalkanlarveKırımHanlığı)idi.II.Bâyezîd'in ölümünde İmparatorluk, takriben 2.373.000 km2 bir büyüklükgöstermektedir. Anadolu'daki topraklar 596.000 km2'yi bulmuştur. Bu yenitopraklar,ŞehzâdeSelîm'indevletetâbîkıldığıKars,Erzincan,ErzurumveBatıGürcistan'dakimahallîdevletciklerdir.Avrupa'daise,OtrantoveKefalonyaadasıkaybedilmekle berâber, Koron, Modon, Navarin, İnebahtı ve Draç limanları,Venedik'ten fethedilmiştir. Bu sıralarda Kasım Hanlığı'nın başına da KırımHânedânı geçtiği için, 75.000 km2 kadar tutan bu hanlık da, dolayısiyleİmparatorlukcamiasınadâhilolmuştur.BusûretleTürkiye'ninDoğuAvrupa'dakisınırları, Moskova varoşlarına iyice yaklaşmıştır. Nihâyet Türkler'in "Bucak"dedikleriMoldavya'nınPrut ileDniestr arasındakiKaradeniz sahilleri,Boğdanbeyliğinden koparılarak, doğrudan doğruya devlete bağlanmıştır. BilhassaDniestr'indenizedöküldüğükoyungüneyindekiAkkirmân(Akkerman)limanınıfethi,stratejikbakımdanmühimdir.

II. Bâyezîd'in 7 vezîr-i âzamı, aşağıda zikredilmiştir. Bunların içinde KocaDâvud Paşa, 15 yıl (1482-1497) süren uzun iktidarı ile, padişahın ilk saltanatdevresininbârizsimasıolmuştur.İkincidevredebârizsima,2kerede7yıl(1501–1503+1506-1511)iktidardakalanveKızılbaşlar'akarşışehîddüşenHadımAli Paşa'dır. Hersek-zâde Ahmed Paşa da 3 kerede 4 yıl iktidarda kalmıştır(1497-1498+1503-1506+1511).Hersek-zâde,Yavuzdevrindede2kerede3yıliktidaragetirilmiştir.NihâyetÇandarlı-zâdeII.HalilHayreddinPaşa'nınoğluII. İbrahim Paşa'nın bir yıllık (1498-1499) iktidârı, karakteristiktir ve bu zât,ölümüyleiktidardandüşmüştür.İbrahimPaşa'nınoğluÇandarlı-zâdeÎsâPaşada,

II. Bâyezîd'in son ve Yavuz'un ilk nişancısı olmuştur. Bunlar dışında II.Bâyezîd'in vezîr-i âzamları, İshak Paşa (1481-1482) ile Hacı Mesih Paşa'dır(1499-1501).MesihPaşa,biryangındakazaenölerekiktidardandüşmüştür.

II.Bâyezîd'inşeyhulislâmlarışunlardır:MollaGûrânî(1480-1488=8),MollaAbdülkerîm (1488-IV.1495 = 7), AlâeddinMolla (IV.1496-II.1503 = 6,10) veZenbilliAliEfendi (II.1503-1526=23).Ozamanbumakamayapılan tâyinlerkaydıhayat şartıyla olduğu için, bunların hepsi ölümleri ile makamlarındançekilmişlerdir.MollaGûrânî,Fâtih'inmeşhurbaşhocasıdırveII.Bâyezîd'eFâtihdevrindenintikaletmiştir.ZenbilliAliEfendiise,Osmanlışeyhulislâmlarınınenbüyüklerindenolup,meşîhati,bütünYavuzdevrinikaplamışveKaanûnî'ninilkyıllarınakadardevâmeylemiştir.Kendisindenileridebahsedilecektir.

II. Bâyezîd'in kapdân-ı deryâlarının en uzun müddet vazifede kalanı KüçükDâvudPaşa'dır.2kerede(1493-1502+1503–1506)12yılbumakamdakalmışve kapdân-ı deryâ olarak ölmüştür. Ondan sonra bu makama Hersek-zâdeAhmedPaşa getirilmiş ve vezîr-i âzam oluncaya kadar (temmuz 1511), 5 yılayakın bu vazifede kalmıştır. Yerine sonradan paşa olan İskender Beygetirilmiştir.II.Bâyezîd'inilkkapdân-ıderyâsıolanmüstakbelvezîr-iâzamHacıMesihPaşa,Fâtih'in sonyılındanbaşlıyarak,Türkdenizkuvvetlerininbaşında12 yıl kalmıştır (1480-1492). Diğer kapdân- ı deryâlar, Güveği Sinan Paşa(1492-1493)ileKaraNişancıVezirDâvudPaşa(1502-1503)'dır.

İkinciBölüm

YAVUZveŞÂHİSMÂİL–ÇALDIRAN

(1512–1516)

YavuzveAğabeyleri(1512–1513)

YAVUZ tahta geçtiği zaman, II. Bâyezîd'in 8 oğlundan ancak 3'ü hayattabulunuyordu:42yaşındakiYavuz,45yaşındakiEbu'l-HayrMehmedKorkutve46 yaşındaki Ahmed. Yavuz, 3 kardeşin en küçüğü idi. Bunlardan Ahmed'in,müteadditşehzâdesivardı.Korkut'unyalnız2kızıbulunuyordu.Yavuz'unbirtekoğluSüleymân(kişimdivelîahd-şehzâdeolmuştu)ilebirkaçkızıvardı.FakatII.Bâyezîd'inölenoğullarınınçoğu,arkalarındaşehzâdelerbırakmışlardı.Yavuz'unbu yeğenlerinden bâzılarını yaşları yirmiyi geçiyordu, hepsi yetişmiş şehzâdeidiler.

II. Bâyezîd'in bereketli nesli arasında Yavuz'un padişahlığını tanımıyan veaçıkça saltanat iddia eden, eski velîahd-şehzâdeSultânAhmed idi. Tabiî onunoğulları da, amcalarıYavuz'u tanımıyorlardı. SultânKorkut veYavuz'un diğeryeğenleri, Sultân Selîm'i padişah tanımışlardı. Yavuz, cülûsu sırasındaİstanbul'dabulunan,kendisinitebrikvekendisinebîateden3yaşbüyüksevgilive pek değerli ağabeyi Sultân Korkut'a kıyamamıştı. Korkut'un İstanbul'danayrılmasınamüsaadeetti.Korkut,kardeşiSultânSelîm'den,Anadolu'daistediğisancakların kendisine verileceğine, bu sancakların iç idaresi hususunda hiçkimseninmüdahaledebulunmıyacağına,busancaklarıngelirindenbaşkaparayaihtiyacıolursa,onundaİstanbul'danpadişahhazinesindengönderileceğinedâirbir senet istedi. Yavuz, ağabeyine bu senedi verdi. O da Yavuz'a onunpadişahlığına karşı hiçbir harekette bulunmıyacağına dâir bir senet tevdî etti.Ancak Korkut'un Anadolu'ya geçtikten sonra sözünde durmak niyetindeolmadığı, başına lüzumundan fazla büyük kuvvetler toplamasından anlaşıldı.Önce ağabeyine kıymayı aklından geçirmiyen Yavuz, Sultân Korkut'unordusunun her gün büyümekte devâm ettiği hakkındaki haberlerin ardıkesilmeyince, son bir tecrübede bulunmaya karar verdi. Birtakım devletadamlarının ağzından, Sultân Korkut'a gûya kendisini saltanata dâvet edenmektuplar yazdırdı. Yaptığı yemin mûcibince bu mektupların, Sultân Korkuttarafından, Yavuz'a gönderilmesi lâzımdı. Fakat böyle olmadı. Mektuplarainanan Korkut, büsbütün saltanat hevesine düştü. Kendisine mektup yollayanİstanbul'daki ricale, müsbet cevaplar veren ve yardımlarını istiyen nâmelergönderdi.BununüzerineYavuz,Marmara'yıgeçti,Anadolu'yageldi.

Yavuz, İran üzerine sefere çıkarak Türkiye'nin istikbalini karatan Safevîmeselesine son vermek azmindeydi. Trabzon'da iken Safevîler'le yıllarcasavaşmış, mücâdele etmiş, büyük muvaffakıyetler kazanmış, devletin yüzünüağartmış, bu faaliyetleri, kendisine taht yolunu açmış, ordunun, ulemâ'nın vehalkın istekleri, Selîm üzerinde toplanmıştı. Kendisine "Yavuz" deniliyordu.Anadolu'da bir sürü saltanat müddeîsi varken böyle uzun ve tehlike dolu birsefereçıkmanınimkânıyoktu.Böylebirteşebbüs,yıkımlaneticelenebilirdi.

Sultân Korkut, kardeşinden Manisa sancağı, yâni Saruhan Tahtı'ndan başkaMidilli adasını da istemiş, her iki arzusu da yerine getirilmişti. Denizciliklebüyük alâkası olan Korkut, Midilli'yi tutmak ve kendi himâyesi ile yetişenBarbaros Kardeşler'in desteğini te'min etmek istiyordu. Ancak Yavuz'unAnadolu'yageçtiğiniduyunca,Manisa'dadurmayıakılkârıgörmedi,Antalya'yadoğrusancağındanuzaklaştı.

BusıralardaSultânAhmeddeKonya'daidi.OğullarındanŞehzâdeAlâeddin'iBursa'ya göndermiş, şehri kendi nâmına işgal ettirmişti. Ancak Yavuz,Anadolu'ya geçince, Şehzâde Alâeddin de acele Bursa'dan çekildi. Konyataraflarına gitti. Böylece Anadolu, müthiş ve yıkıcı bir Kızılbaş propagandasıaltında inlerken, bu kere bir de dehşet verici bir saltanat mücadelesine sahneoluyorduvebumücadelederakîpler,ikidenfazlaidi.

Yavuz, tahta geçer geçmez, oğlu Şehzâde Süleymân'ı, Kefe'den İstanbul'daçağırmıştı. Onun İstanbul'da saltanat nâibi olarak bıraktı ve Bursa'ya geldi.Yanında 70.000 asker vardı. Bu sayı, mücadelenin büyüklüğünü ve Yavuz'unmücadeleyi mutlaka kazanmak azminde olduğunu gösterir. Sultân Selîm,Bursa'dan Ankara'ya geldi. Sultân Ahmed, Konya'dan Amasya'ya çekilmişti.YavuzdaAnkara'danAmasya'yadoğruldu.FakatSultânAhmed'inAmasya'danMalatya'ya doğru kaçtığını öğrenince, Amasya'ya gitmekten vazgeçti. SultânAhmed, Amasya'dan kaçarken, 2 oğlunu da, Türkiye'nin yıkılması için fırsatgözetenŞâhİsmâîl'denyardımistemeküzereTebrîz'eyolladı.ŞehzâdeAlâeddindeBursa'danKonya'yagelmiş,fakatburadadatutunamıyacağınıanlamış,babasıilebirleşmeküzeredoğuyaçekilmişti.MalkoçoğluTur-AliBey,SultânAhmed'iadım adım tâkip ediyordu. Saltanat müddeîsinin peşine mâruf bir akıncıkumandanının takılmış olması, Yavuz'un, ağabeyinin Şâh İsmâîl'e sığınmasınıönlemekistediğinigösterir(Müneccimbaşı,II,448;Hammer,IV,145-7).

Yavuz, Amasya sancağını Dâvud Paşa-zâde Mustafa Bey'e vermişti. BusıralardaSultânAhmed,Kemah'ta idi.OradanNiksar'a geldi.Ânî bir baskınlaAmasyaşehrinegirdivehâkimoldu.MustafaBey,kendisineitâatleriniarzettive

Sultân Ahmed tarafından "Mustafa Paşa" yapılarak vezîr-i âzam tâyin edildi.Türkiye imparatorluğu, parçalanmak yoluna girmişti. Bir kere Safevî muhibbiolanlar tamâmen Sultân Ahmed'in etrâfında birleşmişlerdi. Yavuz'un sert vemüsamaha tanımaz karakterinden ürkenler de Sultân Ahmed'i tutuyorlardı.NihâyetSultânAhmed'i,yaşçabüyükolmasıhasebiyle,meşrûpadişahgörenlerdevardı.

Yavuz, Vezîr-i âzam Koca Mustafa Paşa'nın da Sultân Ahmed taraftarıolmasından şüphe ediyordu. Rivâyete göre, Sultân Ahmed'le muhaberatını dayakalamıştı.Amasya'nın işgalini deVezîr-i âzam'ın tedbirsizliğinde buluyordu.Bununüzerine1512yılınınsonlarınadoğru, İstanbul'dabirsemteadınıvermişolan KocaMustafa Paşa'nın boynunu vurdurdu. Hersek-zâde Ahmed Paşa, 4.defaiktidarmevkıinegetirildi.

1512-13kışındavaziyetoderecedekritikbirhalalmıştıki,Yavuz,İstanbul'adönmedi ve kışı Bursa'da geçirdi. Sultân Ahmed, fevkalâde cesâret bulmuştu.Babasının o kadar kendisine terk etmek istediği saltanatı ele geçireceğineemindi. Nisan ayında, bahar başlarken, Bursa'ya kadar yaklaştı. Nihayet 24Nisan 1513'te Bursa Yenişehri'nde, iki kardeşin kuvvetleri karşılaştı. Yavuz,ağabeyininkuvvetlerinirahatçadağıttı.EsiredilenSultânAhmed,yaykirişiileboğuldu. 47 yaşında idi. Sultân Ahmed'in 6 oğlundan 5'i de 2 ay sonra aynışekilde, mukaddes sayılan kanlarının akıtılmaması için, Türkler'in binlerceyıldan beri hânedân üyelerine tatbik ettikleri usulle, yay kirişiyle boğulmaksûretiyle, idam edildi. SultânAhmed'in oğullarındanŞehzâdeMurâd ise kaçtı.1513'teTebrîz'deŞâhİsmâîl'inkızıileevlendi.Şâhİsmâîl,Yavuz'utepeleyinceAnadolu'yu ele geçirecek, Rumeli'ne ise dâmâdını padişah yapacaktı. SultânAhmed'inbüyükoğluolanŞehzâdeMurâd,1519'da23yaşındaölmüştür.SultânSelîm, bunlardan başka, evvelce ölen kardeşlerinin oğulları olan daha 5şehzâdeyiöldürttü.BunlarıniçindeŞehzâdeŞehenşah'ınoğluŞehzâdeMehmed-Şâhgibiyetişkinprenslerolduğugibi,çocuklardavardı.Bunlardanbirininidamedilmeden evvel yalvarmış olduğukendisine nakledildiği zaman, o derece sertkarakter sahibi olmasına rağmen, Yavuz, kendini tutamamış, vezirlerininarasında ağlamıştır. Bununla beraber "nizâm-ı â'lem" kurulmuş, Türkiye'ninbirliğite'minedilmişti.

Yavuz'unensevgilikardeşiolanağabeyiSultânKorkut'unidamıise,17Mart1513'te,yâniSultânAhmed'den38günöncedir.SultânKorkut,Mısır'akaçmaküzere iken, Antalya civarında tevkif edilmiştir. Bulunduğu yeri ihbar eden 15Türkmen, sonradan –mukaddes Osmanlı Hânedânı'na karşı işledikleri cinayetsebebiyle-idamettirilmiştir.

Sultân Korkut, Antalya'dan Bursa'ya getirildi ve 17 martta boğuldu. AtasıOrhan Gazi'nin yanına gömüldü. Sultân Ahmed ise, gene Bursa'ya kardeşiŞehzâde Şehenşah'ın yanına gömülmüştür. Yavuz, Sultân Korkut'untürbedarlığına,onunpeksâdıkadamlarındanPiyâleBey'itâyinetti.PiyâleBey,ömrünün kalan yıllarını, efendisinin türbesinde hizmet edip ağlıyarak geçirdi(Hammer, IV, 152). SultânEbu'l-HayrMehmedKorkut, 46 yaşında idi.BütünOsmanoğulları'nın en değerlilerinden biridir. Fâtih de en çok bu torununuseverdi. Tahsil ve terbiyesi İstanbul Saray-ı Hümâyûnu'nda ve bizzat Fâtih'innezaretinde olmuştur. Sultân Korkut, 6 mühim eserin müellifidir. Bilgin, şâir,bestekâr,sâzende,hânendevemûcitidi.Bestelerindenbâzısazeserlerininnotasızamanımızagelebilmiştir.

Sultân Ahmed, 1483'te ağabeyi Velihd-Şehzâde Dâmâd Abdullah'ın ölümüüzerine 17 yaşında velîahd olmuş ve 1512 nisanına kadar tam 29 yıl bumakamdakalmıştır.

Yavuz, idam ettirdiği 2 ağabeyi ile 10 yeğeninin servetlerini Hazîne'yealmamıştır.Hepsinimüteveffalarınzevcelerine,kızlarına,analarına,yânikanunîmirasçılarına vermiş, üstelik bunların hepsine maaş bağlatmıştır. SultânKorkut'un2kızıhakkındapeklûtufkârdavranmıştır.SultânAhmed'inpekbüyükolan servetini, son kuruşuna kadar hayatta bulunan yaşlı anası BülbülHâtûn'avermiş, oğlunun şânına lâyık hayır eserleri yaptırmasını da tavsiye eylemiştir(M.Ç.Uluçay,V. Türk Târih Kongresi Zabıtları, 428). Bütün bunlar, bu fecîidamlardan Yavuz'un aslâ mes'ul olmadığını, Türkiye'nin birliği ve yüksekmenfaatleri uğrunayapıldığını, ortayakoymaktadır.Bumevzu,Avrupalıları daetkilemiştir. Robert Green'in 1594'te yazdığı İngilizce bir piyes, Yavuz'lakardeşlerininmücadelesinimevzualmaktadır(BernâMoran,150).

İranSefer-iHümâyûnu'naHareket

Edirne'den İstanbul'a gelen Yavuz Sultân Selîm'in başkumandanlık ettiğiOrduy-ıHümâyûn, 20Mart 1514'te sefer emri aldı. Sahrây-iÜsküdar'a tuğlardikildi. 20 Nisan'da Büyük Hakan Topkapı Saray-ı Hümâyûnu'ndanÜsküdar'dakiordugâhanakletti.23Nisan'daordu,Üsküdar'danhareketetti.28Nisan'da İzmit'e gelindi. Burada, Şâh İsmâîl'in Kılıç adındaki casusu tevkifedildi. Fakat Yavuz, câsusu serbest bıraktı ve eline tutuşturduğu harb ilânınımuhtevinotaileberâberTebrîz'eşâhınagönderdi.1HazirandaKonya'yavarıldı.Burada Ordu, 3 gün dinlendi. Yavuz, Mevlânâ'nın türbesini ziyaret etti. 2Temmuz'da Sıvas'a gelindi. Yavuz 40.000 kişilik bir kuvveti burada bıraktı.Bunlar, nisbeten yorgun, acemi ve ihtiyar askerlerdi. 100.000 kişi ile yoluna

devâmetti.Pâdişâh'ınyaklaştığınıöğrenenŞâhİsmâîl,UstaclıMehmedHan'a,Osmanlı ordusunun konaklıyabileceği yerlerdeki mahsul ve meskenlerinyakılmasını emretmişti. Bundan dolayı Osmanlılar, yürüyüşte zaman zamanmüşkilâta dûçar oldular. Fakat menzil teşkilâtı emsalsiz bir mükemmeliyetteolduğu için, esas itibariyle, Şâh İsmâîl'in düşündüğü gibi, Osmanlı Ordusu,yolundanalıkonulamadı.24Temmuz'daErzincan'ave5Ağustos'tadaErzurum'avarıldı. Erzurum'dan sonra ordunun yürüyüşü büsbütün zor bir durum aldı.Günlercegidiliyor,düşmandanenküçükbirhaberbilegelmiyordu.Erzincan'da,Trabzon yoluyla İstanbul'dan getirilen büyük ölçüde mühimmat, orduya vâsıloldu. 10 Ağustos'ta, Erzurum'un az doğusunda iken Ahıska Gürcü prensiehemmiyetliölçüdemühimmatgönderdi.Buprenslik,Yavuz'unşehzâdeliğindeitaataltınaalınmıştı.BusıralardaŞâhİsmâîl'inelindenkaçmayamuvaffakolanDulkadıroğulları'ndan2prensdeOsmanlıOrdusu'nageldi.Bununlaberâber14Ağustos'ta Yeniçeriler, dönmek istediklerini, düşmanı bulmanın imkân veihtimali olmadığını, dünyanın öbür ucuna kadar yürüseler Kızılbaş'a tesâdüfedilmiyeceğini söyleyip, tezahürat yaptılar. Bu hâdise üzerine Yavuz, derhalatınaatladı.Yeniçeriler'emüessirvesertbirşekildehitapettiktensonra,icabındatek başına gideceğini söyledi ve atını doğu istikametine sürdü. Hükümdârınazmininte'sîrindekalanordu,onutâkibetti.

Yavuz, Bâyezîd (Doğubeyazıt) kalesinin itaat arz etmesinden sonra, oradangüney-doğuya Zengimar ırmağı boyunca inerek, bir konak sonra, Makûyakınlarında Çaldıran'a geldi. 50 kilometre kuzey-kuzey-batıda büyük AğrıDağı,OsmanlıveSafevîordularınıseyrediyordu.

Ancak 22 Ağustos'ta ordu, Çaldıran sahrâsında, Şâh İsmâîl'in muazzamkuvvetleri ilekarşıkarşıyageldi.Vakitgeçti, akşamolmuştu.Ogece toplananharbmeclisinde,23Ağustos'ta, fecirleberâber,düşmana taarruzakararverildi.Buradaşunukaydetmekîcabederki,buÇaldıran,bugünVan'ınİransınırının20km.batısındakiÇaldıranilçesideğildir.Dahadoğuda,Tebrîz'inbatısında,bugünİrantopraklarındakalanbirmahaldir.

ÇaldıranZaferi(23Ağustos1514)

23Ağustossabahı,Türkiye'ningeleceğindeetkiliolanbüyüktarihîgünlerdenbiriidi.OsmanlıTürkleri'ninherhangibirbaşarısızlığı,enaşağıihtimalle,OrtaAnadolu'nunSafevîler'inelinegeçmesi,enkötüsü,Şîî'leşipbirliğinparçalanmasıneticesiniverirdi.

Osmanlı merkezinde Yavuz vardı. Maiyyetinde Vezîr-i âzam Hersek-zâde

AhmedPaşa,vezirler,AnadoluveRumelikazaskerleribulunuyordu.SağkanadaAnadolu beylerbeyisi Sinan Paşa kumanda ediyordu; yanında kurmay başkanıolarakKaramanbeylerbeyisiZeynelPaşavardı.SolkanadınkumandanıRumelibeylerbeyisi Hasan Paşa idi. –Safevîmerkezinde sadrâzam (başbakan) SeyyidAbdülbâkibulunuyordu.Şâh,sağkanaddaidi.SolkanadaDiyâr-ıBekr(Âmid)beylerbeyisi Ustaclu Mehmed Hân kumanda ediyordu. Hemen bütün Safevîbeylerbeyileri(Irak=Bağdad,Horasan=Meşhed,Irâk-ıAcem=Hemedân,Fars= Şîrâz, Isfahan vs.), orduda tümen kumandanı idiler. Osmanlı ve SafevîTürkleri'nin fecir vakti karşı karşıya gelen orduları, yeryüzünün münakaşasızşekilde en kudretli askerî kuvvetlerini teşkil ediyorlardı. Başlarındakibaşkumandanlarise,asırlarınındeğil,bütünaskerîtarihinenseçkinşahsiyetleriidi.Her ikiordunundamuhâripkısımları100.000'erkişi idi.Her iki taraftadaasker, fevkalâde techiz edilmişti ve çok bakımlı idi. Teçhizat bakımındanOsmanlılar daha zengin idiler. Fakat Safevî Türkmenleri, daha dinçtiler veTebrîz'den,yâniçokkısabirmesâfedengelmişlerdi.Osmanlıaskerigibiyorgundeğildiler.Safevîler'inhafifveağırzırhlısüvârileri,esaskuvvetiteşkilediyorduve zaferin bu atlı tümenlerle elde edileceği sanılıyordu. Fakat gerçek üstünlükOsmanlılar'da idi ve Şâh İsmâîl, münakaşa kabûl etmez askerlik dehâsınarağmen, bu üstünlüğü küçümsemek hafifliğinde bulunmuştu. Bu üstünlük,Osmanlıtopçubirliklerivetüfekleteslîhedilmişazablar(hafifpiyâde)idi.Ağırpiyâdetümeniolan10.000Yeniçeri,Yavuz'unetrafında,delinemezsaflarteşkiletmişlerdi. Şâh İsmâîl'e göre top, bir kale silâhı idi; müstahkem mevkileridüşürmekiçin–Fâtih'inİstanbulmuhasarasındansonra-artıkbaşlıcaAvrupaveAsya devletlerinde klâsik silâh olarak kabûl edilmişti. Fakat meydanmuhârebelerinde kesin netîce üzerinemüessir olabileceği henüzAvrupa'da da,Asya'da da kabûl edilmemişti. Yalnız Osmanlılar, bu iddiada idiler. Fakat buiddialarını henüz ispat etmiş değillerdi. Yalnız Otlukbeli'nde Osmanlıtopçusunun rolümühimolmuştu.Fakat dünya askerî çevreleri,Otlukbeli'ndekiOsmanlı zaferini top silâhının seyyar olarak kullanılmasına değil, Osmanlıaskerinin teçhizat üstünlüğüne, talim, terbiye ve disiplin hususlarındakifevkalâdeliğinebağlamışlardı.Helehenüzüstüsteatışyapamıyan,kabaveağırtüfeklerin, piyâde elinde ciddî bir silâh olduğuna, serî kullanılmaya müsâitkılıçlaboyölçüşebileceğineinanılmıyordu.HalbukiII.Bâyezîd,tüfekveseyyartopçuyu yeniden teşkilâtlandırmıştı. Top artık eskiden olduğu gibi sâbityerlerden ateşlenen bir silâh değildi. İstendiği yere çevrilen seyyar bir harbvâsıtasıidi.

Çokşiddetligeçen ilk saatlerdensonraOsmanlıordusu,hilâl şeklindeaçıldı.Hafiftoplar,Safevîatlılarınıiyideniyiyeyıpratmıştı.DarmadağınıkolanSafevî

birlikleri, saflarını tamamen muhafaza eden Osmanlılar tarafından imhayabaşlandı. Kahraman Safevî süvârisi, daha Osmanlılar'a yaklaşıp ok atımımesâfesine gelemeden, azabların tüfek ve topçunun hafif top ateşi ile perişanoluyordu.Şâhİsmâîl'in,Osmanlıbirliklerininkonuşuhakkındadahiçbirbilgisiyoktu,keşifyaptırmadanmuhârebeyikabûletmişti.Enzayıfsandığınoktalarda,dehşetlibirOsmanlımukavemetiilekarşılaşmıştı.

Nihayetmuhârebeninsonsaatlerigeldi.Safevîkuvvetleriperişanolmuştu.15senede bir düzine devleti haritadan silen genç Şâh, affetmez hasmının elinedüşmemek için, kaçmağa karar verdi. Elinden ve ayağından iki yara almıştı.Osmanlı birliklerinin eline düşmesi an meselesi idi. Tam bu sırada Şâh'abenziyen ve onun kıyâfetine girmiş bulunan Hızır adında bir Safevî hassasubayı: "Şâh menem!" diye ortaya atıldı. Şâh'ı esir almakla vazifeli Osmanlıbirlikleribuadamınetrafını sarıponuesir aldılar.Budakikada,vurulmuşolanatını değiştiren Şâh İsmâîl, bir gedikten fırladı ve Tebrîz'e kadar arkasınabakmadan at sürdü. Fakat Tebriz'de kaldığı ve burada mukavemete uğraştığıtakdirde gene esir düşeceğini anladı. İran içerilerine çekildi. İran imparatorluktahtşehri,OsmanlıTürkleri'neaçıktı.Osmanlılar,hiçbirzaman,neYıldırım,neFâtih zamanında, bu kadar doğuya ilerliyememişlerdi. O zamana kadar "nâ-mağlûb"şöhretinimuhâfazaedenŞâhİsmâîl,yalnızmağlûpdeğil,aynızamandaperişanedilmişti.Hazinesi,tahtı,haremi,başkenti,Osmanlılar'ınelindeidi.İran,budarbedenkalkınmakiçintam20yılharcadıveartıkAnadolu'yutehdidibahismevzuu olmadı. Osmanlılar, yalnız Fırat-Toroslar hattının sâhibi olduklarınıdeğil, bu hattın doğuya hinterlandının damâliki olduklarını, bütün rakiplerinegösterdiler. Türkiye İmparatorluğu, Anadolu'nun birliğini kesin şekildesağlamıştı.Artıktam20yıl,doğudanendişeedilmeksizin,güneydeveAvrupa'dabüyükişlergörmekmümkindi.

Çaldıran'da Safevîler'den "hân" denen 14 beylerbeyi (askerî umumî vali),Osmanlılar'dan ise 1 beylerbeyi (orgeneral) ve 9 sancakbeyi (tümgeneral),muhârebe meydanında kaldılar. Bu, vuruşmanın ne kadar şiddetli geçtiğinigösterir. Şehît Osmanlı beylerbeyi, Rumeli beylerbeyi olan Hasan Paşa idi.Muhârebeden sonraprotokolbirdereceyürütüldü.AnadolubeylerbeyisiSinanPaşa, Rumeli beylerbeyisi, Karaman beylerbeyisi Zeynel Paşa, Anadolubeylerbeyisi, sancak beylerinden FerhâdBey, beylerbeyi oldu. Şehîd 9 sancakbeyininenmühimlerini,SofyasancakbeyiMalkoçoğluAliBey,kardeşiSilistresancakbeyi Malkoçoğlu Tur-Ali Bey (ki her ikisi de pek mâruf akıncıkumandanları idiler) teşkilediyordu.Safevîordusundanölenlerinenmühimlerişunlardı:Sadrâzam(yaniİranimparatorlukbaşbakanı)AbdülbâkîBey,Kazasker

SeyyidHaydar, Irâk-ıArab (Bağdad) beylerbeyi ve Şâh'ın kayınpederiHulefâBey,Diyâr-ıBekrbeylerbeyiUstaclıMehmedHân,Horasan (Meşhed)umumîvalisiLalaBey,Irâk-ıAcem(Hemedân)beylerbeyiTekeliYegânBey,Dâmganbeylerbeyi Sultân-AliBey.BunlardanAbdülbâkiBey İranlı, diğerlerinin hepsiOsmanlılargibiOğuzTürkü(Türkmen)idiler.

EleGeçirilenGanîmetveŞâhİsmâîl'inTahtı

Safevîler'den ileri gelen birçok kimse de esir düşmüştü. Bunlardan enmühimmi Taclı Hanım idi ki, Şâh'ın zevcesi idi. Taclı Hanım, zırhlı, askerîkıyafetteveatüzerindebulunuyordu.Yalnızonunüzerindeveyanında,şupahabiçilmezmücevherlerganîmetolarakalınmıştır:"Birçiftsalkımlıvetaşlarıçokiriküpe"lâ'l-ibeğrek"adınıtaşıyanpekmeşhur,tarihîçokbüyükbirelmas,buküpenin üzerinde idi ki, mücevher, birçok hükümdarların elinde dolaştıktansonra sonunda Şâh İsmâîl'e geçmişti, 36 tane "emrudî bikr" incisi, 24'er taneincidenyapılmışbirçiftbilezik,gene24'erincidenyapılmışbirçifthalhâl(ayakbileziği),cem'an96iriinci,birtanealtınkaplıvealtınzincirli"zer-nişânşeyim-imeftulle",biraltınbâzûbend(kolundirsektenüstkısmınatakılankalınbilezik),birfîrûzetaşlıaltınyüzük,birlâ'ltaşlıaltınyüzük,biraltınmühür,bir"zer-baftkaftan" ki, 25 adet elmas düğmesi vardı, "ammâ kaftâna dikilmiş değil idi"...(TopkapıSarayıArşivi,no.636).

Şâhİsmâîl'inordugâhındabulunanhazinedeelegeçti.Emsalsizmücevherler,bu hazînede bulunuyordu (bunların bir kısmı şimdiTopkapı Sarayı'nınHazinesalonlarında teşhir edilmektedir). Şâh'ın imparatorluk otağı, bütün eşyası ilebırakılmıştı.Şâhİsmâîl'intahtıdaganimetlerarasındaidi.AncakşimdiTopkapıSarayı Hazinesi'nde teşhir edilen "Şâh İsmâîl'in Tahtı" diye mâruf taht, Şâhİsmâîl'in değildir. Hindistan Timuroğulları'nındır. Nâdir Şâh, Delhi'ye girdiğizaman ele geçirmiş, XVIII. asır ortalarında Osmanlılar'ın eline geçmiştir. Butahtın değeri, ancak pek muazzam bir imparatorluğa ait olabileceğinigöstermektedir. 1910'da Avrupalı antika ve mücevher mütehassısları, bu tahtaakılalmazbirdeğerbiçmişlerdir.

Yavuz, İran İmparatorlukTahtŞehriOlanTebrîz'eGiriyor (6Eylûl1514)

Yavuz,Çaldıransahrasında2günkaldı,26Ağustosyürüyüşebaşladı.11günsonra Osmanlı Ordusu, mukavemet görmeksizin İran imparatorluğunun tahtşehriolanTebriz'egirdi.Buradadaayrıcamuazzambirganimetelegeçirildi.Buservet,İlhanlılar'danCelâyirliler'e,Karakoyunlular,Akkoyunlular'a,onlardanda

Şâh İsmâîl'e geçmişti. Tebriz; Kahire, İstanbul, Herât, Delhi, Pekin gibiyeryüzünün en büyük birkaç şehrinden biri idi. Bu tarihte nüfusu 1.000.000'ugeçiyordu. Şehirde 3090 muazzam kervansaray vardı. 1514, Tebriz'in sonbüyüklükyılıdır.Butarihtensonraşehir inhitatabaşlamıştır.Çünkübirmüddetsonra,doğuyadoğrusınırlarınıçokileriyegötürenTürkiye'yeçokyakınbirtahtşehrinde kendilerini emniyette saymıyan Safevîler, başkentlerini daha içerideKazvîn'e götürmüşlerdir. Bu hâdise, Türklük bakımından çok zararlı olmuştur.Çünkü Tebriz, tamamen bir Türk şehri idi; İranlı nüfus, küçük bir azınlıktı(bugündeböyledir).Kazvîn ise,Tebrîz'in300km.güneydoğusunda,Tahrân'ın(EskiRey)125km.kuzeybatısındadır.

8Eylûl'deCumanamazındamilyonlukTebriztahtşehrindehutbe,Sünnî(EhliSünneve'l-Cemâ'a)akîdesinegöreve"Sultân-ııklîm-iRûmSelîmibniBâyezîdibniMehmed"adınaokundu.Yavuz,1.000kadarTürkÂzerîsan'atkâr,bilginveşâirini,Tebrîz'denİstanbul'asevketti(Timurdaöyleyapar,herülkeninendeğerliadamlarınıSemerkand'datoplardı).

Yavuz'un tamamen deha mahsûlü bir taktikle 12 saatte, henüz havakararmadan kesin netîce aldığıÇaldıran vuruşması, târihin en büyük ve namlımeydan muhârebelerinden biridir. Yalnız bu vuruşma değil, bu İran sefer-ihümâyûnuda askerîbakımdançokbüyükbirbaşarıdır.Türk Ansiklopedisi'nde(Çaldıran maddesi, s. 338a), askerî bakımdan bu sefer, şöyledeğerlendirilmektedir:

"2.500km'likuzunbiryoluaşıpzafereulaşılanbubaşarılıseferin,hemenaynışartlar altında 1812'de Napoléon'un, 1941'de Hitler'in Moskova'ya yaptıklarıbaşarısızseferlergözönündetutulursa,nederecedeğertaşıdığıanlaşılır""

Zaferden hemen sonra, İstanbul'da "kaaim-makaam-ı saltanat" yâniimparatorluknâibiolanVelîahd-ŞehzâdeSüleymân'a,MısırMemlûkSultanı'na,VenedikDoçu'na,Lehistan,Bohemya,MacaristanKralları'na,RodosŞövalyeleriÜstâd-ı Âzamı'na, Kırım Hânı'na, Eflâk ve Boğdan Voyvodaları'na, İstanbul,Edirne ve Bursa taht kadılarına, serhad valilerinden Mora, Bosna, Hersek veSemendire(Sırbistan)sancakbeyleri'ne,fetih-nâmeleryazılıpgönderilmiştir.

Yavuz, Tebrîz'den çekildikten ve Âzerbaycan, Safevîler tarafından gerialındıktan sonraŞâh İsmâîl,Amasya'yaOsmanlılar'a elçiler göndermiştir.Eskilisanından tamamenfarklıveçokyumuşakbirdilkullananŞâh,aynızamandadayısınınkızıolanzevcesiTaclıHanım'ıniadesiniricâetmişsede,Yavuz,bunureddetmişveSafevîler'eyüzvermemiştir.ZiraŞâhİsmâîl'inAnadolu'yaverdiğimaddî ve mânevî zarar pek büyüktü. Şâh İsmâîl'in "Taclı Hanım" adında 2

zevcesinin olduğu anlaşılmaktadır. Bunların biri Çaldıran'da ölen Irâk-ı Arab(Bağdad) umumî valisi Hulefâ Bey'in kızı, diğeri ise Akkoyunlu SultânYâkub'unkızıdır.Şâh'ınayrıcabirdeBihrûzeHanımadlızevcesivardır.Çeşitlitarihlerintetkıkinden,Şâh'ın2zevcesininÇaldıran'daOsmanlılar'aesirdüştüğüanlaşılmaktadır.Bunlardan biri, galibaTaclıBeğim,KazaskerTâcî-zâdeCâferÇelebî ile evlendirilmiştir. Bununla berâber, bu mesele çok karışıktır veelimizdeki vesikaların kapanık, müphem vemütenakız ifadelerinden kesin birbilgi edinmek mümkin olmamaktadır. Şâh İsmâîl'in diğer zevcesi 2 numaralıTaclı Hanım'ın, Çaldıran'dan kaçtığı, Tâcü't-Tevârîh'in ifadesindenanlaşılmaktadır.

Yavuz, Tebrîz'de 9 gün kalmıştır. 12Eylûl'de 1.000 kişilik san'atkâr ve âlimkafilesini Tebrîz'den yola çıkarmış, ayın 15'inde de kendi hareket etmiştir. 21eylûlde Orduy-ı Hümâyûn, Aras nehrini geçerek Âzerbaycan'dan Anadolu'yagirmiştir.15Ekim'deYavuz,Defterdar(maliyebakanı)PîrîMehmedÇelebî'yi,3. vezirlik makamına yükseltmiştir. Pîrî Mehmed Paşa, birkaç yıl sonra,Yavuz'unsonveKaanûnî'ninilksadrâzamıolacakolan,büyükdevletadamıdır.

Yavuz'un Tebrîz'den İstanbul'a gönderdiği kafilede,Müezzin HâfızMehmedEfendiileoğluHasanCandavardı.BilindiğigibiHasanCan,Yavuz'unnedîmiolmuşveölümündebaşucundabulunmuştur.ŞeyhulislâmHâce-iSultânî,büyüktarihçivedevletadamı(Tâcü't-Tevârîhmüellifi)SâdeddînEfendi,HasanCan'ınoğludur ve babası ile büyük-babasının anlattıklarından, tarihinde, çokfaydalanmıştır.

Tebrîz'den İstanbul'a gönderilen en mühim şahsiyet, şüphesiz SultânBedîuzzamanMirza'dır.SultânBedîuzzamanMirza,HüseyinBaykara'nınbüyükoğluvehalefidir.Timuroğulları'ndansonTürkistanimparatoru,yâniDoğuTürkHâkanı'dır. Cuci Ulusu'ndan, yâni Cengiz soyundan Muhammed Şaybak Hântarafından Herât imparatorluk tahtından kovulmuş ve Şâh İsmâîl'e sığınmıştı.Şâhİsmâîl,TimurluimparatorunaçokiyimuameleettiveonuTebrîzSarayı'ndaağırladı. Yavuz, daha da iyi muamelede bulundu. Osmanoğulları ileTimuroğulları arasında Ankara ve Yıldırım hâdisesi dolayısiyle tarihî bir kinolmasına rağmen, Bedîuzzaman Mirza'ya hattâ bir imparator gibi davrandı.Yanına kurduğu bir tahtta Bedîuzzaman'ı oturttu. Kendisine muazzam vemuhteşem bir tahsisat bağlattı (Hammer, IV, 202). Bedîuzzaman Mirza, 12Ağustos 1515'te 46 yaşında İstanbul'da ölmüş, Eyyûb-Sultân'a gömülmüştür.Türkçe şiir yazardı. İstanbul'daki misafirliği –Tebrîz'den hareket tarihindenitibaren– tam 11 ay sürmüştür. Ondan önce 6 yıl da Şâh İsmâîl'in misafiriolmuştu.Birikendindenönceölen2oğluolmuştur:MuhammedMü'minMirza

(1485?-1498)veMuhammedZamanMirza(1490?-1539).ZamanMirza,BâburŞâh'ın dâmâdı ve Hindistan Timuroğulları'nın Gücerat umumî valisi olmuştur.TürkistanHâkanlığı'nınTimuroğulları'ndansonvelîahdidir.

DoğuTürkÂlemi'ndeKriz

Şâh İsmâîl'in zuhuru ve Çaldıran'da Yavuz'a yenilmesi sıralarında DoğuTürkleri, büyük bir kriz devresine girmişlerdi. Doğu Türk Hâkanı mevkıindebulunan Timuroğulları'ndan Türkistan imparatoru Sultân Hüseyin BaykaraMirza, 1506'da, 36 yıllık pek parlak bir saltanattan sonra ölmüştü. Takriben3.000.000 nüfusu ile dünyanın kıyas kabûl etmez şekilde en büyük şehri olanHerât,HüseyinBaykara'nın taht şehri idi.Yerine geçen büyük oğlu –yukarıdaanılan- Bedîuzzaman Mirza, bir yıl kadar sonra, Özbekler tarafından atalaryurdundan kovuldu. Kuzeyden gelen Özbek Türkleri, başlarındaki Şaybak(Şeybânî)Hân'ın dirâyeti ile, Timuroğulları'nı Semerkand'dan da kovdu.GençBâbur Mirzâ'nın bütün mücadelesi ve enerjisi, Şâh İsmâîl tarafındandesteklenmesine rağmen, netice vermedi.Bunun üzerinedir kiKâbil'e yerleşenBâbur, Türkistan'dan ümit kesti, istikbâlini Hindistan'da aradı. Şaybak Hân,Merv yakınlarında, Tâhirâbâd meydan muhârebesinde, 2 aralık 1510'da, Şâhİsmâîl tarafından büyük bir bozguna uğratıldı. Timuroğulları'nın yerine DoğuTürkHâkanı olanŞaybakHanda,maktûl düştü.Çokhunhar olanŞâh İsmâîl,ŞaybakHan'ın kafatasını altınla kaplatıp vemücevherletip gûyâ şarap içermiş.Bu mühim hâdise, Çaldıran'dan 4 yıldan daha az bir müddet evvel geçmişti.Ancak Şâh İsmâîl, Türkistan'ı alamadı ve Şaybak Hânedânı devâm etti. Şâhİsmâîl,Türkistan'ıalsaidi,belkiÖzbekler'inkindençokileribirkültürseviyesinesahip olduğu için, Timurlular devrinde Türkistan'ın parlak vaziyeti de devâmederdi. Göçebe olan ve Timurlu mirasının nîmetlerinden faydalanamıyanÖzbekler,Türkistan'ıXVI. asırdayavaş, sonraki asırlardapekhızlıbir inhitatasürüklemişlerdir. Ancak Şîî olan ve İranlı unsurun gittikçe ağır bastığıSafevîler'in Türkistan'da uzun bir hâkimiyeti, şüphesiz Türklük için hayırlıolamazdı.

XVI. asırda 4 Türk imparatorluğu, Türkiye'de Osmanoğulları, İran'daSafevîler, Hindistan'da Bâbur dalından Timuroğulları, Türkistan'da(Mâverâünnehir) Cuci Ulusu'ndan Şeybânîler, dünyanın yarısını ellerindetutmuşlardır.FakatXVII. asrın fecrindeDoğuTürkHâkanlığı,büyükdevletlersırasından bile çıkmış, parçalanmış, medeniyet seviyesi bakımından Türkiye,İran ve Hindistan'dan çok geride kalmıştır. XVIII. asır ortalarında HindistanTimuroğulları,XIX.asırbaşlarındaİranTürkİmparatorluğudabüyükdevletlerarasından çıkmıştır. Türkiye, önce Türk, sonra bütün İslâm âlemini tek başına

temsiletmeyemecburvemahkûmolmuş,Avrupa,büyükzaferikazanmıştır.Butarihîoluşumunmenşei,işteXVI.asrınbuilkyıllarındadır.

DoğuAnadolu'nunSafevîler'denAlınması(1514-17)

Yavuz'a sığınan son Akkoyunlu imparatoru Sultân Murâd, Diyâr-ı Bekrbölgesini Safevîler'den geri almak istiyordu. Yavuz'a tâbî olacaktı. Hattâ birOsmanlı beylerbeyi olmaya râzı idi. Başlangıçta Diyâr-ı Bekr'in fethi bile,başarılması pek güc bir mesele sayılmıştır. Halbuki Çaldıran zaferininneticesinde yapılan fütûhat, Anadolu'nun hemen hemen tamamını Osmanlıidaresinde birleştirmek sûretiyle, tahmin ve tasavvur olunamıyan bir derecedeOsmanlı Türklüğü'nün lehine netice vermiştir. Sultân Murâd, Osmanlılartarafındandesteklendiğihalde,Diyâr-ıBekrbölgesinialamamıştı.Böylebirfetihiçin, Safevîler'in büyük ordusunun bir meydan muhârebesinde kesin şekildeezilmesi şarttı. Yavuz çapında bir dâhi, bunu şüphesiz kavramıştı. Her türlümuhalefeterağmen,Safevîler'ekesindarbevurmakistemesivebirgösterişseferiileiktifaetmeyişi,bunuispatetmektedir.

Çaldıran zaferi neticesinde, bir tek darbede, Türkiye, Anadolu'nun şimdikiAdana,Gaziantep,Hatay,Urfa,Diyarbakır,Mardin, Siirt,Muş,Bingöl, Bitlis,Tuncelivilâyetlerini (121.000km2)kazandığıgibi,ozamanakadarTürkiye'yetâbibirdevletolanDulkadırBeyliğide(40.000km2),doğrudandoğruyailhakedilmiştir. Gene bu zaferin neticesi olarak Kuzey Irak (Musul, Kerkük, Erbilvilâyetleri,66.000km2),Türkiye'yekatılmıştır.KuzeyIrak'taTürklerçoğunluk,KürtlerveAraplarazınlıkolduğundanbuda,TürkAnadolubirliğiiçinbüyükbiradım teşkil ediyordu. Yavuz, daha şehzâdeliğinde Erzincan, Erzurum, Karsçevresini (56.000 km2) itaat altına almıştı. Bu çevredeki Gürcü devletcikleri,Osmanlılar'atâbîbulunuyordu.FakatSafevîler,henüzErzurum-Karsçevresindehâkimiyet iddia ediyorlardı. Şu sûretle Yavuz, Anadolu'nun –bugün deTürkiye'yeaitbulunan-217.000km2'likbüyükbirparçasını,Türkiyedevletinekatmış oldu. İlk defa olarak Türkiye devleti, Alâeddin Keykubâd devrinde,Birinci İmparatorluğun zirve noktasındaki sınırlarını gölgede bırakıyordu.Anadolu'nun birliği için kazanılan bu muvaffakıyet, Yavuz'u, Türklük'üntamamen en başarılı şahsiyetlerinden biri yapmıştır. Zira Türkler'in yaptıklarınicebüyükfütûhâttanbugüneldekalanı,budur.

SonAkkoyunlu imparatoruSultânMurâd,Uzun-Hasan'ın torunu idi.1498'detahta çıkmıştı. 1502'de İran imparatorluğunun taht şehri Tebrîz, Şâh İsmâîl'ineline geçti. 1504'te Şâh İsmâîl, SultânMurâd'ı Irâk-ı Arab (merkezi Bağdad),Irâk-ıAcem(merkeziHemedân,bazanReyy=Tahrân),Fars(merkeziŞîrâz)ve

Kirman'dan,yânibütün İranve Irak'tandakovdu.1508'ekadarSultânMurâd,GüneydoğuAnadolu'dasaltanatsürdü.Busene,buradandaSafevîlertarafındankovuldu. Topraksız kaldı ve Osmanlı hizmetine girdi. 1514 sonlarındaöldürülünceyekadar6yıldaOsmanlıhizmetindekaldı.Öldüğündeancak25,5yaşında idi.SultânMurâd,Yavuz'un teyzesiolanbirDulkadırprensesi ile evliolduğuiçin,Yavuz'uneniştesiidi(fakatondan19yaşdahagençti).Dulkadıroğluprensesi olan zevcesinden Yâkub ve Hasan Mirzalar adlı oğulları olmuştur.YâkubMirza'nınoğluolanMurâdPaşa(kibüyükbabasınınadınıtaşır),Kaanûnîdevrinde Osmanlılar'ın ilk Irâk-ı Acem (Hemedân) beylerbeyisi olacaktır.Akkoyunlular'ın bu dalı Trabzon'da mâlikâne edinmiş ve asırlarca devâmeylemiştir.SultânMurâd'ınkızkardeşiTaclıBeğimde,Şâhİsmâîl'inzevcesiidi.YâniSultânMurâd,Şâhİsmâîl'indekayınbirâderioluyordu.

Uzunmüddet İstanbul'da yaşıyan SultânMurâd, Çaldıran'daOsmanlı tümenkumandanlarından biri idi. Çaldıran'dan az sonra, Urfa civarında Safevîler'leyaptığı bir vuruşmada şehit olmuştur. Şâh İsmâîl'in de ana tarafından Uzun-Hasan'ın torunu olduğunu hatırlamak lâzımdır. Bu suretle, Sultân Murâd'ınyalnız eniştesi değil, aynı zamanda halasının oğlu oluyordu, yani birinciderecede kardeş çocukları (cousin-germain paternel) idiler. Sultân Murâd'danbaşka birçok Akkoyunlu imparatorluk prensi, Osmanlı hizmetine girmişlerdi.Osmanlılar,bunlaraDoğuAnadolu'da,yaniatalarınınyurdundadirlik(mâlikâne)verdiler. Bu suretle Doğu Anadolu'nun Osmanlı idâresine ısınması dahakolaylaştırıldığı gibi, Safevîler'in azılı düşmanı olan bu Akkoyunlu prensleri,Kaanûnî devrinde görüleceği üzere, yurtlarını İran imparatorluğuna karşışiddetle savunmuşlardır. Ancak bazı Akkoyunlu prensleri de, eski refahseviyelerini elde edemeyince, Osmanlı idâresine açık veya kapalı şekilde başkaldırmaktan çekinmemişlerdir. XIX. asrın meşhur Türk devlet adamlarındanbüyükhayırsahibiSadrâzamYusufKâmilPaşa,Akkoyunlulardandır.

Yavuz,yalnızAkkoyunlular'ıdeğil,Sünnî/ŞâfiîolanveŞîîler'dennefretedenDoğu Anadolu Kürd beylerini de okşamıştı. Bunlardan bazıları da Osmanlıidâresine karşı gelmişlerdir. Büyük bilgin ve tarihçi İdrîs-i Bidlîsî, DoğuAnadolu'nunOsmanlı idâresine girmesi için çok çalışmış ve bu yüzdenYavuztarafından kaydıhayat şartıyle yıllık büyük bir tahsîsatla mükâfatlandırılmıştır(Hammer,IV,258).

Çaldıranyıkımındansonraİran,DoğuAnadoluveKuzeyIrak'ısavunmamışvebu ülkeler, Türkiye'ye geçmiştir. Yavuz, 11 Temmuz 1515'te 1. Sefer-iHümâyûn'undan İstanbul'a döndüğü zaman, Doğu Anadolu fütûhâtı devâmediyordu. Yavuz'un bu birinci seferi, 1 yıl, 2 ay, 21 gün sürmüştür. Güney

Âzerbaycan,buaradaTebrîz,OsmanlılarülkedençıktıktanbirmüddetsonraŞâhİsmâîl tarafından geri alınmıştır. Esasen Yavuz, Doğu Anadolu fütûhâtıtamamlanmadığıiçin,Âzerbaycan'dakuvvetbırakmamıştır.

DulkadırBeyliği'ninİlhâkı(12Haziran1515)

19Mayıs1515'teKemahkalesiSafevîler'denfethedilmiştir.12Haziran'dadaDulkadıroğluTürkmenBeyliği,Osmanlı devletine ilhak edilmiştir.Yavuz, anatarafındanmensupolduğuDulkadıroğulları'nabüyükmakamlarvermiştir.

Yavuz'un ana tarafından büyükbabası olan pek ihtiyar (87 yaşında)Dulkadıroğlu Alâüddevle Bozkurt Bey, istiklâlini silâhla savunmuş, fakatMaraş'ın kuzeybatısında Göksun yakınlarında geçen Turnadağı meydanmuhârebesinde, Osmanlı kuvvetlerine yenilmiş, maktul düşmüştür. Osmanlıkuvvetleri, Sinan Paşa'nın 13.000 kişilik tümeni ile, Şehsuvâroğlu Ali Bey'in30.000 kişilik ordusundan müteşekkildi. Ali Bey, Alâüddevle Bey'in yeğeni(ağabeyi 8. Dulkadıroğlu Şehsuvar Bey'in oğlu) idi. Yavuz, merkezi MaraşolmaküzerebirDulkadırbeylerbeyliğikurmuşvebununbaşına,"paşa"sanıileDulkadıroğluAliBey'igeçirmiştir.AliPaşa,Yavuz'unannesininamcaoğluveYavuz'un 2. derecede dayısı idi. 1522'de katledilinceye kadar, 7 yıl Dulkadırbeylerbeyisi kalmış, bu tarihte eyâlet, hânedândan olmıyan umumî valileretevcih edilmiştir. Ali Paşa'nın kardeşi Dulkadıroğlu Kasım Bey de Sultanönü(Eskişehir) sancakbeyi idi. Ali Paşa'nın oğulları Sarı-Arslan, Dîvâne-Veled veÜveys Beyler de, babaları ile beraber katledilmişlerdir. Hânedân, AlâüddevleBozkurt Bey'den yürümüştür. Alâüddevle Bey'in oğullarından KırşehirsancakbeyiŞahruhBey'inoğullarıvetorunları,sancakbeyivebeylerbeyiolarakOsmanlı hizmetinde bulunmuşlardır.AlâüddevleBey'in yanındaTurnadağı'ndaOsmanlılar'akarşı savaşankardeşiAbdürrezzakBey'iYavuz, annesininamcasıolduğu için afvetmiş ve Rumeli'nde Köstendil sancakbeyliğine tâyin etmiştir.AbdürrezzakBey'in4oğlu,Turnadağı'ndamaktulolmuşlardır.

Âmid(Diyarbakır)ŞehrininFethi(19Eylûl1515)

Çaldıran'da44yaşındakiYavuz'un27yaşındakiŞâhİsmâîlüzerindekazandığızafer,GüneydoğuAnadolu'yu daOsmanlıTürkleri'ne açmış ve bu bölgeyi Şîîtehlikesinden ve İran kültürünün hâkimiyetinden korumuş ve kurtarmıştır. BubölgedeTürkler ekseriyette olmakla berâber,mühimKürd veArap azınlığı dayaşıyordu.Fakathiçbirİranlıunsuryoktu.BirmiktarErmenivardı.

Güneydoğu Anadolu'nun merkezi, o zamanlar "Âmid" denen şimdikiDiyarbakır şehri idi. Pek büyük ve tarihî bir belde idi. Âmid şehrinin geniş

çevresine (şimdiki Diyarbakır vilâyeti ile etrafındaki vilâyetleri içine alır)"Diyâr-ıBekr"denirdi.Şehrehiçbirzaman"Diyâr-ıBekr"denmemiştir.

Âmid,Çaldıran'danönceOsmanlılar'aitaatetmişti.AncakŞâhİsmâîl,Âmid'inkaybının, Güneydoğu Anadolu'dan kesin olarak vazgeçmek demek olduğunubiliyordu. Tebrîz'e döndükten sonra, Ustaclıoğlu Kara Hân'ı gönderip şehriistirdâd etti. Kara Han, Çaldıran'da maktûl düşen Mehmed Hân'ın kardeşidir.ÇaldırandarbesindensonraSafevîler'inaskerîgüçleÂmid'imuhâfazaetmelerineimkânyoktu.Âmid,Tebrîz'intam450km.(kuşuçuşu)güneybatısındaidi.Bunubilen Safevîler, yerli Kürt beylerini elde etmeye çalıştılar. Kürtler, İran ileTürkiyearasındamüteredditti.MezhepbirliğidolayısıyledahaçokOsmanlılar'ıtutuyor,fakatŞâhİsmâîl'inkandökücülüğündendekorkuyorlardı.Büyüktarihçiİdrîs-i Bidlîsî'nin müdâhalesi, dengeyi Osmanlı tarafına iyice kaydırdı. AslenKürdolanveKürdlerarasındabüyüknüfuzubulunanbumümtazâlim,Yavuz'a,büyükOsmanlıbirlikleriyollanırsa,halkınOsmanlıaskerininkudret,disiplinveadaletini gördükten sonra, bir daha Safevîler'e temâyül etmesinin imkânıolmıyacağını bildirdi. Bunun üzerine Yavuz, Erzincan beylerbeyisi BıyıklıMehmed Paşa ile Amasya beylerbeyisi Şâdî Paşa'yı Âmid üzerine gönderdi.Müverrih İdris de10.000Kürt gönüllüsü toplamıştı.Vazıyeti görenKaraHân,vuruşmayıkabûletmedi.Âmid'ibırakıpgüneydoğuya,Mardin'eçekildi.Âmid,Osmanlılar'ın yeni bir eyâletinin, "Diyâr-ı Bekr Eyâleti"'nin merkezi oldu. İlkbeylerbeyi olarak Bıyıklı Mehmed Paşa tâyin edildi ki, AkkoyunlukumandanlarındanikenOsmanlıhizmetinegeçmiştiveGüneydoğuAnadolu'nungerçekfâtihidir.

BıyıklıMehmedPaşa'nınKoçhisarZaferi(4Mayıs1516)

Güneydoğu Anadolu'da son Safevî mukavemet ve teşebbüsü, Diyâr-ı Bekrbeylerbeyisi Bıyıklı Mehmed Paşa'nın 4 Mayıs 1516'daki zaferi ile kırıldı.Meydan muhârebesi, Mardin'in, 15 km. güneybatısındaki Koçhisar (EskiKoçhisar)'da geçti. Safevî ordusu, Şâh İsmâîl'in eniştesi, büyük TürkmenbeylerindenUstacalu(Ustaclı)KaraHân'ınidâresindeidi.BıyıklıMehmedPaşa,Âmid'e girdikten sonra, İdrîs-i Bidlîsî'yi İstanbul'a gönderip yardım istemişti.Şâdî Paşa, Amasya'ya çekilmişti (o sırada "Rûm Eyâleti" denen OrtaAnadolu'nun doğu parçasını merkezi henüz Sıvas değil, Amasya idi). Yavuz,Karaman beylerbeyisi Husrev Paşa'yı gönderdi. Husrev Paşa, Mardin'egelmeden, Harput'u Safevîler'den aldı. Harput, vaktiyle Dulkadır idâresindemühimşehirdi(dahaElâzığşehriyoktu).

Koçhisar'da Mehmed Paşa, Safevîler'i tamamen imhâ etmiştir. Kara Hân,

Osmanlı tüfek ateşiyle vurulup ölmüştür. Kara Hân'ın kardeşi Süleymân Hân,Mardin kalesinde 7Nisan 1517'ye kadarmukavemet etmekle beraber,Mardinşehri,Osmanlılar'dakalmıştır.Mardinkalesinindebiryılkadar sonradüşmesiile,Safevîler,GüneydoğuAnadolu'danatılmışlardır.KoçhisarzaferiüzerinebuçevredekibütünSafevîkaleleriteslimalınmıştır.BunlarınenmühimlerindenbiriBirecik (Bîrecik) olup, Fırat'ın doğu kıyısında ehemmiyetli bir ticaretmerkeziidi. Fırat'ın karşı tarafı, yani batısı (Ayntab çevresi) Osmanlılar'ın idi. BuvazıyetegöreOsmanlılar,Memlûkler'inAnadolu topraklarınıbatı vekuzeydenolduğu gibi, doğudan da çepeçevre sarmışlardı. Urfa ve Siirt de Osmanlılar'ageçmiştir.

Bu arada Mardin ile Siirt arasındaki Hısn-ı Keyfâ (Hasankeyf) EyyûbîMelikliği de, Osmanlı toprağı olmuştur. Yavuz, Salâhaddin Eyyûbî'nin büyükhâtırasına saygı göstererek, buminik krallığı ilga etmemiş,Eyyûbî hânedânınıdahabirzamaniçinsaltanattanmahrumetmemiştir.BuTürkkültürüte'sirindekiArap Melikliği, daha önce Safevîler'i, ondan önce de Akkoyunlular'ı metbûtanıyordu.BıyıklıMehmedPaşa,Mezopotamya'yaiyiceinmiştir.BatıdaFırat'a,Memlûk topraklarınakadardayanmış,buarada,KuzeydoğuSuriye'yi,merkeziRakka olmak üzere ele geçirmiştir. Bu sıralarda Yavuz, Mısır sefer-ihümâyûnu'naçıkmışbulunuyordu.

Bıyıklı Mehmed Paşa'nın bu muvaffakıyetleri, yalnız Safevîler için değil,Memlûkler için de çok korkutucu olmuştur. Artık Yakın Doğu'da muvazene,Osmanlılar lehine kökünden bozulmuş oluyordu. Memlûk kudreti, bumuvazeneyimûtedilleştirmeyemuktedirdeğildi.Zâtenbunudüşünecekvaktideolmadı.

Yavuz'unVezîr-iÂzamlarıveŞeyhulislâmı

Yavuz,28Ekim1514'teHersek-zâdeAhmedPaşa'yıazletti.YerineDukagin-zâdeAhmedPaşa'yıgetirdi.Ancakonuda4Mart1515'te–KocaMustafaPaşagibi- idam ettirdi. Dukagin-zâde Dâmâd Ahmed Paşa bu sûretle bir yıl bileiktidardakalamadı.YerinetekrarHersek-zâdetâyinolundu.Bu,Hersek-zâde'nin5.vesonuncusadâretidir.26Nisan1516'daazledildi.Sonsadâreti1yıl,1ay,23gündür.II.BâyezîdveYavuzdevirlerindeki5sadâretininyekûnu8yılayakındır.YerineSinanPaşagetirildi.22Ocak1517'deRidâniye'deşehîdoluncayakadar8ay,26güniktidardakaldı.YûnusPaşa,vezîr-iâzamoldu.Oda13Eylûl1517'deidamedildi.Sadâreti7ay,22gündür.YerinePîrîMehmedPaşatâyinolunduki,Yavuz'unsonvezîr-iâzamıolanbüyükdevletadamıdır.

Yavuz'untekşeyhulislâmıise,ZenbilliAliEfendiolmuştur.Babasıdevrindenkalmış, Yavuz'un ölümünden sonra Kaanûnî zamanında da vefatına kadarmakamınımuhafazaetmiştir.Ziraozamanlarşeyhulislâmlık,kaydıhayatileidi.Meşîhat makamında bulunanlar, padişaha serbestçe hüküm verebilmeleri için,azlolunamazlardı.NitekimAliEfendi,Yavuzgibinüfuzedilemezbirşahsiyetin,birçokmüfrit hareketlerini önlemiş, hattâ padişaha sert cevaplar bile vermiştir.Yavuz, çok kızmakla berâber, kanunu bozmamış ve Ali Efendi'yi makamındabırakmıştır.

ÜçüncüBölüm

YAVUZveMISIR–MERC-İDÂBIKveRİDÂNİYE

-HALÎFELİĞİNABBÂSÎLER'DEN

OSMÂNOĞULLARI'NAGEÇMESİ(1516–1520)

2.Sefer-iHümâyûn:MısırSeferi(1516–1518)

Yavuz Sultân Selîm, 5 Haziran 1516'da, 2. sefer-i hümâyûna çıkmak üzere,Topkapı Sarayı'ndan Üsküdar'daki ordugâha, otağ-ı hümâyûnuna geçti. Sefer,Mısır – Suriye Türk – Memlûk imparatorluğuna karşı idi. Bu, bir OsmanlıhükümdarınınMısır-Suriye'yekarşıçıktığıilkvesonseferiteşkîleder.Buseferİstanbul'dasaltanatnâibiolarakVelîahd-ŞahzâdeSüleymândeğil,Yavuz'unpeksevdiğivetakdîrettiği3.vezirPîrîMehmedPaşabırakılmıştır.Velîahd-ŞehzâdeSüleymân, Edirne'ye, eski vezîr-i âzamHersek-zâdeAhmed Paşa da Bursa'ya"tahtmuhâfızı" tâyînedilmişlerdir.Vezîr-iâzamSinanPaşa,Yavuz'dan38günönce İstanbul'dan hareket etmiş, Kayseri'ye gitmiş, buradaki 40.000 kişilikordununbaşınageçmiştir.Yavuz,4Haziran'da,yânisefereçıkmadan1günönce,Memlûkler'e elçiler göndererek, seferin Safevîler üzerine ve İran'ı fethetmekmaksadiyle olduğunu bildirmiştir. Yavuz'un elçileri, Rumeli kazaskeri Zeyrek-zâde Rükneddin Efendi ile Karaca Ahmed Paşa, yâni yüksek makamsâhiblerindenikişahıstı.BusûretleMemlûkleruyutulmakistenmiştirki,modernharb tekniğine tamamen uygundur. Timur da böyle hareket ederek büyükmuvaffakıyetlerkazanmıştı.BununlaberaberMemlûkler,uyumuyorlardı.SultânKansu,daha18Mayıs'taKahire'denhareketederekSuriye'yegelmişti.YanındaHalîfe III. Mütevekkil ile 4 Sünnî mezhebin kaadî'l-kuzât'ı da bulunuyordu.Memlûkler,Osmanlılar'laharbçıkarmamayaâzamîgayretgöstermekleberâber,imparatorluklarını şiddetle savunmaya kararlı idiler. Bu sıralarda MemlûkSultanlığı, Türkiye ve İran'dan sonra dünyanın 3. büyük ve güclü devletivaziyetinde idi.EğerYavuzgerçekten İran'a teveccühederse,SultânKansudaKahire'ye dönecek, aksi hâlde Osmanlılar'ı Suriye'ye sokmamaya çalışacaktı.Memlûkler, Suriye'yi mâzide İlhanlılar'a ve Timur'a karşı başarı ilesavunmuşlardı. Mısır ise, mahfuz bir ülke idi. Cihanı fetheden Cengizliler veTimurbilebumemleketeayakbasamamıştı.

23Temmuz'daMaraşileMalatyaarasındaElbistan'da,Yavuz'unkuvvetleriileSinan Paşa'nın 40.000 kişilik kuvveti birleşmiştir. Burası öyle bir yerdi ki,buradanatılacakbirkaçadım,seferinMısır'akarşımı,İran'akarşımıolduğunu,dünyaya gösterecekti. Ya doğuya İran üzerine, ya güneye Mısır üzerinegidilecekti.Temmuzunsonhaftası,Kahire'debüyükheyecaniçindegeçtiğigibi,Tebrîz'de de panik başlamıştı. Zira ikinci bir sefer-i hümâyûn ile Yavuz,

Safevîler'i artık haritadan silebilirdi. Mısır'da halk, temmuzda hâlâ BıyıklıMehmed Paşa'nın Safevîler'den yaptığı fütuhatı sevinçle karşılıyor, şenlikleryapıyordu. 27 Temmuz'da Yavuz, Osmanlı-Memlûk sınırını geçmiş, 28Temmuz'da Malatya yakınlarına gelmiştir. Artık bu tarihî günde, seferinMemlûklerüzerineolduğubelliolmuştur.30Temmuz'daTohmaSuyu'nungüneykıyısında, Malatya'nın az kuzeyinde Yavuz, harb dîvânını toplamıştır. 3Ağustos'ta Diyâr-ı Bekr beylerbeyisi Bıyıklı Mehmed Paşa da Orduy-ıHümâyûn'akatılmıştır.MehmedPaşa'nın istihbâratınagöre,SultânKansu,Şâhİsmâîl'e berâberce Osmanlılar'a karşı harb açılmasını, aksi takdirdeOsmanoğlu'nunikisinitekertekeryakalayıphelâkedeceğinibildirmiştir.Ancak,Çaldıran'dakorkunçşekildeezilenŞâhİsmâîl,bütünarzusunarağmenbuteklifikabûledememiştir.18Ağustos'taOsmanlılar,Besniyakınlarınagelmiştir.Besni,Yavuz'a teslim olmuştur. Memlûkler'in Anadolu'daki ülkelerinin umumî valisiolanveAyntab'da(Gaziantep)oturanYûnusBeyde,18AğustosgünüOsmanlıordugâhınagelipYavuz'unhuzûrunaçıkmış,Ayntab'ınanahtarlarınıBüyükTürkHâkanı'na sunmuştur. Çukurova'daki Memlûkler'e tâbî Ramazanoğulları, bunudaha27Temmuz'dayapmışlardı.

RamazânoğullarıBeyliği'ninİlhâkı(27Temmuz1516)

RamazanoğluMahmud Bey, 1514 sonundaOsmanlılar'a itaat etmiş ve daha1515 yazının sonunda İstanbul'a gelmiş, Osmanlı hizmetine girdiğini, Yavuz'abildirmişti.Yavuz,Çukurova'da,Adanamerkezolmaküzere,Ramazanoğulları'nısancakbeyliğiilebırakmıştır.RamazanoğluMahmudBey,Yavuz,Mısırseferineçıkarken,Osmanlıordusundaidi.27Temmuz'daAdana'dangelenRamazanoğlubirlikleri, beylerinin emri altında, Osmanlılar'a katılmışlardır. Bu hâdiseler,Çaldıran'dan,yıllarcaYakınDoğu'yakankusturanŞâh İsmâîl ezildikten sonra,Osmanlılar'ın muazzam bir prestij kazandıklarını göstermektedir. II. BâyezîddevrindeAdana,Tarsusve çevresi bir iki keremuvakkaten işgal edilmişsede,şimdiyekadarRamazanBeyliği,Memlûkler'denayrılmamıştı.

Mahmud Bey, İstanbul'a gidip Osmanlı hizmetine girince,Memlûkler, onuntahttan düştüğünü ilân etmişler ve yerine Selîm Bey'i Adana tahtınaoturtmuşlardı. Selîm Bey, Mahmud Bey'in babasının amcasının torunu idi.1516'daYavuz,SelîmBey'ikovmuşve"sancak=vilâyet"yaptığıAdana'yı,tekrarMahmudBey'evermiştir.BusûretleMahmudBey,2kerede5yılAdanatahtındakalmıştır. Mahmud Bey, Mısır seferinde Ramazan Türkmenleri ile berâberbulunmuşveRidâniye'deşehîddüşmüştür.Yavuz,onun5oğlundanbüyüğüolanKubâdBey'i(Paşa)Adanasancakbeyiyapmıştır.1520'deKubâdBey,Adana'danalınıp Rumeli'nde bir sancağa tâyin edilmiştir (1559'da beylerbeyi olarak 84

yaşlarında ölmüştür). Rumeli'ne gönderilince yerine Adana'ya kardeşi PîrîMehmed Paşa tâyin edilmiştir (Yavuz'un aynı addakimeşhur vezîr-i âzamı ilekarıştırmamalıdır). Pîrî Mehmed Bey (sonra Paşa), 48 yıl, Adana sancakbeyiolmuş, 1586'da 90 yaşlarında ölmüştür. Türkçe ve Farsça'da şâirdi. Ancak buarada birçok beylerbeyiliklerde bulunduğu için, yerine Adana'da nâip olarakkardeşlerini ve oğullarını bırakmıştır. Kardeşleri Dâvud, Korkut ve MahmudBeyler,hepOsmanlısancakbeyidir(tümgeneral).Ramazanoğulları,PîrîMehmedve Kubâd Paşalar'dan yürümüştür. 1608'e kadar Adana sancağınaRamazanoğulları tâyininde devâm edilmiştir. Bu sûretleDulkadır Beyliği'ndensonra Ramazan Beyliği de Anadolu Türk birliğine katılıp eritilmiştir. BöyleceTürkiye'de I. İmparatorluk enkazı üzerinde kurulan Türk Beylikleri'ninsonuncusu,engeçteşekküleden(1352)Ramazanoğullarıolmuştur.

Merc-iDâbıkZaferi(24Ağustos1516)

Yavuz, ikinci dev meydan muhârebesini, Çaldıran'dan tam 2 yıl sonrakazanmıştır (Çaldıran: 23 Ağustos 1514). Sultân Kansu, Osmanlı kuvvetleriniHaleb şehrine pek yakın Dâbık Ovası'nda (Farsça: Merc-i Dâbık, Arapça:Mercu'd-Dâbık) karşılamıştır. Mısır seferinde ve bu meydan muhârebesindeistihkâm subayı olarak bulunan büyük bilgin Matrakçı Nasûh, Feth-nâme-iDiyâr-ı Arab adlı tek nüshası İstanbul'da Nûrosmâniye Kütüphanesi'nde (no.4.087) bulunan eserinde (v. 19a-20-a), bize çok değerli ve orijinal malûmatvermektedir. Bu kaynağın diğer kaynaklarla karşılaştırılmasından anlaşıldığınagöre,Osmanlıordusununkuruluşuşöyleidi:

Orduda300topvardı.SağkanadaVezîr-iâzamSinanPaşakumandaediyordu.BucenahtakibaşlıcakumandanlarAnadolubeylerbeyiSultân-zâdeZeynelPaşa(Han/Mirza), Karaman beylerbeyi Husrev Paşa, Dulkadır beylerbeyiŞehsuvâroğluAliPaşa(Bey/Han),RamazanoğluMahmudBeyidi.ZeynelPaşa,Akkoyunlu imparatoru Sultân-zâde Dâmâd Sultân Ahmed Göde ile II.Bâyezîd'in kızı Ayn-i Şâh Sultân'ın oğludur. Bir zamanlar İran imparatorlukvelîahdi de olmuş, 1504'te İran tahtına hak da iddia etmiştir. Zeynel Paşa'nınnesli, Elbistan'da yerleşmişlerdir. Fâtih Sultân Mehmed, Zeynel Paşa'nın hemannesinin büyük-babası, hem de babasının –ana tarafından- büyük-babasıolmaktadır. Şöyle ki: ana tarafından büyük-babası II. Bâyezîd, Fâtih'in oğluolduğugibi,babasıSultânAhmedGödede,Fâtih'inkızıGevher-HanSultânileUzun-Hasan'ınoğluDâmâdUğurluMehmedPaşa'nın(Han/Bey/Mirza)oğludur.Şahsuvâroğlu Ali Paşa da –yukarıda görüldüğü üzere– Dulkadır prensi veYavuz'unannesininamcaoğlu,yâniYavuz'unikinciderecededayısıdır.

OsmanlısolkanadınaVezirYûnusPaşakumandaediyorduki,sonradanvezîr-iâzam olmuştur. Bu kanattaki başlıca kumandanlar Rumeli beylerbeyi YusufPaşa, Rûm (Amasya) beylerbeyi Sultân-zâde Dâmâd İsfendiyâroğlu MehmedPaşa (Han), Diyâr-ı Bekr beylerbeyi Bıyıklı Mehmed Paşa, Yavuz'unkayınpederiKırımhânıMengliGiray'ın2oğlu,SaâdetveMübârekGiraylaridi.İsfendiyâroğluSultân-zâdeDâmâdMehmedPaşa, Fâtih'in hemdayısının, hemhalasınınoğluolansonİsfendiyârprensiKızıl-AhmedPaşa'nınbüyükoğludur.II.Bâyezîd'inbirkızıileevliolduğundan,Yavuz'unaynızamandaeniştesiidi.–Saâdet Giray, 1524 mayısından 1532 mayısına kadar 8 yıl Kırım hânı olacakolan prenstir.KardeşiMübârekGiray ise, buMısır seferinde şehîd düşecektir.Kırım Hanları, Mengli Giray'ın 9 oğlu içinde bu Mübârek Giray'danyürümüşlerdir. Moskova Fâtihi Taht-Alan I. Devlet Giray Han Gazi (1551-1577),MübârekGiray'ıntekoğludurki,KırımHanları,birkuşaksonra,DevletGiray'dan yürümüştür. Bu sefere katılan bu 2 kardeş Giray, Yavuz'unkayınbiraderleridir.

YavuzSultânSelîm,YeniçerilerveAzablar(hafifpiyâde)ilemerkezdedir.

Memlûkmerkezinde SultânKansu bulunmaktadır. Sağ kanada Suriye (Şam)nâib-i saltanası Şaybek, sol kanada da Kuzey Suriye (Haleb) nâib-i saltanasıHayrbeykumandaediyordu("nâib-isaltana",Memlûkumumîvalilerineverilenadolup,salâhiyetleri,Osmanlıbeylerbeyilerindenbirazdahafazlaidi;protokolsırasiyleMısır,SuriyeveHalebnâib-isaltanalarıgelirdi).

Yavuz, Merc-i Dâbık'ta, Osmanlı sağ ve sol kanatlarını birbirleriylebirleştirmek sûretiyle çenberi kapatmış, Memlûk ordusunu imha eylemiştir.Osmanlılar tahminen 60.000, Memlûkler ise 80.000 kişi idiler. Muhârebeninkazanılmasınınbaşlıcasebepleri,Yavuz'undâhîcekumandasıveOsmanlıateşlisilâhlarınınkıyaskabûletmezüstünlüğüidi.Memlûkler,TürkveyaTürk'leşmişÇerkesler'den müteşekkil olup,Arap birlikleri çok azdı ve birkaç Bedevîalayındanibaretti (Arapköylüsünde,"fellah"dadöğüşmekkaabiliyetiolmadığı,bu kaabiliyetini 2.000 yıl önce kaybettiğimalûmdur). İkindi yaklaştığı zaman,Osmanlılarkesinneticeyialmışbulunuyorlardı.Şuhaldevuruşma,ençok8saatsürmüştür.SultanKansuvesağkanatkumandanıSuriyenâib-isaltanasıŞaybek(Sibey),maktuldüşmüşlerdir.

Melikü'l-EşrefSultânSeyfüddinKansûhü'l-Guurîmin-Baybardî,66yaşlarındabulunuyordu. Değerli bir hükümdâr idi. Tükçe, Arapça ve Farsça'da şâir,Arapça'damüellifvetefsirbilginiidi.II.Kansu'nunoğluMehmedBeyiYavuz,1518'de İstanbul'a yollamıştır. II. Kansu'nun yerine bu oğlu değil, yeğeni II.

Tumanbay,sultanseçilmiştir(Memlûkler'deimparatorunseçimleiktidarageldiğimalûmdur).

Merc-i Dâbık'da Sultân Kansu'nun çadırı da ele geçirilmiştir. Bu çadırdabulunanorduhazînesi,Osmanlılar'ınelinegeçmiştir(Hammer,IV,278).

Memlûk ordusunun sol kanat kumandanıHaleb nâib-i saltanası Hayrbey birmüddet sonra,Osmanlılar'a esir düşmüşveOsmanlı hizmetinegirmiştir.Fakatesirlerinenkıymetlisi,Abbâsîler'denİslâmhalîfesiIII.Mütevekkil'dir.

Memlûk İmparatorluğu, kuruluşundan beri, târihi boyunca böyle birmeydanmuhârebesi kaybetmemiş ve hiçbir hükümdarını muhârebe meydanındabırakmamıştır. Moğollar, İlhanlılar, Timur bile Memlûkler'i böylesine birmağlûbiyeteuğratmamışlardır.BubozgundansonraMısır'ıdeğilsebile,Suriye,Lübnan, Filistin, hattâ Hicaz'ı Osmanlılar'ın eline düşmekten koruyabilecekhiçbirkuvvetkalmamıştır.

YavuzSultânSelîm'inHaleb'eGirmesi(28Ağustos1516)

Zaferden4günsonraYavuz,28Ağustossabahı,dünyanınenbüyükvezenginşehirlerindenolanHaleb'egirdi.Haleb'dekiMemlûkdevlethazinesindebulunanaltın para ile son derece değerli birtakım eşya, Hazîne-i Hümâyûn'a alındı(Hammer, IV, 279). Haleb'in nüfusu, İstanbul'unkine yakındı. YakınDoğu'nunpekişlekbirticaretmerkeziidi.

Haleb, Kuzey Suriye beylerbeyiliğinin merkezi yapıldı ve Karaca Paşa, ilkHalebbeylerbeyiliğinetâyinedildi.Yavuz,Haleb'de18günkaldıve15Eylûl'deşehri terketti. Bu zaman zarfında, İslâm Halîfeliği'nin Abbâsîler'denOsmanoğulları'na devredilmesi gibi bütün İslâm tarihi bakımından çokmühimbirhâdisecereyanetti.

İslâm Halîfeliği Abbâsîler'den Osmanoğulları'na Geçiyor (29Ağustos1516)

Halîfelik,yânidünyadakibütünSünnîMüslümanlar'ınrûhânîreisliğimakamı,750 tarihinden, yâni 766 yıldan beri Abbâsî Hânedânı'nda idi. Peygamber'inamcalarından Abbas'tan indiği için"Abbâsî" denen bu hânedân, 1258'e kadarBağdad'da,otarihtensonradaKahire'dedevâmetmişti.Şufarklaki,Kahire'dekiAbbâsî Halîfeleri, İstanbul Patrikleri'ne benzetilebilir. Papaya benzemezler.Çünki devletleri yoktu. Bağdad'daki gibi aynı zamanda devlet başkanı olaraksaltanat sürmüyorlardı. Bumukayesemiz, yalnız bu bakımdandır. Yoksa İslâm

dininde Halîfe'nin, Papa'nın ve Patrik'in olduğu gibi geniş ve vicdanlarınderinliğine kadar inen hiçbir salâhiyetleri olmadığı, kendiliklerinden dinîmes'eleleritefsîrdahietmediklerimalûmdur.Halîfe,sâdecePeygamber'inhalefiveİslâmbirliğinin,kardeşliğininbirsenbolündenibârettir.

Memlûkler, Halîfe'yi ve Mukaddes Şehirler'i (Mekke, Medîne ve Kudüs )ellerindetutmakla,İslâmdünyasınakarşıüstünlükiddiaedegelmişlerdi.Kudüs,aynızamandaHıristiyandininindeenmukaddesşehriolduğundan,Memlûkler,Hıristiyanhacılarındandafaydalanıyorlardı.Şimdibütünbumânevîüstünlükler,Türkiye'ye,Osmanoğulları'nageçiyordu.

Yavuz'un Mısır seferi esâsen bir bakıma "İslâm Birliği" projesinigerçekleştirmekamacınıgüdüyordu.Türkiye çapındadevleşenbirdevlet, artıkşu veya bu devletin, mânevî sahada da olsa, şu veya bu türlü üstünlüğünüçekemezdi.Esâsenİran'ınŞîîhilâfet(halifelik)propagandasıdaTürkiye'yitehditediyordu.

Yavuz,Mısır'dan dönerken, son Abbâsî halifesi III. el-Mütevekkil'ala'llaah'ı,amcaoğullarıEbû-BekrveAhmed,MısırŞâfîîkaadî'l-kuzâtıvedahabirtakımyüksek şahsiyetler ile berâber, İstanbul'a getirmiştir (İbnü Ayâs, III, 19-20).Halîfe'ye ancak Kaanûnî Sultân Süleymân, 1521'de Kahire'ye dönmekmüsaadesinivermiştir(İbnüAyâs,III,926vekaayii).BusûretleIII.Mütevekkil,3 yıl İstanbul'da yaşamıştır. Kahire'ye döndükten sonra daha 22 yıl hayattakalmış ve 1543'te burada ölmüştür. III. Mütevekkil, 1509'da henüz hayattaolduğuhaldemakamındanindirilenbabasıMüstemsik'inyerinehalîfeolmuştur.7 yıl bu makamda kalmıştır. Yavuz, Haleb'e girdiğinin ertesi cuma günükendisinihalîfeilânettiğihâlde,Mısır,bunutanımamışveOsmanlılar'ınelindeesir bulunan III.Mütevekkil'i tanımaktadevâmetmiştir.Kahire'debulunan III.Mütevekkil'in babası ve selefiMüstemsik, oğluna vekil ilân edilmiştir.Yavuz,ertesi yılKahire'yi de alınca,Müstemsik, buvekâletten düşmüştür.Müstemsikihtiyar olduğu için Yavuz, onu İstanbul'a getirmemiştir. III. Mütevekkil'inoğulları olmuşsa da, sonradan Abbâsî hânedânı kesilmiştir. III. Mütevekkil,Halîfeler'in 72.'si, Abbâsîler'den gelenlerin 54.'sü ve Kahire'deki AbbâsîHalîfeleri'ninde17.'sidir.ŞuhaldeYavuzSultânSelîm,Hazret-iPeygamber'in73.halîfesiolmuştur.OndansonraOsmanlıimparatoruolanTürkHâkanları'nınhepsi,aynızamandaİslâmHalîfeleri'dirler.

III. Mütevekkil, Tuğrul Bey'in himâyesine aldığı ve rûhânî lider derekesinedüşürdüğü Kaaim'in 15., Hârûnu'r-Reşîd'in 23., 2. Abbâsî halîfesi ve Bağdadşehrinin kurucusu Mansûr'un 21., Peygamber'in amcası Abbâs'ın 29.,

Peygamber'inbüyük-babasıAbdulmuttalib'in30.kuşaktantorunudur.

Bir rivâyete göre III. Mütevekkil, Yavuz'la İstanbul'a döndükten sonra,Ayasofya Camii'nde yapılan bir merâsimle hılâfeti Osmanoğulları'nadevretmiştir.AmaYavuz'unHaleb'deki ilkCuma namazında, 29 ağustos 1516günü öğle vakti halîfe ilân edildiği muhakkaktır. Fakat Ayasofya'da da (kiprotokoldeOsmanlıcâmilerininbirincisisayılırdı)birmerâsimyapılmışolabilir.Bu rivâyete göre Ayasofya ve Eyyûb-Sultân Câmileri'nde yapılmış olanmerâsimde III.Mütevekkil, Yavuz'a kılıç kuşatıp hil'at giydirmiştir. Halîfe ileberâberMısır'dangetirilenEzherÜniversitesi'ninulemâsı ile İstanbul'daulemâbirmeclis akdetmişler ve İslâmdininin yüksekmenfaatleri nâmına, halîfeliğinOsmanoğulları'na devrini kararlaştırmışlardır. Bu sûretle İslâm dinininbaşkanlığı,Osmanoğulları'nageçmiştir.

Haleb Büyük Câmii'ndeki Cuma namazında hatîb, hutbeyi Yavuz'un adınaokumuş, Yavuz'u "Hâkimü'l-Haremeyni'ş-Şerîfeyn = Mekke ile Medîne'ninHâkimi" diye anmıştır. Yavuz müdahale edip, "Hâkim" kelimesini "hâdim =hizmetkâr"şeklindedüzeltmiştir.9asırlıkİslâmdinindebirinkılâpmâhiyetindeolan böyle bir şeyi hatîb efendinin Yavuz'dan önceden emir almaksızınkendiliğinden yapmış olması düşünülemez. FakatYavuz, ihtimal o anda gelendinîbirheyecanvetevâzûile"Hâkim"kelimesini"Hâdim"eçevirmiştir.1516'yakadar "Hâkimü'l-Haremeyn" diye anılan Halîfeler, ve Memlûk Sultânları, butarihten sonra Yavuz'un düzelttiği gibi, "Hâdimü'l-Haremeyn" şeklinde İslâmdünyasının câmilerinde Cuma hutbelerinde zikredilmişlerdir. Halîfe olmanınheyecanı içinde Yavuz, gözyaşlarını tutamamış, Hazreti Peygamber'in meşrûhalefi olmanın sevinciyle ağlamış ve oturduğu yerdeki seccâdeyi kaldırarakalnını câmiin mermer zeminine değdirmek sûretiyle şükran secdesinekapanmıştır. Bu dindarlık ve tevâzû, cemaati heyecanlandırmış veelektriklemiştir. Bundan sonra Yavuz, hutbenin bitişinde, sırtındaki murassâmerâsimkafdanınıçıkarıpHatîbEfendi'yegiydirmiştir(Hammer,IV,280)

Daha sonra Kahire'de ve Mekke'de bulunan Emânât-ı Mukaddese'nin deİstanbul'aTopkapıSarayı'ndakiHırka-iŞerîfDairesi'nenakliveKudüs,Mekkeve Medîne şehirlerinin Türkiye'ye geçmesi ile, Yavuz'un halîfelik sıfatıtamamlanmıştır.

Suriye,LübnanveFilistin'inFethi(19Eylûl1516-2Ocak1517)

Yavuz,Haleb'denhızlagüneyeindi.ŞimdiyekadarhiçbirOsmanlıhükümdarıbu kadar güneye inmemişti. 19 eylûlde Hamâ, 21 Eylûl'de Hums alındı.

BuralardahiçbirMemlûkmukavemetiolmadı.Merc-iDâbıkdarbesindensonraOsmanlılar, Suriye ve Filistin'i olgun meyva gibi topladılar. Hamâsancakbeyliğine Güzelce Kasım Bey, Hums'a Ihtıman-oğlu tâyin edildiler(Güzelce Kasım Bey, Kaanûnî devrindeMısır beylerbeyisi ve vezîr olmuştur,İstanbul'daki"Kasımpaşa"semti,onunadınıtaşır).

VezirYûnusPaşa,Hamâ'da iken,Halebnâib-isaltanasıolupMerc-iDâbık'tasolkanatkumandanıikenkaçanHayrbey,birmiktaraskerlecivardadolaşıyordu.YûnusPaşa,kendisinidostçadâvetetti.Hayrbey,budâvetikabûlettiveOsmanlıhizmetine girdi (Feth-nâme-i Diyâr-ı Arab, v. 23a) (Filistin'in güneyinde,Gazze'ningüneybatısında,GazzeileRefaharasındakiHân-Yûnuskasabası,adınıbuseferdebuVezîr-iâzamYûnusPaşa'danalmıştır).

Yavuz,27Eylûl'deŞam'ageldi.Emevîler'inbutarihîbaşkentinde15Aralık'akadar 2 ay, 18günkaldı. SalâhaddinEyyûbî'nin türbesini ve sâir târihî yerlerigezdi.Mısırseferininbütünhazırlıklarınıburadagördü.Suriye'yinizâmakoydu.3Ekim'deŞamcâmilerindeCumahutbesihalîfevehükümdarolarakYavuz'unadına okundu. Yavuz, Emevî Câmii'ndekimerâsimde bulundu. Yavuz, Şam'daiken Osmanlı ordusu Filistin'i fethetti. Lübnan kendiliğinden inkıyâd etti.Fethedilen topraklarda2eyâlet (beylerbeyilik)kuruldu.HalebveŞam,merkezoldu. Sancak teşkilâtı yapıldı. Kudüs sancakbeyliğine Evrenos-zâde İskenderBey,GazzesancakbeyliğineUzguroğluÎsâPaşa-zâdeMehmedBeytâyinedildi.(Feth-nâme-iDiyâr-ıArab,26a).BusûretleKudüssancağı,OrtaFilistin'i,Gazzesancağı Güney Filistin'i içine alıyordu. Safed de bir sancak merkezi oldu ki,burası, Kuzey Filistin topraklarını ihtiva ediyordu. Kudüs ile Gazze'ye namlıakıncı kumandanlarının tâyini, istikbâli görenler için, Mısır fethinin bir anmeselesi olduğunu belli ediyordu.Gazze'yi bizzat Îsâ Paşa-zâdeMehmedBeyfethetmiştir. Henüz Filistin ile Sînâ yarımadası arasında büyük Memlûkkuvvetleribulunuyordu.

Yavuz, Şam'da iken büyük mutasavvıf Muhyiddîn Arabî (İbnü'l-Arabî)'ninmezarınamuhteşembirtürbeyapılmasınıdaemrettiki,bugünkitürbe,budur.

15 Aralık'ta Yavuz, Şam'dan ayrıldı. Çölü geçmek üzere, binlerce deve vebüyükmiktardaiçeceksuhazırlanmıştı.

Hân-YûnusMeydanMuharebesi(21Aralık1516)

Cânberdi(TürkiyeTürkçe'siile:Canverdi)Gazâlî'ninkumandasındaki10.000kişilik bir Memlûk kuvveti, Filistin ile Sina arasında dolaşıyordu. Vazifesi,Osmanlılar'ın çölü geçmesine engel olmaktı. Bu kuvveti yok etmek ve yolu

açmak için Yavuz, 1 Aralık'ta Vezîr-i âzam Sinân Paşa'yı Şam'dan Gazze'yegöndermişti. Sinan Paşa'nın 5.000 tımarlı sipahisi, Îsâ Paşa-zâde'nin 2.000sipahisi ilebirleşti.Osmanlıkuvvetlerininbirde topçu taburuvardı.Gazze'ninaz güney-batısında Vezir Yûnus Paşa'nın adını taşıyacak Hân-Yûnus kasabasıcivarında Osmanlılar ileMemlûkler karşılaştılar. Sinan Paşa, 9.000Memlûk'üöldürmek ve esir etmek sûretiyle ikindiye kadar çok çetin geçen meydanmuhârebesini kazandı. Trablusgarb yâni Lübnan umumî valisi olan CânberdiGazâlî,1.000atlısıileperîşanbirhaldeMısır'akaçtı.BuvuruşmadaOsmanlısağkanadınaTeke(Antalya)sancakbeyiFerhâdBey,solkanadınaGazzesancakbeyiMehmed Bey kumanda etmişlerdir. Artık Süveyş Berzahı'na kadar Asya'daMemlûkaskerikalmamış,Memlûkimparatorluğu,Afrika'yaatılmışvetıkılmıştı.

30Aralık'taYavuz,Kudüs'egeldi.12.000kandilleaydınlatılmışolanMescid-iAksâ'da iki rekât hâcet namazı kıldı (Fetih-Nâme-i Diyâr-ı Arab, 33b).Mukaddes Mahaller'i gezen Yavuz, ertesi gün hareket etti. 2 Ocak 1517'deGazze'yegeldi.BuradaKurbanBayramıtes'îdedildi.BurasıAkdeniz'denbirkaçkm uzakta küçük bir şehirdi. Mısır'ın kapısı sayılıyordu. Refah'a kadarOsmanlılar, bütün Filistin'i işgal etmiş, Sina yarımadasına, Tîh Çölü'nedayanmışlardı.Gazze'deVezîr-iâzamSinanPaşaileYavuz'unkuvvetleribirleşti.Yavuzburada3günkaldı.6Ocak'tadoğudaHalîlu'r-Rahmân(İbrânî:Hebron)'agitti.Burası,Hazret-iİbrahim'inmezarınınbulunduğuyerdir.9Ocak'taOsmanlıOrdusu,Gazze ileHân-Yûnus arasındakiDeyru'l-Belâh'a geldi.VezirHüseyinPaşa,Memlûk imparatorluğunun bütün Asya topraklarının fethedildiğini, SinaÇölü'nütarihtehiçbircihangirincebrengeçemediğini,ancakAfrika'yadenizdenasker çıkartıp Mısır'ın fethinin kaabil olduğunu, binâenaleyh seferin bitmişsayılacağınısöyledi.Yavuz,HüseyinPaşa'nınderhalbaşınıkestirdi.Ordusununçoğunluğu,HüseyinPaşa'nınfikrindeidiler.Fakatpadişahınbuhareketiüzerineartıkitirazimkânıkalmamıştı.Ordu,cihangirbaşkumandanınabaşkaldıramazdı.

Yavuz, İlkçağ'dan beri Hiçbir Cihangîr'in Cebren GeçemediğiSînâÇölü'nü13GündeGeçiyor(9-22Ocak1517)

Tarihte ancak İran (Pers) imparatoru Kambiz ve ondan 193 yıl sonraMakedonyalı Büyük İskender, Sina yarımadasını cebren geçip Mısır'ıfethetmişlerdir. Bu geçişlerinden biri M.Ö 525'te, ikincisi ise M.Ö. 332'deolmuştur. Ancak Büyük İskender'inki de tam bir geçiş sayılamaz. Çünkikuvvetlerinin büyük kısmını donanmaya bindirip denizden İskenderiye'yesevketmiştir.Moğollar ve Timur, yâni dünyayı açan cihangirler bile bu geçişigöze alamamışlar, tecrübe bile etmemişlerdir. Ancak 1915'te Birinci Cihan

Harbi'ndeCemalPaşa,yarımadayıcebrengeçipSüveyşBarzahı'navarmışsada,buhareket,tekniğinmuazzaminkişâfınarağmen,Yavuz'ungeçişiilemukayeseedilemez. Çünki muvaffak olamamış, Süveyş'i atlıyamamış, Mısır'ıfethedememiştir. Esâsen Cemal Paşa'nın kolordusu, Yavuz'un geçirdiğikuvvetlerin yanında pek küçük bir birlik mâhiyetinde kalmaktadır. Bu çöldehayatyoktur.Akrep,yılan,bitvesivrisinekler,hayvanlarâleminiteşkilederveinsanıaslarahatbırakmazlar.Gündüzharâret40o,bazandahafazlaolduğugibi,gecelerikışın(yâniYavuz'ungeçtiğimevsimde)sıfıradüşer.Buısıfarkı,insanımahveder.Kumokadarincedirki,nüfuzetmediğihiçbirşeyyoktur.Sunekadariyi muhafaza edilirse edilsin, kumla dolar. Kol saatlerinin camlarınınkenarlarındansaatiniçinebilekumzerreciklerinindolduğunusöylemek,birfikirverir. Ayakkabı, çölü geçerken kavrulur. Kuma gömülen bir yumurta, birkaçdakikaiçindelopyumurtahâlinegelir.

Yavuz,AkdenizkıyılarındanfazlauzaklaşmıyarakkuzeydenSina'yıgeçmiştir.Donanmay-ı Hümâyûn, Doğu Akdeniz'de idi ve bu sulara yakındı. Katıyye-Kantaraarasında50km.'likyoluYavuz,birgündegeçmiştirki,XX.asırdaeniyipiyâdebirlikleridahaparlakbiryürüyüşyapamazlar.Fakatbâzıgünlergeçilenmesâfe 18 km'ye kadar inmiştir. Ortalama günlük yürüyüş 30 km olmuştur.Yavuz'un13gündegeçtiğiçölü,I.CihanHarbi'ndeTürkordusu,tekniğinbüyükgelişmesinerağmen11gündegeçebilmiştir.

11Ocak'tael-Arîşköyünevarılmıştır.BurasıbirBedevîköyüdür.SinanPaşa,6.000atlı ileöndengidiyordu.NihâyetSüveyşBerzahıgeçildi.Mısır'agelindi.HafifçegüneybatıyadoğrulanOrduy-ıHümâyûn,Kahire'yeyaklaştı.21Ocak'taSinan Paşa, düşmanın askerî konuşu üzerinde Yavuz'a mükemmel bir raporsundu.

Rîdâniye Zaferi Türkiye'ye Mısır'ı Kazandırdı ve Memlûkİmparatorluğu'naSonVerdi(22Ocak1517)

MemlûkimparatorluğunuharitadansilenbüyükmeydanmuhârebesiningeçtiğiRîdâniye, Kahire'nin bir kuzeydoğu banliyösüdür. Tumanbay, Kahire'yifevkalâde tahkim etmiş ve ordusunu pek güzel hazırlamıştı. Yavuz bozulursa,Osmanlı ordusu Mısır'dan çekilmeye mahkûm olacak ve Sina çöllerinde yokedilecekti. Ondan sonra Suriye'nin geri alınması bile işten değildi. Memlûkimparatorluğununumumaskerîkuvveti426.000kişiidi.Bununancak133.000'iTürk veya Türk'leşmiş Çerkesler'den müteşekkil esas vurucu kuvveti teşkilediyordu. Geriye kalan 93.000 Arap gönüllüsü, meydan muhârebelerinde işeyaramazdı. 180.000 Türk ve 20.000 Kürt'ten müteşekkil bir de ihtiyat ordusu

vardıki,ihtiyaçhâlindesilâhaltınaalınanAnadoluveKuzeySuriyekuvvetleriidi. Ancak şimdi imparatorluğun bu toprakları Osmanlı işgalinde olduğu için,bunlardanfaydalanmayaimkânyoktu(Halîlü'z-Zâhirî,ZübdetüKeşfü'l-Memâlik,P.Ravaisseneşri,Paris,1894,104).BilâkisbugibiahvaldeMemlûkler'easkerverenRamazanveDulkadırBeylikleri,şimdiOsmanlılar'akatılmışlardı.

BusûretleYavuz,30oarzınakadarinmişti.BaşkahiçbirOsmanlıhükümdarı,bu kadar güneye inmemiştir (Kaanûnî ve IV. Murâd, ancak Bağdad'a kadargelmişlerdirki33o'dedir).

Şartlar, şüphesiz Memlûkler'in lehine idi. Kendi ülkelerinde bulunuyorlar,yüzlerce yıldan beri ellerinde bulundurdukları toprakları savunuyorlardı.Osmanlılar, topoğrafya şartlarına onlar derecesinde vâkıf olamazlardı. ŞecaatteMemlûkatlılarının,Osmanlıaskerindenaşağıolmadığımalûmdu.Tumanbaydakahraman, kudretli ve genç bir adamdı. Yavuz, bu sıralarda 46,5 yaşındabulunuyordu. Memlûkler'in 200 çakılı topu vardı. Osmanlılar'da olduğu gibiseyyartoplarıyoktu.

Düşman,Osmanlıtoplarıkarşısındaâcizkalmıştır.Yavuz,Mısır'ınfethindeilkdefaolarak içiyivli toplarkullanmıştır.Avrupa'dayivli topun ilkdefa1868'deAlmanlar tarafından îcad edilip kullanıldığını burada kaydetmek faydalıdır.Yavuz'unyivlitoplarıhâlenİstanbul'daAskerîMüze'dedir.Kezâilkdefaolarakyeni dökülmüş arka arkaya 5 ve 10 gülle atan Osmanlı topları, Ridâniye'dekullanılmışveparlakneticealınmıştır.

Memlûkler,Osmanlılar'ıÂdiliye'debekliyorlardı.Zira tekaçıkvemüsâityolburasıidi.BurasıaşılamadanKahire'yegirilemezdi.200Memlûktopununağzı,Âdiliye'dedüşmanadoğruçevrilmişti.Ancakbutoplarçakılı idi.Yânidüşmankarşıdan gelmedikçe ateşi faydasız oldu, çünkü Osmanlı topları gibi istenenistikamete çevrilemiyorlardı. Sinan Paşa'nın keşfi, düşmanın toplarının çakılıolduğunuveÂdiliye tahkimatınıortayaçıkarmıştı.BununüzerinedirkiYavuz,Memlûkler'inakıllarındanbilegeçirmedikleribirşeyyaptı:Âdiliye'yekarşıbirgösteriş taarruzu yapmak üzere birkaç alayı Memlûk mevzilerinin önündebıraktı. Kendisi, büyük ordusu ile güneye indi. Mukattam Dağı'nı dolaşarakMemlûkmevzilerininarkasınadüştü.Bumanevrabile,Memlûkler içinsavaşınkaybı sayılabilirdi. Zira Tumanbay, müstahkem mevziler önünde Türkler'imahvedercesine yıpratmak hayaline kapılmış, açık sahraya çıkıp bir meydanmuhârebesi vermeye yanaşmamıştı. Amcasının Merc-i Dâbık'taki âkıbetikendisinikorkutmuşolacaktır.

Yavuz, Memlûkler'in arkasına düşünce Tumanbay, sahraya çıkıp meydan

muhârebesi vermeye mecbur oldu. Memlûk çakılı topçusu, aksi istikameteçakılmış olduğu için, bir tek gülle bile atamadı. Çünki atış istikametindeOsmanlılar değil, çöl bulunuyordu. Yavuz'un manevrası tam bir sürprizmâhiyetindeolmuşvedüşmanıgafilavlamıştı.

Osmanlı merkezinde Yavuz bulunuyordu. Etrafında piyâde askeri, yaniYeniçeri ve Azablar vardı. Sağ cenaha Vezîr-i âzam Sinan Paşa kumandaediyordu.BukanattaAnadolu tımarlısipahileri,yaniTürkatlı tümenlerivardı.SolkanattaRumelitımarlısipahileribulunuyordu.Bukanadınbaşında2.VezirYûnus Paşa vardı. Sağ kanattaki başlıca kumandanlar, Anadolu beylerbeyiMustafa Paşa, Dulkadır beylerbeyi Dulkadıroğlu Ali Paşa, Pulur sancakbeyiAkkoyunluprenslerindenFerahşâdBey(b.KorkmazBeyb.KörMehmedBeyb.Kara-YülükOsmanBey),vebununLübnansancakbeyiolankardeşiMehmedBey,OsmanlıhizmetindekieskiMemlûkHalebnâib-isaltanasıHayrbeyidi.Solkanatta Rumeli beylerbeyi Küçük Sinan Paşa, Ramazanoğlu Mahmud Bey,KırımprenslerindenMübârekGirayvekardeşiSaâdetGiray,Memlûkler'insâbıkAyntab umumî valisi Yûnus Bey bulunuyordu. Ramazanoğlu ile Kaanûnî'nindayısıolanMübârekGiray,şehîddüştüler.

BizzatSultânTumanbay'ınkumandaettiğiveKurtbayileAlanbay'ınkatıldığızırhlı Memlûk ağır süvarisi, Yavuz'u öldürüp işi kökünden halletmek için,Osmanlımerkezkanadınayüklendi.AncakOsmanlıtoplarınınkarşısındabüyükzayiatvererekçekildi.CânbirdiGazâlîise,Osmanlısağkanadınataarruzetti.Bukanadın başındaki Vezîr-i âzam Sinan Paşa şehîd düştü. Bu sûretle Cânbirdi,kendisiniGazze'de(HânYûnus'ta)bozanSinanPaşa'danintikamınıalmışoldu.Bu arada Ayntab sancakbeyi Yûnus Bey de şehîd düştü. Bu Osmanlı zayiatı,Memlûkler'in,ümitsizlikiçinde,nekadarbüyükcesaretlevuruştuklarınıgösterir.Memlûkler, 25.000 ölü verdiler. Bir kısmı esir düştü. Gerisi kaçtı. EnmühimMemlûkricaliölülerarasındaidi.Kahire,Osmanlılar'aaçılmıştı.

Sultân Tumanbay'ın çadırı ve hazînesi de Osmanlılar'ın eline düştü. Yavuz,geceyiRidâniye sahrasında geçirdi. Ertesi gün, baştaVezîr-i âzamSinan Paşaolmak üzere, Osmanlı şehîdlerinin cenâze törenleri yapıldı. Bu törendeYavuzçokmüteessirolduveağladı.SinâneddinYusufPaşa'nınyerine,2.VezirYûnusPaşa,iktidaragetirildi.

Kahire'ninFethi(24Ocak1517)

24Ocak'taOsmanlılar,Kahire'yegirdi.Kahire,dünyanınenbüyükvezenginşehirlerinden biri idi. Chalkondylas'ta (Fransızca tercemesi, I, 80), bu tarihte

Kahire'de500.000evolduğuyazılıdır.Şüphesizbusayıçokmübalâğalıolmaklaberâber, şehrin azameti hakkında aydın bir fikir vermektedir. Asıl MemlûkHazinesiveEmânât-ıMukaddese'ninbirkısmı,Osmanlılar'ınelinegeçti.Yavuz,Mısırseferindealınanganimetinyalnızaltınvegümüşolanlarını1.000deveileİstanbul'a taşıtmıştır. Bu kafilede, Yavuz'un halîfelik makamındaki selefi III.Mütevekkildebulunuyordu.NitekimÇaldıran'dansonradaTebrîz'denİstanbul'abirimparator,TimuroğluSultânBedîüzzamânMirza'yıyollamıştı(Hammer,IV,342).

25 Ocak'ta Sultân Tumanbay'ın amcası Sultân II. Kansu'nun oğlu MehmedBey,Yavuz'unotağ-ıhümâyûnunageliparz-ıtâzimâtetti.MehmedBey,babasıMerc-i Dâbık'ta öldükten sonra sultan olmak istemiş, fakat Tumanbay'ıntaraftarlarıağırbasmıştı.Yavuz,MehmedBey'ideİstanbul'ayollamıştır.

28 Ocak'ta, sabaha karşı, güneş doğmadan II. Tumanbay, Kahire'ye girdi.Osmanlı ordusu ve Yavuz, Kahire dışında idiler. Şehirde küçük bir Osmanlıbirliğivardı.SultânTumanbay,bubirliğikâmilenkılıçtangeçirdi.Vezîr-iâzamYûnus Paşa, namlı taht şehrini geri almak için Kahire'ye girdi. SultânTumanbay'ınancak10.000askerivardı.FakatyüzlerceyıldanberidışarıdanbiristilâgörmemişolanmağrurMısırTürkleri,kadınlarınındakatılması ile, şehrişiddetle savundular. Çok kanlı sokak vuruşmaları oldu. Arap halk tarafsızkalmakla berâber,Türkler veTürk'leşmişÇerkesler, evlerini, kat kat, oda oda,savunuyorlardı. 30 Ocak'ta II. Tumanbay, Kahire'yi bırakmaya mecbur oldu.ŞehirtekrarOsmanlılar'ınelinegeçtivekuvvetlibirliklerlekorundu.

Bu sûretle II.Tumanbay, şehri sâdece48 saat için işgal edebildi.Vuruşmaokadar şiddetli geçti ki, Vezîr-i âzam Yûnus Paşa bile yaralandı. 15 Şubat'taYavuz Sultân Selîm, muazzam bir merâsimle Kahire'ye girdi. Şehrindarphanesinde,Yavuz'unadınaaltınOsmanlısikkelerikesildi.

II.SultânTumanbay'ınSonMukavemetiveYakalanarakÎdâmı(13Nisan1517)

SultânSelîm,Kahire'deiken,II.Tumanbay,çetemuhârebeleriile,Osmanlılar'ıfevkalâde rahatsız etmektedevâmetti.Hâlâümidinikesmemişti.Osmanlılar'ınçekilip gideceklerini sanıyor, mümkün mertebe iyi şartlarla sulh yapmakimkânlarını araştırıyordu. Bundan, Yavuz'un niyetlerinin keskinliğine veşahsiyetinin cihangirlik tarafına erişmemiş olduğu anlaşılmaktadır. 26 Mart'tabizzat Tumanbay işiylemeşgul olmak üzereYavuz,Kahire'nin karşı yakasına,Nil'in batısına, Cîze'ye geçti (Ehramlar, buradadır). 30 martta nihâyet Sultân

Tumanbayyakalandı.Devletlerhu-kukunagöreidamedilebilirdi.FakatYavuz,umumiyetle hükümdarlara ve müstesnâ şahsiyetlere çok iyi muamele etmekitiyadında idi. Tumanbay'ın kahramanlığına dameftûn olmuştu. 31mart günü,büyük merâsimle sâbık Memlûk Sultânı'nı kabûl etti. 47. Türk MemlûkSultanı'na, sanki hâlâ tahtına sâhip bir imparatormuş gibi muâmele etti.Kendisini ayakta karşıladı. Yanında kurdurduğu bir tahta oturttu. Uzun boylugörüştü.KendisiniOsmanlı hizmetine alarak faydalanmak istediğini çok nâzikbirdillesöyledi.Kahramanlığındandolayıayrıcadatebriketti.Bundansonrakigünlerde,baştaVezîr-i âzamYûnusPaşaolmaküzere,vezirler sırasıylaSultânTumanbay'a muhteşem ziyâfetler çektiler. Tumanbay'a Osmanlı teşkilâtındamühimbirvazîfeverilmesibeklenirken,işlerkarıştı.

SultânTumanbay,15günsonra îdamedildi.Memlûkdevletine ihânetetmeksûretiyle Osmanlı hizmetine girmiş olan sâbık büyük Memlûk ricâli (adlarıyukarıda anılmıştı), Yavuz'u ve vezirleri daimî şekilde kışkırttılar. Yavuz'da,hislerinemağlûb olupTumanbay'ımuhafaza ederse, sâbık sultanın, ilk fırsattakendisinden intikam alacağı ve devlete baş kaldıracağı fikri uyandı. Bu fikir,belki gerçeklere dayanıyordu. Zîra Yavuz'un Tumanbay'ı ilk kabûl ettiği günyapılangörüşmede,sonMemlukSultanı,BüyükTürkHâkanıile,esirgibideğil,imparator gibi konuşmuştu. Gerçekten bu görüşme, iki Türk imparatorununzihniyet farkını göstermek bakımından,mühimdir.Yavuz,modern birYeniçağhükümdarı gibi fikir beyan etmiş, Tumanbay, henüz Ortaçağ kafasına mâlikolduğunu göstermiştir. Şöyle ki, bu mükâlemede Tumanbay, Sultân Selîm'i,Memlûkler'iordusununkahramanlığıiledeğil,topvetüfekgibiateşlisilâhlarlayenmekle ithametmiştir.Yavuz ise,büyükbirdevletinbaşındaolmaksıfatıylakendisinin bu silâhlardan neden edinmediğini sormuş ve Kur'ân-ı Kerîm'indüşmanaaynısilâhlarlamukabeleetmeyibuyuranâyetiniokuyarak,Tumanbay'ısusturmuştur.

OsmanlıhizmetinegireneskiMemlûkricâli,Tumanbay,Osmanlıhizmetindesivrildiği takdirde,onunintikamındankorkuyorlardı.AraphalkdaMemlûkler'isevmiyordu. Nitekim Tumanbay'ın yerini Osmanlılar'a Araplar göstererek esîralınmasına sebep olmuşlardı. Bu vaziyette devletin yüksek menfaatleri içinkardeşinifedâdançekinmeyenYavuz,Tumanbay'ınîdamınakararverdi.

Tumanbay, Dulkadıroğlu Ali Paşa'ya teslim edildi. Ali Paşa, son MemlûkSultanı'nı, Kahire'nin Züveyle Kapısı'nda astırdı. Bu tarihten 45 yıl önceMemlûkler,AliPaşa'nınbabasıDulkadıroğluŞehsuvârBey'i,Osmanlılar'asâdıkolduğuiçin,aynıZüveyleKapısı'ndaasmışlardı(ağustos1472).

16Nisan'daSultânTumanbay'a emsalsizbir cenâzemerâsimiyapıldı.Sultânolarak ölse, cenâzesi daha parlak bir şekilde kaldırılmazdı. Cenâze namazınıMısır Kadısı kıldırdı. Yavuz, bizzat tabutun altına girdi. Halbuki Osmanlıhükümdarlarının,babalarınınkindenbaşka tabutu taşımalarıâdetdeğildi.BütünvezîrlerveOsmanlıricâli,merâsimdebulundular.Yavuz,merhumsultanınrûhuiçin,3günfukarayaaltınparadağıttı.

Bu sûretle Mısır'ın fethi işi tamamlanmış oldu. Yavuz da, Mısır'ı asılTumanbay'ın ölümünden sonra fethetmiş olduğunu bizzat ifâde etmiştir. Busûretle Sultân Selîm, son iki Memlûk sultanının da hayatlarına son vermişoluyordu.

Memlûkler'inHezîmetininSebepleri

BuradaMemlûkler'in tambirbozgunauğramalarınınsebepleriüzerindebirazdurmaklâzımdır.

BeşerinyetiştirdiğienparlakzekâlardanbiriolanİbnüHaldûn,dahaYıldırımBâyezîd devrinde, Türkiye'nin istikbalde alacağı şekli görmüş ve hattâ "MısıriçinOsmanoğlu'ndanbaşkatehlikeyoktur"diyerekâdetâkehânettebulunmuştur(İbnüHâcer,Anba'ü'l-Gumr,I,797vekaayiinde).

Ridâniye sahrasında, Osmanlı topçusu ileMemlûk topçusu arasındaki en azyarım asırlık fark, derhal kendini gösterdi. Gerçekten Memlûk topları, çakılısahra topu olup, manevra kaabiliyetini haiz değildi. Müteharrik ve istenilenistikameteçevrilebilen,hafif,fakatserîatışlıOsmanlıtoplarıise,düşmanafüturverdirecek derecede te'sirli silâhlardı. Daha 1410'da Emîr Süleymân,MemlûkSultanı'nın ricâsı üzerine, Mısır'a müteahassıs Türk topçuları ve gemicilerigöndermişti.DemekdahaozamandanTürkiye,Mısır'danilerideidi.

Sultân II. Bâyezid, savaş hâlinde olmadığı zamanlar, Mısır'a daimî sûrettetopçu,gemici,teknikmüteahassıs,stratejikmalzemegönderdi.Memlûkler'inveİslâm âleminin minnetini kazandı. Meselâ 1511 ocağında, Mısır'a 400 top ileberâber külliyetli miktarda barut ve bakır göndermek sûretiyle, mühim biryardım yapmıştı. Memlûk Sultanı, Osmanlı teşkilâtında rütbesi bahriyesancakbeyi (tümamiral) olan Kemal Reîs'i, hükümdarlara mahsus şekildeağırlıyarak,minnettarlığınıgösterdi.Buhareketlerinden II.Bâyezîd'in,FıratveToroslar'ı tutmakla yetinmek arzusunda olduğu, hele Memlûk devletinifethetmeyiaklındangeçirmediğianlaşılır.Hâlbukiaynıanlarda,II.Bâyezîd'in3.oğlu Şehzâde SelîmTrabzon'da,Mısır'ın fethinin projelerini yapıyordu. SultânBâyezîd,KemalReîs'tenbaşka,AhmedoğluAydınReîs'i,sonraHâmidveHasan

Reîs'leri,SultânKansu'yagönderdi.Bunlar,Memlûkdonanmasınııslahettilervedünyanın ikinci derecede bir deniz kuvveti hâline getirdiler (bunlardan AydınReîs,BarbarosKardeşler'inenmühimkumandanlarındanbiriolanbüyükTürkamiralidir). XV. asrın ikinci yarısında başlıyarak Mısır, stratejik malzemebakımından Türkiye'ye muhtaç hâle geldi. Büyük bir devlet olma haysiyetinimuhâfazauğrundamuhtaçolduğustratejikmalzemeyieldeedebilmekiçin,FâtihveII.Bâyezîd'leiyigeçinmeninbütünimkânlarınıkullandı;îcabındafedakârlıketti. Her yıl Antalya'dan İskenderiye'ye büyük ölçüde kereste, demir, bakır,kükürt, barut, zift, ateşli silâhlar ve başka stratejik maddeler sevkediliyordu.Türkiyeilearasıbozukveyasavaşhâlindeiken,İstanbulhükûmeti,busevkıyâtıkesiyordu. O yıllardaMısır ordusu, fevkalâdemutazarrır oluyordu. Bu sûretlebütünİslâmâlemiiçinde,Osmanlılar'ınîtibârıveşöhretigittikçeyükseldi.Fâtihve II. Bâyezîd, bu îtibârı siyâsî maksatlarla kullanmayı, aslâ ihmal etmediler.Timur'un ölümünden sonraMemlûkler'i ciddî şekilde tehdîd edebilecek hiçbirdışkuvvetkalmamıştı.TâOsmanlılar ileToroslarüzerinde savaşbaşlayıncayakadar.Memlûk imparatorluğununMısır gibi coğrafya bakımından çokmahfuzbir ülkede barınması ve hiçbir ciddî dış tehlikeye mâruz bulunmaması, şubakımdan bu büyük imparatorluğun aleyhinde oldu ki, onu, mütemâdiyenuyuttu. Hâlbuki dünya şartları değişiyordu. Osmanlı Türkleri'nin her sahadaaldıklarımesâfe, baş döndürücü oluyor,Memlûkler ile ara, gittikçe açılıyordu.MemlûklerhâlâHalîfebizde,MukaddesŞehirlerveMukaddesEmânetlerbizde,EzherÜniversitesibizde,Kahireşehribizde,dünyanınenşecîatlıaskeribizdedeyip uyuyorlar ve kudretlerini Sultân Baybars zamanındaki gibi tahayyülediyorlardı. Belki o devirdeki kadar kudretli idiler. Fakat Osmanlılar, o devriçoktan gölgede bırakmışlar ve yeryüzündeki devletler arasında ilk defa olarakYeniçağ'agirmişlerdi.

Hâsılı,birtarafyerindesayarken,ötekitaraf,müthişveuyutulmasınadışveiçşartlarınmüsâitbulunmadığıbirenerjiileheryıl,heray,heran,ilerigidiyordu.

Osmanlılar, bâzan 20 devletin kudretli koalisyonu karşısında tek başlarınakalmışlardı. Bu vaziyette düşmanlarını yenmek zarûreti karşısında,onlarınkinden çok üstün silâh ve teşkilâta sâhib olmaya mecburdular.Osmanlılar'ın Avrupa'daki gazâları ve İslâm devletlerine –Türkiye'ye karşı birsiyâset tâkib etmedikleri takdirde- her türlü yardımda bulunmaktankaçınmamaları,Yavuzgibibirdâhîtarafından,sonderecedemâhirânebirşekildesiyâsîsâhayaintikalettirilmişti.MüslümanmilletlerdehalkınderintabakalarınakadarinenbirOsmanlısevgisiumumîleşmişti.EnbüyükMüslümandevletlerinricâli bile, bir gün gelip Osmanlı hizmetinde vazife almayı tahayyül eder

olmuştu.Rağbet,daimakudretlitarafakarşıolur.Buhâlet-irûhiyedirki,Mısır'ınfethindensonra,Hicaz,Yemen,Bingazi,Nubya,Cezâyirgibiülkelerin,OsmanlıkanıdökülmedenvekendiliklerindenTürkiye'yekatılmalarınasebepoldu.

Yavuz, Ridâniye'de Memlûk ordusunun önündeki çakılı sahra toplarınıgörünce,MukattamDağı'nıdolaşıpTumanbay'atersistikamettentaarruzetmeksûretiyle, düşman topçusunun ateşinden ordusunu tamamen muhâfaza etmişti.Cihangirâne hülyaları olmamakla berâber II. Sultân Bâyezîd, sahra topçusunuçok inkişaf ettirmişti.Hattâdenilebilir ki, II.Bâyezîd zamanındaTürkordusu,meydan muhârebelerinde birinci derecede bir silâh olarak sahra topunu kabûletmişti.Dahaönceleritop,bütündünyada,ancakkaleleriyıkmaktakullanılanvemuhâsaralarda istimal edilen bir silâh mâhiyetinde idi. Gene II. Bâyezîdzamanında tüfek, piyâdenin enmühim silâhı olarak kabûl edilmişti. İşte böylebir ordu iledir ki,Yavuz, akıl almaz fütûhatını yapmıştır.Hem de birkaç seneiçinde. Merc-i Dâbık ve Ridâniye'de Memlûkler, Osmanlı ordusuna, öncephedeki toplardan korunmak için, yanlardan saldırmak istemişlerse de,müteharrikOsmanlıtopçusu,düşmanıhertaraftanvurmuştu.SultânTumanbay,Ortaçağ zihniyetinden kurtulamamakla berâber, Merc-i Dâbık'ta amcasınınuğradığıağırhezîmetinsebeblerini tetkîketmişti.Osmanlılar'ınhangi taktikvesilâh üstünlüğünden dolayı galip geldiklerini kavramıştı. Hattâ,Osmanlı sahrâmuhârebesi taktiğiniordusunaöğretmekistedi.FakatbusıralardaYavuz,Mısırüzerineyürüyordu.Birordu,mâzininuzunan'anelerivegenişbirmüddetiçindeyetiştirilebilir. ArtıkMemlûkler için vakit çok geçti.Memlûk ordusu, atlı idi.Topçu ve tüfekli piyâde sınıfları yoktu. Memlûk atlıları, kendileri ile rekabetedecekbuyenisınıflarınteşekkülünekarşıgelmişler,busûretleimparatorluğundüşmesinin sebeplerini hazırlamışlardı. Şüphesiz Osmanlılar da meydanmuhârebelerindevebüyükfetihlerindeesaskuvvetolarakatlıtümenleri(tımarlısipahiler ve akıncılar) kullanmışlar ve orduların esâsı olarak süvâriyi kabûletmişlerdir. Fakat topçu ve tüfekli piyâde düşmanı yıprattıktan sonradır ki,Osmanlı süvârisi kesin netîceyi alıyordu. Büyük kumandan olan pâdişahlar,düşman yıpratılmadan, hiçbir zaman süvâri tümenlerini muhârebe meydanınasürmemişlerdir.

1400-1490 arasında 3 nesil yetişmişti. Bu uzun müddet içinde Memlûkler,hiçbir mühim savaş yapmadılar. XV. asrın ikinci yarısı, Memlûkimparatorluğunun inhitat devrini teşkil eder. Osmanlılar'ın ise, yükselmedevresidir.Bu ikidevreninbârizkarakteristikhâlleri,her iki imparatorluktadamüşâhede edilebilir. Nihâyet daima tekrarlamak lâzımdır: milletler, büyükliderlerle yükselir ve küçük adamlarla batarlar. Yeryüzünde ve bütün tarihte

hiçbir aile, Osmanoğulları kadar dehâ sâhibi şahsiyetleri birbiri ardı sıradizememiştir.BucihançapındakiOsmanlıhükümdarlarıkarşısında,nekadariyihükümdar olurlarsa olsular, Sultân Kansu, Sultân Tumanbay gibi şahsiyetler,mütevâzı kimseler olarak kalmışlardır. Üstelik Osmanlı hükümdarı, Memlûksultanına nisbetle çok daha fazla iktidar ve salâhiyeti nefsinde toplamıştır.Osmanlı hükümdarı, kudretini doğrudan doğruya Cenâb-ı Hak'tan alıyordu.Teoman veMete'den beri Türk Hâkanları, kudretlerini Tanrı'dan alırlar. Hattâeski Hâkanlar, Tanrı'ya benzerler. Fakat Müslüman dîni, bu telâkkiyi yıkmış,Hâkanlar'ı kul seviyesine indirmiştir. Böyle olmakla berâber, bu kul, gene deCenâb-ıHak tarafındanmilletinin başına getirilmiştir.Bu telâkki umumîdir vehiçbirTürk'ünaksibirkanaatiyoktur.Mısır'daisevaziyetböyledeğildi.Mısır'dasultan, seçimle tahta çıkardı. Bu seçim kaydıhayat şartıyla olmakla berâber,Sultân, gene de kendini seçen Memlûk emîrlerini kollamakla mükellefti.Memlûk Sultanı, devlette istediği ıslahatı ve inkılâbı yapmak için emîrlerininreyinialmayamecburdu.OsmanlıSultanı ise,mevkıinikimseninreyineborçludeğildi,babasındantevârüsetmişti.İstediğiıslahatı,istediğiharbiveyasulhu,buhususlarda iktidar sâhibi ise, yapması mümkindi. İlk Osmanoğulları ise,istisnâsız bu iktidara sâhiptiler. AncakMısır'ın karşısına Osmanlı devleti gibicihanşümulbir siyâsetgütmeyi, varlığının temeli olarakkabûl etmişbir devletçıkmasaydı, Memlûk saltanatı şüphesiz daha asırlarca sürerdi. NitekimAvrupa'da, Memlûk devletine, Osmanlı devleti gibi, yıkılamaz, ölümsüzdevletlerden biri nazarıyla bakılıyordu. Osmanlılar'ın çok sürekli bir varlıkgöstermeleriveelealdıklarıprojelerisonunakadaryürütmeleri,birçokkudretlikomşuları gibi, Memlûkler için de yıkım olmuştur. Memlûkler, saltanattanuzaklaştırılmalarınarağmen,XIX.asrınbaşlarındaMehmedAliPaşatarafındanyok edilmelerine kadar ülkedeki mahallî iktidarlarını korumuşlardır. Mahallîiktidarlarından mahrum olduktan ve servetlerine el konulduktan sonra da,Mısır'da,yüksekburjuva,hattâasîl tabakayı teşkîl etmişlerdir.Birçok tanınmışMısırlıaile,Memlûkler'deninmiştir.

XV. asırda Mısır iktisâdiyâtı da bozulmuştu. Bozulmasa bile, yeryüzündehiçbirdevlet,Türkiye'niniktisadîvemâlîgücünesâhipdeğildi.Hiçbirteşebbüstasavvur edilemezdi ki, Türkiye mâliyesi onu yürütmek imkânından mahrumolsun.Mısır'daisedurumböyledeğildi.Türkiye'dedevletinihtiyathazînesibileakıl durduracak meblâğlara vâsıl oluyordu.Mısır'da ise, bazı vergiler peşinentoplanıyordu.ŞüphesizMemlûkler,yâniMısır'dayerleşmişbirkaçyüzbinTürkve Türkleşmiş Çerkes, yerli halkı kendilerinden çok aşağı bir tabaka olarakgörüyorlardı.Türkiye'deisebütünteb'abirbiriyleeşittivebuteb'anınhukukuvedevlete karşı mükellefiyetleri, en ince noktalarına kadar kanunlarla tesbit

edilmişti. Fâtih Sultân Mehmed, yaptığı en büyük meydan muhârebesi olanOtlukbeli'nde, Uzun-Hasan gibi çok büyük ve zengin bir hükümdarı bile,ordusunun techizatının zenginliği ile hayrette bırakmıştı. Alelâde bir Osmanlıneferi,enâlâçuhadanelbisegiyervemühimbirmaaşalırdı.

DahaII.Murâd,tüfeklipiyâdekullanıyordu.İstanbul'unFethi'ndeFâtih,tüfekde kullanmıştı. Varna ve II. Kosova'da bir kısım Türk piyâdesi tüfekli idi.Osmanlıkalelerindekiazablaradatüfekverilmişti.Yânibusilâh,yalnıztaarruzdeğil, aynı zamanda savunma silâhı olarak da kabûl edilmişti. II. Bâyezîddevrinde ise tüfek, vazgeçilmez bir muhârebe âleti hâline getirildi. Bununmeyvaları,Çaldıran'da,Merc-iDâbık'ta,Ridâniye'detoplandı.

Buküçükhulâsaile,Moğollar'ınveTimur'unbaşaramadıklarıMısır'ınfethiveMemlûkimparatorluğugibisondereceyerleşmişvekudretlibirdevletinortadankaldırılması hâdisesinin sebep ve mâhiyeti, şüphesiz daha iyi anlaşılmışolacaktır.

Donanmay-ı Hümâyûn'un İskenderiye'ye Gelmesi (19 Mayıs1517)

19 mayıs 1517'de Donanmay-ı Hümâyûn, İskenderiye'ye demir attı. 301parçadan müteşekkildi (Hammer, IV, 341, 343). Yavuz donanmaya büyükehemmiyet vermiş ve devrinde Türk deniz kuvvetleri, bir kat daha gückazanmıştır.DoğuAkdeniz'dehâkimiyetartık,Türkler'deidi.

Kıbrıs, Venedik'in eline geçmişti. Kıbrıs Krallığı, Memlûkler'e tâbî idi.Venedikde,adayıelegeçirdiktensonra,krallıkdevrindeKahire'yeödenenyıllıkvergiyi tediyede devâm etmişti. Yavuz, Mısır'ı fethedince, mesele çıkarmakistemiyen Venedik, Kahire'ye elçi gönderdi ve 8.000 duka tutarındaki Kıbrısvergisinin bundan böyle İstanbul'a ödeneceğini bildirdi (17 eylûl 1517). 1487Osmanlı-Memlûk harbinde II. Bâyezîd'in Kıbrıs'ın Magosa limanını OsmanlıDonanması için üs olarak istemesinden beri Venedik, bu en doğudakimüstemlekesi için, telâşta idi. Hattâ II. Bâyezîd'in talebi üzerine, FrancescoPriulikumandasındailâvebirkuvvetgöndererekadayıiyicetahkimetmişti.

28 mayısta Yavuz, Kahire'den Donanmay-ı Hümâyûn'u teftiş maksadıylaayrıldı.12hazirandaKahire'yedönünceyekadarbuİskenderiyeseyahati,15günsürdü. Kahire'den İskenderiye'ye Nil üzerinden gemiyle bir günde gidildi.Yavuz'a 500Yeniçeri refakat ediyordu.Donanmay-ıHümâyûn, bütün toplarınıateşliyerek cihangir başkumandanını selâmladı. İskenderiye'de 4 gün kalanYavuz, dönüşteDelta'dakiMısır şehirlerini gezdi. KendisineNişancıMehmed

Paşa, Yeniçeri Ağası Ayas Paşa (ki sonradan sadrâzam olmuştur), Dîvân-ıHümâyûn kâtibi Haydar Çelebî (ki Yavuz'un Mısır seferinin rûz-nâmesiniyazmıştır)refakatetmiştir.

Donanmay-ı Hümâyûn, İskenderiye'de 57 gün kalmıştır. 15 temmuzdaİstanbul'a hareket etmiştir.Mısır'ın ileri gelenlerinden 1.800 kişi,Donanma ileİstanbul'agönderilmiştir.

Hicâz'ın Türkiye'ye Katılması ve Emânât-ı Mukaddese'ninYavuz'aTeslîmi(6Temmuz1517)

Mekke Şerîfi, oğlunu Kahire'ye gönderdi. Mukaddes Makamlar'ın (Kâbe,Ravza-i Mutahhara=Peygamber'in Türbesi vs.) anahtarları, Mekke ileMedîne'deki Emânât-ı Mukaddese, Yavuz'a sunuldu. Bu sûretle 6 temmuz1517'deHicazda,Türkiye'yedâhiloldu(Fetih-Nâme-iDiyâr-ıArab,66a-b).

Osmanlılar,imparatorluğunyıkılışınakadar,MekkeveMedîne'yeaynıailedenşerifler tâyinetmişlerdir.Bunlarınvazifesi,buşehirlerinveçevresininbelediyebaşkanlığındanilerigidememiştir.Cidde'de,bazanMekkeveyazınTâif'teoturanHicaz beylerbeyileri, eyâletin idâresi ilemükellef olmuşlar ve şerifleri kontroletmişlerdir.Yavuz'aHicazhâkimeyetinisunanveozamanakadarMemlûkler'inirsîHicazumumîvalisimâhiyetindebulunanşerif,II.Berekât'tır(şerifliği:1497-1525 = 28). Yavuz'a gönderdiği büyük oğlu da Muhammed II. Ebû-Numeyyolup, 1525'te babasının yerine geçmiş, 1548'e kadar tek başına 23 yıl, ondansonra da oğulları ile müştereken 35 yıl, cem'an 58 yıl şerif olmuştur. 1583şubatında pek yaşlı olarak ölmüştür. Yâni Yavuz'a Kahire'de arz-ı ta'zimât veubûdîyettebulunduktansonradaha65yılhayattakalmıştır.MekkeŞerifleri,buII.Ebû-Numeyy'denyürümüşlerdir.

Bugün Topkapı Sarayı'nda Yavuz Sultân Selîm'in yaptırdığı Hırka-i ŞerifDairesi'ndemuhafazaedilmekteolanMukaddesEmânetler'inenmühimkısmını,Şerif Ebû-Numeyy, Hicaz'dan getirmiş, bir kısmı Kahire'de ve Suriye'de eldeedilmiş, bir kısmı da başka türlü Osmanlılar'ın eline geçmiştir. BuMukaddesEmânetler'in en mühimleri, Hazret-i Peygamber'in "Sancak-ı Şerîf" denensancağıile"Hırka-iSa'âdet"denenhırkasıdır.Sancak-ıŞerîf,sonradan,Osmanlıpadişahlarının seferlerinde daima Ordu ile berâber götürülmüştür. MukaddesEmânetleriçinde,Hazret-iOsmân'ınveHazret-iAli'ninelyazılarıile2deKur'ânvardır.

MısırSeferi'ninSonSafhası(15Temmuz–10Eylûl1517)

Yavuz, Osmanlı kanunları mûcibince Mısır'ın mülkî ve mâlî teşkilâtınıdüzenlemek üzere, müstakbel şeyhulislâm, büyük allâme Kemal-Paşa-zâde'yimemuretmiştir.Kemal-Paşa-zâde'ninyanınamüşavirolarakHayrbeyverilmiştir.

Yavuz, 10Nisan'daMısır beylerbeyiliğineVezîr-i âzamYûnus Paşa'yı tâyinetmişti. KendisiMısır'dan çekilince Paşa'yı burada bırakacak, uzun zamandanberi vezîr-i âzam yapmak istediği 2. Vezir Pîrî Mehmed Paşa'yı, onun yerinegetirecekti. Fakat 29 Ağustos'ta fikrini değiştirdi ve eski Memlûk ricalindenHayrbey'i Mısır beylerbeyi, Memlûkler'in eski Trablusşam (Lübnan) umumîvalisiCânberdiGazâlî'yideKudüssancakbeyiyaptı.

Mısır, bu andan itibâren protokolde, beylerbeyilikler içinde birinciliğeyükseltildi. Ondan sonra Rumeli (Sofya), sonra Anadolu (Kütahya)beylerbeyilikleri gelecekti. Kanûnî devrinde Budin (Macaristan) beylerbeyiliğikurulunca, protokolde, bu eyâlete Mısır ile Rumeli arasında 2. mevkiverilecektir.

Yûnus Paşa, Mısır eyâletinin bir Memlûk'e verilmesine itiraz ettiği için, 13Eylûl'de Kahire dışındaki ordugâhta başı vuruldu. Bu sûretle Hayrbey Paşa,Türkiye'nin2.MısırbeylerbeyisiolarakKahireTahtı'naoturmuştur.Hayırbey'e,5.000Osmanlıaskeriverilmiştir.AyrıcaMemlûkler'dendeaskerîbirliklerteşkiletmesinemüsaadeolunmuştur.

BusûretlePîrîMehmedPaşa,Yavuz'unsonvezîr-iâzamıolmuştur.Şiirlerinde"Remzî"mahlâsını kullananPîrîMehmedPaşaulemâdanMuhyiddinMehmedÇelebî'ninoğludur.İlmiyeyolundanyetişmiştir.Kendisiaskerîsınıftangelmiyennâdir Osmanlı vezirlerindendir. 1481'de II. Bâyezîd'le berâber Amasya'danİstanbul'a gelmiştir. Sofya, Silivri, Serez, Galata kadısı olmuş, sonra meslekdeğiştirmiş,mâliyemesleğinegirmiştir.Yenimesleğindeokadarbüyükbaşarıgöstermiştirki,azzamandabaşdefterdarlığakadaryükselmişveşimdiki tâbirlemâliye bakanı olmuştur. 15 ekim 1514'te bu makamda iken, 3. vezirliğeyükseltilmiş, Sinan Paşa'nın Ridâniye'de şehîd olması üzerine 2. Vezir YûnusPaşa vezîr-i âzam olunca, o da 2. vezirliğe terfî etmiştir. Pîrî Mehmed Paşa,Yavuz'un o kadar güvenini haizdi ki, Mısır Seferi boyunca "İstanbul TahtMuhâfızı", yâni imparatorluk nâibi olarak İstanbul'da kalmıştır. Halbuki İranSeferi'ndeYavuz, bumakama oğluVelîahd-Şehzâde Süleymân'ı getirmişti. Busûretle Pîrî Mehmed Paşa, İstanbul'da iken vezîr-i âzam (başbakan) olmuştur.Yavuz'un tek şeyhulislâmı olan Zenbilli Ali Cemâlî Efendi, Pîrî Paşa'nınkendisindenazyaşlıamcasıolmaklaberâber, sadârete tâyinindebuakrabalığınte'siriyoktur.

Yavuz, bu uzun seferine çıkarken, Edirne'de taht muhafızı olarak Velîahd-ŞehzâdeSüleymân'ı,Bursa'daiseHersek-zâdeAhmedPaşa'yıbırakmıştı.5kerevezîr-i âzam olan Hersek-zâde işte bu vazifede iken, Bursa'da 21 Temmuz1517'de ölmüştür. Ölüm haberi 14 Ağustos'ta Kahire'ye gelmiştir. Yavuz,Karaman(Konya)beylerbeyiHusrevPaşa'yı,AhmedPaşa'nınyerineBursatahtmuhâfızlığınatâyineylemiştir.

Yavuz,Kahire'deiken,dünyasiyâsîharitasıtemelindendeğişmiş,sonyıllardaistikrar kazanmış gibi görünen ülkelerin de Türkiye'ye katılmasiyle, budeğişiklik vukubulmuştur. III. Şelâle'ye, yâni 20o arzına kadar olan topraklar,DoğuSudan'ınNûbe(Nubya)eyâleti,doğrudandoğruyaTürkiye'yekatılmıştır.Yavuz,Nûbe'yegöçebeTürkler'iyerleştirmiştir.ŞimdiNûbe'deyaşıyanBrâbrekabîlesi, bu Türkler'in yerli kadınlarla evlenmiş neslinden gelmektedir (S.Hillelson,Nûbe, İA, 343b). VI. Şelâle'ye yâni 16o arzına kadar olan Sudantoprakları da, Türkiye'ye tâbî olmuştur. Daha güney, şimdiki Orta ve GüneySudan, o zaman medenî âlemin dışında kalıyordu. Yavuz'dan sonra Türkler,Sudan'dahâkimiyetvenüfuzlarınıgittikçegüneyedoğruyaymışlardır.

Sudan'ın bütün Kızıldeniz sâhilleri de fethedilmiştir. Bu arada Sudan'ınKızıldeniz üzerindeki en mühim limanı olan Suâkin (18o arzındadır) deTürkiye'ye geçmiştir (S. Hillelson, İA, V, 41b). Bu sûretle Kızıldeniz, hemenhemenTürkiye'ninbiriçdenizihâlinegelmiştir.

Nubya ve Kassala eyâletlerinden başka, Bingazi eyâleti (Doğu Libya) deTürkiye'ye dâhil olmuştur. Eritre, Somali, Kenya, Tanganika, MozambikkıyılarındadaTürknüfuzubaşlamıştır.BusûretlemedenîAfrika'nınenmühimkısmı, Türkiye'nin olmuştur. Aşağıda göreceğimiz gibi Cezâyir de Türkhâkimiyetinegirince,Türkiyeilkdefaolarak"Mağrib"denenBatıArapÂlemineulaşmış, FasArap imparatorluğu (Merînîler) ileTunusArap krallığı (Hafsîler)arasına girmiştir. Kaanûnî Sultân Süleymân,Yavuz'un tuttuğu bu pozisyonlaradayanarak,hemenbütünmedenîAfrika'yıfethedecektir.

Gene 1517'de Kahire'ye gelen Yemen elçileri, Memlûkler'in yerine YavuzSultânSelîm'inyüksekhâkimiyetinitanıdıklarınıbildirmişlerdir.ZâtenYemen'inbaşkenti Zebîd, Türk askerî işgalinde idi (Encyclopédie de l'Islâm, NouvelleEdition, Â'mir II, I, 453b). Yemen'e XI. asrın sonlarında Sultân Melik-ŞâhdevrindenberiTürkleryerleşmişti.Hattâdaha815yıllarındaTürkhassaalayı,ülkede iktidar mücadelesinde en mühim rolü oynuyordu (R. Strothmann, İA,San'â, 181b). XIV. asra kadar Türkler'in sayısı Yemen'de mühim bir yekûnaçıkmıştı (Râsonyi, Türklük, 186). Yavuz, Çerkes İskender Paşa'yı ilk Yemen

beylerbeyi tâyin etti. Fakat ülkeninmühim kısmı,mahallî hânedânların elindebulunuyordu(Hammer,VI,358).

Kızıldeniz ve Ummân Denizi'nde Türkiye – PortekizMücadelesininBaşlaması

Portekiz, denizciliği sâyesinde, 1499'dan itibaren büyük devletler arasınagirmiştir. Ümit Burnu yolundan Hind Okyanusu'na geçmeyi öğrenmesi, ozamana kadar Müslümanlar'ın inhisarında bulunan Asya deniz ticâretine,kudretlibirAvrupalı rakîbikarıştırmıştır.Portekizliler,UmmanDenizi'ne,hattâKızıldeniz'esokulmuşlardır.Memlûkimparatorluğununbüyükbirdenizcidevletolmayışı yüzünden, düşman, bir Memlûk iç denizi olması lâzım gelenKızıldeniz'denkovulamamıştır.DemekkiMemlûkler,Bâbu'l-MendebBoğazı'nıkapamaktan âciz kalmışlardır. Fakat bunun içinmücâdele etmişlerdir.MemlûkTürkleri'nde denizcilik an'anesi olmadığı için, her zaman yaptıkları gibi, geneAnadolu Türkleri'nden mütehassıs denizciler, kaptanlar, hattâ tayfalarcelbetmişlerdir.II.Bâyezîd,buhusustaMemlûkler'icömertçedesteklemiştir.

Memlûkimparatorluğuyıkıldığızaman,ikinciderecededeolsabirdonanmasıvardı. Bu donanmanın başlıca üssü, Kızıldeniz'in kuzeybatısındaki SüveyşKörfezi'nin Akdeniz'e doğru uzanan kuzey noktasındaki Süveyş limanı idi.İkinci derecede Cidde geliyordu. Hicaz'da olan Cidde, Mekke'nin limanı idi.Akdeniz'de, İskenderiye'de bulunan Memlûk filosu, daha zayıftı. Osmanlılar,Memlûkler'in donanmalarına da vâris oldular. Fakat Yavuz, bu donanmadakiharbgemilerininevsafınıOsmanlıgemilerinkiderecesindebulmadı.Süveyş'tekiMemlûk tersanesini genişletip ıslah ederek, burada kudretli bir harb filosunutezgâha koydurdu.Bu,BüyükTürkHâkanı'nınKızıldeniz'i bir iç deniz hâlinegetirdikten sonra, Umman Denizi'ne ve Hind Okyanusu'na çıkmak istediğinigösterir. Zâten Portekizliler, Doğu Afrika kıyılarına, ta Mozambik'in güneysahillerinekadaruzananKilveveyaŞîrâzîArapdevletiniderahatsızediyorlardı.Budevlet,Osmanlılar'danyardımistemişti.

Yavuz, Eritre'nin büyük limanı olan Massava'yı da Küçük Sinan Paşa'yazaptettirmişti (Bloss,TheHistory of Suakin, 187).Massava, birmüddet sonraelden çıkmış ve Kanûnî devrinde Özdemir Paşa tarafından kesin şekildefethedilmiştir. Ancak Aden'i almadıkça, Kızıldeniz'i kapamanın imkânı yoktu.Yavuz'un ömrü, bütün bu mes'elelerin halline kifayet etmedi. Fakat yaptığıhazırlıklar,halefiolanoğlutarafındangerçekleştirmesafhasınakonuldu.

KemalReîs,endeğerliamirallerindenSelmânReîsveHüseyinReîs'i,Memlûk

hizmetinde bırakmıştı. Sultân Kansu; Selmân Reîs'i, Kızıldeniz ve UmmanDenizi'ndekiMemlûkDonanması'nınbaşınagetirdi.KemalReîsöldüktensonra,yeğeni genç PîrîReîs de SelmânReîs'in yanına gelip kaptan olmuştu. SelmânReîs,1516'daAden'ialmakistediysede,kâfiderecedekaraaskeriolmadığıiçinbaşaramadı. Dönüşte Cidde limanında iken, Yavuz'un Ridâniye zaferinikazandığını haber aldı (1517 şubatı başları). Bunun üzerine esâsen Osmanlıamirali olduğu için, derhal Yavuz'un emrinin ne mâhiyette olduğunu sordu.Yavuz, 5 gemi ile Cidde'de kalmasını, 30 parça harb gemisini Süveyş'eyollamasınıemretti.SelmânReisdeöyleyaptı.PîrîReîsşöylediyor:

TâkimôtuzparçabirkezdenayârGeldikondûCidde'yêolâşkâr(Bahriyye,36).

Portekiz amirali Lopo Soares ise, 37 parça harb gemisi ile, Bâbü'l-MendebBoğazı'ndanKızıldeniz'egirdi.SelmânReîs'inUmmanDenizi'ndekifaâliyetleri,Lizbon'da endîşeye yol açmıştı. Amiral Soarez, Cidde önlerine kadar geldi.FakatSelmânReîs'infilosunuimhaşöyledursun,hiçbirşeyyapamadangeriyedöndü.Amiral,PortekizHükûmetitarafındantevbihedildi(Whiteway,TheRiseof the Portuguese Power in India, 1497-1550, 184-5; LongworthDames,ThePortugueseandTurks,13).AmiralSoarez,Kızıldeniz'dençıktıktansonra,AdenKörfezi'nin güney kıyısı üzerinde bulunan Somali'nin Zeyle limanınıbombardımanveyağmaetti.1502'dePortekiz,bukere24harbgemisiileAmiralDiego Lopez'i gönderdi. Bu Amiral, ancak Eritre'nin Massava (Musavva)limanınakadargelebildi.Gelirkenfilonunamiralgemisidebattı.

ÇağdaşPortekizkaynakları,Yavuz'unSüveyş'tebüyükbirdonanmayıtezgâhakoydurmasınınsebebini,Hindistan'ıfethedeceğineişâretsaymışlardır.Yavuz'unşahsiyeti ve projeleri göz önüne alınırsa, İran'ın fethinden sonra durmıyacağı,HindistanveTürkistan'adaelatacağımuhakkaksayılabilir.Bukadardadeğil:Yavuz, Çin'in dâhilî vaziyeti hakkında da geniş malûmat toplamıştır ki, çokmânâlıdır. Ancak onun ânî ölümü ve Kaanûnî'nin Avrupa'ya dönmesi,Osmanlı'nın,büyükbirAsyaimparatorluğuhâlindegelişmesiniengelledi.

KızıldenizveHindSularındaOsmanlıHâkimiyetininİlkSafhası

Osmanlı Türkü'nünHind sularında ve sahili olanArab veHind ülkelerinde,kıyılarında görünmesi hâdisesi, Yavuz'un 1517'de bütün Doğu Arab âlemini(Maşrık) fethetmesinden evveldir. II. Bâyezîd zamanında (1481 – 1512) bumüdahale, kesin şekilde başlamıştı.Vebumüdahale, bir taraftan daBatıArabâlemine(Mağrib)yapılıyordu.Bununbaşlıcaüçsebebivardır:

Birincisi, Doğu Arab âlemine (Maşrık) Portekiz'in, Batı Arab âlemine(Mağrib) İspanya'nın müdahalesidir. Birincisi Hind Okyanusu, ikincisi BatıAkdenizsularınaXVI.asrınhemenilkyıllarındaciddîmüdahalelerebaşladıktansonra, deniz hâkimiyetini ve ticareti ellerine geçirmek için, karaya da sokulupüsler, belki bu üslerin ardındaki ülkeleri ele geçirmek istemişlerdir. Portekiz'leİspanya,modernsömürgeciliğinilkikiöncüsüdür.Tamamenyabancıbirsistem,din, kültür, medeniyet ve zihniyet getirdikleri ve tek maksatları yok edipsömürmekolduğuiçin,müdahaleettikleriülkelerdetepkibüyükolmuş,yeryerpanikhâlinedönüşmüştür.Bugüçlerekarşıkoyacakmevkı'dekibelkitekdevlet,Osmanlı devleti idi. 1516'dahılâfeti aldıktan sonra, bu,Osmanlı devletininbirçeşit görevi hâline de geldi. Ondan önce de, ciddî deniz kuvveti olan tekMüslümandevletisıfatıyle,geneaynımisyonkendisinedüşüyordu.Osmanlılarda girdikleri ülkeyi ele geçiriyorlardı ama, ayrı bir sistem, medeniyet ve dingetirmedikleri için, onların müdahale ve hulûlü, o ülkeler için, çok yumuşaktelâkkiediliyordu.DoğuArabâlemi ise,Türk idaresineasırlardanberialışıktı.DoğuArabâleminin tamâmınayakınınıelinde tutanMemlûkimparatorluğudazâtenTürk'tüveresmîadıda"TürkDevleti"idi:ed-Devleti't-Türkiye.

İkinci sebep, teknik üstünlüğün Osmanlı'da olması idi. Gerek gemicilikte,gerek topçulukta, Osmanlı tekniği, diğer herhangi bir İslâm devletinden çoküstündü. Topçulukta dünya birincisi idi ve gemicilikte de çok ileri idi. GerçidünyabirincisiolandonanmasıAkdeniz'deidi.FakatbugücünHindsularınadaintikaliümîdedilebilirdi.Arabgemiciliğitamamenticarîmahiyetteydiveaskerîbir deniz kuvvetine dönüşememişti. Binâenaleyh zorlamaya mâruz kalan vedeniz yolları kesilen İslâmdevletleri,Osmanlı teknik yardımınamuhtâc idiler.Bunlarınbaşındada,Memlûkdevletigeliyordu.

Üçüncüsebep,buçağdaOsmanlılar'ın,birseridehâsahibiveülkefâtihi,sonderecedeşahsîteşebbüskabiliyetinihâizamiralleryetiştirmesidir.GerçibunlarınçokazıHindsularına iltifâtetmiş,hepAkdeniz'i tercîhetmişlerdir.Fakatgenede,KemalReîs'lebaşlıyanveKılıç-AliPaşailebitenbuikikuşaklıkçokparlakdenizciler nesli, Osmanlı'nın, her suda cür'etli teşebbüsler yapabilmesinisağlıyordu.

Memlûk devletinin en büyük tersânesi Süveyş'te idi. Burada, 2.000Osmanlıdenizcisi çalışıyordu. Başlarında, gene bir Osmanlı, şöhretini sadece Hindsularında kazanan tek dehâ sahibi Osmanlı amirali olan Selmân Reîsbulunuyordu.SelmânReîs,Süveyş'te 20harbgemisi yapıpdonatıyordu.Bu işiçin Memlûk devletinden 400.000 altın almıştı. Bu donanma, 1514 nisanındadenize indirildi. Merasimde bizzât Süveyş'e gelen Sultân Kansu bulundu.

Selmân Reîs'e hıl'at giydirip bin altın ve bütün Osmanlı denizcilerine ihsanverdi.

SultânKansu'nunCiddevalisiEmîrHüseyinBeydebirOsmanlı idiveodaHindsularıişleriylebirinciderecedealâkadarbulunuyordu.Yemen'dedeçoktanOsmanlı Türkü vardı. Yemen kıyılarında Luhey'a ile Hudeyde limanlarıarasındakiKamaranadasındabirkaleyaptırmışlardı.DiğerbirkaleyideAden'deyaptılar. Bu kalelere ve teknelere, son sistem Türk topları yerleştirildi.Hindistan'da Gücerât Müslüman Hind imparatorluğunun bütün deniz ve topişleri de bir Osmanlı Türkü'nün, Melik Ayaz'ın elindeydi. Bu zât, Gücerâtsahilinde–Bombay'akarşı-Diu'daüslenmiştiveaynızamandaburanınvalisiidi.17Temmuz1515'teSelmânReîs,500OsmanlıdenizcisinidahaMelikAyaz'ınemrineHindistan'agönderdi.BizzâtSelmânReîs,20Ağustos1515'teSüveyş'teSultân Kansu'nun elini öperek ertesi gün 20 gemiyle Kızıldeniz'e açıldı. Buküçükdonanma,6.000denizvekaraaskeritaşıyorduvebunlarınçoğuOsmanlıTürküidi.27Eylûl'dekadırgalardanbirifırtınadanbattı.Cidde'yegelenSelmânReîs, buranın Osmanlı Türkü valisi Hüseyin Bey'i de alarak 13 Aralık'taKamaran adasına geldi. Buradaki kale ve cami inşaatını bitirdi. İnşaat 5 aysürdü. Sonra Hüseyin Bey, 1.000 Osmanlı askeri ile Beytü'l-Fakîh'e, SelmânReîsdeZebîd'e,Yemen'inikiayrımevkıinegittiler.SelmânReîs,mahallîArabhânedânının elinden 21 Temmuz 1516'da Zebîd'i aldı. Burada gene HüseyinBey'le birleşipZeyle üzerindenAden'e hareket ettiler.BarsbayBey'i, Zebîd'devalivekumandanbıraktılar.

FakatSelmânReîs'leHüseyinBey,2OsmanlıTürküarasındasalâhiyetihtilâfıçıktıveSelmânReîs,HüseyinBey'iöldürttü.SelmânReîs,1516-17kışınıHindsularında geçirdikten sonra Cidde'ye döndüğü zaman artık ortada Memlûkimparatorluğu yoktu. Osmanlı'lar tek seferde bütün imparatorluğu elegeçirmişlerdi veYavuz Sultân Selîm,Kahire'de idi. SelmânReîs'i 28Ağustos1517'de Kahire'de kabûl etti. 10 mayıs 1518'de Selmân Reîs, İstanbul'a gitti.1520 ekimine kadar 2 yıldan fazla İstanbul Tersânesi'nde çalıştı. Sonra geneHindsularınadöndü.

Yemen'deiseBarsbayBey'in1517nisanındaöldürülmesiyle,İskenderBeyadlıOsmanlı denizcisi, Yemen'e hâkim oldu. İskender Bey, merkezi Zebîd olmaküzeresancakbeyipâyesiyleSultânSelîm'intasdîkınialdı.KemalBey,Yavuz'laberâber Mısır fethinde bulunmuş, Mısır'dan Yemen'e gelmiş bir yeniçeri idi.Yemen'deki2.Osmanlıvâlîsioldu.KemalBey'inMısırbeylerbeyisininemriyleİskender Bey'i öldürttüğü, bunun sebebinin de İskender Bey'in Mısırbeylerbeyisinin bazı emirlerini dinlememiş olduğu olayların incelenmesinden

ortaya çıkıyor. Zira bu sıralardaYemen'deki sancak beyi de,Cidde'dekiHicâzsancak beyi gibi Mısır beylerbeyisine bağlıdır ve henüz ne Habeş-Hicâz, neYemen eyâletleri, ayrı beylerbeyilikler olarak kurulmamıştır. En güneydoğuda,Aden'eyakınTaiz'deiseRamazanBey,Osmanlılar'ınYemen'dekiayrıbirsancakbeyi idi. İskender Bey'le halefi Kemal Bey Zebîd'de, ülkenin orta bölgesindeoturuyorlardı. 20 Aralık 1523'te maiyetindeki levendler Ramazan Bey'iöldürdüler.UzunAliBey,Taizsancakbeyioldu.Azsonra1524'teKemalBey'ideZebîd'de levendleriöldürdüveyerineKaramanlı İskenderBey, sancakbeyioldu.

Bu sırada SelmânReîs, Yemen'deki bu kargaşayı düzeltmek üzere filosu ileKızıldeniz'inengüneyineindi.KamaranadasındagarnizonbıraktıktansonraazgüneydeZebîd'egeldi.KaramanlıİskenderBey'iazledip,HüseyinBey'iZebîdsancakbeyiilânetti.BuİskenderBey,ileridegeneZebîdsancakbeyiolacaktır.

BusıradaVezîr-iâzamMakbûlİbrahimPaşa,teftişetmeküzereMısır'ageldi.Selmân Reîs'i filosu ile Portekizliler üzerine Hind sularına gönderdi. Filodakikara askerine Hayreddin Hamza Bey kumanda ediyordu. Süveyş'ten ayrılanSelmânReîs,25Haziran1526'daCidde'yegeldi.SonragüneyeinerekZebîd'iniskelesine vardı. Hüseyin Bey'in ölümü üzerine az önceMustafa Bey, Yemensancakbeyiolmuştu.SelmânReîs,Yemen'easkerdökerek,Arabşeyhlerininvehükümdarcıklarının elinde bulunan dağlık kısmın bir bölümünü de Zebîdsancağına kattı. Bu muharebelerde Zebîd (Yemen) sancak beyi Mustafa Bey,şehid düştü. Yerine Hayreddin Hamza Bey geçti. Zebîd'de 4.000 Türk askeribulunuyordu.SelmânReîs,donanmakumandanıolarak,2yılkadarKızıldenizgüneyinden ayrılmadı. Portekiz gemilerini Mendeb Boğazı'ndan Kızıldeniz'esokmamak,başlıcagöreviydi.HayreddinHamzaBey'legeçinemedi.HamzaBey,SelmânReîs'ihileyleöldürttü.Busûretlebubüyükdenizcininhayatı,Yemen'inZebîd şehrinde son buldu. Ancak Selmân Reîs'in kızkardeşinin oğlu BehrâmBey-zâde Mustafa Bey, Hamza Bey'i öldürttü. Zira burada Türk denizcileri,levendler, Türk kara askerinden kuvvetli idiler. Bu sûretle, Cezâyir gibi denizeyâletlerindedeçokgörülenTürkkaravedenizaskeriarasındakianlaşmazlık,Yemen'de de kanlı kavgalara sebeb oldu. Bu anlaşmazlık deniz eyâletlerindedenizaskerininmutlaküstünlüğündendoğmaktadır.DiğereyâletlerdeböylebirdurumaalışıkolmıyanOsmanlıkaraaskeritepkigöstermiştir.

Mısır'ınFethi'ninAvrupa'dakiAkisleri

Memlûkİmparatorluğugibiebedîsanılanbirdevdevletinortadankaldırılması,AsyaveAfrikagibi,Avrupa'yıdaaltüstetmiştir.Mısır'la ticarîbüyükalâkaları

olanAvrupadevletleri,baştaVenedikolmaküzere,Türkiyeileeskisindenfazlaiyigeçinmeklüzûmunakailolmuşlardır.BusıralardaAvrupa'daTürkiye'yekarşısavunmaprojelerikurulmaktadevâmediyordu.Almanya'dakivaziyeti,enbüyükAlmantarihçisinin,LeopoldvonRanke'ninkalemindenokuyalım:

"Türkler'i mağlûp edebilmek, tâ küçüklüğünden beri, hiç değilse bizzatkendisinin en büyük arzusunu teşkil etmişti (İmparator Maximilian'danbahsediliyor).I.Selîm'inMemlûkler'iyenmesi,onunşahsında,umumîtehlikeninmevcudiyeti hissini yeniden uyandırmıştı. Yahyâ Peygamber'in topraklarınakadar –ki hattâ Afrika da Türkler'ce işgal ediliyordu- bütün Asya'yı ellerinegeçirmiş oldukları için, sonunda bir dahamukavemet imkânı kalmıyacak olanTürkler aleyhine faydayı mûcip bir yardım kararı almaları için, İmparatorlukCemâat Mümessilleri Meclisi'ni (Reichstände) dâvet etti. Devamlı bir harbkanununun kabûlü husûsunda, zihninde daima yer bulan planın tahakkukunu,artık ümid edebilecekti (Deutsche Geschichte im Zeiltalter der Reformation,Türkçetrc.,I,220).-İmparatorlukMeclisi,Türkler'ekarşıvuruşabilecekbirorduçıkarmak için, Almanya'da her 50 evden 1 nefer toplanmasının, bütünrûhânîlerin varidatının 10'da 1'inin ve cismânîlerinkinin 20'de 1'inin devleteverilmesini, karar altına aldı. Bununla berâber, Almanya'da, Türkler'e karşıte'sirli bir harbin yapılabileceğine samîmiyetle inanan, pek az kimse vardı.Esâsenbuçaptabirvergininkonması, imkânsızdenecekkadarmüşkildi.Harb,pahalılık, isyanlar,yokluk,Almanya'da sefâleti sonhaddinegetirmişti.BundanöncedeTürkler ileharbetmeküzerebirsürüvergi toplanmış, fakatbuparanınTürkler'ekarşı sarfedildiğinedâirbir emâregörülmemişti.Almanhalkı,bununiçin ümitsizdi. Yeni bir kurtarıcıya dört elle sarılmaya hazırdı. Luther'inzuhûrunumümkinkılantarihîşartlar,gelişiyordu(AynıEser,221-2).

Almanya gibi Macaristan da fırsat gözlüyordu. 1517 ekiminde Bosna'daİznorvik'e baskın yapan Macarlar, sancakbeyi Hacı Mustafa Bey'i şehîdetmişlerdir.MustafaBey'inyerineÇirmensancakbeyiMihaloğluMahmudBey,yânimârufbirakıncıkumandanıİzvornik'eyollanmıştır.

Yavuz'un Kahire'den Çıkması ve İstanbul'a Avdeti (10 Eylûl1517–25Temmuz1518)

NihâyetYavuzSultânSelîm,muzafferOrduy-ıHümâyûnileberâber10Eylül1517'deKahire'dençıktı.15Şubat'taKahire'yegirdiğinegöre,OsmanlıHâkanı,bu namlı taht şehrinde 7 ay, 23 gün kalmıştı (bundan 2 haftalık İskenderiyeseyahatinidüşmeklâzımdır).Mûtadolmıyanbuuzunkalış,Mısırgibimuazzamülkeleri ve diğer fütûhatı teşkilâtlandırmak içindi. Aslında Yavuz, 21 Ocak'ta

Mısır topraklarına ayak basmış, ertesi günü Ridâniye zaferler zaferinikazanmıştır. 18 Eylûl'de Mısır'dan çıkmıştır. Şu hâlde Pâdişâh ve Orduy-ıHümâyûn,8aydan2güneksikMısır'dakalmışlardır.Hiçbirsefer-ihümâyûn'daPâdîşâhveOrdu,başkabirülkedebukadaruzunkalmamıştıvebundansonradakalmıyacaktır. Hattâ Yavuz'un bu kadar kalmasını, 1517-18 kışını bekleyipSudanveHabeşistan'agideceğineyoranlarolmuştur.FakatOrdu'daumumîistek,yurtlarınadönmekti.

Venedik,KıbrısharacınıYavuz'atakdîmiçinBartolomeoContariniileAloisioMocenigo'yu elçi göndermişti. Yavuz, Mısır'dan çıkarken, bu diplomatları dayanınaalmıştır.

7 Ekim'de Orduy-ı Hümâyûn, Şam dışında yerleşmiştir. Yavuz, 22 Ekim'deotağ-ı hümâyûnu Şam şehrine nakletmiştir. Kışı burada geçirmeye kararvermiştir. Şam'da kış çok lâtif ve ılık geçtiği ve memleket güzel olduğu için,Ordu, ses çıkarmamıştır. 5 Şubat'ta Muhyiddîn İbni'l-Arabînin yeni yapılantürbesimerâsimleaçılmıştır.

YavuzileKemal-Paşa-zâdearasındakitarihîhâdise,buKahire-Şamyürüyüşüsırasında cereyan etmiştir.Yavuz at üzerinde giderken, aynı zamandaAnadolukazaskeriolanbüyükilimadamıKemal-Paşa-zâdeilesohbetediyordu.Çamurlubir sahadan geçilirken, Kemal-Paşa-zâde'nin atı sürçmüş ve sıçrıyan çamurlar,Hâkan'ınkaftanınakadaryükselmişti.Büyükbilgin,derinbirmahcûbiyetiçindekalmış,telâşındanözürbiledileyememiş,fakatYavuz:

- Bir âlim atının ayağından sıçrayan çamur, demiştir; bana şeref verir.Öldüğümzaman,buçamurlukaftanı,sandukamınüzerinekoysunlar!

Yavuz ölünce, vasiyeti yerine getirilmiş, o zamandan beri çamurları ilemuhafazaedilmişolankaftanı,sandukasınınüzerineörtülmüştür.

O zamanlar Türkiye gibi, Mısır, Suriye ve Irak da mâmur ülkelerdi. Buülkelerin her birinde, Avrupa'nın büyük devletlerinin nüfusu kadar nüfusyaşıyordu.GerçiX. asırda 15-20milyon nüfuslameskûn Irak ve 8-10milyonnüfuslameskûnSuriye-Filistin,artıktârihekarışmıştı.Fakatgenedemâmurluk,refah ve kalabalıklık devâm ediyordu. Kahire, Şam, Haleb, hattâ İskenderiye,büyük, muazzam şehirlerdi. Memlûk imparatorluğunun son yıllarında Afrikatopraklarında (Mısır veyakın çevresi) 13.000.000,Asya topraklarında (Suriye,Filistin, Lübnan, Hicaz, Yemen) 6.000.000 nüfus olduğu tahmin edilmektedir.YâniMemlûk imparatorluğunun XVI. asrın başlarında nüfusu 19.000.000 idi.Bu tarihte İngiltere krallığının nüfusu 4.500.000, Fransa'nınki 12.000.000,

İspanya'nınki 6.000.000, Portekiz'inki 2.000.000, Venedik'inki 4.500.000,Lehistan'ınki 6.000.000 idi ve bütün bu devletler, büyük devlet sayılıyorlardı.Şâhİsmâîl'inİranimparatorluğundaise22.000.000nüfustahminedilebilir.

25 Ocak 1518'de Vezîr-i âzam Pîrî Mehmed Paşa, Yavuz'un emriyleİstanbul'danŞam'agelmiştir.

15 Şubat'ta Yavuz, Kudüs sancakbeyi Cânbirdi Gazâlî'yi, Şam beylerbeyiyapmıştır.BusûretleCânbirdiGazâlîPaşa,Türkiye'nin2.Suriyeumumîvalisiolmuştur.

15Şubat'taŞam'aŞâh İsmâîl'in elçileri gelmiştir.Elçiler, bir sulhmuâhedesiprojesigetirmişlerdi.Geleceksefer-ihümâyûnunda,Memlûkimparatorluğugibiİran imparatorluğunu da haritadan silip Türkistan'a ulaşmak kararında olanBüyükTürkHâkanı,Şâh'ıntalebinealdırmamıştır.

22 Şubat 1518'de Yavuz, Şam'dan hareket etmiştir. Bu sûretle Kahire'denŞam'a 27 günde (10 eylül – 7 ekim 1517) gelenYavuz, Şam'da 4 ay, 16 günkalmıştır.Fakatbumüddetinilk15gününüşehirdedeğil,şehrindışındakiotağ-ıhümâyûnundageçirmiştir. 5Mart'taOrduy-ıHümâyûn,Haleb'evâsıl olmuştur.Şam-Haleb yolu, 13 günde alınmıştır. 6Mayıs'a kadar 2 ay 2 gün deHaleb'tekalınmış, bu tarihte Haleb'den hareket edilmiştir. 24 nisanda Yavuz, merkeziTrablusşam olan Lübnan sancakbeyliğine, Güzelce Kasım Bey'in yerineAkkoyunlu imparatorluk prenslerinden Mehmed Bey'i (b. Korkmaz Bey b.Mehmed Bey b. Kara-YülükOsman Bey) tâyin etmiştir. Güzelce KasımBey,Hamâ sancakbeyi olmuş,Yavuz'un ölümüne kadar bu mevkide kalarak, 1520sonundaAnadolubeylerbeyiliğinegetirilmiştir(Solak-zâde,413;Tâcü't-Tevârîh,II,382-3).

17 Mayıs'ta Yavuz'un "ibrişim yasağı" nâmıyla tarihe geçen kararı, bundansonraki seferin İran üzerine olacağına hiçbir şüphe bırakmamıştır. 17Mayıs'taYavuz,Ayntab'daidi.Bukararagöreİran'layapılanipekticâretiveİran'asilâhve her türlü stratejik madde ihracı yasak edilmiştir. Türk tâcirleri, çok sıkıalâkalarıolanİran'laticâretkesilince,muazzamzarargörmüşlerdirki,Kaanûnî,tahtageçergeçmezbuzararıtazmînetmiştir.

19Mayıs'taVezîr-i âzamPîrîMehmedPaşa,kuvvetlibirordu ile,Ayntab'daOrduy-ı Hümâyûn ve Yavuz'dan ayrılmıştır. Hedef, başta Musul olmak üzereKuzeyIrak'ınfethidir.Yavuz,busûretleİran'akarşı ikinciseferinemukaddimeyapmışoluyordu.Zâten İran ilehiçbir sulhvemütarekeyapılmışdeğildi,harbhâlidevâmediyordu.Yavuz,Mısır'dameşgulkenŞâhİsmâîl'inellerikollarıbağlı

bir vaziyette oturması, Çaldıran hezimetinde İran ordusunun mahvolması vehenüzyenidenkurulmamasısebebiyledir.

YavuzSultânSelîm,2sene,2aysürenveOsmanlıtarihindekienuzunsefer-ihümâyûnu teşkil eden Mısır seferi'nden 25 Temmuz 1518'de İstanbul'adönmüştür.Mısırganimeti,Haleb'deveMerc-iDâbık'taelegeçirilenlerigölgedebırakmışve1.100deveileİstanbul'anakledilmiştir.DahaöncedeDonanmay-ıHümâyûn, bir kısım ganimeti İskenderiye'den İstanbul'a götürmüştü. Mısır'ınasırlar süren haşmetinin mahsulü olan bu ganimet, bu sûretle Türk Cihanİmparatorluğununtahtşehrinetaşınmıştır.

YavuzSultânSelîm'inİstanbul'aGirişi(25Temmuz1518)

YavuzSultânSelîm'inİstanbul'agirişşekli,ayrıcaüzerindedurulacakderinbirtarihîpsikolojikhâdisedir.Yavuz,tarihteancakbir–ikicihangirenasîbolanbirmuvaffakıyetle taht şehrine dönüyordu. Bir hamlede ve tek seferdeimparatorluğun topraklarını iki mislinden fazla genişletmişti. Mısır Seferi'ndefethedilentopraklarüzerindebugünMısır,Cezâyir,Sudan,İsrail,Filistin,Suriye,Lübnan,Ürdün,YemendevletleriileSuudîArabistanveLibyadevletlerininbirkısmı ve Türkiye'nin Gaziantep, Hatay, Adana, Osmaniye, Kilis illeri, Tarsusgibibirkaçilçesibulunmaktadır.Maddîbakımdan,yeryüzünün3.büyükdevletiortadan kaldırıldığı gibi,mânevî bakımdan da şan ve şeref, bütün İslâm tarihiçapındadır. İslâm dininin başkanlığı demek olan halîfelik, 767 yıldan beri busıfatı haiz olan Abbâsîler'den Osmanoğulları'na, yâni ilk defa olarak bir Türkhânedânına geçmiştir. Mukaddes Emânetler, Osmanlı Türkleri'nin elindedir.Mukaddes Şehirler (Mekke, Medîne, Kudüs) de öyle. Yavuz'un fütûhâtı, 400seneden fazla Türkler'de kalmış, Anadolu'daki fetihleri ise, ebedî olmuştur.İstanbul'daBüyükCihangir'ikarşılamakiçinkıyâmetlerkopmaktadır.Enbüyükmerâsimler hazırlanmıştır. Yüzbinlerce halk, en samimî hisleriylehükümdarlarınaalkıştutmakiçin,aylardanberibugünübeklemektedirler.

Yavuz'un bütün gösterişi, devlet işlerindedir. Husûsî hayâtında mahçub,mütevâzı ve sâkin bir adamdır.Geceleri odasında gözlük takıp kitap okuduğuanlarda, alelâde bir Türk bilgininden hiçbir farkı yoktur. Son derece sâdegiyinmektedir.İstanbul'dahalkınhissiyatınıveyapılacakmerasimleriöğrenincepekçoksıkılmıştır.Şahsınagösterilecekolanbudereceâlâyiştenutandığı için,bir gün sonramerâsimle şehre girmesi lâzımken, birkaç saat önce, gece vakti,yanındabirkaçkişiilekayığabinmiş,gizliceTopkapıSarayı'naçıkmıştır.Ertesigünhalkvedevletadamları,Pâdişâh'ınSaray'daolduğunuöğrenmişlervehiçbirmerâsimyapılamamıştır.

Bu hâdise, Türkiye'nin inhitat devirlerinde birtakım palavracılara yapılankarşılama törenleri ilemukayese edilirse, XVI. asır Türk ahlâkının yüksekliğidahaiyibelliolur.

Yavuz,İstanbul'da10günkalmıştır.4Ağustos'taİstanbul'danhareketetmiş,9gün sonra, 13 ağustosta Edirne'ye gelmiştir. Burada Velîahd-ŞehzâdeSüleymân'la görüşmüştür. Şehzâde, 22 Ağustos'ta Edirne'deki vazifesi bittiğiiçin,Manisa'yagitmeküzereburadanayrılmıştır.Yavuz,Edirne'de,Avrupa'nınen kudretli deniz ve kara devletleri olan Venedik ve Macaristan ile sulhuyenilemiştir. Yeni bir İran seferine çıkmasının arifesinde, bir Avrupa harbinedalmak istemiyordu. Avrupa da Türkler'in Doğu'daki meşguliyetleri ile tesellibuluyordu.ArtıkTunaötesi ve İtalya,Türk istilâ tehdidi altında sayılmıyordu.Avrupa, kendi kendini uyutuyordu. Venedik diplomasisi bu vaziyetekanmamakla berâber, Türkiye İmparatorluğu ile harbi göze almak, bütünAkdenizticâretinimahvetmekveCumhuriyet'ingerçekhaşmetinieliyleyıkmakniyetindedeğildi.

PîrîMehmedPaşa'nınKuzeyIrâk'ıFethi(1518)

20 aralık 1518'de Vezîr-i âzam Pîrî Mehmed Paşa, Kuzey Irak'ı fethetmişolarak Edirne'ye döndü. Bu sûretle İran imparatorluğunun en kıymetliparçalarından olan Musul eyâleti, Türkiye'ye katılmış oldu. Burası, Türkekseriyetiylemeskûnbirülkeidi.Azınlıkolarak,birinciderecedeKürdler,ikinciderecedeArablar,üçüncüderecededeSüryânîlervardı.

PîrîMehmed Paşa,Musul, Erbil ve Kerkük sancaklarını fethetmiştir.Musuleyâletinin Süleymâniye ve Hânikıyn sancakları, daha İran'dadır. Bununlaberâber, Bağdad'ın 100 km. kuzeybatısına kadar Türkiye topraklarınıgenişletmiştir. Bu fütûhât, 1518'in kızgın yaz aylarında yapılmıştır. Bu sûretleBağdad eyâletinin 2 sancağı (Dîvânîye ve Düleym = Ramadî) da Türkiye'yegeçmiştir.PîrîMehmedPaşa,böyleceIrak'tan120.000km2'denfazlavenüfusuyarıyarıyaTürkolanbirülkeyi,devletekatmıştır.SuriyeÇölü(Bâdîyetü'ş-Şâm),tamamen Türkler'in eline geçmiştir (Suriye-Irak-Ürdün-Arabistan arasındakibüyük çöl). Türkiye, Dicle ve Fırat'ın en büyük kısmına hâkim olmuştur.Türkiye-İran sınırı Irak'ta 33o arzından geçiyordu. Türkler, Fırat'ta bu arzdairesinekadarinmişler,fakatDicle'dehenüzdahayukarılardaidiler.

YavuzSultânSelîm'inÖlümü(22Eylûl1520)veŞahsiyeti

YavuzSultânSelim,18Temmuz1520'deİstanbul'danEdirne'yegitmeküzerehareketetti.Oradabir-ikiaykaldıktansonra,sefereçıkacaktı.

Yavuz, 22 Eylül 1520'de sabahın ilk saatlerinde, gün ışırken vefat etmiştir.Ölüm sebebi, sırtında çıkan ve "şîr-pençe= aslan pençesi" denen bir çıbandır.BüyükCihangir,bunuöncealelâdebirçıbansanmışvehekimegöstermeyiihmaletmiştir. Hekimler, pâdişâh ancak yatağa serilincemüdahale edebilmiş ve geçkalmışlardır. Ölümü, Velîahd-Şehzâde Süleymân, Manisa'dan İstanbul'agelinceye kadar 8 gün saklanmıştır. 27 Nisan 1495'te babasının vali olarakbulunduğu Trabzon'da doğan Kaanûnî Sultân Süleymân, bu sûretle rakipsizolarak(başkakardeşiyoktu),TürkCihanİmparatorluğu'nuntahtınaoturmuştur.25yaşını4ay,25güngeçiyordu.

ÖlürkenpâdişâhınyanındayalnızpeksevdiğinedîmiHasanCânbulunuyordu.Hasan Cân, padişahın isteği üzerine Yâ-Sîn Sûresi'ni okurken, sûreyi dahabitirmeden, Yavuz can vermiştir (Hasan Cân, Yavuz'un ölümünü en dakiksafhalarıvehükümdarınbütünsöyledikleriileberâberaynenoğluHâce-iSultânîŞeyhulislâm Sâdeddin Efendi'ye anlatmış, o da Selîm-Nâme'sinde bunlarıyazmıştır).HasanCânvaziyetiderhal,Saray'ınenyüksekâmiriolanHâsodabaşıSüleymân Ağa'ya bildirmiştir (müstakbel sadrâzam ve Hindistan seferininbaşkumandanı Süleymân Paşa). Süleymân Ağa, kimseye bir şey söylememiş,bir-ikisaatsonraVezîr-iâzamPîrîMehmedPaşa,padişahıziyâretetmeküzereOtağ-ı Hümâyûn'a gelince, kendisine vaziyeti anlatmıştır. Pîrî Paşa, ortalığıvelveleyevermedikleriiçin,HasanCân'laSüleymânAğa'yıtebriketmiştir.

AğlıyarakmerhumpadişahıncenazesinigörenPîrîMehmedPaşa,gözyaşlarınısilmiş,vezirleriOtağ-ıHümâyûn'dagünlükmûtatkabine toplantısınaçağırarakvazıyeti bildirmiş, fakat Velîahd, İstanbul'a gelinceye kadar hiç kimseye renkvermemeleriniemretmiştir.BuaradaYavuz'untedâvisinememur4hekime,gûyâgösterdikleribaşarıdolayısıylehil'atgiydirmiştir.Busûretleordu,8günbirşeyinfarkına varmamıştır. 8 günde haber hem Manisa'ya ulaşmış, hem de SultânSüleymân, Manisa'dan İstanbul'a gelmiştir. Pîrî Mehmed Paşa'nın Manisa'yayolladığı haberci, hassa subaylarından silâhdâr seryâveri Süleymân Ağa'dır.Yavuz'un ilk dinî merâsimini Hasan Cân yaptırmıştır. 4 hekim, padişahın içorganlarını çıkarmışlar, Otağ-ı Hümâyûn'un zemininde kazdıkları yeregömmüşlerdir. Yavuz, çok tuhaf bir tesadüf eseri olarak, İstanbul-Edirne yoluüzerinde, 8 yıl öncebabası II.Bâyezîd'in öldüğü aynı yerdevefat etmiştir.Busûretle II. Bâyezîd, gitmekte olduğu Dimetoka'ya erişemediği gibi, Yavuz daEdirne'yevaramamıştır.

Pîrî Mehmed Paşa, Sultân Süleymân, İstanbul kapılarında iken, ordugâhtaOrduy-ı hümâyûn'a Yavuz'un ölümünü bildirdi. Asker, külâhlarını atarakağlamaya başladı. Orduyu yatıştıran Vezîr-i âzam, başta dâmâdı olan 2. Vezir

ÇobanMustafa ve 3.VezirAhmedPaşalar olmaküzere, İstanbul'a doğruyolaçıktı. 30 Eylûl'de İstanbul'da Sultân Süleymân,merâsimle tahta oturdu. Ertesigünü,1Ekim'di.Yavuz'unİstanbul'agetirilencenâzesi,bugüngömüldü.

SultânSüleymân, babasının cenâzesini sûrların önündekarşıladı. Sonrayayaolarakşimdi"Sultanselim"denensemtekadargeldi.Yüzbinlercehalk,sokaklarıdoldurmuş, cenâzeyi tâkibe çalışıyorlardı. Cenâze namazı, Fâtih Camii'ndekılındı.CenâzesiningömüldüğüyereKaanûnî, bir türbeve türbeninyanınadatek kubbesi ile meşhur muhteşem Sultanselim Camii'ni yaptırdı. Bu sûretleTürkiyetarihininbirsafhasıkapanmışoldu."KaanûnîAsrı"başlıyordu.

Yavuz, İstanbul Tersâneleri'nde yeniden 150 parça harb gemisini tezgâhakoydurmuştu. Bu derecede üstün bir deniz kuvvetine sâhib olmak istemesi,Avrupa'da Rodos'un fethinin çok yakın bulunduğu şeklinde tefsîr ediliyordu.Fakat Yavuz'un başlıca gayesinin, İran'ı fethetmek ve Şîî mezhebini ortadankaldırarak Sünnî Hılâfet'i İslâm âleminde hâkim-i mutlak kılmak şeklindeolduğu muhakkaktır. Bu sûretle Türk dünyasının da parçalanmasının önünegeçilmişolacaktı.

İstanbul'un Fethi'nden sonraki büyük padişahlardan Fâtih'in hedefi İtalya,Yavuz'unki İran, Kaanûnî ve II. Osman'ınki Almanya, kardeşi IV. Murad'ınkiİran olmuştur. Son ikisi, 30 yaşlarına varmadan pek genç öldükleri için,projelerinin hazırlık safhasında kalmışlardır. Ancak bu hedefleri, buhükümdarların şahsî projeleri olarak ele almak doğru değildir. Zamanın siyâsîşartları,Türkiyedevletini, bu istikametlere tevcihetmiştir.AncakYavuz'unbir10 yıl daha yaşayıp İran'ı fethettiği farzedilecek olursa, Türk'ün istikbâlininkökünden değişeceği, sonraki asırlarda geçen hâdiseler göz önüne alınınca,tezâhür eder. Çünki Türkiye, doğuya doğru genişleyince, İngiltere'ninHindistan'a ve Rusya'nın Türkistan'a XIX. asırdaki müdahaleleri pek çokzorlaşacakveşüphesizmahallîkalacaktı.Ancak,Tuna'yı tutabilmekiçinTuna-Ötesi'ndegenişbirhinterlandasâhipolmakisteğiveCharles-Quint'inzuhuruileAvrupa'yı tek elde toplamaya çalışması karşısında Türkiye'nin kendini tehdidaltındahissetmesi,OsmanlıTürkleri'ni,genişölçüdeOrtaAvrupa'yasürükliyentarihî âmiller olmuştur. Bu sûretle İran'daki Türk imparatorluğu da gittikçeİranlı'laşmış,buİranlı'laşma,1925'tetamamlanmıştır.

Yavuz,büyükbabasıFâtih'tenancakbiryıl kadar fazlayaşamıştır.Ölümünde50 yaşında idi. 8 yıl içinde yaptığı işler baş döndürücü olmuştur. Türkiyetopraklarını 2,5 mislinden fazla genişletmiştir. Bu sûretle tarihin en büyükcihangirleriarasındayeralmışveOsmanlıpadişahlarınınşüphesizencihangîri

olmuştur.Bumüddet içinde,Cezâyir'idehimayesinealıp,Mağrib'edeatlamış,İspanya ile karşı karşıya gelmiştir. Timur'un bile fethedemediği Memlûkimparatorluğunutamâmenharitadansilmiştir.YaptığıbüyükfütûhâtıTürkiye,4asırmuhafaza etmiştir. İslâmHalîfeliği'ni de üzerine alması,Osmanoğulları'nabüyükbirprestijvemünakaşaedilemezbirmânevîgückazandırmıştır.YıkıcıŞîîpropagandasını,Anadolu'danebediyensöküpatmıştır.Saltanatı8yıl,5aydan2gün eksiktir. Saltanata en az hakkı olduğu hâlde, şehzâdeliğinde İran'a karşıtâkıybettiğidâhîcesiyâsetlegittikçeparlamış,Trabzon'davaliikenKuzeydoğuAnadolu'yu devletin yüksek hâkimiyeti altına sokmuştur. Anadolu birliğiningerçekleştiricisi olmuş, Büyük Sultân Alâeddin Keykubâd'ın tahayyül ettiğisınırları aşmıştır. Türk ve İslâm birliğinin gerçekleştirilmesi ümidleri de,Yavuz'laberâberölmüştür.

Prof.ŞinasiAltundağdiyorki(SelîmI.,İs.Ans.,X,432b-3a):"I.Selîm,uzunayakın orta boylu, çatık kaşlı, sert bakışlı,matruş ve palabıyıklı, asabîmizaçlı,fevkalâdecesur,çokmâhirbiravcı,harbsan'atındaemsalsizbirkumandanidi.Devletişlerinin,tasarlanmışbirprogramdâhilindetedvîrivehermeselededevletricalinin görüş ve düşünüşlerinden faydalanmayı isterdi. Günlerce düşünür,kararını verdikten sonra, büyük bir azim ve irâde ile, durmadan, dinlenmedentatbikatveicraatageçerdi.Bundansonra,böylebirkarârınaleyhindebulunacakolanları, eski teveccüh ve takdîrine bakmadan, derhâl îdâm ettirirdi. I. Selîm,uyuşukbirhâlegelmişolandevletfaaliyetine,bumesaisiile,yenidenbircanlılıkve cevvâliyet getirmiştir. Çok iyi işleyen bir câsus şebekesi vardı. Cihansiyâsetinetamâmiylevâkıfbulunuyordu.Bundandolayı,cülûsundanevvel,İranve Arabistan'ı mütenekkiren gezmiş olduğu şâyi olmuştu. Devlet hazinesinidaimadolu tutmak ister, debdebeve ihtişamdanhoşlanmazdı, sâdeliği severdi.Milletleriidâreetmekhususundabüyükbirkaabiliyetgöstermişti.Ülkesininhertarafında yalnız adaletin hâkim olmasını isterdi. Boş vakitlerini, âlim veedîblerin meclislerinde geçirmekten hoşlanırdı. İlmi sever, ulemâya hürmetederdi. Bilhassa târih, felsefe ve tasavvuf sahalarında geniş bilgisi vardı.Muhyiddînİbni'l-Arabî'yeveCelâleddinRûmî'yekarşıgöstermişolduğuhürmetvealâka,onun,Vahdet-iVücûdfelsefesinemâilolduğunugösterir.ŞarkdillerinevebilhassaFarsça'ya, tammânâsiylevâkıftı.SultanI.Selîm'e, tarihtegeçenenbüyükhükümdarlararasındayervermek,doğruvehaklıbirhareketolur".

Yavuz, Osmanlı hükümdarları içinde, askerlik dehâsı bakımından büyük-babasıFâtih'tensonragelir.SiyâsetvedevletadamıolmakbakımındandaFâtihve oğlu Kaanûnî'den sonradır. Fâtih'ten ve babası II. Bâyezid'den sonra,Osmanoğulları'nınenbilginidir. İslâmilimlerineve3büyükDoğuedebiyatına,

fevkalâde vâkıftı (büyük-babası Fâtih ve oğlu Kaanûnî gibi Batı dilleriniöğrenmemişti).Boşzamanlarındadaimaokurvepadişahlığındaokurkengözlükkullanırdı.Sakalbırakmamıştır.BusûretleII.OsmanveVI.Mehmed'leberâber,Osmanlı hükümdarları içinde, sakalsız 3 şahıstan biridir. Bütün TürkedebiyatındaFarsça'yıeniyikullananşairlerindenbiridir.FarsçaDîvân'ı,gerçekbirsan'ateseridir(Almanya'dabasılmış,Türkçe'yedeçevrilmiştir).Ancakbirkaçparça Türkçe şiir yazmıştır. Halbuki rakîbi Şâh İsmâîl, daha çok Türkçe şiirsöylemiştir.AncakŞâhİsmâîl,bilhassahalkındiliolduğuiçin,Şîîpropagandasımaksadiyle Türkçe'yi kullanmıştır. Yavuz, şiirlerinde, yalnız bir san'atkârhüviyetiyle görünür. Başkaca bir gayesi yoktur. Şiirlerinde çok mütevâzı'dır.AncakonaizafeedilenmeşhurTürkçekıt'adabüyükbirgururhissedilir:

Merdüm-îdîdemebilmemnefüsûn-etdifelekGiryemîkıldıfüzûn-eşkimihûn-etdifelekŞîrlerpençe-ikahrımdaolurkenlerzânBenibirgözleriâhûyazebûn-etdifelek

Yavuz'unÖlümündeTürkiye(1520)

II. Bâyezîd'in 1512'de bıraktığı imparatorluk, 2.373. 000 km2 kadar birbüyüklük arzediyordu. Bunun 596.000 km2'si Asya'da yâni Andolu'da,1.777.000 km2'si de Avrupa'da, yâni Balkanlar'da ve Doğu Avrupa'da idi.Yavuz'un ölümünde, Moskova yakınlarında Kırım'a tâbi olan Kasım Hanlığı,Kırım hânedanını başından uzaklaştırmış bulunduğu için, Doğu Avrupa'daimparatorluk75.000km2kadarküçülmüştü.

Yavuz'un ölümünde İmparatorluk, 1.702.000 km2'si Avrupa'da, 1.905.000km2'si Asya'da, 2.950.000 km2'si de Afrika'da olmak üzere 6.557.000 km2üzerindeyayılıyordu.8yılöncesinenazaran2,5mislindenfazlabüyümüştü.Bumuazzamfütûhât,1514-1518arasındaki4yıliçindeyapılmıştı.İmparatorluk,ilkdefaAfrikakıt'asına ayakbasmışvekıt'anın enbüyükkısmınıda ilkhamledeelinegeçirmişti.

Afrika'da Mısır, Bingazi ve Kuzey Sudan (Nubya ve Kassala eyaletleri)doğrudan doğruya, Cezâyir ise, tâbiiyet yoluyla imparatorluğa dâhil olmuştur.TürknüfusununyayılmayabaşladığıEritre,SomaliveDoğuAfrikakıyılarını,buhesaba dâhil etmiyoruz. Afrika'da 2 Türk beylerbeyiliği kuruldu: Mısır veCezâyir beylerbeyilikleri,Mısır beylerbeyiliği,Türkiye'nin engeniş, en zengineyâleti idi ve protokolde de öbür eyâletlerden önce geliyordu. Bu eyâletin1520'debüyüklüğü,2.750.000km2'denfazlaidi.

Asya'daki fütûhâtı, Anadolu ve Anadolu dışı olmak üzere ikiye ayırmakkaabildir. Anadolu'da İran veMısır'dan Türkiye'nin şimdiki şu illeri alındı veebediyen Anadolu Türk birliğine katıldı: Adana, Osmaniye, Kilis, Gaziantep,Hatay,Urfa,Diyarbakır,Mardin, Siirt,Batman,Şırnak,Muş,Bingöl,Bitlis veTunceli.

PîrîMehmedPaşa'nın1518yazındaKuzeyIrak'tanfethetteğiülkeler,121.000km2kadardıveşubakımdanmühimdiki,buülkelerdenüfus,yarıyarıyaTürkidi. Bu fütûhât,Musul eyâletininMusul,Kerkük ve Erbil sancakları ile Irâk-ıArab (Bağdad) eyâletinin Düleym ve Dîvânîye sancaklarını (vilâyetlerini)kaplıyordu.MusuleyâletininSüleymâniyeveHânikıynsancakları,dahaİran'ınelinde idi. Bu Kuzey Irak fütûhâtının büyüklüğü (121 bin km2), Anadolu'dayapılanfütûhâta(121binkm2)toprakbakımındaneşittir.

GeneYavuzdevrindeDulkadirBeyliği,muhtariyetinesonverilerekdoğrudandoğruya devlete katıldı ki, bu Beylik (40.000 km2), evvelce tâbiiyet yoluylaimparatorluğa dâhil olduğu için, yukarıdaki hesaba katılmamıştır. Onunla

berâber Yavuz'un padişahlığı devrinde Anadolu'da yaptığı fütûhât 161.000km2'yi bulur. Şehzâdeliğinde Kuzeydoğu Anadolu'da yaptığı fütûhât bunundışındadır. Yavuz'un fütûhâtı neticesinde, Anadolu'da 3 yeni beylerbeyilikkuruldu: Diyâr-ı Bekr, Dulkadır (Maraş) ve Erzincan (Erzurum)beylerbeyilikleri.Musuldabirmüddetsonrabeylerbeyilikmerkeziolmuştur.

Bunların dışında bugünki Suriye, Lübnan, İsrâil, Filistin ve Ürdündevletlerinin tamamı(yânibütünFilistin),doğrudandoğruyaTürkiye'yekatıdı.Bu ülkenin büyüklüğü 309.000 km2'dir. Buralarda Suriye (Şam) ve Halebbeylerbeyilikleri kuruldu. Filistin, Suriye beylerbeyiliğine 3 sancak (vilâyet)hâlindebağlandı.

Bugünki Mısır devletinin Asya topraklarını teşkil eden Sina yarımadası ileGazze de (60.000 km2), devlete katılmıştır. Sînâ, Mısır beylerbeyiliğininidâresineverilmiştir.Gazze,GüneyFilistinsancağınamerkezolmuştur.

500.000 km2 büyüklüğündeki Hicaz ve Asîr de Türkiye'ye katılmıştır. BirmüddetsonramerkeziCiddeolmaküzerebirbeylerbeyilikkurulacaktır.

Yemen(195.000km2),tâbiiyetyoluylaimparatorluğabağlanmıştır.

YavuzSultânSelîmdevrindeTürkiye,"cihandevleti"(Grousset,L'EmpireduLevant, 642) hâlini aldı. Asya ve Afrika'daki fetihler, Türkiye'yi "gerçek bircihan devleti" (Aynı Eser, 643) hâline getirdi. Bunun için Yavuz, Avrupa'yıserbestbıraktıysada,AsyaveAfrika'daki "ölçüye sığmaz fetihler" (AynıEser,643), Tuna ile Cezâyir arasındaki bu devleti, Avrupa için pek korkulacak birvaziyete yükseltti. Türkiye'nin her sahadaki gücü, dünyanın diğer bütün kalandevletlerinin güc toplamını, münakaşasız şekilde geride bıraktı. Akdeniz, bir"TürkDenizi" (AynıEser,644)hâlinegelmeküzere idi.Cezâyir'in,Türkiye'yebağlanması, bu denizi bir Türk Denizi hâline getirmek yoluna girildiğinigösteriyordu.Donanmay-ıHümâyûn'aveTürkdenizcilerininyetişmesineFâtih,II.Bâyezîd,Yavuz,birbiriardındanoderecedebüyükihtimamgöstermişlerdiki,Kaanûnî Asrı'nda artık Türk denizciliği, bir seri dehâ sahibi amiral ortayaçıkaracaktır. Bu amiraller, Avrupalılar'ı Akdeniz'den atacaklar, AtlasOkyanusu'na süreceklerdir. Tarihin en büyük amirallerini bir asır içinde serihâlinde yetiştirme şansını elinde tutan bir devlet sâyesinde Türkiye, tarihininyenibirdevresinegiriyordu.Budevrededenizfaaliyeti,karafaaliyetindengerikalmayacaktır. Bu, bütün Türk tarihinde istisnâî bir devirdi. Kaanûnî Asrı'nınincelenmesinden bu vaziyet, açıkça anlaşılır. Şimdi, Barbaros Kardeşler'inCezâyir'e yerleşmelerini inceliyelim. Çünki bu hâdise, Yavuz Sultân Selîm'inkısaamadopdolusaltanatısırasındavukubulmuştur.

DördüncüBölüm

BARBAROSKARDEŞLER'İNCEZÂYİR'DEBİR

TÜRKDEVLETİKURMALARI(1513-1534)

BarbarosKardeşler'inMenşei

BarbarosKardeşler'inbabası,Ebû-YûsufNûrullahYâkub,kısacaYâkubAğaadında bir tımarlı sipahi, yâni süvari subayıdır.Onun babasıAbdullahAğa dasüvari subayı idi. Aile, Anadolu'dan Rumeli'ne yerleşmiş, Çanakkale Boğazıüzerinde, Gelibolu yarımadasındaki Eceâbâd (Maydos) liman kasabasında(Çanakkale şehrinin tam karşısındadır) yurt tutmuş olmalıdır. Bazı kaynaklar,Karası yâni Balıkesir çevresinden yetiştiğini yazmaktadırlar. Belki Karası'danGelibolu'ya göçmüşlerdir. Yâkub Ağa, sonradan Vardar Yeniceli olaraktanınmıştır.Herhâldebukasabaçevresindebirtımaralmışolacaktır.BuYenice,Batı Trakya'da, Ege Denizi'ne bir kaç km. mesâfede Mesta suyunun azdoğusundadır. Yâkub Ağa, Fâtih Sultân Mehmed'in Midilli adasını fethinekatılmıştır. 1462'de adanın fethi üzerine, kendisine Midilli'nin Bonava köyütımar olarak verilmiştir. İşte YâkubAğa'nın tarihte "Barbaros Kardeşler" diyeanılanmeşhuroğulları,buradadünyayagelmişlerdir.YâkubAğa, çokyiğitbirsubayolarakmeşhurduki,buvasfı,aynenoğullarınadageçmiştir.YâkubAğa,rivâyete göre,Midilli'de yerleştikten sonra yerli bir Rum kızı ile evlenmiş veBarbarosKardeşler,buizdivaçtandoğmuştur.

BarbarosKardeşler,sırasıylaİshak,Oruç,Hızırveİlyasadlarında4kardeştir.Herbirininarasındabir-ikiyaşfarkvardır.Fakatanlaşıldığınagöreyaİshak'ınadı "Yusuf İshak"tır, veyaYâkubAğa'nın "Yusuf" adında ayrıca bir en büyükoğlu vardır (Midilli adasından çıkmadığı için diğer kardeşleri gibi tarihegeçmemişolabilir).Buhusus,BarbarosHayreddinPaşa'nın,Cezâyir'deki câmikitâbesinde geçen Arapça "Ebû-Yûsuf Yâkubi't-Türkî" ibâresinden istidlâledilmektedir.BarbarosKardeşler'in kesin doğum tarihleri belli değildir.AncakOruçileHızırarasındakiyaşfarkının,2yıldanibâretolduğusanılıyor.BarbarosKardeşler,Türkçe'denbaşkaArapça,Yunanca,İtalyanca,İspanyolca,Fransızca,Latinceöğrenerekyetişmişlerdir.

"Barbaros"adıya"BabaOruç"danbozmadır,yahutBarbarosKardeşler'inkızılsakallı olmalarından dolayı kendilerine bu ad verilmiştir. Ölünceye kadar 4kardeşinliderivebaşıolanOruçReîsveyaOruçBey,leventleritarafındandaima"BabaOruç" diye anılmıştır (son zamanlara kadar Türk bahriyesinde tayfalar,subaylarına"beybaba"derlerdi).

XVI.AsrınBaşlarındaKuzeyAfrika'daDurum

BarbarosKardeşler'inKuzeyAfrika'yamüdahaleleri sırasında bu ülkelerdekiumumîvaziyetgözdengeçirilmeden,Türkler'inCezâyir'eyerleşmelerini te'mînedenşartlarıanlamayaimkânyoktur.1515'edoğru,yâniYavuz,Çaldıranzaferinikazandıktan sonra, Mısır seferine hazırlanırken, Kuzey Afrika'da, yâni Fas,CezâyirveTunus'tadurumşöyleidi:

Bu çevrede Fas imparatorluğu, büyük devlet vasfını hâizdi. Fakat iktidardabulunanhânedan,diğerKuzeyAfrikahânedânlarıgibiArap'laşmışBerberîolanMerînîler'in Vattâsî kolu, 1511'den beri, imparatorluğu Arap aslından SâdîŞerifleri (ŞurefâySâ'dîye) ileçekişiyorlardı. İmparatorluğunbaşkentiFas şehriidi. Fas dışında güneye doğru geniş ölçüde Afrika'ya taşıyordu. Tunus'ta1227'den beri Hafsîler saltanat sürüyorlardı. Batı Cezâyir'de, taht şehirleriTlemsen olmak üzere, Abdulvâdîler (Zeyyânîler) bulunuyordu. Asıl Cezâyir,yâni Doğu Cezâyir, kâh Tunus'a, kah Tlemsen'e bağlı idi. Berberî'ler,Arap'laşmışdaolsalar,merkezîbirotoritekuramamışlardı.Mahallîlikcereyânıçok kuvvetli idi. Kuzey Afrika Arap âlemi (Mağrib), âdetâ yüzlerce sitedenmeydanagelenbirkonfederasyondu.Hükümdarlarınnüfuzlarısatıhtakalıyordu.HalkınmezhebiSünnî/Mâlikîidi.DahaTürklergelmediğiiçin,kendimezhepleriolanSünnî/Hanefî'liğiburayagetirmemişlerdi.

Kastilya ve Aragon krallıklarının birleşmesi, üstelik İberya'daki son Arapdevletini, Endülüs (Gırnâta) Nasrîler'ini (Ben-i-Ahmer) ortadan kaldırmaları,BatıAfrika'dasiyâsîmuvazeneyialtüstetmişti.KuzeyAfrika'da,MurâbıtlarveMuvahhidler, hattâMerînîler zamanında olduğu gibi İspanyaMüslümanlar'ı'nayardımedecekgücyoktu.İspanyaMüslümanlar'ıise,İspanyollar'ınpekkorkunçbaskısıaltında idiler.Üstelik1499'danberiPortekizdebüyükdevletlerarasınagirmiş,büyükbirdonanmayasâhipolmuşveaçıkdenizlerdemâcerâarıyordu.Mağrib Müslüman âlemindeki devletlerin, ciddî donanmaları yoktu. Ancakkorsan filoları şeklinde deniz gücüne mâlik bulunuyorlardı. Bu filoların, pekkudretli İspanya ve Portekiz donanmaları ile verimli mücadeledebulunamıyacakları âşikâr bir keyfiyetti. Nitekim öyle oldu. İberyalılar, KuzeyAfrikakıyılarınaelatmaktagecikmediler.

Portekiz, 1506'da Fas'ın Atlantik kıyısında Mazagan üssünü kurdu (Safî ileDâru'l-Beydâ = Kazablanka arasında). Güneydeki Safî limanını da yüksekhâkimiyetine aldı. İspanyollar, daha çok Cezâyir kıyılarına göz dikmişlerdi.Çünkiburaları,büyükbiryerlidevletinotoritesindentamamenuzaktı.16Mayıs1509'daKardinalXimenès,24.000asker taşıyan33harbve51nakliyegemisi

ile, İspanya'nın güneyindeki Cartagena limanından ayrıldı, 19 Mayıs'ta BatıCezâyir'inVahrân (Oran) limanını işgal etti. 4.000Müslüman'ı kılıçtan geçirip8.000'ini esîr ederek İspanya'ya götürdü (G.Marçais,Oran, İA, 391b).Burası,İspanyollar'ınKuzeyAfrika'dakienmühimüssüoldu.HalbukiMüslümanlar'ınİspanya kıyılarında hiç bir üsleri yoktu. Portekizliler de Penon de Velez'eyerleşmişlerdi. Fakat 1508'de orasını İspanya'ya bırakmaya mecbur oldular.Vahrân(Oran)başarısındansonraİspanya,DonPedroNavarro'yu15harbgemisive 14.000 askerle Becâye'ye gönderdi. Bu liman da İspanyollar'ın eline geçti.Don Pedro, Becâye'den İspanya'ya dönmedi. Yüzlerce kilometre doğuya gitti.Trablusgarblimanınıdaişgaletti.BusûretleTunusSultanlığı,hembatıdan,hemdoğudan İspanyol üsleri ile sarılmıştı ve İspanya'nın nüfûzuna düşmesi, günmeselesihâlinegeldi.

Cezâyir, Tenes, Mostaganem, Şerşel, Dellis gibi Cezâyir kıyılarındakişehirlerin çoğu, İspanya'nın yüksek hâkimiyetini kabûlde gecikmediler. DonPedro, Cezâyir limanının 300 metre açığındaki kayalıkları işgal etti. Bukayalıklarda Penon d'Argel kalesini inşa ettirdi ve fevkalâde tahkim etti. Bukaleden istendiğizamanCezâyir şehrinive limanındakigemileri topladövmekmümkindi. Don Pedro, İspanya'nın Kuzey Afrika'daki üslerininbaşkumandanlığınagetirildi.Merkezi,BatıCezayir''eVahrân(Oran) limanı idi.Araplar, Cezayir limanlarına İspanya düşmanı devletlere ait hiç bir harb veticâretgemisinikabûletmiyeceklerinedairsözverdiler.Aksi takdirdeİspanyoldonanması bu kıyı şehirlerinin altını üstüne getirmeyemuktedirdi.DonPedro,bu gerçekten büyük başarıları üzerine, İspanya Kralı'ndan "GomaresMarkisi"sanınıaldı.Portekiz,BatıAkdeniz'i İspanya'yabırakmıştı.AtlasOkyanusu'nunAfrika kıyılarında ve bu kıyılara karşı olan Brezilya sahillerinde dolaşıyordu.Fas'ınAtlantiküzerindekilimanlarındanÂzemmûrda,Portekiz'inhükmüaltınadüştü.

BarbarosKardeşler'inArmatörlükYılları

Barbaros Kardeşler, bilhassa en meşhurları olan Hızır Hayreddin'in doğumtarihleri, çeşitli mehazlarda başka başka verilmektedir. Fakat Oruç'un 1470'e,Hızır'ınise1472'yedoğrudoğmuşolacaklarınıtahminedebiliriz.Dahadayaşlıolmalarımuhtemeldir.Ancakdahagençolmaları,pekmuhtemelgörünmüyor.

YâkubAğa'nın ne zamanöldüğünüde bilmiyoruz. Fakat oğullarının, daha ohayatta iken denizciliğe başladıkları muhakkaktır. Önce mütevazı şekildegemiciliği öğrenmişler, sonra tekne sâhibi olmuş, deniz ticâretine başlamış venamlıarmatörlerarasınagirmişlerdir.Bilhassa2.kardeşolanOruçile3.kardeş

olanHızır,buişteilerigitmişlerdir.Büyükbiriktidar,cesâret,teşebbüsvezekâsâhibiidiler.İshak,Midilli'yecivaradalara,Hızır,Yunanistan'aseferleryapıyor,mal getirip götürüyordu. Buraları, Türk toprakları idi. Oruç ise, yanında enküçük kardeşleri İlyas olduğu halde, Türkiye suları dışında seferler yapıyor,bilhassaMemlûk imparatorluğu ile ticâret münâsebetleri kurmaya çalışıyordu.Suriye ve Mısır'a gidiyor, İskenderiye ve Trablusşam'a mal taşıyor, oralardanaldıklarınıTürkiye'yenaklediyordu.Şöhreti,MemlûkSultânı'nakadarulaşmıştı.Dürüstlüğü ve zekâsı ile meşhur olmuştu. Antalya'da sancakbeyi bulunanŞehzâdeKorkut'un,BarbarosKardeşler'inezamandanbaşlıyarakhimâyeettiğinibilmiyoruz. Fakat bu yıllarda himâyeye girişmiş olmasımuhtemeldir. ŞehzâdeKorkut,Türkiye'ninAkdenizveEgesâhillerindebüyüknüfuzsâhibiidi.Şahsendenizciliğe meraklı olup, Türkiye'nin istikbalinin denizlerde olduğunukavramıştı.

İlyâsReîs'inŞehâdetiveOruçReîs'inRodos'takiEsirlikYılları

Oruç ve İlyas Reisler, bir seferlerinde Midilli'den Trablusşam'a giderlerken,Rodos'un Saint-Jean Şövalyeleri'nin büyük harb gemileri tarafından yollarıkesildi. Türkler, kendilerini şiddetle savundular. İlyas Reîs şehîd oldu (ki 30yaşlarınayakınolmasıîcâbeder).OruçReîsesirdüştü,gemisizabtedildi.

Barbaros Kardeşler, armatörlükte büyük servet yapmışlar ve bütün DoğuAkdeniz'de meşhur olmuşlardı. İsimleri Türkiye'de olduğu kadar,Mısır'da veRodos'ta da biliniyordu. Hızır, ağabeyinin esir düştüğünü ve kardeşinin şehîdolduğunuöğrenince,Midilli'denBodrum'ageldi.Bodrum,RodosŞövalyeleri'neaitti. Hızır, Bodrum'da, kendisi ile ticâret yaptığı bir Rum tâcirini buldu. Ona18.000 akça vererek, Rodos'a yolladı ve ağabeyini kurtarmak çâreleriniaramasını söyledi. Oruç da boş durmuyordu. Rodos'ta, Santurluoğlu adındavaktiyle çokbüyük iyilik yapmışolduğubirHıristiyan'a tesâdüf etmişti.Onunvâsıtasıyle kurtuluş yollarını araştırıyordu. Sonunda Santurluoğlu, Şövalyeler'ikandırdıveOruç'u800dukaaltınıvererekonlardansatınaldı.BuparayıOruç,Midilli'ye dönünce, Santuroğlu'na ödiyecekti. Fakat Santurluoğlu, esirini dahaadadan çıkartmaya muvaffak olamadan, Rodos Şövalyeleri vaziyeti anladılar.Şövalyelerin amirali,Oruç'un pek namlı bir armatör olduğunu, rahatça 10.000duka altını fidye ödiyebileceğini ileri sürdü ve 800 dukaya satılmasını kabûletmedi. Şövalyeler, Oruç'u geri alıp Santurluoğlu'na 800 dukasını iade ettiler.BundanböylededahadikkatlidavrandılarveOruç'unayaklarınazincirvurdular.Oruç, yattığı zindanın kumandanı ile konuşarak onu elde etmek istedi. Fakatkumandan, işin bir kere bütün Rodos'ta duyulduğunu, hiç bir menfaatkarşılığındakendisinikurtarmayacesâretedemiyeceğinisöyledi.

DiğertaraftanHızır'ınBodrum'daparaverdiğiRumtâcir,Hızır'ıdolandırmış,üstelik vaziyeti Şövalyeler'e anlatarak, dikkatli davranmalarını, kardeşininOruç'u kurtarmak için her şeyi göze alacak derecede cür'etkâr olduğunu ihtareylemiş, açıkçası ihânet etmişti. Oruç, gündüz taş kırmaya yollanıyor, gecezindana atılıyordu. Ayaklarındaki zencir hiç bir zaman çözülmüyor, gecelerielleridezencîrevuruluyordu.

Ancak Oruç, zindan kumandanını kandıramayınca, daha yüksek rütbeliŞövalyeler'e baş vurdu. Taş kırmak istemediğini, gemide ve denizde çalışmakistediğini bildirdi. Kendisinin ve kardeşinin Türkiye ve Mısırimparatorluklarındaçoknüfuzludostlarıolduğunu,budevletlerinelindepekçokŞövalye'nin esir bulunduğunu, kendisine kötü muamele edilmekte devâmolunursa, onların da aynı muameleye mâruz kalacaklarını, kendisine haskonuşma ve ikna kuvveti ile ileri sürdü. Rodoslu kaptanlar, aralarında bu işimüzakereettilerveBarbarosKardeşler'inkininidahafazlatahriktenkaçınmanınmünâsipolduğunakararverdiler.Oruç'uzindandançıkardılar,taşkırmaişindenafvettiler. Bir gemiye aldılar. Zencirlerini çözmemekle berâber, daha iyimuâmeledebulundular.Hızır,ağabeyineiyibakmalarıiçinŞövalyeler'eparaverüşvetgönderiyordu.Oruç,denizekavuşuncaçoksevindi.Deniz,onunenbüyükdostuidi.Budostkucağındakurtuluşçâreleridahaiyiaraştırılabilirdi.

Buhâdiseler,XVI.asrınilkyıllarındageçiyordu.II.BâyezîdtahttaveŞehzâdeKorkut,Antalya'daidi.SultânKorkut,Hızır'ınmüracaatlarıüzerineOruçReîs'ikurtarmayakararvermişti.AncakŞövalyeler'inişinimparatorlukprensinekadaraksetmesi karşısında taleplerini arttırmalarından, paradan başka birçok şeyleristemelerinden çekiniyordu. ŞehzâdeKorkut, her sene 100Türk veMüslümanesiriniRodosŞövalyeleri'ndenkurtarırdı.BuhusustaŞövalyeler'le anlaşılmıştı.Bâzanparaöder,bâzanesirHıristiyanlar'ladeğiştirirdi.

Oruç'unRodos'tanekadarkaldığınıbilmiyoruz.KâtibÇelebî:"esîrolupnecezemânCezîre'dekaldı"demektedir.Kronolojitâyinidezorolmaktadır.Fakatbuesâretyıllarını1503-1506arasındatahminetmekkabildir.

Bu sıralardaHızır,Girit veKıbrısgibiVenedik toprakları,Yunanistan, İzmirgibiTürkiyekıyılarındagemidolaştırıyorveağabeyinikurtarmaktanaslaümîdkesmiyordu. 1506'yadoğruOruç'un36,Hızır'ın 34yaşlarındaveyabirazdahayaşlı olmaları îcâb etmektedir. Büyük kardeşleri İshak Reîs, ekseri Midilli'debaba ocağında oturuyor ve Barbaroslar'ın buradaki ticârethânelerinin başındabulunuyordu.Midillilimanı,bilindiğiüzere,AnadolukıyısındaAyvalıkilekarşıkarşıyadır.

Oruçise,Şövalyeler'ledostluğuilerletmişti.Şövalyeleronuokadarsevmişlervetakdîretmişlerdiki:"EyTürk,dediler;senbirgüzelsözlükişisin;bâ-husûsbizim lisânımızıâ'lâbilirsin.Müslümanlık'dannebuldun?Gel,bizimdînimizegir. İçimizde sen de adı-sanı belli bir adam olursun".Oruç, bu teklifi şiddetlereddetmekle berâber, kaçma imkânlarını elde edebilmek için, Şövalyeler'le iyigeçinmekte devâm eyledi. Tahminen 1506 yılında, Sultân Korkut'a 100Müslüman esirinin gönderileceği zaman geldi. Yapılan anlaşma mûcibinceŞövalyeler,buesirleriTürkiyesâhilinekadargötürmeklemükelleftiler.Nasılbirtesâdüfle,hayreteşâyandır,buesirleriTürkiye'yegötürmeküzere,OruçReîs'inzencîre vurulmuş olduğu gemi vazifelendirildi. Oruç, bunu öğrenir öğrenmez,kesin teşebbüs saatinin çaldığını anlamakta gecikmedi. Daha gemisi Rodoslimanından ayrılmadan evvel, zencirlerinin halkalarını gevşetmeye muvaffakolmuş, fakat Şövalyeler, bir şey sezememişlerdi. Nihâyet 100Müslüman esiritaşıyanveanlaşmamûcibincebunlarıAntalyayakınlarındaıssızbiryereçıkarıpTürktopraklarınabırakacakolangemi,Rodos'tandemiraldı.ŞehzâdeKorkut'unyâveriolanbirTürksubayıda,gemideidiveesirleritesellümlemükellefti.Türksubayı, esirlerin fidyelerini Şövalyeler'e vermişti. Fakat Şövalyeler, Oruççapında, başlarına belâ olmakta gecikmiyecek bir adamı bu esirlerin arasındateslimi,akıllarındangeçirmemişlerdi.

Şövalyeler, gemide kürek çekenOruç'la arada gelip sohbet etmek itiyadındaidiler. Onun Hıristiyan olup esirlikten kurtulma teklifini kabûl etmemesine dekızmışlardı.Yanınayaklaşıp:"Heleşimdikihaldeküreğiniçekedur,diyorlardı;buhavâ ilegönlünüeğlendir,kasâvetçekmeyiphoş-hâlol!Bakalımnezamanpeygamberin gelip seni kurtarır?". DoğuAkdeniz'in sert bir havası idi. Gemi,Türkiyesâhillerineyanaşmıştı,AntalyaKörfezi'ndeydi.ZorluklakıyıyayaklaşangemideTürkesirler,ŞehzâdeKorkut'unyâverine teslimedildi.Esirlergittiktensonra Şövalyeler, geminin sandalına bindiler. Balık avlamak üzere gemiyiterkettiler. Gemide az Rodoslu kalmıştı. Oruç'un zencirleri ise, bir zorlayıştakoparılacak derecede gevşetilmişti. Gece fırtına çıktı. Fırtına ile uğraşmaktanyorulanRodoslular, bitkinbir hâldeuyuyorlardı.Oruç, zencirlerindenboşandı.Forsa kasarasının dar penceresinden kendisini azgın dalgalara attı. Saatlerceyüzdüktensonrasâhileerişti.Toprağakapanıpsecdeetti.Kurtulmuştu.Dinlendi.Sonra en yakın köye can attı. İhtiyar bir Türk köylü kadın, onu evininyakınlarında yorgunluk ve açlıktan toprağa uzanmış buldu. Evine aldı. İlktedâvisini yaptı. Vak'ayı köye haber verdi. Köyün ileri gelenleri eve geldiler.Oruç, kim olduğunu ve nasıl kurtulduğunu anlattı. Köylüler çok sevindiler.Kendisineyiyecekvegiyecekverdiler.BuTürkköyü,Şövalyeler'denkurtulanTürk esirlerinin uğrak yeri idi. Onun için Oruç'u görünce şaşırmamışlardı.

Köyün bu durumunu Rodoslular da biliyorlardı. Oruç'un kaçtığını sabahın ilksaatlerinde anlar anlamaz, buraya geldiler. Ancak bir kaç Şövalye, Türktoprağında,Oruç'ualmak içingückullanmayacesâretedemediler.Oruç,silâhlıidi ve ölmeden silâhını bırakmasına imkân yoktu. Köylüler de öyle idiler.Rodoslularbuvaziyettekibarlıkgöstermektenbaşkayololmadığınıanladılar.BubaşarısındandolayıOruçReîs'itebrîkettiler.Nasılkaçabildiğinisordular.Oruç,bunun Hazret-i Peygamber'in mûcizesi olduğunu söyleyip, sâbık efendilerinetakıldı.Rodoslular,kederiçindegemilerinedönüpgittiler.KüylülerdenparaalanOruç,Antalyayolunututtu.

Bu sıralardaHızır, geneBodrum'a gelmişti.Ağabeyini kurtarmanın yollarınıarıyordu. Oruç kurtulduktan bir kaç gün sonra, vak'ayı haber aldı. Önceinanmadı.Fakatsonraiyicetahkıyketti.İnandı.Gönülrahatlığıile,ağabeyindentâlîmatbeklemeküzere,gemisinebindi.Midilli'yegitti.

Oruç, Antalya'ya geldi. Barbaroslar'ı tanıyan meşhur kaptanlardan Ali Reîs,Antalya'daidi.Büyükbirgemisivardı.Oruç'aderhalikincikaptanlıkteklîfetti.Oruçkabûletti.Türkgemisi,Antalya'danİskenderiye'yegidiyordu.

Oruç Reîs'in Doğu Akdeniz'de Türkiye ve Memlûkİmparatorlukları'ndaFaâliyetYılları(1506-1513)

Oruç, İskenderiye'ye geldi (rivâyetlerde Gazavât-ı Hayreddîn Paşa'yı esastutuyorum, çünki bizzat Barbaros Hayreddin Paşa, yâni Hızır Reîs tarafındandikteettirilmeksûretiylekalemealınmışesaskaynağımızdır;fakatdiğerTürkveBatımehazlarınıdagözdenkaçırmıyorum).BuaradaAliReîs'evedâveteşekkürederek ondan ayrıldı. Zira Sultân Kansu, Oruç'a Mısır devleti hizmetinegirmesini teklif etti. Oruç'a ince donanma amiralliğini verdi. Bu sûretle OruçReîs, Memlûk imparatorluğunun Osmanlı amirallerinden biri oldu. 1509haziranında Sultân Kansu'ya misâfir olarak Mısır'a gelen Şehzâde Korkut'lagörüştü.HattâŞehzâde'yi İskenderiye'denAntalya'yagötürenMemlûk filosunakumandaetti.Korkut,Oruç'undeğeriniiyicekavradı.DiğertaraftanOruçReîs,Midilli'deki İshak ve Hızır Reisler'le dâimî haberleşme hâlindeydi ve temâsıkesmiyordu.

SultânKansu,HindOkyanusu'ndaPortekizlilerilemücâdeleedebilmeküzere,Oruç'u, 40 parçalık bir donanmanın inşasına memur etti. Mısır'da keresteolmadığı için, Oruç Bey, İskenderun Körfezi'nde Payas limanına geldi(Memlûkler'e aittir). Rodoslular, Oruç'un hareketlerini gözlüyorlardı. Onunbüyükbirdonanmanınbaşındaneleryapabileceğinikestirdikleriiçin,kudretlibir

Rodos Donanması, Doğu Akdeniz'de Oruç Bey'i arıyordu. Nihâyet Payas'ta(şimdi Hatay vilâyetinin Dörtyol kazasının nâhiye merkezidir), Oruç'uyakaladılar. Oruç, gemilerini karaya çekmişti. Bütün tayfalar, içerileredağılmışlar, kereste kesiyorlardı. Bunlar Mısır'a götürülüp donanma inşaedilecekti.Rodoslular,Oruç'un16parçalıkinceharbfilosunutahrîbettiler.Fakatonu ele geçiremediler. Oruç Bey, Sultân Kansu'dan özür diledi. Mısırhizmetinden çıktı. Esâsen Hind Okyanusu'na gitmek istemiyordu. GözleriAkdeniz'de idi.Antalya'ya geldi. SultânKorkut'u evvelce şahsen tanıdığı için,huzurunaçıktı,yardımistedi.

Sultân Korkut, Oruç Bey'e 18 oturak büyük bir harb gemisi verdi. Altındaböylebir tekneolanOruç, ilkişolarakRodos'tanintikamalmıyagirişti.Bunu,kutsal bir vazife addediyordu. Bir yıl boyunca, Oruç, Rodos'a göz açtırmadı.Hemen bütün kıyı köylerini yaktı. Büyük ganimet ve birçok esir ele geçirdi.Rodoslular, bu ele avuca sığmaz korsanı yakalıyamadılar. Fakat sonunda birkıyıda demir atmışken, ansızın kuvvetli bir Rodos filosu ile karşılaştı.Şövalyeler, Oruç'un 18 oturak gemisini ele geçirdiler. Oruç, levendleri ileberâber canını kurtardı. Bu hâdisenin 1511 baharına doğru olduğuanlaşılmaktadır.

GenegemisizkalanOruçBey, tekrarSultânKorkut'amüracaatetti.Şehzâde,Antalya'danManisa'ya gelmişti. Oruç, oraya gitti. Bu kere de Sultân Korkut,lûtfunu esirgemedi. Eskisinden daha büyük olmak üzere, 24 oturak bir harbgemisini,OruçBey'everdi.Oruç,İzmir'egitti.Buradagemisinialdıvedonattı.Foça'yageldi.Foça'danteşekküretmeküzereManisa'yadöndü.Şehzâde,bukereOruçBey'idîvangünüresmenvemerâsimlekabûletti.Kendisinehil'atgiydirdi.Oruç'abirgemidahaverdi. İstikbâlinDoğuAkdeniz'dedeğil,BatıAkdeniz'deolduğunu, Kemal Reîs'in izinden gidip o suları dolaşmasını tavsiye etti. Butavsiye,Yavuz'unağabeyininnekadarilerigörüşlüolduğunugöstermeyekâfidir.

Oruç,Foça'yadöndü.Artıkbiri24,diğeri22oturak2harbgemisivardı.SultânKorkut'unemrivelûtfuilebugemiler,fevkalâdeşekildedonatılmıştı.

SultânKorkut'uneliniöpüpduâsınıalanOruç(her ikisideaynıyaşlardadır),Şehzâde'nin tavsiyesi üzerineYunanDenizi'ne çıktı. İtalya'nın topuğunu teşkiledenveFâtihdevrindeuçkısmıTürkhâkimiyetinegirenPulyaeyâletikıyılarınageldi.Kıyılarıbastığıgibi,2büyükVenedik tüccargemisinideelegeçirdi.Bugemilerdeki24.000duka tutarındakialtınpara ilepekdeğerli ticârîmalasâhipoldu.PulyaseferindenzenginolarakEgeDenizi'nedöndü.Ağrıbozaçıklarında3Venedik gemisine daha tesâdüf etti. 285 esir ve Pulya'dakini gölgede bırakan

ganimet aldı. Buradan doğduğu Midilli'ye geldi. 10 yıldır, Rodoslular'a esirdüştüğünden beri görmediği ağabeyi İshak ve kardeşi Hızır Reîsler'i gördü.Kardeşlerine ve akrabasına ganimet eşyasını dağıttı. Adadaki bütün fakir,muhtaçveyetimleriboğazlarınakadar ihsanaboğdu.TürkakıncılarıgibiTürkkorsanlarının da para vemala ehemmiyet vermiyerek yaşadıkları, hayatlarınınincelenmesindenanlaşılmaktadır.Zâteninanılmazbaşarılarını,bupsikolojilerineborçludurlar.Malendişesi,hattâcanendişesiolsa,bubaşarılarıkazanamazlardı.

OruçBey,Midilli'denayrıldı.İzmirKörfezi'negeldi.SultânKorkut'ugörmek,minnetlerini ifâde etmek, elini öpmek, hediye takdîm etmek istiyordu. FakatYavuz'un tahta geçtiğini ve Sultân Korkut'un tehlikede bulunduğunu öğrendi.Manisa'yagitmektenvazgeçti.Hattâİzmirlimanınademirlemeyitehlikelibuldu.Sultân Korkut'un ileri gelen adamlarından biri olarak tanındığı için Yavuz'unadamları tarafından tevkif edilebilirdi.AncakmutlakaSultânKorkut'u görmekistiyordu.Antalya'yagitmeyekararverdi.AncakŞehzâde'ninYavuz'unadamlarıtarafından tevkif ve idam edildiğini öğrendi. Hayal sukutuna uğradı. Türkiyesularında bulunması bile tehlikeli idi. Yavuz, ağabeylerinin taraftarlarını imhaediyordu. Tekrar Mısır'a gidip Sultân Kansu'nun hizmetine girmeyi düşündü.Yolda bir kaç Venedik ve Rodos gemisini daha ele geçirdi. Bunlara koyacakmürettebatıolmadığıiçin,tekneleriboşaltıpyaktı.4parçagemisiileİskenderiyelimanınagitti.Buhâdise,1513yılındageçmiştir.

Oruç Reîs, maiyetinden Yahyâ Reîs'i, 4 seçkin köle, 4 güzel câriye ve ağırhediyelerle Kahire'ye gönderdi. Sultân Kansu memnun oldu. Oruç Bey'inevvelcehizmetinde ikenkendisini terkettiği içinYahyâReîs'e sitemetti.Fakatmuktedir denizcilere çok ihtiyacı olan Sultân II. Kansu, Oruç Bey'inMısır'daMemlûk sultanlığı teb'ası gibi istediği şekilde hareket edebilmesine, istediğinisatınalmayagücüyetmediğinesnelerinkendisinedevletçeverilmesinemüsaadeetti.

1513 başlarını Oruç Bey, İskenderiye'de geçirdi. 1513 yazına doğru denizeaçıldı. Bu sıralarda Yavuz Sultân Selîm, İran Sefer-i Hümâyûnu'na çıkmayahazırlanıyordu. Oruç Reîs, Kıbrıs sularına geldi. 5 Venedik gemisini zabtetti.1513 yazındaCerbeAdası'na geldi.Bu geliş,BarbarosKardeşler'in istikbâlinitâyinetmiştir.

OruçReîs'inKuzeyAfrika'yaAyakBasması(1513Yazı)

BundanböyleTürkdenizciliktarihindeadıyüzlercedefageçecekolanCerbeAdası,GabesKörfeziüzerinde540km2büyüklüğündebir adadır.Rodosveya

Midilli'nin takriben üçte biri büyüklüğündedir. Tunus kıyılarına 2 km. kadaryaklaştığı yerler vardır. Bu civarda su çok sığ olmakla berâber, gene de ozamanın en büyük gemilerinin yanaşmasınamüsâitti.AdadaBerberîler oturur.Bunların çoğu dil bakımından Arap'laşmıştır. Bütün Kuzey Afrika gibiSünnî/Mâlikî mezhebindendirler. Fakat Hâricî/İbâdîler de mühim bir azınlıkteşkilederler(İslâmdinininSünnîlikveŞîîlikdışındakalan3.mezhebi).Cerbe,takriben 33o arzındadır (aşağı yukarı Fas ve Beyrut şehirleri ile aynı arzüzerindedir). İklim sıcak, yağışlar azdır. Cerbe, Tunus-Trablusgarb deniz yoluüzerinde ve bu yolun takriben ortasındadır. Bu sıralarda Trablusgarb,İspanyollar'ın eline geçmiştir. Tunus'ta ise Hafsîler saltanat sürmektedir.Cerbe'deki Berberî şeyhleri, Tunus Hafsî Sultanları'nı metbû tanımaktadırlar(Araplar'da şeyh, Türkler'de ve İranlılar'da olduğu gibi tekke sâhibi tarîkatmensuplarımânâsınadeğil,kabîlevecemâatreisimânâsınakullanılır).

Cerbe'ye gelen ilk Türk denizcisi Oruç değildi. XVI. asrın büyük TürkdenizcilikekolününgerçekkurucusuolanKemalReîs,1511başlarındaölmüştü.Yâni Oruç'un Cerbe'ye gelişinden 2,5 yıl önce. Kemal Reîs, birçok kerelerCerbe'ye gelmişti. Türk denizcileri, bütün Akdeniz gibi bu adayı da iyitanıyorlardı. Kemal Reîs'in Oruç'la akran olan yeğeni Pîrî Reîs de, gerek tekbaşına, gerek amcası ile berâber, birçok kereler Cerbe'de üslenmişti. AncakOruç'un gelişi, bunlardan farklıdır. O, Kuzey Afrika'da kökleşmek üzeregeliyordu. Halbuki bu 1513 yılına kadar bütün târih boyunca Türkler'in ayakbasıp hâkimiyet kurmadıkları nâdir ülkelerden biri Kuzey Afrika, Araplar'ın"Mağrib=Batı"dedikleriFas,CezâyirveTunusidi.

Oruç'un Mısır'a ve oradan Kuzey Afrika'ya çekilmesinin sebebi, Yavuz'untazyikı oldu. Bu tazyik olmasaydı, Oruç'un Doğu Akdeniz'de meslek hayâtınıbitirmesi muhtemeldi. Yavuz'un kapdân-ı deryâsı İskender Paşa, ŞehzâdeKorkut'un Antalya'dan İskenderiye'ye kaçmaması için o kadar sert tedbirleralmıştı ki, Oruç Mısır'a can atmaya mecbur oldu. İskender Paşa, AntalyaKörfezi'ndeki bâzı gemileri yaktırmış, bâzılarını boşaltıp tayfalarını hapsetmekderecesindeşiddetvezulümgöstermişti.Azsonravezir(mareşal)olanİskenderPaşa,Yavuz tarafından idam ettirilmiştir.Bu,Türk denizcilerinin âhının yerinibulmasışeklinde tefsîredilmiştir.Oruç,Mısır'dadakalmadı.BirAkdenizli idi.SultânKansu'nunonuilkfırsattaHindOkyanusu'nagöndereceğinibiliyordu.Bukorku, onu, nihâî olarak Batı Akdeniz'de mâcerâ aramaya sevketti. Böylece,tarihtekiTürkmünferitşahsîteşebbüsününhârikalıhâdiselerindenbirimeydanageldi.

Oruç,Cerbe'dekesin şekildeüslendi.Cerbe'ninbir tarafındabir depokurdu.

Ganimetlerini buraya yerleştirdi.Bir kısım levendlerini ayırdı, burayamuhafızkoydu.KendisigemileriyleAkdeniz'eaçıldıveavlanmayabaşladı.

Midilli'dekiİshakveHızırReislerdekorkuiçerisindeydiler.OnlarındaSultânKorkut'unadamlarıdamgasıylatevkifleriveyafenamuâmeleyemâruzkalmalarıihtimal dâhilindeydi. Yavuz'un sertliği ve kararlarını tâkipteki azim ve şiddetimâlûmdu. Bunun üzerine Hızır Reîs de donattığı ticâret gemileri ile KuzeyAfrika'ya geldi. Başta buğday olmak üzere malını Kuzey Afrika'da sattı.Buradan90siyahkölevecâriyesatınaldı.YunanDenizi'ndekiPrevezelimanınageldi.Buradaköleleriniveikisihâriçdiğergemilerinisattı.Gemilerindenbirinekereste,kürekvediğergemicilikmalzemesiyükledi.AğzınakadardoluolanbugemiyiCerbe'yeağabeyiOruçReîs'egönderdi.Kendisiiyicesilâhlıbirtekgemiile Preveze'nin güneyinde Türkiye'ye âit Aya Mavri (Leukas) adasına geldi.BuradanAkdeniz'e açıldı. Bir kaçVenedik gemisini ele geçiripmallarını aldı.Yunan Denizi'nin en güneyinde, ağabeyi Oruç Reîs'in filotillasına rastladı. İkikardeş hasretle kucaklaştılar. Bundan böyle daha sıkı işbirliği yapmayı veberâbercehareketetmeyikararlaştırdılar.Bahsimizinbaşındaanlattığımızsiyâsîkargaşa ve dağınıklık dolayısiyle Oruç Reîs, Kuzey Afrika'da, Türkler içinbüyük istikbal görüyordu. İşleri ilerletmek için, bizzat TunusHafsî Sultânı iletemas etmek kararını verdiler. Tunus tahtında bu sıralarda Ebû-Abdullah V.Muhammed (1494-1528) bulunuyordu.Bu zat, II.Bâyezîd zamânındaTürkiyeileMemlûklerarasındaarabuluculukedenIII.Yahyâ'nın(1488-1494)halefiveyeğeniidi.

OruçReîs, büyük adamlara has bir görüşle,Memlûkler'le alâkayı kesmemeksiyâsetini gösteriyordu. Aldığı ganimetlerden Sultân Kansu'ya hediyelergöndermeyi ihmal etmiyordu. Sultân Kansu, bu nezâketten o kadar memnunolmuştu ki, bir keresinde: "Dünyâdanî'met hakkın gözetir ve iyilik bilir adamvarise,demişti;oğlumOruçKapdan'dır".Yeryüzünün3numaralıhükümdarınınOruç'a"oğlum"demesi,ozamanınmuaşeretinegörepekbüyük iltifattı.Çünkiimparatorlar,kendilerinetâbihükümdarlaraancak"oğlum"derlerdi.

Bu sıralardaOruçReîs, birçokHıristiyan gemisi zabtetmiş ve şöhreti,DoğuAkdeniz'densonraBatıAkdeniz'edeyayılmışbulunuyordu.İspanyaKralıdabumâruf Türk korsanının adını işitmişti ve bir şeyler yapacağını sezerek, işbüyümedenOruç'uimhayaniyetleniyordu.

Barbaros Kardeşler, adamları Yahyâ Reîs'i de yanlarına alıp ve her biri birgemiyekumandaedip,3parçagemiile,1514sonundaTunus'ageldiler.SultânMuhammed'inhuzûrunaçıktılarvekendisineağırhediyelertakdimettiler.Sultân

Muhammed, Türk denizcisinin büyük şöhretini biliyordu ve bu şöhretten neşekildeistifâdeedebileceğinidüşünüyordu.Sultân,BarbarosKardeşler'eHalku'l-Vâdkalesinivermeyikabûl etti.Bununkarşılığında, elegeçirdikleriganimetinbeştebirinisultanavereceklerdi.Oruç,müstahkembirkaleyeşiddetlemuhtaçtı.Çünki Hıristiyan devletlerin, bilhassa Güney İtalya'ya da hâkim olanİspanyollar'ın, eninde sonunda kendisini Cerbe'de basacaklarını biliyordu.Cerbe'deOruç'unantrepolarıvelevendlerivardı.Fakatkaleyoktu.Ganîmetlerisaklamak içinOruç, kudretli bir kale istiyordu. KuzeyAfrika'da tutunabilmekiçin de, böyle birmüstahkemmevkıemuhtaçtı. KuzeyAfrika'da anarşi vardı.Türkler ise, asırlardan beri, anarşi içindeki ülkelere nizam getirmeyealışmışlardı.

Oruç'un12harbgemisi,1.000kadarAnadoluluTürklevendi,birkaçmuktedirkapdanı vardı. Büyük yardımcıları, kardeşleri İshak ve Hızır Reisler idi.Hizmetine Berberî ve Araplar'ı da aldıysa da, bunları geri hizmetlerdekullanıyordu. Bunlar denizcilikten anlamadıkları gibi, Türkler'in disiplin vecesâretvasıflarındandahaberleriyoktu.Zamanla1.000levendihtiyacakifâyetetmez oldu. Çünki Oruç, ciddî fetihlere girişti ve işini büyüttü. Üsteliklevendlerinden bâzıları şehîd oldular. İşte bunun üzerine tekrar Anadolu'danlevnd getirtmek ihtiyâcı baş gösterdi. Gerçi Anadolu'dan her zaman gözü pekmâcerâperestler gelip Oruç'un hizmetine giriyorlardı. Fakat bunlar, mahdutsayıda idiler. Oruç, Anadolu'da mühimmiktarda levend toplamayamecburdu.AksitakdirdeKuzeyAfrika'dakiTürkteşebbüsümahvolurdu.İştebusebepledirki,tekrarTürkiye'yebaşvurmaklüzumuhâsıloldu.Aşağıdagörüleceğiüzerebumüracaat,Türkiyetarihibakımındanpekverimliolmuştur.

Fransızlar'ın "Goulette" dedikleri Halku'l-Vâd'de büyük bir Türk teşebbüsübaşlıyordu.

OruçReîs'inPapa'nın2BaştardasınıZaptetmesiveŞöhretininBütünDünyayaYayılması

Oruç,kışıHalku'l-Vâd'degeçirdi.BahardakardeşiHızırveYahyâReisler iledenizeaçıldı.Tunus'unkuzeyindekiSardunyaadasıaçıklarınageldi.BusıralardaYavuz,Çaldıran'daŞâhİsmâîl'iezmişveİranseferindendönmüşbulunuyordu.

Oruç,5gemiilesefereçıkmıştı.BirCenevizgemisinizabtettivemürettabatıolan 150 kişiyi esîr aldı.Bu gemiye levendlerinden bir kısmını koyarak,Türkusûlünce donattı. Kumaş yüklü büyük bir Ceneviz gemisini daha zabtetti.Tunus'adöndü.Sultân'abeştebirhissesiniverdi.Birazsonra,4gemiilesefere

çıktı. Gemilere Oruç, Hızır, Yahyâ ve Deli Mehmed Reîsler kumandaediyorlardı.İspanyasularınagitti.Büyükbirİspanyolharbgemisizaptedildi.Buvuruşmada Oruç Reîs, hafifçe yaralandı. Dönüşte Oruç'un 4 gemisi, Becâyeaçıklarında, yâni Cezâyir sahillerinde 10 Ceneviz harb gemisi ile karşılaştı.Vuruşmaşiddetlioldu.GalebeTürkler'dekaldı.Oruç,düşmanın4gemisinieldeetti.Diğer6'sı,yaralıhâldekaçtı.

Fakat Oruç'un adını "Barbaros" şeklinde Avrupa'da imparatordan en ücrâköyün sâkinlerine kadar yayan, ona efsânevî bir şöhret kazandıran hâdise,Papa'ya ait 2 dev baştarda (galerruvayyal)'nın zabtıdır. Bunlar, devrin en devharbgemileri,bugünkianlayışımızagöredretnotidiler.BuyüzerkaleleryanındaOruçReîs'inincetekneleri,birsandalgibikalıyordu.Fakatfevkalâdeyürükvemanevra kaabiliyetini hâiz idiler. Türk deniz topları da hedefini şaşmaz üstünsilâhlardı.Papa'nıngemileri,Genova'danRoma'nınlimanıolanCivitavecchia'yagidiyordu. Korsika ile İtalya arasındaki Elba adası açıklarında Oruç Reîstarafındankarşılandılar.

Maiyyetindekisubaylar,Oruç'unbubaştardalarataarruzunudelicebirhareketbuldular ve itiraz ettiler. Bu itiraz karşısındaOruç, gemisindeki küreklerin birkısmını denize attırdı. Artık muhârebe kabûl edilmediği takdirde, eksikküreklerledüşmandankaçılamazdı.Şuveyabutarzdadüşmanayemolunacaktı.Reîslerinin bu azmi, Türk levendlerini elektrikledi. Papa'nın gemileri, çokaralıklı olarak seyrediyorlardı. Oruç da bundan faydalandı. Gemisini karşılıklıtopbombardımanı sırasındabaştardalardanbirineyanaştırdı.OruçbaştaolmaküzereTürkkorsanları,düşmangemisineatladılar.Türklevendlerininakılalmazcesâretleri karşısında az zamanda düşman gemisi zabtedildi. Bu, denizciliktârihindebirinkılâptı.Otarihekadarbirçekdirininbirbaştardayımağlûbettiğigörülmemişti.

Arkadan ikincibaştardageliyordu.Oruç'unmaiyeti,muazzamganimet almışolduklarını, çekilip gitmelerini söylediler. Oruç, bunlara kulak asmadı. İkincibaştardayı da zabtedecekti. Emrini bildirdi. Bütün levendlere İtalyan elbiselerigiydirdi. Kendi de öyle giyindi. Bu kıyafetle baştardada dolaşmaya başladılar.Yaklaşanikinciyüzerkale,hiçbirşeyinfarkındaolmadı.BaştardanınyanındakiOruç'un küçük çekdirisini görünce, bunun kendileri tarafından zabtedilmiş birkorsangemisiolduğunusandı.Baştardalar,50'şerçift,yâni100kürekleçekilenmuhteşemgemilerdi.Bu50oturaklıgemilerinherküreğinibirdüzinedenfazlaforsa yan yana çekerdi. Oruç'un ilk baştardayı zabtı, biraz da İtalyanlar'ınkorkaklığıyüzündenolmuştu.Ziraİtalyanlar,Türkkorsangemileriyaklaşırken,kasarayadolmuşlardı.GüvertedekiarkadaşlarınınTürkler'inişlerinibitirmelerini

bekliyorlar, bu iş bitinceye kadar boşuna kırılmak istemiyorlardı. Fakat Oruç,güvertedekileri o kadar çabuk temizledi ki, anbardaki arkadaşları yetişemedi.Zira Oruç, derhal anbar kapılarını tuttu ve düşman askerinin çıkmasına mânîoldu.Ümitsizkalandüşman,Oruç'ateslimoldu.

İkincibaştardaiyiceyaklaştıktansonraOruç,bombardımanabaşladı.Düşman,neyeuğradığınışaşırdı.Azzamandateslimoldu.

Deniz tarihinde pek çok kahramanlıklar görülmüştü. Fakat bu hâdisenin birbaşkabenzeriyoktu.Oruç'tanfidyeleriniödiyerekkurtulanesirler,buhâdiseyi,mübalâğaileülkelerindeanlattılar.AzzamandaBarbaros'unşöhreti,Avrupa'dakidiğerbütünşöhretlerigölgedebıraktı.Oruç,buikigemidenmühimganimetelegeçirmişveyüzlerceforsaveesireldeetmişti.

Oruç Reîs Becâye Önlerinde Sol Kolunu Kaybediyor (1514Sonları)

Oruç Reîs, Kuzey Afrika'da bir devlet kurmaya kesin şekilde azmetmişti.Tunus'taHalku'l-VâdveCerbe'deüslerivardı.BunlaradayanarakönceTunus'unfethini düşündü. Fakat bu ülkede, asırlardan beri Hafsî hânedânı hükümsürüyordu. Böyle yerleşmiş bir hânedânı ortadan kaldırmak, MüslümanlığınaleyhindeolurveTürkler'ekarşıKuzeyAfrikahalkınınsevgisiniyokedebilirdi.GerçiHafsîler'ineskiiktidarıkalmamıştı,dejenereolmuşlardı.Fakatgenedebuhânedânı yok etmek doğru olmazdı. Fas'a gitmek, büsbütün münasip değildi.Çünkü Merînîler, eski güclerini çoktan yitirmiş de olsalar, büyük birhânedândırlar ve Fas imparatorluğu, büyük devletlerden sayılıyordu. Libya'nınBingazi kısmı Memlûkler'in, Trablusgarb kısmı ise İspanyollar'ın elindeydi.Fakatİspanyollar,kıyıdaniçerilerenüfuzedememişlerdiveedemezlerdi.İçerilerzâten çöl olup, çok seyrek nüfusla meskûndu. Buralarda Arap kabîleleriyaşıyordu. Önemi az olan Trablusgarb'i İspanyollar'dan fethetmenin de biristikbâliyoktu.

Bu vaziyette ortada bir Cezâyir kalıyordu. Cezâyir'de tam bir anarşi hükümsürüyordu.Arapsiteleri,Tunus'takiHafsîler'i,Tlemsen'dekiAbdulvâdîler'iveyaİspanyollar'ımetbûtanıyorlardı.YânibirCezâyirdevletiyoktu.Cezâyir,TunusileFasarasınayerleşmişmühimbirülkeydi.BatıAkdeniz'dedurumu,tamamenmerkezî idi. İspanya, Fransa ve İtalya kıyılarına yakın üsler, ancak buradasağlanabilirdi.

Oruç Reîs, devletini Cezâyir'de kurmaya karar verdi. Korsanlıktanhükümdarlığayükselmekhususundakiazmi,kesindi. İşeFransızlar'ın"Bougie"

dedikleriBecâye'denbaşlamak istedi.Becâye,Akdenizüzerindegüzelbirkıyışehriidi.Kalesipekmüstahkemdi.Cezâyirşehrinintakriben200km.batısındaidi. Burayı fethettikten sonra, İspanyol nüfuzunda bulunan Cezâyir şehrineatlamak pek kolaylaşacaktı. Cezâyir şehrinde sıkıca tutunabilen kuvvet ise, azzamandabütünCezâyirülkesinielegeçirebilirdi.

Becâye, İspanyollar'ınelinde idi. İspanyollar'ınkovdukları eskiBecâyeemîriAbdurrahman da, Oruç Reîs'ten yardım istemişti. Abdurrahman'ın talebi,Oruç'unteşebbüsünü,hukukîbakımdandestekliyordu.Böyleolmasada,yakındaHıristiyanların eline düşmüş bulunan bu şehri kurtarmak, bir Müslümanlıkvazifesi idi.UmumîdurumOruç içinmüsaitti.Halk,Hıristiyanlardan,bilhassaİspanyollar'dan bezmişti. Bir kısım ileri gelenler de Türkler'i, yâni Oruç'ututuyor ve istiyorlardı. Ancak ileride cereyan edecek hâdiseleri anlıyabilmekiçin, ülkedeki psikolojiyi daha yakından incelemek icab eder. Kuzey Afrikaahalisi, bilhassa ileri gelen ve "şeyh", "emîr", "kaaid" gibi adlarla anılankimseler,büyükbirdevletinveyaotoriterbirhükûmetinhâkimiyetinegirmektepek az istek gösterirlerdi. Bunlar, feodal Ortaçağ yaşayışına alışmışlardı.İcabında dinlerine ihanet edecek derecede allâklık gösteriyor ve küçükmenfaatlerinihertürlümetodlasavunmasınıbiliyorlardı.

OruçReîs, 4 gemi ileBecâye'ye geldi.Abdurrahman, 3.000Berberî ile onuşehrinaçıklarındabekliyordu.Fakatbunlar,biraradamuhârebedenanlamaz,tekbaşlarına vuruşabilen kabîle adamları idi. Yâni muntazam İspanyol askeri ileyapılacakmuharebedehiçbirrolleriolamazdı.HızırReîs,bukadarazbirkuvvetile İspanya gibi büyük bir devlete karşı teşebbüse geçmeyi şimdilik doğrubulmamışveBecâyeseferinemuhalifkalmıştı.FakatOruç,kardeşinidinlemedi.Gemilerinden çıkardığı 200 levendin başına geçti. Becâye kalesine hücumahazırlandı.

Oruç,4harbgemisi ileBecâye'yegelirken,9parçalıkbir İspanyol filosu ilekarşılaşmıştı.Türkler,gemilerdenbirinitopateşiilebatırdılar,ikisinizabtettiler.Diğer 6 İspanyol harb gemisi, Becâye limanına girdi ve kalenin eteklerinesığındı.Oruç,karaya toplardaçıkardıvekaleyidövmeyebaşladı.Fakatgerekkaleden,gerekİspanyolgemilerindenatılangülleler,200Türk'ezayiatverdirdi.8günlükkarşılıklıbombardımandanTürklevendleriyılmadı.8.gün,kaledeiçerigirebilecekbirgedikaçıldı.Oruç,levendleriniteşcîetmeküzere,onlarınbaşındagedikten içeridaldı.Fakatbir İspanyol topgüllesi,Reîs'in solkolunupekağırşekildeyaraladı.Türkler,muhâsarayıkaldırdılar.Gemilerinebinipgeridöndüler.Becâye,alınamamıştı.

BusıralardaHızırReîs,gemileri ileBecâye'yegeldiveyardımgetirdi.Fakatartık muhasara kaldırılmış bulunuyordu. Oruç Reîs, kendinden geçercesineyatağadüştü.Hekimler,kolunkesilmesi lüzumundabirleştiler.Türkamiralininsolkolu,dirseğindenkesildi.BarbarosKardeşler,Halku'l-Vâd'edöndüler.

Bu hâdise, 1514 sonunda geçmiştir. Oruç, Tunus'ta tedâvi edilirken, Hızır,sefere çıktı. Balear Adaları'nın en doğudaki parçası olan Minorka'yı bastı.DönüşteKorsikaumumîvalisininkumanda ettiği 8 parçalık bir düşman filosutarafındanyolukesildi.Vuruşmaşiddetlioldu.Sonundadüşmanmağlûpolduveçekildi. Hızır, Tunus'a döndü. Fakat bir kaç hafta sonra, 1515 yılının ilkaylarında,şiddetlikışta,genesefereçıktı.20gemizaptedip3.800esîrleberâberTunus'adöndü.

1515 baharında Hızır, 7 parça gemi ile gene sefere çıktı. 1.800 esîr aldı.Bunları, 12.000 altın olarak, karşılığında serbest bıraktı. BarbarosKardeşler'indiğerkaptanlarıdaayrıayrıavaçıktılarveganimetleTunus'adöndüler.Hızır,buarada8.000topkumaşyüklü4gemizaptetti.KeresteyüklübirFransızgemiside ele geçirildi. Esâsen gemilerin çoğu, Barbaroslar'ın forsunu görünce,mukavemetsiz teslim oluyorlardı. Bir keresinde Barbaroslar'ın namlıkapdanlarından Sinan Reîs, bir düşman gemisi ile karşılaştı. Direğine derhalBarbaroslar'ınforsunuçekti.Bunugörendüşman,tektopatmadanteslimoldu.

TürkDenizcilerininBarbarosKardeşler'inEtrâfındaBirleşmesi

Bu muvaffakıyetler üzerine Türkiye'den birçok namlı kapdan gelip,Barbaroslar'ınhizmetinegirdi.Bunlarınenmühimmi,KemalReîs'inyeğeniolupbusularıçokiyitanıyanbüyükcoğrafyabilginiMuhyiddinPîrîReîsidi.AydınReîs,KurtoğluMuslihuddinReîs,SinanReîs,YahyâReîs,DeliMehmedReîs,müstakbelCezâyirbeylerbeyisiveFasfâtihigençSâlihReîs,HızırBarbaros'unoğluçocukyaştakiHasanReîs,geneHızır'ınmânevîoğludiğerHasanReîs(herikisi de istikbalde Cezâyir beylerbeyisi olmuşlardır), Barbaroslar'ın en namlıkaptanları idiler. Barbaroslar, az zamanda Akdeniz'deki donanmaların engüclülerinden birine sâhib oldular. Armatörlükten korsanlığa geçenBarbaroslar'ındenizkuvvetleri,yeryüzündeTürkiye,Venedik,Portekiz,İspanya,Fransa, Ceneviz donanmalarından sonra geliyordu. Bir kaç yıl sonra denizgücleri, Ceneviz ve Fransa donanmalarını da geçti. Yâni dünyanın 5. denizgücünesâhipoldular.Kısazamandaeldeedilenbunetice,şaşılacakbirşeydi.

1515 yazındaOruç Reîs iyileşti ve sefere çıkacak hâle geldi. YanındaHızırReîs olduğu hâlde Tunus'tanAkdeniz'e açıldı. 7Holanda gemisi ile karşılaşıp

birini zabtettiler. Sonra Minorka adasında demirlediler. Buradan GenovaKörfezi'ne geldiler. Korsika ile İtalya arasındaki Ligurya Denizi'ne girmek,gerçekbircür'etti.Buradaİspanyol,Ceneviz,Fransızdonanmalarıkaynaşıyordu.

LiguryaDenizi'nde de 4 gemi zaptedenBarbaroslar, oradan İspanya sularınaaçıldılar.EndülüsMüslümanlar'ı'nayardımettiler.YüzlercesiniKuzeyAfrika'yataşıdılar. İslâm âlemininminnetini kazandılar. İspanya'danEgeDenizi'ne gelipbütün Akdeniz'i baştanbaşa aştılar. Midilli'ye geldiler. Akraba ve yakınlarınıziyâret ettiler. Ganimetlerinden hediyeler ve sadakalar dağıttılar. Bir ara OruçReîs, Midilli'de kalıp evlenmek istedi. Fakat deniz aşkı galip geldi ve KuzeyAfrika'ya dönmeye karar verdi. Bu sefer tam 9 ay sürdü. 1516 başlarındaBarbaroslar,İspanya'yadöndüler.TunusSultânı'naganimethissesiniverdiler.

PîrîReîs'inİstanbul'daYavuz'laMülâkatı(Mayıs1516)

İşleriniçokgenişletmişolanBarbaroslar,artıkkesinşekildeTürkiye'ninresmîveya gayrıresmî himâyesine ve yardımına muhtaçtılar. Artık Yavuz'dankorkmuyorlardı. Kemal Reîs'in yeğeni olan ve Türkiye'de çok iyi tanınan PîrîReîs'i,6parçalıkbir filo ile Istanbul'ayolladılar.Barbaroslar,Yavuz'açokağırhediyeler göndermişlerdi.Yavuz, PîrîReîs'i bizzat kabûl etti. İki elmaslı kılıcıPîrî'ye teslim ederken: "kılıçların birin Oruç lalam ve birin Hayreddin (Hızır)lalam kuşansınlar, gazâ eylesinler!" dedi. Pîrî Reîs'e de hediyeler verdi. Fakatbunlardan mühim olarak 2 harb gemisini, yardım olmak üzere, Barbaroslar'agötürmesi için, Pîrî Muhyiddin Reîs'e teslim etti. Bu hâdisenin en muhtemeltarihi, 1516 yılının mayıs ayıdır. Yavuz, akabinde Mısır sefer-i hümâyûnunaçıkmıştır.

İlkadımatılmış,Türkiyeileresmîmünasebetleryenidenkurulmuştu.Bundanböyleanavatanınhertürlüyardımıbeklenebilirdi.

PîrîReîs, Istanbul'da iken,BarbarosKardeşler,gene İspanyasularında idiler.12parçalıkbirfiloilesefereçıkmışlardı.Birçokİspanyolgemisielegeçirdiler.Bu gemilerin forsalarındaki Endülüslü Arablar'ı kurtarıp Kuzey Afrika'yagetirdiler. Yolda Cicelli kalesi önlerine geldiler. Cicelli, Cezâyir kıyısındaİspanyollar'ın elinde bulunan limanlardan biri idi. Kaledeki 100 İspanyolmuhafız, Türk filosuna karşı koyamayıp teslim oldu. Barbaroslar, kaleyimuhafazaya karar verdiler. 3 harb gemisi ile 50 muhafızı kalede bıraktılar.Böylece koca İspanya krallığından bir kaleyi, kesin ve daimî şekildefethetmişlerdi. İspanya ile harb hâli resmen başlamıştı. Bundan sonrası artıkkorsanlıkhareketinesığmıyordu.İkidevletinsavaşıgibiydi.

Cicellibaşarısı,OruçReîs'eBecâye'yifetihteşebbüsünütekrarlamakcesâretiniverdi.EsasenTunus'tanCezâyir'e yerleşmek icab ediyordu. İstikbalCezâyir'deidi. Tunus sultanı V.Muhammed de, Barbaroslar'ın cihanşümul şöhretlerindenürkmeyebaşlamıştı.VerdikleribeştebirganimethissesindenvazgeçipTürkler'idef etmeye çoktan râzı idi. Fakat korkusundan herhangi bir teşebbüsegeçemiyordu.

Becâye'ninFethi(4Ağustos1516)veKaybı

KuzeyAfrikacamilerindeBarbarosKardeşler'eCumahutbelerindensonraduaediliyordu. Barbaroslar, Kuzey Afrika'yı Hıristiyanlar'a karşı savunmaklakalmıyor,EndülüsMüslümanlar'ı'nıİspanya'dantaşıyor,iskânediyor,fakirhalkayiyecek dağıtıyorlardı. Oruç, psikolojik vasatı yakalamıştı, elden kaçıramazdı.Cicelli'nin fethi, Cezâyir'de yerleşmek için bir adımsa, Becâye'nin fethi, birCezâyirTürkdevletininkurulmasınıte'mînedecekti.

Oruç,bukararıverdiğizaman,Charles-Quint"I.Carlos"adıylaİspanyakralıolmuştu. Avrupa'nın birinci devletinin başına geçmişti. Bu devlet, İspanyadışında Avrupa'nın birçok ülkesini ve geniş Amerika müstemlekelerini elindetutuyordu. Barbaroslar, işte bu İspanya ile harbe girişmeyi göze alıyorlardı.İspanya'nıngücü,artıkVenedik'ingücünügölgedebırakmıştı.GenebusıralardaTürkiye'de Yavuz Sultân Selîm, Memlûk sınırlarını geçiyor ve Suriye'yegiriyordu.

1516'da İshak Reîs de kesin sûretle Kuzey Afrika'ya gelmişti. Barbaroslar,Midilli ile alâkalarını bu sûretle tamamen kesmiş oluyordu. İshak Reîs, dahaönceKuzeyAfrika'yagelmiş,fakatMidilli'dekiemlâkininbaşınadönmüştü.

Barbaroslar, 11 gemi ile geldiler. Becâye yakınlarına asker döktüler. Kaleyimuhasaraya başladılar. Oruç: "ben bu kal'a önünde, diyordu; bir kolumubıraktım.Birindahadeğil,kellemidahibıraksamn'ola?".Muhasara4günsürdü.Türkler, 4 Ağustos 1516 günü Becâye'yi fethettiler. Ölenlerin dışında 500İspanyol askeri, esir alındı. Ancak iç hisarda İspanyollar mukavemete devâmediyorlardı. 20 gün şiddetli vuruşma oldu. 20.000 kadar Arab bedevîsi,yağmacılık hevesiyle Türkler'e yardıma gelmişlerdi. Fakat bunların yardımdanfazla, disiplinsizliklerinden dolayı zararları görünüyordu. İç hisar düşmedi.Oruç'un barutu tükendi. Tunus Sultânı, istenen barutu göndermemek suretiyle,alenenTürkler'e cephe aldı.Kuvvetli bir İspanyol filosu yaklaşıyordu.Üsteliksuların çekilmesi dolayısıyla Oruç'un gemileri karaya oturmuştu. Bunlarınyüzdürülmesiuzunbirzamanamütevakkıftı.Oruç,düşmanelinegeçmemesiiçin

gemileri boşalttıktan sonra yaktırdı. 29 Ağustos'ta Becâye önünden ayrıldı.Türkler,aldıklarıesirlerleberâber120km.yürüyüpCicelli(Cicel)'yegeldiler.

OruçReîs,kardeşi seferde ikenkesifbirdiplomatik faaliyetegeçmişti.Artıkküçük bir hükümdardı. Fakat bütün Cezâyir'i alıpmülkünü büyütmeye kararlıbulunuyordu. Kurdoğlu Muslihuddin Reîs'i, levend toplamak ve stratejikmalzemesatınalmaküzere,Sinop'agönderdi.KendideCezâyirilerigelenleriilemüzakerelere girişti. Bu sıralarda Cezâyir ülkesinde 4 hükümdarcık, diğerşeyhlerarasındasivrilmişbulunuyordu:bunlardanancakDoğuCezâyir'ielindetutanAbdulvâdîler'den23.TlemsemkralıEbû-AbdullahV.Muhammed(1505-1517) (halefi ve kardeşi III. Ebû-Hammû'dur: 1517-1528) gerçek birhükümdardı. Diğer üçü, Cezâyir şeyhi Sâlimu't-Tûmî, Cezâyir şehri ileçevresine, Emîr Abdülaziz, Tlemsen'in kuzeydoğusundaki Sîdî-b'el-Abbâs ileçevresine, Kuka Ahmed İbni'l-Kaaazî ise, Kabîliye denen güneydeki dağlıkaraziye mâliktiler. Bunlar, hânedân sahibi olmıyan tesadüfî hükümdarcıklardı.Fas imparatorluk tahtında ise V. Muhammed (1500-1530) bulunuyordu ki,Merînîler'inVattâsîlerdalındanvehânedânının31.sultanıidi.BusıralardaFas,TunusveTlemsentahtlarındaV.Muhammedadlı3ayrıhükümdarınbulunmasıtuhafbirtesadüftürvebirbirleriylekarıştırmamaklâzımdır.

Oruç'unşimdilikFasveTlemsenilealâkasıyoktu.Fakatpekazzamansonraolacaktı. Ancak Cezâyir (şehir), Kabîliye ve Sîdî-b'el-Abbâs emîrleri ilemünasebetlerisıkı idi.Bunlardanson ikisi,birbirlerinincandüşmanı idiler.Buvaziyette Oruç, Sîdî-b'el-Abbâs emîri Abdülaziz'e yardım etti. Bu yardımsâyesindeEmîr,rakıybiKukoAhmed'ialtetti.BöyleceOruç,Cezâyirülkesindebüyük nüfuz kazandı ("Cezâyir" kelimesinin hem ülke, hem de bu ülkeninbaşkentiveenbüyükşehriolan limanınadıolduğuunutulmamalıdır).Oruç'unbu başarısını gören Cezâyir şehri hâkimi Sâlimu't-Tûmî, İspanyollar'dan çokşikâyetedenşehirhalkınınbaskısınadayanamadı,Türkamiralindenimdatistedi.AncakSâlim,gâyetdeahlâksızbiradamdıveİspanyollar'ınadamıydı.Türklergibi ahlâksızlığa karşı çok sert olan bir milletten çok ürküyordu. Hâdiselerinbaskısıdırki,onuOuç'tanyardımistemeyemecbûrbırakmıştır.

Cezâyir'in Fethi ve Oruç Reîs'in "Sultân" sanını TakınarakCezâyir'de Târih'te İlk Def'a Olmak Üzere Bir Türk DevletiKurması(1517Başları)

İspanya, Cezâyir şehrinden yıllık vergi alıyordu. Cezâyir şehri halkı, başkabaskı ve zulümlere de göğüs geriyordu. Bir kere İspanya'ya düşman olandevletlerin, bu arada Türkler'in gemilerinin, ülkenin bu en büyük limanına

girmesiyasaktı.Sonraikidebirlimanagelenİspanyolgemileritürlürezâletlervesoygunculuklaryapıyorlardı.Cezâyirliler,butasallutlarabaşkaldırırkaldırmaz,limanın 300 metre açığındaki kayalar üzerinde kurdukları kaleden, şehri topatutuyorlardı. Cezâyirliler'in değil ordu ve donanmaları, düzgün bir inzibatkuvvetleribileyoktu.

OruçReîs, büyük bir donanma ileCezâyir'e yürüdü. Fakat kendisi denizdendeğil, karadan 800 levend ile yürüyerek Cezâyir'e geldi. Yolda 5.000 gönüllüArap,gelipTürkler'ekatıldılar.Oruç'un,deniztoplarındanbaşka,kudretlibirdekaratopçutaburuvardı.Hızır,500levendileCicelli'dekalmıştı.

Oruç,Cezâyir'i işgal etti veoradakuvvetli birmüfrezebıraktı.Şehirde fazlakalmadı.Şerşelkalesinegitti.Burasınıİspanyollar'danfethetti.Cezâyir'edöndü.Bu sûretle ülkenin Cezâyir, Cicelli ve Şerşel kıyı şehirleri, çevresi ile Oruç'ageçmiş oldu. Bütün Cezâyir'den gelenArap kabîle şeyhleri ve şehir kaaidleri,Oruç'abiatettiler."Sultân"sanınıtakınanOruç,kendiniCezâyirhükümdarıilândedi.Fakatülkeninancakbirkısımkıyıarazisinesâhipti.

BusıradaKurtoğluMuslihuddinReîsdeSinopveIstanbul'auğradıktansonraKuzey Afrika'ya döndü. Yavuz'un emriyle Istanbul'da bulunan vezir PîrîMehmedPaşa,MuslihuddinReîs'e,Oruç'ateslimedilmeküzere2kadırga,yânibüyükharbgemisiverdi.İstediğikadargönüllülevendtoplamasınavestratejikmalzeme satın almasınamüsaade etti. Yavuz'un, BarbarosKardeşler'i öğen veteşvik edenmektubunu daMuslihuddinReîs, Tunus'taHızırHayreddinReîs'eteslimetti.Hızır,Cicelli'de300levendbırakıpTunus'agelmişti.ArtıkHafsîler'inbaşkentiolanTunusşehri,Türkler'inelindegibiydi.Ancak,Barbaroslar'ınlutufvemüsaması sâyesindeV.Muhammed,Tunusşehrinde tahtaoturmaktadevâmediyordu. Hızır, ağabeyi İshak Reîs'i, mühim insan ve malzeme yardımı ileberâber Cezâyir'e, Oruç Reîs'e gönderdi. Burada Oruç ve Hızır HayreddinReîsler için "sultan" tâbirini kullanmıyoruz.Çünki "sultan",Türkler tarafındanimparatorlara verilen bir ünvandır ve küçük hükümdarlar için kullanılmaz.Osmanlı protokolüne göre Oruç ve Hızır, sancakbeyi (tümamiral) pâyesindebirer denizci idiler. Ancak Oruç'un ölümü üzerindedir ki Yavuz, Hızır'a"beylerbeyi" (oramiral) rütbesini vermiştir. KuzeyAfrika'da iseOruç, "sultan"sayılıyordu.Avrupa'dada"CezâyirKralı"addediliyordu.

Oruç,Cezâyir kalesini tâmir ettirdi ve toplar yerleştirildi.Araplar, bu kaleyiharâbe hâlinde bırakmışlardı. Türkler'in Cezâyir ülkesinin en büyük şehrineyerleşmeleri,İspanya'datelâşımûciboldu.Çünkiİspanya,EndülüsgibiCezâyir,Tunus, Trablusgarb, hattâ Fas'ı almak, müstemleke hâline getirmek azminde

bulunuyordu.Bütüntarihçiler,Türkler,XVI.asrınbaşlarındabuuzaktopraklaragelmeselerdi, İspanyollar'ın bu projelerinde muvaffakıyet kazanacaklarınısöylemekte müttefiktirler. Bu sûretle Avrupalılar, XIX. asrın sonlarında değil,XVI.asrınbaşlarındaKuzeyAfrika'yahâkimolacaklarvebugenişülkelerinırkîcoğrafyasını değiştireceklerdi. 1962'de Cezâyir istiklâline kavuşunca, MillîhareketinenbüyükliderlerindenAlbayMuhandü'l-Hacc'ınverdiğişubayânatdabunugöstermektedir:"Herşeyi,hattâbirmilletoluşumuzu,Türkler'eborçluyuz.Osmanlılargeldiği zaman,bizlerkorsandık.Yüzlercekabîledenmüteşekkildik.Osmanlılar, başımıza bir paşa getirdiler.Dağınık aşîretleri bir araya topladılar.Onları bir kavim hâline koydular. Bu kavim, 300 yıl, merkezî Türk idaresialtındakaldı.Birliğinkudretiniöğrendi.Türklersâyesinde,millethâlinegeldik"(Hürriyetgazetesi,no.5.121,3.8.1962,s.5c).

Oruç,birkaçayiçindebaştaTunusolmaküzerebirçokşehirvekasabayıelegeçirdi.Şimdielinde10şehirvardı.BunlardanTunus'ayakınolandoğudaki5şehirleçevresininidaresini,kardeşiHızırHayreddinReîs'ebıraktı.

Oruç, artık kara askerine de ihtiyaç gösteriyordu. Topçu birliğinden sonratüfekli piyâde birlikleri de kurdu. Her sûretle gerçek bir hükümdar gibidavranmayabaşladı.

İspanyaileOruçBarbarosArasındaHarbinPatlaması(1Eylûl1517)

1517 eylûlünde İspanya,Türkler'in kesin şekildeCezâyir'den kovmak ve elegeçirdikleri kaleleri geri almak maksadiyle, Oruç'un üzerine büyük kuvvetlergönderdi.Başkumandan,DonDiegodeVeraidi.Emrinde40harb,140nakliyegemisi ile15.000karaaskerivardı. İspanyollar,Cezâyirşehricivarındakarayaçıktılar. İspanyol topçusu, Oruç'un tâmir ve tahkim ettiği Cezâyir kalesinibombardımana başladı. İspanyollar'ın kesin zaferi ele geçirdiklerini sananbinlerce Arab da gelip, onlara katıldılar. Oruç, kalede açılan gedikleri derhalkapatmaya uğraşıyordu. Önce İspanyollar'a yardıma gelen Arablar'a saldırdı.Bunları tamamen perişan etti. Bu sûretle yerli halkın Türkler'le İspanyollararasındakiharbekarışmasınıönlemekistiyordu.30Eylûl'deİspanyollar,Cezâyirkalesininburclarınaçıkıpbayrakdiktiler.AncakOruç,derhalokesimeyetişti.İspanyollar'a öyle sert mukabele etti ki, düşman, Cezâyir kalesi çevresindetutunamadı.DonDiegodeVera,muhâsarayıkaldırmayamecburoldu.Düşman,gemilerine can atarken Oruç, 1.500 İspanyol askerini kılıçtan geçirdi ve pekçoğunuesiraldı.Cezâyir'dehamamlaravarıncayakadarheryer,İspanyolesirleriile doldu. Mütevâzı bir Türk denizcisi, Avrupa'nın en büyük kara ve deniz

devletiniyenmişti.Fakatbu,birincirövanştı.Arkasıvardı.Mağrurİspanya'nın,bubüyükbozgunuOruçBarbaros'unyanınabırakmayacağıâşikârdı.

Zaferden sonra Hızır Hayreddin Reîs, ağbeyinin emriyle Cicelli civarındabulunan ve İspanyollar'la, Barbaroslar aleyhine muhârebe eden Arap kabîleşeyhinicezalandırdı.Cicelli'denCezâyir'egeldi.Ağabeyiilebuluştu.

İspanyollar, bu Cezâyir seferinde, bir başka Arap şeyhinin yardımı ileBarbaroslar'a ait Tenes'i zaptetmişlerdi. Hızır, Tenes'e geldi. İspanyolllar'dankaleyigerialdı.Arapşeyhinişiddetlecezalandırdı.MilyâneveMedeaşehirlerinide fethetti. Bu sûretle ülkenin mühim bir kısmı Oruç'un hükümdarlığı altındabirleşmiş oldu. Esâsen İspanya'ya karşı kazanılan büyük zaferden sonra,Türkler'i bütün Cezâyir'i fethetmekten alıkoyabilecek kuvvet tasavvuredilemezdi.

Oruç,nüfusvemâliyesayımınıyaptırdı.Devletindenekadarteb'asıolduğunu,nekadarvergitoplıyabileceğini,nekadaraskerbesleyebileceğiniöğrendi.

TlemsenSeferi(Ekim1517)

OrtaveDoğuCezâyir,Türkler'de idi.ŞimdiBatıCezâyir'i, yâniülkeninFasimparatorluğu üzerindeki kesimlerini fethetmek kalıyordu. Burası, merkeziTlemsen (Tilimsân) olmak üzere, Arap'laşmış Berberî Abdulvâdî krallığınınelinde idi. Abdulvâdîler veya Zayyânîler, burada 1239 yılndan beri saltanatsürüyorlardı. Çok eski bir hânedan olmakla berâber, dejenere olmuşlar vedehşetli İspanyol baskısı altında bunalıp tâvizler vererek, halkın teveccühünükaybetmişlerdi. Oran (Vahrân)'da oturan İspanyollar'ın Kuzey Afrika'daki enbüyük kumandan-vâlisi, büyük ve muhteşem Tlemsen şehrini daimî şekildetehdit ediyordu. Abdulvâdîler'in Tlemsen krallığı, 1517 sonlarında Türkiye'yetabî olacak ve bu tâbiiyet 1554'e kadar 37 yıl sürecektir. 1554'teTürkiye, 316yıllık bu hânedâna son verecek ve ülkeyi doğrudan doğruya Cezâyirbeylerbeyiliğine bir sancak olarak bağlayacaktır. Sâbık krallıklar, Osmanlıteşkilâtında bir sancak oluyorlardı. Türkler'in Tlemsen'e gelmesi, Fasimparatorluğunun da işine gelmezdi. İspanya ve Portekiz gibi iki müstevlîdevletten sonra Türkiye'nin müdâhalesi, hânedan mücadeleleri ile iyiceyıpranmışolanFas'ınlehinebirşeydeğildi.Barbaroslar'ınTürkiyehimâyesindeoldukları malûmdu. Türkiye imparatorluğunun Cezâyir'e resmen el atacağıgünlerdepekyaklaşmıştı.BarbarosKardeşler,başkatürlübüyükdevletlerletekbaşlarınamücâdeleedipfütûhatyapamazlardı.

Tlemsen melîki V. Muhammed'in İspanya ile Türkler aleyhine resmen

muâhedeyapması,Oruç'aaradığıfırsatıverdi.Bumuâhede,yerlihalktarafındanbile çok fena karşılanmış ve ahalinin gücüne gitmişti. Oruç, nâip olarakCezâyir'de kardeşi Hızır Hayreddin Reîs'i bıraktı. Ağabeyi İshak Reîs ileberâber, Tlemsen üzerine yürüdü. 1517'nin son ayları idi. Tlemsen, Kıbrıs veGiritileaynıarzderecesindedir.Havamûtedildi.Cezâyir'denTlemsen'emesâfekuşuçuşu400km'dir.Cezâyir'dendoğudaTunus'akadarmesafegenedüzçizgiile 580 km'dir. Barbaros Kardeşler'in bu 1.000 km'lik mesâfe arasında şahsîteşebbüsleriile,kendilerindenöncehiçbirTürk'ünyaşamadığıülkelerdedevletkurmalarıhayretedeğer.BumesafenintakribenIstanbul-ErzurumveyaIstanbul-Budapeştemesâfesine eşit olduğunu söylemek, Oruç'un teşebbüsünün azametihakkındabirfikiredinmeyekâfidir.

Tlemsen 125.000 nüfusu ile Afrika'nın en büyük şehirlerinden biri idi (butârihte Londra'nın nüfusu 85.000 ve en büyük Hıristiyan şehri olan Paris'inki380.000idi).Şehrinkalesi490x280=137.200m2idi.Şehir,kaledençokdışarıyataşıyordu. Sûrlar, kalenin uzaklarından geçiyor ve bütün şehri çevreliyordu.V.Muhammed,OranumumîvalisiMarkideGomaresvasıtasiyleİspanya'yaheryıl10.000 duka altını, 10.000 koyun,1.000 sığır, 10 ton buğday, 14 Arap atı, 14siyahî köle ödüyordu. Yâni İspanya, Oran kalesinin masraflarını,Abdulvâdîler'den çıkarıyordu. Bu hal halka ve ileri gelenlere o kadar ağırgelmişti ki, Tlemsen şehri ulemâsı, sultânın katli vâcib olduğuna fetvâvermişlerdi. Gene şehrin ileri gelenlerinden bir hey'et, Cezâyir'e gelmiş,kendileriniİspanyolzulmündenkurtarmasıiçinyalvarmışlardı.Buhal,Oruç'unbaşarı sebeplerini açıklamakbakımından dikkate değer.ArtıkKuzeyAfrika'datambiranarşihükümsürdüğünedeğildir.

Oruç Reîs, Tlemsen'in 180 km kadar kuzeydoğusundaki Kal'atu'l-Kılâ veyaBenî-Reşîdkalesini (şimdikiOued-Fodda) fethetti. 814metreyüksekliğindekibu kale Mostaganem limanı ile Maskara şehri arasında idi ve bu iki mühimmerkezinyolunukesiyor,bunlarınTürkler'inelinedüşmesinibirzamanmeselesihâline getiriyordu. Bu stratejik önemi kavrıyan Oruç, buraya bizzat ağabeyiİshak Reîs'i kumandan olarak bıraktı ve yanına 300 kişilik garnizon verdi.Tlemsen'e bir kaç kilometre kala, Sultân'an ordusu ile karşılaştı. Bunlar 6.000atlıve3.000yayaArap idi.Oruç,düşmanı rahatçabozdu.Sûrlarayaklaşırken,ileri gelenler ve halkı kendisini karşıladılar. Türkler, şehre dostça girdiler. BusûretleOruç'unelineCezâyir'densonra,nüfusu100.000'iaşanikincibirbüyükşehirgeçmişoldu.Oruç,V.Muhammed'ivatanhâinliğiilesuçlıyarak,ulemâ'nındafetvâsıileidamettirdi.YerinekardeşiIII.Ebû-Hammû'yuçıkardı.FakatodaTürkler'inemrialtındahareketetmekistemiyordu.Oruç'uülkesindenatmakiçin

entrikayabaşladı.HalbukiTürklerçekilirse,İspanyollargelecekti.Türkler'inveİspanyollar'ın yerli halka yaptıkları muamele arasında ise, dağlar kadar farkvardı.

Oruç Reîs, İspanyollar'ın elindeki Vahrân (Oran) dışında bütün Cezâyir'ihükmüaltınaaldı.

Bu sûretleCezâyir ülkesi, Türkler'in idaresinde hemen hemen birleşti.Oruç,bütün Cezâyir'e hâkimdi. Hattâ Fas'ın doğu topraklarında fütûhât yaptı. BudaDoğu Fas'ın en büyük şehri olan Vacda'yı aldı ki, Tlemsen'in 60 km.güneybatısındadır.FasSultânıilemüzâkereleregirişti.Türkler'interakkilerindenfevkalâde ürken Sultân, Oruç ile zâhiren bir ittifak muâhedesi akdetti. Fakatgerçekte, Türkler'e yardım etmeye hiç niyeti yoktu. Zira Türkler, İspanyollar'ıKuzey Afrika'dan bütün bütün uzaklaştırır uzaklaştırmaz, Fas'a döneceklerdi.Nitekimöyleolmuştur.

İshâkReîs'inŞehitDüşmesi(31Ocak1518)

OruçReîs,büyüksahayayayılmıştı.Jeopolitikzarûretlerbunuicabettirmişti.Halbuki elindeki Türk leventlerin sayısı bir kaç binden ibaretti. Arapgönüllerinden esaslı bir şekilde faydalanmak imkânı yoktu. Bunlar yağmahevesiyle Türkler'le berâber harekâta girişiyor, sıkışınca, en nâzik andamuhârebemeydanındaTürkler'iyalnızbırakıyorlardı.Asırlardanberibuşekildealışmışlardı. Cezâyir'deki Hızır Reîs'in elinde de fazla kuvvet yoktu. Bununlaberâber 600 Türk levendi ile 2.000 Arab atlısını, Cezâyir'den büyük ağabeyiİshak Reîs'e yolladı. Bu sûretle Cezâyir ile Tlemsen arasında Kal'atu'l-Kılâ'dabulunanİshakReîs'inemrinde900Türklevendiile2.000Arapatlısıtoplanmışoldu.İshakReîs,icabındaherikitarafadayardımagelecekbirpozisyondaidi.Tekkurtuluş,Türkiye'den,Yavuz'danaceleyardımalmaktı.AksitakdirdebütünCezâyir elden çıkabilirdi. Bu anlarda Yavuz, Rîdânîye zaferini kazanmış,Kahire'ye girmiş, Memlûk imparatorluğunu yıkmış, Mısır'da Sultân II.Tumanbay'ınsonmukavemethareketlerinikırmaklameşguldü.

1518 ocağında Don Martin de Argote'nin İspanyol ordusu, Oran'dan İshakReîs'in üzerine yürüdü. Abdülvâdîler'in binlerce Arap atlısı, İspanyollar ilebileşti. İspanyollar, önce arada bulunan İshak Reîs'i ortadan kaldırmakistiyorlardı. Esâsen Oruç (Tlemsen), Oran'a (Vahrân) 110, Hızır Hayreddîn(Cezâyir)360kmmesâfeolduğuhalde,İshakReîs'inbulunduğuMostaganemileMaskara arasındaki Kal'atü'l-Kılâ (yâni "Kalelerin Kalesi"), ancak 80 km. idi.Türkler'inMostaganemileMaskara'yıişgallerianmeselesiidi.Bundansonrada

İspanyollar'ın Oran'da tutunmaları çok zorlaşırdı. Oran'ın kaybı, KuzeyAfrika'dantamamenayakkesmekdemekti.

Kal'atu'l-Kılâ'nın İspanyol-Arab müttefik ordusu tarafından muhasarası, sonderecekanlıoldu.İshakReîs,900Türkve2.000Arabaskeriileakılalmazbirşecaatle savundu. Her iki taraf, erircesine zayiat verdiler. Fakat düşman, sayıbakımındankıyaskâbuletmezüstünlükteidi.900Türklevendininondadokuzuşehîd oldu. İshak Reîs, doğudan Cezâyir'den kardeşi Hızır'dan yardımbekliyordu.Onun için son levendşehîdolmadankalenin teslimedilmiyeceğinibildirdi. Fakat Hızır, yardım yetiştiremedi. İspanyollar, kaleyi çepeçevresarmışlardıveİshakReîs'inbütünhabercilerinitutukladılar.Hızır,hâdiseyiçokgeçöğrenebildi.İşiştengeçmişti.

İspanya, Oran umumî valisi Gomares Markisi'ne yeniden 10.000 askergöndermişti.Kal'atu'l-Kıla'nınmuhâsarasındanazönce900İspanyolilebirkaçbinArab,kaleyehücumetmişlerdi. İshakReîs,ânîbirgecebaskını ilebunlarıperîşân etti. 900 İspanyol'un 700'ünü kılıçtan geçirdi, 100'ünü esir aldı. Gerikalan 100'ü Oran'a kaçtılar. Bunun üzerine büyük İspanyol-Arab ordusu,Kal'atu'l-Kılâ'nın muhâsarasına başladılar. Birinci teşebbüs, Türkler'i şubakımdan şaşırttı ki, artık uzun zaman İspanyollar kaleye yaklaşmaz sandılar.Cezâyir'dekiHızırReîsdebukanaatteidi.Fakat10.000kişiliktâzetakviyealanGomares Markisi, teşebbüsü, bu kere çok büyük ölçüde olmak üzeretekrarlamaktan çekinmedi. Bu seferki muhâsara ordusu, 2.000 İspanyol ve10.000Arab'danmüteşekkildi.İshakReîs'in900Türkve2.000Arab'ınakarşılık.İshak Reîs ve Hızır'ın evvelce ona yolladığı kuvvetlerin başında bulunanİskender Reîs, birçok hurûc hareketi yaptılar. Düşman ağır şekilde hırpalandı,çok zayiat verdi, fakat çözülmedi.Kaledemuazzam gedikler açıldı. Türkler'inerkazıvehertürlümühimmâtıbitti.Birkaçgünaçaçdöğüştüler.SonundaDonMartin de Argote, kaleye girdi. İshak Reîs yaralı idi. Yanında bir kaç yaralılevendikalmıştı.Fakatsilâhlarınıteslimetmediler.Hepsişehîdoldu.İshakReîs,50yaşındaveyaazdahayaşlıidi.

OruçReîs'inŞehâdeti(10Ekim1518)

Asılİspanyolordusu,Tlemsen'deOruç'unüzerineyürüyordu.Buordu,11.500İspanyol ve 35.000 Arab'dan müteşekkildi. İspanyol piyâdesi tüfeklemücehhezdi.Düşmanıntopçubirlikleridevardı.Bumiktarlar,artıkOruç'unçokbüyük bir sahaya yayıldığını göstermektedir. Kal'atu'l-Kılâ, takriben 3 veya 4haftakarşıkoymuştu.Tlemsen'dekiOruç'unvaziyetineolacaktı?

Oruç Reîs, Kal'atu'l-Kılâ'yı alan ve ağabeyini öldüren Don Martin'e karşıTlemsen'i, 6 ay savundu. Sokaklarını teker teker müdafaa etti. Fakat şehrikoruyamıyacağını anlayınca, kaleye çekildi. Oruç'un bütün Arab askeri grupgrupkaçtılar.Türk levendleri,ağırzayiatverdi.SonundaOruç,500 levendi ileyalnızkaldı.OruçReîs,birtaraftanCezâyir'denkardeşinden,dîğertaraftanFasSultânı'ndan yardım bekliyordu. Fas Sultânı'nın yardıma niyeti olduğu bileşüpheliydi. Hızır da müşkil şartlar içerisindeydi ve ağabeyinin yardımınayetişemedi.İspanyolbombardımanındanyılanvemillîhistaşımayanTlemsen'inahalisi, Ramazan bayramı günü bayram namazından sonra, Oruç Reîs'inlevendlerine taarruz ederek bir haylisini öldürdüler. Şaşıran ve böyle bir şeybeklemiyenTürkler,zorluklahalkıbastırdılar.Fakatbuvaziyetteheraniçeridenihânet ihtimalikarşısındaOruç,kaleyi tutamıyacağınıanladı.Muhâsarayıyarıpdışarıyaçıkmaktanbaşkaçârekalmamıştı.

İspanyollar,süreklitakviyealıyorlardı.OranumumîvalisiGomaresMarkisidebizzat Tlemsen'e gelmiş, savaşın idaresini eline almıştı. Oruç, bir kere hurucyapmış, buhareket çokbaşarılı geçmiş, 700düşman askeri öldürmüş, 100'ünüesiralmıştı.Yiyecekvecephanetükenmişti.Oruç'unancak40levendikalmıştı.Gerisişehîdolmuşlardı.Bununlaberâberbirgecesabahakarşıbu40kahraman,İspanyollar'ın ağır uykulu bir gaflet anlarında,muhâsara hatlarını yardılar.Bu,çok büyük bir başarı idi. İspanyollar, 2 saat gecikme ile Türkler'i tâkibebaşladılar.

Tâkib müfrezesinin başında Garcia de Tineo adlı İspanyol asilzâdesibulunuyordu.Benî-Â'mirkabîlesinemensubArablarda,Türk'ünüzerindekileriyağmalamak gayesiyle, İspanyollar'ın peşine takıldılar. Oruç, levendlerine,üzerlerinde silâhtan başka ne varsa çıkarıp atmalarını emretti. Öyle yapıldı.BedevîArablar,bunlarıyağmavepaylaşmakiçinepeyvakitgeçirdilervegeridekaldılar.Fakatİspanyolkumandanı,bunaaldanmadı.GomaresMarkisi'nden,nebahâsınaolursaolsunOruç'uelegeçirmekemrinialmıştı.ÇünkiOruçazmindebir adam,muhakkakmağlûbiyetini az zamanda telâfi ederdi. Bu işi kökündenhalletmenintekçâresi,OruçBarbaros'uortadankaldırmaktı.NihâyetRioSaladoırmağınavarıldı.Hepsiağıryaralı,açveperişandenecekderecedeyorgunolanlevendlerin,takribenyarısı,yâni20kadarı,Oruç'laberâberırmağıgeçti.Bunlarakurtulmuşgözüylebakılabilirdi.Fakatdiğeryarısı,AlferezGarciadeTineo'nun45atlısıtarafındanyakalandı.Bunlar,Oruç'a:"Baba,bizibırakma!"diyeferyâdabaşladılar.Bu feryat,büyükdenizcininmahvınasebeboldu.Kimolursaolsun,kaçarvesonradanyoldaşlarınınintikamınıalmakiçinhazırlıklıolarakdüşmanınkarşısına çıkardı. Fakat bir baba rûhu taşıyanOruçBey, ırmağı tekrar geçmek

sûretiyle geri dönmek emrini verdi.Oruç, 20 levendi ile geri döndüğü zaman,zâten İspanyollar'ın yakaladığı 20 levendin çoğu şehîd olmuştu. Levendlerdençoğunun, kılıçlarını kaldıracak gücleri kalmamıştı. Müthiş kan kaybetmiş vegünlerdir bir şey yememişlerdi. Oruç, son levendinin de şehîd olduğunu yaşlıgözlerle seyretti. Fakat teslim olmadı. Bizzat Don Garcia, Oruç'a mızrakfırlatarak göğsünden ağır şekilde yaraladı. Oruç'un yaralandığını bilefarketmediğizannolunur.Eskisigibitekkoluiledöğüşmeyedevâmetti.Nihayetgene Don Garcia, büyük denizcinin kalbine kılıcını soktu. Muhteşem başı,göğsündenayrıldıveOran'agönderildi.Vücûdü,Cezâyir'inFas'açokyakınbirbölgesindekızgıntopraklarüzerindekaldı.Fakatbufedakârlık,Türkler'ebirkaçyüzyıliçinKuzeyAfrikahâkimiyetininyolunuaçtı,hattâtemelleriniattı.

Kuzey Afrika'da İslâm dininin istikbalini kurtaran ve Mağrib'de Müslümanbirliğini kuran Oruç'un şehîd olduğu yer, umumiyetle birleşildiği üzere, RioSaladoçayı ileSeydî-Mûsâzâviyesi (tekkesi)arasıdır.Fakatbazı tarihçiler,bumevkıinBenî-İznassendağlarınınyamaçlarıolduğunuilerisürmektedirler.

Oruç'un altın sırma ile işlenmiş kaftanı üzerinden çıkarılarak İspanya'yagönderilmişveCordova(Kurtûba)'dakatedralinhazînesinekonarakhalkateşhîredilmiştir. Bu şehirde mühim bir Müslüman azınlığı olduğu için, İspanyolhükûmeti,onlarınmânevîkuvvetlerinikırmakistiyordu.

OruçReîs'inşehadetinde48yaşındaveyaazdahayaşlıolmasıicabetmektedir.Bâzı tarihçiler44yaşındaolduğunuyazmaktalarsada,bu, sonderecezayıfbirihtimaldir.

Oruç Reîs evlenmemiş ve çocuğu olmamıştır. Evlenmeyi bir ara düşünmüş,fakat her günü mücâdele içinde geçen ömrü, buna fırsat vermemiştir. İshakReîs'inMustafaBeyadlı bir oğluolduğunubiliyoruz.FakatBarbaroslar,HızırHayreddin'denyürümüşlerdir.

OruçReîs,uzunayakınboylu,güneştentamamenyanmışesmerbenizli,kızılsakallı, kızıla yakın kumral saçlı, ateşli nazarlar saçan elâ gözlü, çok genişomuzlu, bünyece çok kuvvetli vemukavimdi. Son derece cömert, âlîcenap vemerhametli idi. Fakat işlerinde çok ciddî ve sertti. Hatâ yapılmasındanhoşlanmazdı.Bütünmaiyetikendisindençekinirler,fakatsondereceseverlerveüstüninsanolarakkabûlederlerdi.Tamamenkorkusuz,sonderececür'etkârvezekî, en müşkil şeylere çâre bulmakta eşsiz, büyük dehâ sahibi idi. Çok iyimuharipti.

KuzeyAfrika'dakiTürkmüstemleke imparatorluğunungerçekkurucusuolan

Oruç'unşehâdetindensonra,Cezâyir'dekibiravuçTürk,osırada46yaşlarındabulunan Hızır Hayreddin Reîs'in etrafında toplanmışlardır. Hızır Reîs, "SultânHayreddin" sanını takınmıştır. Ağabeyleri Oruç ve İshak Reîsler ile berâberyüzlerce Türk levendi şehîd olduğu için Hızır, insanca ve harb malzemesibakımından, Kuzey Afrika'da tutunabilmek için, pek acele yardıma muhtackalmıştır. Evvelce kendilerine iki kere yardım eden Yavuz Sultân Selîm'emüracaattanbaşka çârekalmıyordu.Aksi takdirde, bütünXVI. asrın enbüyükHıristiyan devleti olan İspanya ile savaşı devâm ettirmek imkânı yoktu. TasıtarağıtoplayıpMidilli'yedönmekicabediyordu.

KuzeyAfrikatârihimütehassısıFransızMasqueray,Oruç'unbüyükbirdâhîvefâtih olduğunu, fetihlerinin ve bir tek Türk olmıyan Kuzey Afrika'yayerleşmesinin ancak Cortez'in Amerika'yı fethiyle mukayese edilebileceğini,XIX. asırda Mareşal Bugeaud'nun, Oruç'un taktiğini taklid ederek Cezâyir'ifethettiğini,söylüyorveinanılmazbaşarısınınsebeplerinitahliletmeyeçalışıyor(Lavisse-Rambaud,IV,803,5-6,8).

Oruç'un şehîd olduğu günlerdeYavuz,Mısır seferinden dönmüştü. Edirne'deidi. Oruç'un şehadeti haberi de 1519'un ilk günlerinde Istanbul'a erişti. Fakatdaha Oruç, Tlemsen'de iken, çok uzak görüşlü olan Hızır Hayreddin Bey,Yavuz'a müracaat etmişti. Yavuz, o sırada daha Mısır'dan çıkmamıştı veKahire'debulunuyordu.

Oruç, Tlemsen'de iken, Hızır, müşkil şartlarla mücâdele ediyordu. Tenes veŞerşel ile Kabîliye bölgesi tamamen ayaklanmıştı. Hızır, kuvvet sevkederekisyanlarıbastırdı.

KuzeyAfrika'daDurum

Cezâyir'in Türkiye imparatorluğuna geçmesini incelemeden önce, KuzeyAfrika'dakisondurumaçokyakındanbirkeredahagözatmakfaydalıolacaktır.

Endülüs'tenmütemadiyenKuzeyAfrika'yaakanMüslümanvehattâYahudiler,baştaCezâyirolmaküzere,FasveTunus'tanüfusunçokartmasınasebepoldular.Bu Müslüman ve Yahudiler'den Istanbul'a gidip yerleşenler bile binlerce kişitutuyordu. Buna rağmen İspanya, bütün Kuzey Afrika sahilini, Atlantik'tenBingazi'ye kadar elinde tutmak istiyordu. Ancak bu sûretle Batı Akdeniz'dekesin hâkimiyet tesis edilecekti. 1509'da Oran'ın (Arapça: Vehrân) PedroNavarro ve Ximenes tarafından zabtı, ardından 1510'da Becâye'nin işgali, birbaşlangıçoldu.Nihayet31Ocak1510'da,Cezâyirşehrideİspanya'yatâbîoldu.Şehrinbelediye reisi veyaprensimahiyetindeolanŞeyhSâlimu't-Tûmî, bizzat

ağır hediyelerle İspanya'ya gitti ve Kral Ferdinand'ın huzuruna çıktı. PedroNavaro, Cezâyir'i tamamen itaat hâlinde tutabilmek için, limanın 300 metreaçıklarındakigayrimeskûnkayalıklardakaleinşaettirdiveburaya200askervetoplar koydu. Buna "Penon Adası" dendi. İspanyollar, Cezâyir'de korsanlığıkesin şekilde men ettiler. Bu, Cezâyir halkını büyük bir geçim kaynağındanmahrum etti. Katolik Ferdinand'ın ölümünden sonra İspanyol tahakküm vezulmündenbıkıpusananCezâyir1513'tenberiCicelli'ninhâkimibulunanOruçBey'e müracaat ederek kendilerini İspanyol ve Hıristiyan boyunduruğundankurtarması için yalvardılar. Oruç, Cezâyir'e geldi. "Sultân" sanını takındı.İspanyollar'ın adamı olan Şeyh Sâlim'in, şahsına karşı bir Cuma namazındansonracamiiçindesuikasdhazırlığınıöğrenince,onuöldürttü.Fakatİspanyollar'ıPenon Adası'ndan uzaklaştıramadı. Penon Adası'nı alamadığını gören Arabşeyhleri, daima kuvvetlinin tarafında bulunmak itiyadında olduklarından, birkeredahaayaklandılar.FakatOruç,bunlarıyakaladı,isyanıbastırdı,elebaşılarınbaşlarını kestirdi. Bundan sonra tedrîcen hemen bütün Cezâyir ülkesini elegeçirdi(G.Yver,İA,III,147b-8a).

İspanyollar'dan başka Hıristiyanlar'ın da, tam bir siyâsî anarşi içindeyuvarlanan ve devletleri olmıyan Cezâyir'de ihtirasları vardı. Nitekim 1512'deCenevizliAndreaDoria,Cicelli'yiişgaletti.FakatOruç,ertesiyıl,buşehrikesinolarak İspanyollar'dan aldı. Cicelli, yukarıda görüldüğü gibi, Oruç'un Cezâyirfütûhâtınabasamakoldu.BusûretleTürkler,Tunus'tanCezâyir'eatlamışoldular.BufütûhâtsırasındaOruç'aençokKabîliyeprensiAhmedİbni'l-Kaadiyardımetti(G.Yver,İA,III,159a).

Oruç,mühimbirdevletinbaşınageçtiğizaman,artıkfilosahibibirkorsanreîsiolmakdurumundançıktı.Hükümdarvaziyetinegeçti.Ancak,gerçeküssüolanAnadolu'dan çok uzak bulunduğu, insan ve harb malzemesi ikmalini ancakAnadolu'dan yapabildiği için, İspanyollar'a karşı çok seyyal bir taktikkullanmayamecburkaldı.

HızırReîs,İspanya'ya7seferyapmışvebu7seferde70.000EndülüslüArab'ıCezâyir'e taşımıştı. Bunlar,sanayi ve ziraatte çok ileri insanlar oldukları için,ülkenin bayındırlığının artmasında mühim bir rol oynadılar. Barbaroslar'ıdestekliyen ve icabında onlara gönüllü olarak katılanlar da, daha çok buEndülüslüler oldu. Zira kendilerini 800 yıllık vatanlarından kovan, çolukçocuklarını ateşe atıp yakmak suretiyle öldüren, her şeylerini ellerinden alanİspanyollar'a karşı müthiş ve haklı bir kin taşıyorlardı. Bunlar medeniyet vekültürbakımındanKuzeyAfrika'nınyerliahalisindenüstünoldukları için,yeniyerleştikleriülkelerinahalisiiledeanlaşamıyorlardı.

BuMüslümanlarınCezâyir'etaşınması,kolaybirişdeğil,büyükbirbaşarıidi.Bir keresinde Hızır Reîs, 36 parça harb gemisi ile Valencia'nın 60 km kadargüneydoğusundaki Oliva kıyılarına yaklaşmış, 10.000 kadar zavallı göçmenigemilerinealmıştı.AydınReîsdeenbüyük tehlikelerigözealarakaynışeyleriyaptı. Binlerce Endülüslü'yü diri diri yakılmaktan kurtardı (Hammer, V, 241).AydınReîs'eAvrupalılar"Şeytan-Döven"mânâsınaİspanyolca"Cassidiabolus",Holandalılar "Knuppel Diewel" derlerdi. Türkler ise "Kâfir-Döven" diyorlardı(Hammer,V,252,n.2).AydınReîs'inİspanyaseferleri,İspanyollar'ıbudereceyıldırmıştı. Hızır çok meşgul olduğu zamanlarda İspanya seferine veMüslümanlar'ınaklebuamiralinimemurederdi.Türkler'ininsanlıkduygularınınyüksekliği,Endülüslüler'ikendilerineminnettarbırakmıştı.Buseferlerdebazanİspanyollar ile çok şiddetli ve kanlı vuruşmalar oluyordu. Bir keresinde HızırReîs,büyükveüstünbirİspanyoldonanmasıilekarşılaştı.Çokşiddetlibiraçıkdenizmuhârebesinden sonra15 İspanyol harbgemisini zaptetmekve3'ünüdebatırmak suretiyle büyük bir zafer kazandı. Bu zaferinin tafsilâtını, Istanbul'aDîvân-ı Hümâyûn'a yazdı ve yeni emirler beklediğini bildirdi (Hammer, IV,241). Istanbul, Endülüslüler'in kurtulması politikasını, destekliyordu.Yavuz veKaanûnî,İslâmHalîfesisıfatiyleböylebirpolitikatâkibinemecburdular.

Cezâyir'in Türkiye'ye Bağlanması (1517) ve BarbarosHayreddîn'in Resmen Türkiye'nin Cezâyir Beylerbeyisi Olması(15Mayıs1519)

Cezâyir gibi Batı Akdeniz'de Türkiye'ye uzak bir ülkenin imparatorluğabağlanmasını te'mîn eden hâdiseler üzerinde de kısa bir hulâsa vermekfaydalıdır.ÇünkiCezâyir,ilerideTürkiye'ninhayâtîehemmiyetteeyâletlerindenbiriderecesindedeğerkazanacaktır.

Türk denizciliğinin gelişmesinde, ki bu gelişmenin derece ve hızı ciddenhayrete değer, Şehzâde Korkut'un Antalya valiliği sırasında yaptığı metotluhimayenin birinci derecede ehemmiyeti vardır. Gerçi Kemal Reîs zamanında,hattâ ondan önce Donanmay-ı Hümâyûn, dünyanın birinci deniz kuvvetiolmuştu. Fakat silâhlı kuvvetler, ne derecemuazzam olurlarsa olsunlar, ancakdehâ sahibi kumandanlar elinde tarihin akışına tesir edecek hareketlerdebulunabilirler. Dehâ sâhibi başkumandan, silâhlı kuvvetlerin ruhumesâbesindedir.Barbaroslar'danönceOsmanlıdenizciliği,birincisınıfamiralvedehasâhibidenizciolarakyalnızKemalReîs'iyetiştirmişti.Halbuki,bubüyükamiralin halefleri olması ve bunların zencirleme birbirini tâkipleri lâzımdı.Busûretle Türk Ordusu, iki bin yıllık bir an'ane ile nasıl deha sahibi

başkumandanlar ve kumandanlardan mahrum olmamışsa, denizde de aynıhâdisenin tahakkuku îcâb ediyordu. Dehâ sâhipleri, bilindiği gibi, belirliortamlardayetişirler.Nicemeçhuldehâ,ovasatıbulamadığıiçin,kaybolupgiderveadıbilebilinmez.İşteOruç,Hızır,Turgutgibitamâmenistisnâîkabiliyettevefevkalâdeşahsîteşebbüssâhibiolandenizciler,ŞehzâdeKorkut'unhimâyesiileortayaçıkmışlar,nâmveşöhretsâhibiolmuşlar,kariyerleriniteminetmişlerdir.

"Korsan" denen ve karadaki "akıncı" sınıfına muadil bulunan denizciler,bugünki"komando"sınıfınakarşılıktır(bugünkidilimizde"pirate"ve"corsaire"kelimelerininikiside"korsan"kelimesiilekarşılandığıiçin,denizhaydutuolanbirincisi ile askerî bir sınıf olan ikincisi arasındaki fark kaybolmaktadır, bizimdaima ikinci mânâyı kullandığımız unutulmamalıdır). Şehzâde Korkut, Türkkorsanlarını daimî şekilde himâye etmiş ve gelişmeleri için her türlü kolaylığıgöstermiştir. Kardeşi Yavuz da ayni şeyi yapmış ve İshak Reîs ile KurtoğluMuslihuddinReîs'inAnadolu'yagelippadişahmüsaadesiilelevendyazmalarınaizinvermiştir.Hattâikinciamirali,huzûrunabilekabûletmiştir.Levendyazmamüsaadesi, çokmühimbirhimâyedir.Ziraaskeryazmak,bilindiğigibi,yalnızdevletinhakkıdırvebelirlikanunlarınsınırıiçindecereyaneder.Gönüllüşekildedahi devletten başka bir teşekkülün veya şahsın asker toplaması, devletinhükümranlıkhaklarınaaykırıdır.

Oruç, resmen Cezâyir hükümdarı idi. Cezâyir'de önce Oruç'un, ölümündensonra da Hızır Hayreddin'in adına hutbe okunmuş ve sikke kesilmiştir. Yânimünakaşaedilemezhukukîmesnetlerihaizhükümdarolmuşlardır(Hammer,IV,237-8).Mütevâzı bir Türk süvari subayının torunu ve genemütevâzı bir Türksüvari subayının oğulları olan Barbaros Kardeşler'i, talih ve yukarıda izahınaçalışılan siyâsî vasat, Akdeniz'in öbür ucunda büyük bir istikbale sevketmişti.BarbarosKardeşler'indonanmalarıokadarmühimbirdenizkuvvetiteşkilediyorve Hıristiyanlar'a o derecede zararlı oluyordu ki, başta İspanya olmak üzere,hemenbütünAvrupa,kendilerinedişbiliyordu.OruçReîs'inşehadetindensonrabubüyükbaskıyadayanmak,KuzeyAfrika'dakibir avuçTürkvebaşlarındakiSultânHayreddinBarbarosiçin,büsbütünzorlaşmıştı.ArtıkTürkiye'ninşuveyabu şekildeki desteği ile de büyük işler başarmak bir hayal olmuştu. ZiraBarbaroslar, o derecede geniş bir sahaya yayılmışlardı. Doğrudan doğruyaBüyükTürkHâkanlığı'nınbirparçasıolmak,buhukukîmesnetlehareketetmekicab ediyordu. Esâsen Barbaros Kardeşler, şahsan iddia sâhibi olmıyan,mütevâzı,cömert,hattâhovardaşahsiyetlerdi.NimetiyleyetiştikleriBüyükTürkHâkanı'nınotoritesidışındakalanbirdevlet sahibiolmak istediklerinedairhiçbirdelilgösterilemez.

BarbarosKardeşler'inYavuzSultânSelîmileilkikitemasıveilkikiyardımıalmaları, yukarıda anlatılmıştı. Şimdi üçüncü temasa geliyoruz. Bu üçüncütemaslaCezâyir,Yavuz'umetbûtanımaksûretiyle,Türkiyeimparatorluğununbirparçasıolmuştur.

BarbarosKardeşler'in3.kereolarakYavuz'aelçigönderdikleriHacıHüseyinReîs, 1517'de Büyük Türk Hâkanı ile Kahire'de görüştü. Hacı Hüseyin Reîs,Barbaros Kardeşler'den, resmen Türkiye'yi metbû tanıdıklarının bildirilmesiemrini almıştı.Memlûk imparatorluğunu ortadan kaldırdıktan,Mısır'la berâberAfrikakıt'asındaBingazi'yi,yâniLibyaülkesinindoğukısmını(ki"Trablusgarb"denenbatıkısmıİspanya'yaaitti)daaldıktansonraTürkiye,CezâyirveTunus'aiyiden iyiye yaklaşmıştı. Bu faktörün de tâbiiyet meselesinde rol oynadığınısanmakyerindeolacaktır.HacıHüseyinReîs,4gemiileİskenderiye'yegelmişti.Yavuz'a Barbaros Kardeşler'i hediyesi olan 44 seçkin esîri, ganimet malıbirtakımçokdeğerlihediyelerleberâbertakdîmetti.Buesirlerin,4'ü,İspanya'nıenmârufkapdanlarıidiler.HüseyinReîs,Kahire'dendönünceCezâyirşehrinde,Tlemsen'de bulunan ağabeyi Oruç'a niyabet eden Hızır Hayreddin, ülkenin"SultânSelîmibniBâyezîdibniMehmedHan'aait"olduğunuhalkaresmenilânetti.Cezayirliler,bundanböyle,aynızamanda"Halîfe-iMüslimîn"olanBüyükTürkHâkanı'nın teb'asıolduklarını,buşekildeöğrendiler.Yavuz,Barbaroslar'aHacıHüseyin'lesancak,donatılmışat,fermanvs.gibihukukîşeylergöndermişti.Hızır Hayreddin, bunları merâsim ve hürmetle kabûl etti. Cezâyir ülkesindehutbe, Yavuz'un adına okunmaya başladı. Barbaroslar, kestirdikleri sikkelereyalnızpadişahınadınıkoydurdular.Tâbîhükümdarolmaksıfatiyle,metbûlarınınadından sonrakendi adlarını dakoydurmakhakkını hâiz oldukları halde,TürkHâkanı'na hürmeten bu haklarını kullanmadıkları anlaşılmaktadır. Barbaroslar,padişah adına altın sikke bile kestirmişlerdir ki, altın parayı, yalnız mühimdevletlerin bastığı, ikinci derecedeki devletlerin, diğer devletlere ait altınsikkelerikullanıpyalnızgümüşvebakırsikkekestirdiği,malûmdur.

Yavuz,BarbarosKardeşler'i esaslı şekildedesteklemekkararında idi.Fâtih'inbir süvari subayının Cezâyir ve Tunus'ta hiç yoktan yalılar elde eden vedünyanın sayılı donanmalarından birini kuran oğullarını Pâdişâh, takdîrediyordu. Bu kere yardım olarak 2.000 seçkin Osmanlı askerini Cezâyir'egönderdi. Bunların içinde, Hızır'ın şiddetle muhtâc olduğu topçular da vardı.ResmîOsmanlıaskeri,ilkdefaCezâyir'eayakbasıyordu.ŞimdiyekadarKuzeyAfrika'ya Barbaroslar'ın yanına giden ve gönderilenler, hep gönüllüler idi.Yavuz'un gönderdiği askerler, tüfekle mücehhezdi. Pâdişâh, bol cephane vebaşkamalzemedeyollamıştı.ÜstelikAnadolu'danCezâyir'e gitmekve levend

yazılmakistiyengönüllülerin,Osmanlıgemileriilehertürlümasraflarıhükûmettarafından ödenmek üzere nakledileceğini ilân etti. Bilhassa bu son husus,Yavuz'un Cezâyir'i iyice benimsediğinin açık delilidir. Gerçekten bir kaç ayiçinde Cezâyir'e gitmek istiyen binlerce Anadolulu, hükûmete müracaat etti.Osmanlı hükûmeti, bunların 4.000'ini seçti. Hepsine üniforma giydirdi, tüfekkullanmasını öğretti, talim ettirdi, silâhlandırdı ve Cezâyir'e nakletti. Fakat buyardımlargeldiğizaman,OruçBey,şehîdolmuşbulunuyordu.

BusıralardaHızır,Tlemsen'ekadaruzanmış,buArabdevletiniyıllıkvergiyebağlamıştı(Hammer,IV,239-40)

TürkiyegibibirdevinhimâyesiniCezâyir'euzatması,bütünKuzeyAfrika'daolduğugibi,BatıAkdenizâleminde,başta İspanyaolmaküzere,Fransa, İtalyavePortekiz'dederinyankılaruyandırdı.Türkler'inbirköprübaşıtuttuktansonraonu nasıl bir sabır, azim ve enerji ile genişlettikleri malûmdu. Cezâyir'inTürkiye'ninbirparçasıolduğununilânıkarşısında,ikizıttezahürgösterdiler.Birkısmı, artık Hızır Hayreddin'le başa çıkmanın imkânsız olduğunu anlayıp,kolayca baş eğdiler. Diğer kısmı ise, Türkler'in Kuzey Afrika'daki feodaliteyiilgaveimhaedeceğiendişesiyle,eskisindenfazlatepkigösterdilerveİspanya'yayanaştılar. Aşağıdaki hâdiselerin tetkîkinden, bu husûs iyice meydanaçıkmaktadır.

Yavuz'danhil'at,sancakvemücevherlikılıçkabûleden,birkaçtoplaberâbermütehassıstopçulardaeldeedenHızırHayreddinBey(Türkiye'deböyle,KuzeyAfrika'da ise "Sultân Hayreddin" şeklinde anılıyordu), artık Istanbul'la temâsıkesmedi.Butemasınkesildiğian,İspanya'nınvedejenereyerliemîrlerinKuzeyAfrika'dakibirkaçbinTürk'üyutacağınıçokiyibiliyordu.Yavuz,aradasıradaCezâyir'ebirikiharbgemisigöndermeyiihmaletmiyordu.

15Mayıs1519'daYavuzSultânSelîm,bukereIstanbul'daHacıHüseyinReîs'ikabûl etti. Oruç Bey'in 7 ay önceki şehâdetinin tafsilâtını teessürle dinledi.Cezâyir mes'elesini daha kökünden ele almak icab ettiğini, aksi takdirdeİspanya'nın Türkler'i bu topraklardan söküp atacağını anladı. Hızır HayreddinBey'e, "Cezâyir Beylerbeyisi" unvanını (oramirallik rütbesi), "paşa" sanı ileberâberverdi.AyrıcaHacıHüseyinReîsileHızır'ınoğlu20yaşlarındakiHasanReîs'e de sancakbeyliği (tümamirallik) rütbelerini bahşetti. Bu sûretleCezâyir,Türkiye'ninbireyâletidurumunageçti.

CezâyirZaferi(23Ağustos1519)

Oruç'unşehadetindensonraCezâyirliler,şansınİspanyollar'dantarafa,bukere

kesin şekilde döndüğünü sandılar. Hızır'a cephe aldılar. Cezâyir şehri ilerigelenleri, âdet olduğu üzere, gene bir komplo hazırladılar. Şehirde bir yangınçıkaracaklar, Türkler yangına koşunca, hepsini imhâ edeceklerdi. Fakat bütünbüyük devlet adamları gibi istihbarat şebekesi çok kudretli olan Barbaros, bukomployuöncedenhaber aldı.Elebaşıları tevkif ettirdi ve ulemâdan fetvâ alıpbaşlarını vurdurdu. İspanya, gerçi Türkler'i bütünCezâyir'den söküp atmak veKuzeyAfrika'darakîpsizkalmakazmindeydi.Yarımasrayakındabuazmindenvaz geçmiyecek, teşebbüsünü gittikçe genişletecek, nihayet bizzat İmparatorCharles-Quint kumandasındaki muazzam Haçlı ordu ve armaları, Cezâyirönlerineyığılacak,fakatTürkler,herkeresindegalipçıkacak,nihâyetİspanyollarpes diyeceklerdir. Bununla berâber, Kal'atu'l-Kılâ'da İshak Barbaros'un veTlemsen'de Oruç Barbaros'un akıl almaz cesâretle büyük kuvvetlere karşı sonderece kanlı savunmaları, düşmanın gözünü iyiden iyiye korkutmuştu.Hâdiselerin tetkikınden, Hızır'ın, ağabeyine nazaran daha ihtiyatlı olduğu vedahahesaplıhareketettiğigörülmektedir.Fakatbirkerevuruşmabaşlayınca,odaağabeyindengerikalmıyordu.Denebilirki,İspanyollar,Hızır'dandahafazlakorkuyorlardı. İyice hazırlanmadan ve çok üstün kuvvetler te'mîn etmeden,Cezâyir şehrinde Hızır'a taarruz etmek niyetinde değillerdi. Ancak o zamanakadar,yerlilerealtınsaçarak,Türkler'iiyiceyıpratmakistiyorlardı.

Genç İspanyakralı I.Carlos, yânimeşhurCharles-Quint,Cezâyirmeselesinibizzatelinealmıştı.Charles-Quint'inuzunsaltanatında4büyükrakîbiolmuştur.BunlardanikisiAvrupa'daidi:FransakralıI.FrançoisveAlmanrahip-profesörüMartin Luther. İkisi de Türk'tü: genç Kaanûnî Sultân Süleymân ve BarbarosHayreddinPaşa.

Charles-Quint, Oran umumî valisinin, yâni Kuzey Afrika'daki en büyükİspanyolkumandanınınTürkler'lebaşaçıkamıyacağınıvesondarbeyivurmayamuktedir olamıyacağını kavramıştı. Hele 1519 mayısında Barbaros'undonanmasının Valencia limanını basması, bütün İspanya'yı heyecana vermişti(Lavisse-Rambaud, IV, 351). Şehirde Arablar çoğunluk, Hıristiyanlar azınlıkolduğuiçin,vaziyetİspanyaiçingerçektentehlikeliydi(1526'daCharles-Quint,ValenciaşehrininbütünArablar'ınışehirdençıkartmış,çoğunuöldürtmüş,bütüncamileriyıktırmıştır)(AynıEser,IV,369).Meseleyi,birdereceüstünrütbelibiradama, Sicilya kral nâibi Ugo de Moncada'ya tevdi etti. Moncada, tecrübeli,büyükbiraskerdi.Parlakbirmâzisivardı.1519temmuzundabüyükbirorduvedonanma topladı. Oran'a geldi. Tlemsen hükümdarı da, müttefik sıfatiyleordusunuhazırladı.YanınaGomaresMarkisi'nialanSicilyaKralNâibi,ağustosortalarında Cezâyir şehri önlerine geldi. Barbaros Hayreddin Paşa'ya,

askerleriylegemilerinebinipTürkiye'yegitmesini,kandökülmemesinibildirdi.Barbaros,buteklifireddetti.

Düşman, 170 harb ve nakliye gemisi ile 25.000 kişiden ibaretti.Barbaros'unkuvvetleri,3.000Türkve20.000Arab'dan ibâretti.FakatArablar'ınne şekildesavaştıklarınıyukarıdaanlatmıştık.YardımcıTlemsenordusu,dahagelmemişti.İspanyollar,taarruzageçmedenönce6günbumüttefikorduyubeklediler.Fakatgelmedi. Gelmiyecekti de. Zira Kuzey Afrika'ya çıkan İspanyollar, müttefikTlemsen krallığının topraklarında, yağma ve türlü tecâvüzlerde bulunmakakılsızlığını göstermişlerdi. Tlemsenliler, müttefik sıfatiyle hareket edenHıristiyanlar'ınbuhareketlerinigördüler.Gözleriaçıldı.Neticeyitarafsızolarakbeklemeyekararverdiler.KuzeyAfrika'yıdoldurmuşolanyüzbinlerceEndülüsgöçmeninden de korkuyorlardı. Bunlar, şiddetle Türklere taraftardılar veİspanyollar'ayardımedenMüslümanlarınkatli vâcibolduğuhakkındabir sürüfetvâalmışlardı.

Barbaros, oğlu Hasan Bey'i 700 Türk ve 2.000 Arab askeri ile berâberTlemsen'e gönderdi. Orayı da tutmak lâzım geldiğine kâni idi. Ağustosun 3.haftasında, Cezâyir şehrine İspanyol taarruzu başladı. Taarruzun 3. günüBarbaros, 500 levendi, İspanyollar'ın sâhile çekilmiş mühimmat gemilerininüzerine gönderdi. Mühimmat ve cephanelerinin yakılacağından telâşlananİspanyolordusu,olduğugibibu500levendinüzerineyürüdü.Esaskuvvetleriileserbest kalan ve bu ânı bekliyenBarbaros, arkasını dönmüş düşmana saldırdı.Düşman, tam mânâsiyle bozuldu. Türkler'den o derecede gözleri yılmıştı ki,İtalya'dan getirilen ve yıllarca harb görmüş olan en değerli düşman birlikleri,silâh atmadan, Türklere teslim oldu. Bozgun hâlindeki birlikler, kıyıdayığılmıştı.4.000'i,gemilerinebinmektelâşı içindeboğuldu.26düşmangemisi,karayavurupbattı.KralNâibiMoncada, toplarınıvemühimmatınıolduğugibiTürkler'ebırakarak,elindekalanbirlikleriarmadasınabindirdi.Pekazsayıdakiİspanyol, Cezâyir şehrinin karşısına isabet eden (275 km.) Balearlar'ın Ibizalimanınaçıkabildi.Bubüyükzafer,1519yılının23Ağustosu'narastlar.BarbarosHayreddin Paşa'nın bu galibiyeti, Tlemsen'i unutturdu ve Paşa'nın şöhretiniölümsüz kıldı. Daha Yavuz'dan "beylerbeyi" rütbesini aldığı, 3 ay, 9 günolmuştu.

Zaferin mânâsı büyüktü. Yenilen düşman kumandanı, İtalya'da birçokmuhârebeler kazanmış pek namlı bir kumandandı. Rütbesi de İspanyakırallığınınenyüksek rütbesi (kıralnâibi) idi.Cezâyirönlerineyığılanarmadaveorduda,fevkalâdekudretlibirkuvvetti.1519sonbaharındaKaraHasanReis,İspanyaseferinde,Valencia''ıtahripetti.

İkinciCezâyirZaferi(1520Baharı)

1520 baharında Barbaros, karadan Tenes şehri üzerine yürüdü. Tenes'tekiİspanyakumandanıimdatistedi.İspanya'dan15gemigönderildi.Barbaros'un18gemisi,budüşmanfilosunubozduve5parçasınızaptetti.Tenes,fethedildi.

Bu sıralarda İspanya, Cezâyir üzerindeki teşebbüsünü tekrarladı. Barbaros,dahaTenes'teiken,110parçadanmüteşekkilİspanyolarmadası,Cezâyirlimanıönünegeldi.AmiralFernandotarafındankumandaediliyordu.Derhalyetişenvedonanmasının başına geçen Barbaros, düşman armadasını perişan etti. AmiralFernando, 36 kaptan ve 3.600 düşman esir edildi. İspanyol amiral gemisi,Türkler'inelinegeçti.

Türkler'in elindeki İspanyol esirleri bir dert olacak derecede çoğalmıştı.Barbaros'un amiralleri, Batı Akdeniz'den mütemadiyen Hıristiyan esirlergetiriyorlardı.Türkgemilerindeforsakadrosudoldu.Türktersanelerininihtiyacıkarşılandı.Türkler'inhizmetlerinigörenesirlerfazlalaştı.Pazardakimseesirlereparavermezoldu.Barbaros, yerli halka, bedava esir dağıttı. İspanya'dangelenelçiler, Amiral Fernando'nun fidyesi olarak 100.000 duka altını teklif ettiler.Barbaros, Fernando'nun en büyük amirallerden olması ve zengin bir aileyemensupbulunmasıdolayısiyle,bumeblâğınbirmisliniistedi.Fakatbusıralardaşehirdeki İspanyol esirler ayaklandılar. Elebaşı, Fernando idi. Türkler, isyanıgüçlükle bastırdılar. Fernando başta olmak üzere 3.000 kadar esir kılıçtangeçirildi. İspanya elçileri Fernando'nun cesedine 7.000 duka teklîf etti. FakatBarbarosreddetti.

Barbaros-zâde Hasan Bey'in Tlemsen'i Yeniden Fethi (1520Baharı)

Barbaros'unoğluHasanBeyde,Tlemsen'egeldi.Yolda,Türkler'inmuazzamzaferler kazandıklarını duyan Araplar'dan 20.000 kadar gönüllü gelip, HasanBey'e katıldılar. Tlemsen'de yerli kuvvetlerden başka 3.700 İspanyol askerivardı.3.000'imaktûloldu.700kadarıOran'acanattı.Türkler,Tlemsen'i tekrarfethettiler. Bu sûretle Tunus'tan Fas'a kadar Cezâyir tekrar itaat altına alınmışgibigörünüyordu.Fakatbumanzara,aldatıcıidi.

Tunus Sultânı, Barbaros'tan hem korkuyor, hem de onu kıskanıyordu. Pekeskiden Cezâyir, Tunus Hafsîleri'ne aitti. Bu tarihî hayal dolayısiyle HafsîSultânı, Barbaros'u gasıb telâkki ediyordu. Barbaros'un hizmetindeki yerliemîrlerden birkaçını elde etmişti. Türkler'in Cezâyir'de kendilerini emniyette

görür görmez ilk hedeflerinin Tunus olacağı malûm bir şeydi. Tunus ordusu,doğudanCezâyir'egirdi.AynıandaCezâyirkabîlelerideayaklandılar.Barbaros,vaziyetiyatıştırmakiçin6ayuğraştı.1520yılınınsonlarıidi.Istanbul'daYavuzölmüş, Kaanûnî tahta çıkmıştı. Barbaros, Cezâyir'in birçok yerlerini boşalttı.Kuvvetlerini Cezâyir şehrinde topladı. Fakat şehir ahalisi de Türkler'in sonugeldi diyerek ayaklanınca, buradan da ayrılmaya karar verdi. Bütün Türklerdonanmalarınabindiler.Eşya,donanmayayüklendi.Barbaros,Cezâyir eşrâfınaveTunuselçilerine şehrinanahtarlarını teslimetti: "Ehl-i İslâm'ınvebâli,dedi;boynunuzaolsun!BakalımmemleketiHıristiyanlar'akarşınasılkorursunuz?"

Barbaros Geçici Olarak Cezâyir'i Kaybediyor (Aralık 1520-1525)

Barbaros, gemisine biner binmez Cezâyir halkı şehrin eşrafına karşıayaklandılar.TürklerolmadanHıristiyanlar'akarşısavunamıyacaklarınısöyleyipvaziyettenonlarımes'ul tuttular.FakatBarbaros,Cezâyir limanındanuzaklaştı.Cicel'egeldi.Cicel(Cicelli),Oruç'unbuülkedeedindiğiilküstü.Barbaroslar,6yıllık bir didişmeden sonra aynen 1514'teki vazıyetlerine dönmüşlerdi. Yâniellerinde yalnız Cicelli vardı. Fakat ülkede Türk hâkimiyetinin tohumları birkere atılmış ve tohumlar iyice filizlenmişti. Türk problemi, gerçek birmeseleolarak teşekkül etmişti. Halk, İspanyollar'a kan kusturan Türkleri unutamazdı.Barbaros'undonanması,gerçekbirdenizgücüşeklindedevleşmişti.Endeğerliamiraller,etrafındatoplanmıştı.Buekiple,pekçokşeyyapılabilirdi.

1521 başlarındaBarbaros, korsanlığa çıktı. 9 gemi ele geçiripCicel'e döndüTekrarCerbeadasınıişgaletti.Cerbe,Anadolu'yadahayakınolduğuiçin,levendvemühimmat ikmalikolayoluyordu.Cicel tezgâhlarındakendisine27oturaklıbir amiral gemisi inşâ ettirdi. Bu aylarda hedefinin daha çok Tunus olduğugörülmektedir. Zira Cezâyir'i kaybetmesinin esas sebebi, Tunus Hafsîleri idi.İspanyol armadalarının başaramadığı işi, onlar yapmışlardı. Cerbe'ye elkonulması da, Tunus'u güneyden kuşatmak maksadına dayanıyordu. NitekimTunus kıyılarını gezen Barbaros, kendisine muhalif olanları şiddetlecezalandırmayabaşladı.AydınReîs,ŞâbanReîsgibinamlıamiraller,40parçalıkdonanma ile Batı Akdeniz'e açılıyor, gaza ve cihadlarına ara vermiyorlardı.Tunus Sultânı, durumun vehametini anladı. Barbaros'a birçok kereler elçi vehediyeler gönderdi.Ancak bu kereHayreddin Paşa, niyetini iyiden iyiye bellietti.Elçileri,hakaretlekovdu.

İspanyollar, Türkler'in nihâî olarak Cezâyir'den kovulduğunu sanıpavunuyorlar,Cicelliüssündendesöküpatmakiçinbirteşebbüsegirişipbaşlarına

yeni bir belâ açmaya hevesli görünmüyorlardı. Yalnız Batı Akdeniz'de Türkdonanmasının faaliyetindenpekbüyükzarargörüyorlardı.AncakCicel'i almaksuretiyle dahi bunu önlemeninmümkin olmadığını biliyorlardı. Barbaros,BatıAkdeniz'deİspanyollar'akankusturmayadevâmediyorveCezâyir'dedurumunolgunlaşmasını bekliyordu. Durum da gerçekten günden güne olgunlaşıyordu.Cezâyir'dehalk, sıksıkayaklanıpTürkler'i istiyordu.Türk idaresininnizamveemniyeti, bu idare kalkar kalkmaz bir nîmet şeklinde görünmüştü. BaştaEndülüs'tengelengöçmenlerolduğuhâlde,güngeçmiyorduki,Cezâyir'denbirhey'et Cicel'e gelip Barborus'u dâvet etmesin. Barbaros, bunları teselli ediyor,ümîdveriyor,gerigönderiyordu.Busûretletam4,5,5yılayakınCezâyir,Türkidaresinin nîmetlerinden uzak yaşadı. Şehirde refah azaldı. Çünki Türkganimetleri artık Cezâyir'e yığılmıyordu. Ticâret son derecede durgunlaştı.Halkın vergi kabiliyeti düştü. İş bu kerteye gelince, yalnız halk değil, ilerigelenler de Türkler'i aramaya başladılar. İspanyol tasallutlarının arkası dagelmiyordu. Türkler'in zamanında başı dik gezen Cezâyir halkı, şimdi butasallutlaragözyummakmevkıindeidi.

BusıralardaKaanûnî,1.ve2.Sefer-ihümâyûnlarınıbaşarı ilebitirmiş,3.veen meşhur sefer-i hümâyûnuna hazırlanıyordu (ki, bu seferde Macaristanfethedilecektir).

Türkler'inCezâyir'iYenidenFethi(1525)

Yukarıda anlatılan psikolojik vasat içinde Hayreddin Paşa, Şerşel'e geldi.Oradanhalkınbüyüktezâhürâtı içindeCezâyirşehrinegirdi.Barbarosaleyhineteksilâhpatlamamıştı.Buvaziyet,halkınTürkler'inederecearadığınıgösterir.Bu andan itibaren 3 asırdan fazla, hiç bir kudret, bir an için dahi Türkler'iCezâyir'densöküpatamadı.

Barbaros, Tenes'i aldı. 1525, 1526 ve 1527 yıllarında hemen bütün Cezâyirülkesini fethetti. İspanyollar'ınelindeyalnızOran ilebirkaçehemmiyetsizyerkalmıştı. 1527'de Batı Cezâyir'in enmühim şehri olarak Kostantîne'deki Türkvalisi,yerlihalktarafındanöldürüldü.Barbaros,ertesiyıl,1527'deKosantîne'yegeldivemes'ullerişiddetleveibretolacakşekildecezâlandırdı.Sonraçokâsiveserkeşkabîlelerlemeskûnolandağlıkbölgesiüzerineyürüdü.Burasınıda itaataltınaaldı.Bununnekadarmühimbir işolduğunuanlamak için,Fransızlar'ın,130yılboyuncabubölgeyihiçbirzamanvehiçbirmodernsilâhlatammânâsiyleitaataltınaalamadıklarınıhatırlamakkâfidir.Barbaros,budağlıkbölgeyeTürkvalisi tâyînetmedi.EmîrHüseyn'iyılda30yükgümüşvermekşartıyleburadaiktidârageçirdi.

Penon'unyokEdilmesi(27Mayıs1529)

Yukarıda anıldığı gibi İspanyollar, Cezâyir limanının 300 metre aşağıdakikayalıklardakudretlibirkaleyapmışlar,burayabirkaçyüzmuhafızlabirkaçtopkoymuşlardı.Barbaros, ikincikerevekesin şekildebütünülkeyi elegeçirince,buİspanyolkalesinindurumuvahîmleşti.KalekumandanıDonMartindeVergasadında yaşlı bir asilzâde olup, eski mâruf kapdanlardandı. Buraya daha fazlaaskeryerleştirmekimkânıyoktu.Kaleningenişliğibunakâfideğildi.İkmalbilezoryapılıyor,meselâiçeceksu,taBalearAdaları'ndangetirtiliyordu.

7Mayıs1529'daBarbaros,DonMartin'e,kaleyi teslimedipçekilipgitmesinibildirdi. DonMartin, reddetti. Bunun üzerine 2 Türk bataryası, 20 gün geceligündüzlü kayalıklara gülle yağdırdı. 27 Mayıs'ta Türk levendleri, Penon'açıktılar.700İspanyolaskeriveDonMartin,birmiktardöğüştüktensonrateslimoldular.BundansonraBarbaros,hayreteşâyânbirişegirişti:30.000Hıristiyanesiriçalıştırarak,kayalıklarilelimanınarasınıdoldurttu.Üsteliklimanınağzını,çok kudretli bir mendirekle kapattı. Hâlâ duran ve zamanımıza kadar Türkazmininbir şâheseriolarakkabûl edilenbumuazzameser,Cezâyir'i, tamamenmahfuz bir liman hâline getirdi.Artık bu limanaTürk topları susturulmadıkçagirmenin imkânı kalmamıştı. Büyük Türk filoları bile, buraya sığınabilirdi.Barbaros, kulelere toplar vemuhafızlar koydurdu.Bir de döner fener yaptırdı.Penon'undüşmesindenİspanyollar'ınhaberiyoktu.Kaleiçinmühimmatgetirenİspanyol gemileri, kayalıkların yok olduğunu görerek yanlış yere geldiklerinisandılar. Bu zanlarını henüz tashih etmişlerdi ki, Türk gemileri tarafındançevrildiler.Ağzınakadarcephanevemühimmatdoluolan9İspanyolgemisinin15 Türk gemisi tarafından kıyıda biriken halkın gözleri önünde zaptı, KuzeyAfrika tarihinde yeni bir devrenin açıldığını gösteriyordu. Artık Cezâyir,Türkler'in Kuzey Afrika'daki en mühim üssü ve büyük-amirallik merkeziolacaktı.

Aydın ve Sâlih Reîsler'in Amiral Portondo'ya Karşı Zaferleri(1529Yazı)

1529 yazında Charles-Quint'in Genova'ya geldiğini haber alan Barbaros, 14gemiileAydınveSâlihReîsler'iLiguryaDenizi'negönderdi.Bunamlıamiraller,Ligurya Denizi'nden batıya doğru ilerlediler. Fransa sâhillerini, Marsilya veNice'i yağmâ ettiler. Güneybatıya doğruldular. İspanya, bilhassa Valenciakıyılarını yakıp yıktılar. Yükliyebildikleri Endülüslüler'i gemilerine alıpCezâyir'egetirdiler.Barbaros,bunlaratoprakveişveriyordu.AmiralPortondo,Aydın ve Sâlih Reîsler'i yolda tevkif etmek niyetiyle Türkler'in peşine takıldı.

Charles-Quint,neşekildeolursaolsun,Endülüslüler'iTürkler'inelindenalmıyamuvaffak olursa,, Portondo'ya 10.000 duka altını mükâfat vâdetmişti.Hıristiyanlar'ın "Şeytan-Döğen" (Caccia Diavolo), Türkler'in alay olsun diye"Kâfir-Döğen"dedikleriAhmedoğluAydınReîs,bir ara II.Bâyezîd tarafındanMemlûk Sultânı II. Kansu'nun hizmetine, denizcilik mütehassısı olarakgönderilmişti. AydınReîs, yüklü gemilerle savaşamıyacağı için, Endülüslüler'iİspanya kıyısından bir yere çıkarttı. Arkasından gelen İspanya filosunun işinibitirincehemengelipkendilerinialacağınısöyledi.Zavallılar,kiçoğuçocukvekadındı, feryat figan içinde ağlaşmaya başladılar. Türk gemilerinden ayrılmakistemediler.AydınReîs, zorla çıkarttı.AmiralPortondo çokyaklaşmıştı.Hızladüşman filosunu karşıladı. Dev gibi 7 İspanyol harb gemisini zaptetti. Amiralbaşta olmak üzere İspanyollar, binlerce ölü verdiler. AydınReîs, tekrar kıyıyayaklaştı. İspanyollar'ın ellerinegeçtikleri takdirde enhafif cezaolarakdiri diriateşe atılacak olan zavallı Endülüslüler'i tekrar gemilerine doldurdu. Cezâyir'egeldi. Formentera açıklarında geçen bu zaferi Barbaros Hayreddin Paşa,mufassalbirarîzaileİstanbul'a,KaanûnîSultânSüleymân'abildirdi(Hauser,LesDebutsdel'ÂgeModerne,401).

Barbaros,Cezâyir'deelindebulunmıyansontopraklarıdatoparlamaktadevâmediyordu. 1528'de Tlemsen Abdulvâdîleri'nin Tlemsen'den sonraki en mühimşehirleriolanMostaganem'i,28parçalıkbirdonanmailefethetti.Mostaganem,karşı koymadı. Bu liman, Oran'ın ancak 75 km kuzeydoğusunda olduğu için,İspanyollar'ıdatehdîdedicimahiyetteidi.DenizdenTürkdonanmasıyürürken,karadan da Türk kuvvetleri ilerliyordu. Bunlar, İshak Reîs'in pek kahramancaşehîd düştüğü Kal'atu'l-Kılâ'yı da aldılar. Bu kale, biraz mukavemet gösterdi.Tlemsen de 20 günlük bir muhâsaradan sonra düştü. Tlemsen'de 150 levendmuhafız olarak bırakıldı. Burada da "Sultân Süleymân ibni SelîmHan" adınasikke kesilmeye başlandı. 1529 yazında ordu ve donanma, Cezâyir şehrinedöndü.

Türkler'in bu zaferleri, İspanya'yı dehşet içinde bıraktı. Oran umumî valisiGomaresMarkisi,azledildi.

AndreaDoria'nınŞerşelSeferi(1531)

Barbaros'un meşhur rakîbi Andera Doria, Cenevizli pek asîl bir aileden1468'de doğmuştur. Aşağı yukarı Barbaros'la yaşıt veya ondan az büyüktür.Papa'nın ordusunda subay olarak askerlik mesleğine başlamış, sonra denizciolmuş, Avrupa'nın en büyük amirali şöhretini kazanmıştır. 1513'te Cenevizdonanmasının başına geçmiştir ki, bu sıralarda Oruç, Kuzey Afrika'ya ayak

basmıştı. Ceneviz doçluğunu kabûl etmemiş, bir müddet sonra İmparatorCharles-Quint'inhizmetinegirmişveonunenyakınadamıolmuştur.Sonderecebüyükbirservetyapmıştı.

1531 temmuzunda Andrea Doria, Cezâyir'i fethetmek gayesiyle Genova'danayrıldı. Emrinde Ceneviz ve İspanyol gemilerinden başka 20 de Fransızkadırgası vardı. Bu büyük armadaya, kudretli kara birlikleri de konmuştu.Barbaros'unCezâyir'de bu anda elinde 35 gemi vardı.Cerbe'denSinanReîs'inacelegelmesiniemretti.Oda7gemiilegeldi.Barbaros,düşmanıaçıkdenizdekarşılamak istedi. Fakat Doria, Şerşel yanında askerini Cezâyir'e çıkardı.Şerşel'deki Türk garnizonu, Endülüslüler'in yardımıyla, şiddetle kendinisavundu. Düşman bozuldu. 1.500 ölü ve 640 esir veren Doria, askerinidonanmasına bindirmek mecburiyetinde kaldı. Esirler arasında bir de amiralvardı.Barbaros,Şerşel'dekiTürkgarnizonununzaferinden sonrayetişti.Doria,çoktandenizeaçılmıştı.Barbaros,rakîbinitâkıybetti.Marsillyaaçıklarınakadargeldi. Fakat burada, Doria'nın bir İspanya limanına eriştiği haberini aldı.Düşman armadayı imha edememenin teessürü içinde, Fransız harb gemilerinemeydanokuyarak,ToulonaçıklarındaHièresadalarıönlerindedemirattı.

Toulon'dakiFrnasızamiraliningözleriönündebirHıristiyangemisinizaptetti.Fransızlar,hiçbirteşebbüstebulunmamayımuvâfıkgördüler.Barbaros,buradanGenovaKörfezi'negeldi.22düşmangemisinielegeçirdi.Genovayakınlarındakibir kaleyi bastı, ahaliyi esir etti. 3 yıl önce esir düşmüş olan Turgut ve SâlihReîsler'i kurtardı. Maksadı Doria'yı tahrik edip açık deniz vuruşmasınasürüklemekti. Fakat Doria, sükûnetini muhafaza etti. İspanya'da bulunuyordu.Barbaros'un kendisini İspanya kıyılarında takıyb edeceğini anladı.Cebelitârık'tan Atlas Okyanusu'na çıktı. Akdeniz'i, büyük rakîbine bırakmışoldu. Genova Körfezi'nde 2 düşman gemisi ile çarpışırken Sinan Reîs,gözlerindenbirinikaybetti.

Barbaros, Cezâyir'e dönünce, Sultân Süleymân'ın yolladığı Mustafa Çavuş'ubuldu.Onungetirdiğipadişahfermanınıokudu.Kaanûnî,hiçbirsuretliFransa'yaveFransızgemilerinezararverilmemesiniemrediyordu.

Bu hâdiseler, 1531'de olmuş, sonbaharda Barbaros, Cezâyir'e dönmüştü.1532'deTlemsenSultânıgeneisyanetti.BarbarosbizzatTlemsen'egidipısyânıyatıştırdı. Tlemsen Sultânı'nın İspanyollar'dan aldığı tonlarca altın, boşa gitti.Barbaros,Sultân'dancezâolarak30.000dukaaltınıaldı.Tlemsenliler'ikışkırtanİspanyollar'acezâolmaküzere,İspanyasahillerinebirfilogönderdi.Türkfilosu,14İspanyolharbgemisinizabtedipCezâyir'edöndü.EndülüsMüslümanlar'ı'nnı

feryatlarıüzerinetekrarİspanya'ya36parçadanmüteşekkilbirdonanmayolladı.Bu donanma, gene bir hayli Endülüslü'yü Cezâyir'e taşıdı. Birçok İspanyollimanınıbombardımanetti.

Türkler'inCezâyir'eYerleşmelerininTarihîEhemmiyeti

KuzeyAfrikaİslâmtarihininbüyükmütehassıslarındanG.Yver,buülkelerdeBarbarosKardeşler'inoynadığırolü,şuvecizsatırlarlahulâsaetmektedir:

"Türkler'in gelişi, Hıristiyanlar'ın ilerlemelerini durdurup, Afrika'da İslâm'ıkurtardı.UzunbirkargaşayüzündenzayıflamışolanküçükBerberîdevletlerininharâbeleriüzerindeTürkler,silâhkuvvetiile,bütünOrtaMağrib'iihtivaedenbirMüslümandevletikurdular.Budevletinkurucuları,OruçveHayreddin'dir.Oruç,1516'da Cezâyir şehrini zaptederek Türk hâkimiyetinin temellerini atmış,Hayreddin ise, "paşa" ve "beylerbeyi" unvanlarını kabûl etmek sûretiyle,memleketleriniOsmanlıhâkimiyetialtınakoymuş,giriştiğiişlerdemuvaffakıyetkazanmak için lâzım olan mânevî istinat ve maddî vesaiti temin etmiştir...Hayreddin'densonragelenbeylerbeyiler,onuneserinedevâmetmişlerdir...SâlihPaşada1533'teFas'ı işgaletmişveMerînîhânedânındanbirini tahtageçirmiş,Hüseyin Paşa ve sonra Uluç-Ali Paşa, Fas payitahtına kadar muvaffakıyetleilerlemişlerdir"(İA,III,136a).

"Oruç, biraderi BarbarosHayreddin Paşa ve oğluBarbaroszâdeHasan Paşa,Uluç (Kılıç)-Ali ve Uluç-Hasan Paşa gibi Cezâyir beylerbeyisi olan Türkamiralleri, Avrupalılar tarafından "Cezâyir kralları" (İspanyolca : Reyes deArgel)unvanıileanılıyorlardı"(AynıEser,137b).

"NitekimBarbaros,Fransa'da,hükümdarlarayapılanmerasimlekarşılanmıştır.BöyleceOruç,Cezâyir'in hâkimi oldu. İspanyollar, burayı onun elinden almakiçin boşuna uğraştılar. 1516'da Don Diego de Vera ve 1519'da Don Ugo deMoncadatarafındanCezâyir'eyapılanseferlerinikiside,hezimetleneticelendi...27 Mayıs 1529'da İspanyollar'ın elindeki sonuncu kaya parçası olan Penonhisârı,Barbaros'unemriyletemelindenyıkılarak,enkazınınbirkısmı,adacıklarıbirbirine bağlamak için kullanıldı ve böylece bugün dahi "Hayreddin" ismiyleanılan bir mendirek vücuda geldi. Kendi istikametine amûd bir rıhtım iletamamlanan bumendirek, limanı, kuzey ve kuzeybatı rüzgârlarından korurdu.Cezâyir gemileri böylece, kışı, fırtınadan ve Hıristiyan hücumlarındankorkmaksızın geçirebilecekleri bir sığınak buldular. Deniz tarafınayerleştirdikleribataryalar ile,kara tarafınaçekilensûr,Cezâyir'i,hemenhemenzaptolunmaz bir hâle getirdi. Bütün bu tahkim işlerine Barbaros başladı ve

halefleri olan beylerbeyiler tarafından devâm edildi. Türkler'in Cezâyir'eyerleşmesi, Hıristiyanlık için dâimî bir tehlike teşkîl ediyordu. Bu sebepleCharles-Quint,Türkhâkimiyetinisöküpatmayateşebbüsetti"(AynıEser,148a-b). Büyük Fransız tarihçisi Hauser şöyle diyor (L'Âge Moderne, 400):"Barbaros'un Cezâyir'e yerleşmesiyle Osmanlılar, bütün Akdeniz'de hâkimvazıyetegeçtiler".

Barbaros,KaanûnîSultânSüleymân'danbir fermân-ıhümâyûnaldı.Pâdişâh,kendisini kapdân-ı deryâlığa (Türkiye imparatorluk deniz kuvvetlerikumandanlığına)tâyinedeceğini,derhalİstanbul'agelmesiniemrediyordu.

Yavuz devrinde Barbaros Kardeşler'in Cezâyir'e yerleşmeleri bahsinde birincikaynağımız Gazavât-ı Hayreddîn Paşa'dır. Avrupa kaynakları ile paralelşekilde bu kaynağı kullandık.Gazavât'ın Barbaros tarafından dikte ettirilerekMurâd Çelebî'ye yazdırılan pâdişâh (Kaanûnî'ye sunulmuş) nüshası TopkapıSarayı,RevânKöşkü,no.1.291'dedir.Ayniyazar-şâirinnazmaçektiğinüshadır.Nesir ve nazım iki nüshanın fotokopisini Üniversite ve Topkapı Sarayı'ndan1964'te aldırdım. 1965'te günümüz Türkçesi ile yüz bin tirajlı Hayat TarihMecmuası'nda yayınladım (1964'te Türkiye Tarihi, c. 5'te 65.000 tirajlaCezâyir bahsinde de geniş şekilde kullandım). 1989'daBarbaros HayreddinPaşa'nın Hâtıraları adıyle kitap şeklinde de yayınladım. Buraya yazdığımönsözde,Gazavât'ınnüshalarıveçeşitlidilleretercümelerihakkındagenişbilgimevcuttur. Hareke'li olan nüshanın bir kısmının faksimilesini de bu kitabınsonunakoydum.

XVI.ASIRBAŞLARINDADÜNYÂNIN

UMÛMÎSİYÂSÎTABLOSU(1520)

1.AVRUPA

1520'yedoğruAvrupa'nınsiyâsîcoğrafyası,asırlardanberigörülmemişçaptabir değişikliğe mâruz kalmıştı. Bu değişiklik genç Almanya imparatoru veİspanya kralı Charles-Quint'in, kıt'anın en büyük kısmını idaresinde toplamasıhâdisesiydi. Tâlî ve tesadüflerin sevkıyle Charles-Quint, 1516'da 16 yaşındaİspanya kralı, 1519'da da "V. Karl" sanıyla Almanya imparatoru olmuştu.Charlemagne'dan yâni IX. asırdan beri Avrupa, Bizans hâriç, bu çapta birHıristiyandevletigörmemişti.Butamâmengayrıtabiîdevleşme,birçokdevletitehdîd ediyordu. 1520'de tahta çıkan 25 yaşındaki (Charles-Quint'den 5 yaşbüyük) Kaanûnî Sultân Süleymân'ın en büyük hedefi, bu devi yıpratmak,parçalamakveortadankaldırmakolacaktır.

Charles-Quint'in babası Habsburg hânedânından Arşidük Güzel Philipp,babasındanönce1506'daöldüğüiçin,gençCharles-Quint,muazzambirmirasavâris oldu. Aynı yıl içinde annesinin babası olanKastilya, Aragon, Napoli veSicilya kralı Fernando ölünce, 4 krallık tâcı birden başında birleşti. Kısaca"İspanyaveiki-SicilyaKralı"oldu.UçsuzbucaksızAmerikamüstemlekelerideİspanya tâcına dâhil bulunuyordu. 1519'da büyükbabasının yerine Almanyaimparatoru seçildi. Bu sûretle Avusturya'nın doğrudan doğruya hükümdarı,bütün Almanya'nın da imparatoru oldu. Belçika ile Holanda, zâten İspanyatâcına dâhil bulunuyordu. Ayrıca Sardunya, Lüksenburg, Burgonya, Alsace,Lorraine,Kuzeyİtalya'dabirçokyer,azzamandaCharles-Quint'inhâkimiyetinegeçti.Fransaveİngilterekrallıkları,dehşetlibirtehditaltındakaldılar.

ZâtenAlmanya,İki-Sicilya(NapoliveSicilya),KastilyaveAragon,Charles-Quint'denönce,XV.asrınsonlarında4büyükdevletti.BusûretleCharles-Quint,4'ü"büyükdevlet",diğerleriortaveküçükdevletolmaküzere,birsürüdevletitoplamışoluyordu.KastilyaveAragonkrallıkları,evlenmeyoluylabirleşmişlerve bu sûretle Hıristiyan İspanya birliğini meydana getirmişlerdi. Bu birlik,Güney İspanya'da, Endülüs'ün en büyük kısmını başkent Gırnâta (Granada)olmaküzereelinde tutanMüslümanArabkrallığı,Nasrîler (veyaBenî-Ahmer)için,felâketoldu.1492yılbaşındabirleşikKastilya-AragonkuvvetleriGırnâta'yagirdiler ve İspanya'da 711'den yâni 781 seneden beri devâm eden Müslümanhâkimiyetinin son yâdigârını ortadan kaldırdılar. "Reconquista" yâni İberyayarımadasınınHıristiyanlartarafındanyenidenfethihâdisesi,tamamlanmışoldu.Bu hâdise ve aynı 1492 yılında Kristof Kolob'un İspanya nâmına Amerika'yıkeşfetmesi, XVI. asır başlarında İspanya'yı, Hıristiyan devletlerin en güclüsümevkıine çıkardı. Bu sûretle İspanya krallığı, Türkiye dışında Avrupadevletlerininenbüyüğüvegüclüsüoldu.Almanya imparatorluğu ilebirlik,bugücü dehşetli sûretle arttırdı. Charles-Quint, Almanya'nın başkenti olanViyana'dakardeşiAvusturyaarşidukasıFerdinandtarafındantemsilediliyordu.

"Reconquista"nın tamamlanması, yâni Müslümanlar'ın İberya'dan, BatıAvrupa'dan tamamen atılmaları, Yeniçağ'ın fecrinde mühim bir hâdisedir. BusûretleTürkler'inDoğuAvrupa'daki terakkileri kısmen telâfi edilmişoluyordu.İspanya, birkaç milyon Müslüman Arab teb'ayla başbaşa kalıyordu. BuMüslümanlar, İspanyollar'lamukayesekabûletmiyecekderecedeyüksekkültürve medeniyet seviyesinde idiler. İspanya, 1,5 asırda tamamlanacak olan buMüslümanlar'ı yok etme siyâsetine başladı. 1492'den sonra 1,5 asır süren busiyâset,"reconquista"nınmânevîcephesininikmalidemekti.

Portekizliler tarafından ayak basılanBrezilya kıyıları dışındaGüney veOrtaAmerika kıyıları ile Antiller, İspaya'nın elindeydi. Bundan sonra İspanya,Amerika'da kıt'a fethine başlıyacak, yâni içerilere doğru girmeyeçalışacaktır.Kıt'adaki Kızılderili krallıklar, İspanyollar'ın ateşli silâhlarına karşıkoymaktan âciz bulunuyorlardı. Büyük kıt'anın fethinin başlaması, tabiîkaynaklar bakımından da İspanya'yı çok güclü kılıyordu. Bu sûretle DoğuAvrupa'daTürkgücüyükselirken,BatıAvrupa'dadaİspanyollar,yükselişlerininen üst noktasına tırmanıyorlardı. Her iki imparatorluk, asrın sonunda zirveyibulacaklardır.

Türkiye ve İspanya dışında Avrupa'nın büyük devletleriMacaristan, Fransa,İngiltere,Venedik,PortekizveLehistanidi.

Macaristan, Türkiye'den büyük darbeler yemişti. Karadeniz'le hiçbir alâkasıkalmamıştı.Adriyatik'lealâkasıdapamukipliğinebağlıolupVenedik'intehdidialtındabulunuyordu.Tamamenbirkaradevletihâlinedüşmüştü.SıkıbirşekildeAlmanya-İspanyaittifakınayapışmıştı.PekyakıngörünenTürkistilâsınabaşkatürlü karşı koyamıyacağını anlamıştı. Genç kral II. Layoş, Charles-Quint'inkızkardeşi Arşidüşes Maria ile evliydi, yâni pek kudretli İmparator-Kral'ıneniştesi oluyordu. Bu sûretleMacaristan, Almanya-İspanya'nın Türkler'e karşısağcenâhını teşkilediyordu.BugünkiMacaristandışındaErdel(Transilvanya),Banat(Tameşvar),Bohemya,Moravya,Slovakya(yâniÇekoslavakya),Sava'nınkuzeyindekalanbütünKuzeyYugoslavya,Rutenya,Macaristankrallığınaaitti.Sava'nın güneyindeki Belgrad kalesi de Macarlar'da olup, Türkler tarafındanalınamamıştı.1521'deKaanûnî'ninbukaleyi fethetmesi,Macaristan'ınkaderiniçizecektir. Zira Belgrad, Orta Avrupa'nın kapısı idi. Macaristan, Almanya veİspanya'dansonraHıristiyandevletlerininenbüyüğügörünüyor idiysede,karadevletiolmanınkısırlıkları,bünyesiniyıpratmışbulunuyordu.Bunakarşılıkeskişevketini muhafazada devâm eden Venedik ve yeni yükselmekte olan Fransa,Portekiz,hattâİngiltere,gittikçegückazanıyorlardı.

Portekiz, Büyük Avrupa devletleri arasına yeni katılmıştı. 1499 tarihlerinedoğru denizciliği sâyesinde artık büyük bir devlet manzarası göstermektedir.Kudreti denizlerde olup, Avrupa karasında geçen büyükmücadelelerle alâkasıyoktu. Zira kuzey ve doğusundan İspanya, Portekiz'e Avrupa yollarınıkapatıyordu.Müstemlekecilikteİspanya'dansonragelmekleberâberPortekiz,bukudretli rakîbi ile çatışmamaya dikkat ediyordu. Netice itibariyle, menfaatleribakımından, Portekiz de, Macaristan gibi İspanya-Almanya ittifakmanzumesininbirparçasınıteşkilediyordu.

O halde bu kudretli ittifak manzumesinin karşısında kim vardı? ŞüphesizTürkiye. Yavuz'dan sonra Türkiye'nin gücü dünyanın geri kalan bütündevletlerinin gücünün toplamı ile eşit bir dereceye yaklaşmıştı. Charles-Quinttarafından yutulmak istenmiyen iki büyük devlet, Fransa ile İngiltere, Türkittifak manzûmesinin etrafında gruplaşmak üzere idiler. Yalnız Venedik'tir ki,müstakil bir siyâsete mâlik görünüyor ve iki taraftan birine yanaşmıyordu.Lehistan, tamamen doğuda kalmıştı. Fakat istikbal, Lehistan gibiVenedik'i deTürk nüfuz dairesinin içine doğru itiyordu. Türkiye'nin büyük düşmanı olanVenedik,bubüyükimparatorluğakarşı tertipettiğiherkombinezondanmağlûbçıkmıştı.

Venedik, artık dünyanın birinci donanmasına sâhib değildi. Çoktan beriTürkler,dünyanınbirincidenizcidevletiolarakonunyerinialmışlardı. İspanya

vePortekiz'in deniz kuvvetleri de devleşmiş olmakla berâber,Akdeniz dışındafaaliyetgösterdikleriiçin,Venedik'leçatışmıyorlardı.Akdeniz'deTürkiye'ninenbüyük rakîbi olmak durumunu hâlâ Venedik muhafaza ediyordu. KudretliCumhuriyet'inEgeDeniziileazalâkasıkalmıştı.BudenizingüneyindekiSiklad(Kiklad) Adaları'nda tutunmaya çalışıyordu. Kıbrıs ve Girit, Venedik'e aitti.Dubrovnik'in kuzeyinden başlıyanDalmaçya kıyılarınınVenedik'te bulunması,onu Adriyatik'e hâkim kılıyordu. Bununla berâber Türkler, Venedik'i Yunan(İyonya) Denizi'nde olduğu gibi çoktan Adriyatik'te de tehdide başlamışlardı.İyonyaAdaları,baştaKorfuolmaküzere,Türktehdidialtındabulunuyordu.

Litvanyabüyük-dukalığınasâhipbulunanLehistandaMacaristangibibirkaradevleti olmanın ıztırablarını çekiyordu.Karadeniz'le hiçbir alâkası kalmamıştı.Almanlar tarafından Baltık ile de irtibatı kesilmek üzereydi. Lehistan, BeyazRusya'nın tamamına hâkimdi. Ukrayna, Kırım Hanlığı ile Lehistan arasnıdapaylaşılmıştı.

Fransa, hâlâ Kuzey İtalya'yı eline geçirmek sevdasında idi. Sınırlarıbugünkindendahadardı.Birçokkuzey,bilhassadoğueyâletleri,hattâBurgonya,Almanya'dabulunuyordu.Bununlaberâber,gençkralI.François,büyükihtirassahibiydi ve hiçbir şekilde Charles-Quint'e baş eğmek niyetinde değildi.Capet'ler,enbüyükHıristiyanhânedânıolmakprestijinesâhipbulunuyorlardı.

İngiltere'nin terakkî adımları henüz çok mütevazı idi. Bir denizci devletolabilmek için mahçub adımlar atıyordu. O da İspanya'nın tehdidindebulunmaklaberâber,denizlerleçevrilmişolmanınavantajlarınasahipti.Bununlabirlikteİngiltere,YüzyılHarbleri'ndeFransa'yıezengücünükaybetmiş,Fransıztopraklarını elden çıkarmıştı. Fransa, İngiltere'den çok daha güclü bir devletdurumuna yükselmişti ve Türkiye'nin desteğiyle Charles-Quint'e karşı uzunvâdelibirmücadeleyegirişmeyekesinsûrettekararvermişti.

İrlanda'yı fetihte büyük zorluklarla karşı karşıya bulunan İngiltere, İskoçyakrallığı ile de rakıyb haldeydi. Henüz İskoçya ile İngiltere arasında hiçbirbağlılıkyoktu.Bilakis İskoçya, İngiltere'nineski rakıybiFransa'nınsafındayeralıyordu. Ancak Charles-Quint'in tehdidi, İngiltere ile Fransa'yı bir dereceyekadaryaklaştırmıştı.

Danimarka krallığı,Norveç krallığına da sahipti.Güney İsveç kıyıları da budevletinelindeydi.İsveçkrallığı,Finlandiya'yadasahipbulunuyordu.

Almanya'da500'eyakındevletcikvardı.Hepsiimparatorumetbûtanıyorlardı.İmparatorluğunresmîbaşkentiViyanaidi.

İtalya ve Holanda-Belçika, ticâret ve sanayi sâyesinde zenginleşmişlerdi.Holanda-Belçika'nın tamâmı ve İtalya'nınmühimkısmı, İspanya'nın hâkimiyetveyanüfuzundabulunuyordu.1453'tebüyükdevletlerarasındançıkanCenevizCumhuriyeti, tamamen gücünü kaybetmişti; bazı Fransa'nın, daha çokİspanya'nınnüfuzunadüşüyordu.Ortaİtalya,başkentRomaolmaküzerePapa'yaaitti.PapabileCharles-Quint'innüfuzundaidi.Kuzeyİtalyabirkaçküçük,fakatmâmur devletcik arasında paylaşılmıştı. İsviçre, Almanya imparatorluğundanyeniayrılmıştı,bağımsızbirmanzaraarzediyordu.

Rusya,dahabüyükdevlet değildi.Uzaktakalmışbir karadevleti idi, hiçbirdenizleirtibatıyoktu.BaşkentiMoskovaidi.Altın-OrduHâkanlığı'nındağılmasıveparçalanmasınınmeyvalarınıdevşirmeyeçalışıyordu.BununlaberâberKuzeyBuzDenizi'neveVolga'yaerişmekiçinbüyükbirçabaiçindeydi.

Doğu Avrupa'da Rusya'dan başka Kırım Hanlığı, Kazan Hanlığı, KasımHanlığı,AstırhanHanlığıvardı.Bu4Türkdevleti,Altın-Ordu'nunparçalarındanteşekkül etmişlerdi. Başlarında Cuci Ulusu'ndan inen Cengizoğullarıbulunuyordu.KırımHanlığı,askerîgücvearazibakımındanenmühimleriolup,KuzeyKaradeniz'ehâkimolmanınbütünnîmetlerinesahipti.Sınırlarıkuzeyde,Moskova'nınazgüneyindenbaşlıyordu.Diğer3hanlık,zamanzamanKırım'ın,dolayısiyle Türkiye'nin nüfuzuna düşüyorlardı. Moskova'ya çok yakın olanKasım Hanlığı, ciddî şekilde Rusya'nın tehdidindeydi. Ruslar, Kazan veAstırhan'ıdatehdidetmekniyetindeydiler.HenüzKırım'labaşaçıkacakgücleriyoktu.BatıdaLehistan,Rusya'nınbütünistikbaliniköreltiyordu.Rusya'dançokgüçlüolanLehistan,Türkler'densonraRuslar'ıtehdîdedenikincibüyükdüşmandurumundaidi.

Denizlere doğru hareket gibi, Rönesans akımı da Avrupa'yı yeni ufuklaragötürüyordu.Avrupaciddîbirkalkınmavegelişmehamlesiiçindebulunuyordu.Rönesans,İtalya'dabüyükbaşarılarkaydetmiştivehızladiğerAvrupaülkelerine,Fransa'yaveAlmanya'yayayılmaküzereydi.

Avrupa tarihinin anahatları ve bütün başlıca hamleleri Türkiye tarihi içindemütalâa edilmiş olduğu için, bu bahiste Avrupa'nın 1520'ye doğru siyâsîtablosunuçizmekleiktifaettik.

2.ASYA

Asya'da Türkiye'den sonra en büyük ve güclü devlet İran, sonra Çin idi.Hindistan, Güney Hindistan ve Türkistan imparatorlukları da 3 büyük devletolmaklaberâber,Türkiye,İranveÇinseviyesindedeğillerdi.

Memlûkimparatorluğunun1517'detârihsahnesindensilinmesi,bupekbüyükAsya-Afrika devletini ortadan kaldırmış ve bunun bütün nîmetlerini Türkiyetoplamıştı. Bu sûretle Türkiye, halîfelik tâcına ve Mukaddes Makamlar'a,İslâm'ın 3 büyük mukaddes şehrine de, Mekke, Medîne ve Kudüs'e hâkimolmuştu. Kuzey Irak yâni Musul çevresi de Osmanoğulları'nda idi. Asıl IrakBağdad başta olmak üzere henüz İran Türk Safevî imparatorluğundabulunuyordu.1514'teÇaldıran'dapekbüyükbirdarbeyemişolanSafevîler,bunarağmen,Türkiye'densonracihanın2numaralıdevletiolmakdurumunda idiler.1520'de henüz Şâh İsmâîl hayatta idi ve Çaldıran darbesi altındansilkinememişti. Kars, Erzurum, Van, Hakkâri, Ağrı çevresi, yâni DoğuAnadolu'nun doğusu daha Safevîler'de bulunuyordu. Safevîler'in Karadeniz'leilgileriyoktu.GüneyKafkasya'nınhementamamınıellerindetutmaklaberâber,KaradenizkıyılarınındoğusuTürkiye,KırımHanlığıve ikisininarasındakalankısım da bu iki devletin nüfuzundaki Çerkes ve Abhaz (Abaza) kabîleleriarasında bölünmüştü.HıristiyanGürcistan, İran'a aitti. Hazar'ın güneybatısınınhâkimi olan (Kuzey Âzerbaycan ve Dağıstan) Sünnî Şirvan-Şahlar'ın bütünuğraşmalarınarağmenSafevîler'ekarşıbağımsızlıklarınıdevamettirebilmelerineimkân kalmamıştı. Şâh İsmâîl, Şaybak Hân'a vurduğu darbeden sonraTürkmenistan ve Afganistan'da da birçok yerleri eline geçirmişti. Horasan'ıntamamı,merkeziHerâtolanDoğuHorasandâhil,Safevîler'deidi.

Moğollar'ı,yâniCengizoğulları'nıÇin'denMoğolistan'akovanMinghânedânı,Çin'iyenibiryükselişdevresinesokmuştu.Mançurya,Kore,Birmanya,Siyam,Annam,Kamboçkrallıkları,birdereceyekadarTibet,Çin'innüfuzundaidi.

Türkistan'da Cengizoğulları'nın Cuci Ulusu'ndan Şeybânîler, Semerkand'dasaltanat sürüyorlardı. En büyük düşmanları Safevîler'di. Safevîler, Türkiye,Türkistan(DoğuTürkHâkanlığı),HindistanSünnîimparatorluklarıarasındaŞîîmezhebinikudretlemuhafazadadevâmediyordu.Türkistan'ınhementamamınahâkim olan Şeybânîler henüz yükselme devresinde bulunmamakla berâber, birkara imparatorluğu olmanın bütün zorluklarına mâruz bulunuyorlardı.Timuroğulları'nı Türkistan'dan kovan Şeybânîler, Timurlular'ın yüksek medenîseviyesine erişmekten uzak kalmışlardı. İmparatorluklarına göçebe an'anelerhâkimdi.

Türkistan'dan,Semerkand'da3kereoturduğuDoğuTürkHâkanlığı tahtındankovulan Timur'un "tek meşrû vârisi" Bâbur Şâh, artık atalarının ülkelerinden,kuzeydentamamenümidinikesmişti.KuzeyHindistan'ı,Pencâb'ıfethetmiş,asılHindistan'ı fethe hazırlanıyordu. Başkenti Kâbil idi. Safevîler'le dostçageçiniyordu. Henüz büyük devlet seviyesinde olmıyan Afganistan-PencâbTimurlu krallığı, Şeybânîler'e karşı Safevîler'i tutuyordu. Hattâ bir ara Bâbur,Şâh İsmâîl'e tâbi olmuştu. Yavuz ve Şâh İsmâîl seviyesinde bir siyâsî dehâyamâlik bulunan Bâbur, 1520'de olgunluk devresine erişmişti, 37 yaşındaydı.Önünde10yılvardı.Vebumüddetiçindepekbüyükişlergörmeyehazırdı.

Asıl Hindistan'a, yâni Ganj vâdisine Afgan'laşmış bir Türk hânedânı olanLûdîler hâkimdi. Bunlar, "Hindistan padişahı" olarak Delhi'de saltanatsürüyorlardı. Güneyde Dekken'deki Behmenî imparatorluğu gibi Lûdîler degüclerinden kaybetmişler, Bâbur'a tâviz üzerine tâviz vermişler, Pencâb'ıkaybetmişler,kuzeylealâkalarınıkesmişlerdi.GüneydeBehmenîler'in5umumîvalisi,âdetâmüstakilhükümdarlarolup,GüneyHindistan'ınşiddetliFarskültürüaltında bulunan Türk imparatorluğunu parçalamaya hazırlanıyorlardı. BunlarÂdil-Şâhlar,Kutb-Şâhlar,İmâd-Şâhlar,Nizâm-ŞâhlarveBerîd-Şâhlaridi.Dahagüneyde Hindû mahraca ve racalıkları bulunuyordu. Behmenî imparatorluğunasıl parçalanmak üzere ise, kuzeyde Lûdîler de ismî tâbiiyet bağları ilekendilerinebağlıgörünenbirtakımTürkkrallıklarıilekarşıkarşıyaidiler.BunlarHandeş Fârûkıy Hanlığı ileMalva Gurî devleti idi. Hanpur Şarkıy Sultanlığı,1499'da ortadan kalkmıştı. Bengal, ayrı bir Müslüman krallığı idi. Kişmir deöyleydi ve bu ülkede de Bengal'deki gibi bir Türk hânedânı, Şâhîler hükümsürüyordu. Sind'de saltanat süren Türkleşmiş Moğol Argunlar, Bâbur'a tâbî

idiler.

Moğolistan, Çungarya, Doğu ve Orta Sibirya gibi uçsuz bucaksız, fakatnüfustan yoksun ülkeler, Kubilayoğulları'nın elindeydi. BunlarCengizoğulları'nın Türkleşmeyen tek dalını teşkil ediyorlardı. Moğolluklarınımuhafaza ediyor, gittikçe Buda dinini kabulle Şaman'lığı bütün bütünterkediyorlardı.Buhal,onlarıMüslümandünyasındanayırıyor,Çin'innüfuzunadüşürüyordu. Cengiz'in başkenti Karakurum'da oturan hanı kağan tanıyanKubilayoğulları,birçokhanlığaayrılmışlardı.Cengizliler'denolmayanbaşkabirMoğol devleti, Kalmuklar, Volga ile Mançurya arasındaki sahada, KuzeyAsya'da,Cengizoğulları'nıtehdidediyorlardı.BunlardaBudistolmaklaberâber,birdallarıMüslümanlaşmıştı.DoğuTürkistan'daCengiz'inÇağatayUlusu'ndanolan torunları, Bâbur'un ana tarafından kuzenleri hâkimdiler. Bunlar bazanBâbur'a, bazan Şeybânîler'e, bazan Kalmuklar'a tâbî oluyor, bazan müstakilbulunuyorlardı. Kazakıstan'daki Cuci Ulusu'ndan Kazak hanları, Şeybânîler'innüfuzu altında idiler. Batı Sibirya'da gene Cuci Ulusu'ndan Sibir Hanlıkları,tamamen Türkleşmiş ve Müslüman olmuşlardı. Bunlar, göçebe an'aneyimuhafaza eden devletlerdi. Halbuki göçebelik devri artık tarihe karışmıştı.İstikbal,büyükmerkezîimparatorluklardaidi.

Avrupa ile mukayese kabûl etmiyecek derecede zengin ve ileri medeniyetesâhip olan Asya'da istikbal, Osmanoğulları'nda, Timuroğulları'nda yâni Bâburhânedânında, Safevîler'de veMingler'de idi. Şeybânîler'e ve diğer hânedânlaraparlakistikbâlgörünmüyordu.

1520'ye doğru bütün dünyada 490.000.000 kadar nüfus yaşıyordu. Bununtakriben325milyonuAsya'da,100milyonuAvrupa'da,40milyonuAfrika'da,25milyonuAmerika'da,1milyonuOkyanusya'daidi.

3.AFRİKA

Afrika'da 1517'deMemlûk imparatorluğunun yıkılmasından sonra tek büyükdevlet olarak Fas imparatorluğu kalmıştı. Bu devletin başında ArablaşmışBerberîMerînîlerbulunuyordu.Fakat1511'denberiArabSâdîŞerifleri(ŞurefâySâ'diyye), tahtı Merînîler'le çekişiyordu (1550'de tek başlarına Fas'a hâkimolacaklardır).

Türkiye imparatorluğu kıt'ada Mısır'dan başka, Nubya'yı, Bingazi'yi veCezâyirsahillerinielindetutuyordu.CezâyirsahillerindeOruçReîskudretlibirTürk denizci devleti kurmuş ve yerine geçen kardeşi Barbaros Hayreddin,Yavuz'unmetbûluğunukabûletmişti.Bugençdevlet, İspanyollar'ın,Araplar'ın

ve Berberîler'in zararına mütemadiyen genişliyordu. İspanyollar'ın, KuzeyAfrikasahillerindebirkaçmühimüslerivardı.Türkler'in tarihte ilkdefaolarak1520'ye takaddüm eden senelerde Oruç Reîs'in teşebbüsü ile KuzeybatıAfrika'ya, Mağrib'e ayak basmaları, mühim bir hâdiseydi ve İspanya'yı sonderecetehdîdedermahiyetteidi.

Tunus'ta1228'denberiArablaşmışBerberîHafsîhânedânı(Benî-Hafs)devâmediyordu. Tlemsen'deki Arab'laşmış Berberî Abdülvâdîler (Benî-Abdu'l-Vâ'd,Benî-Zeyyân), 1517'de Oruç Reîs'in metbûluğunu kabûl etmişti. Bu sûretleCezâyir'deki Türk devleti, doğrudn doğruya kudretli Fas imparatorluğu ilesınırdaş oluyor ve Osmanoğulları'nın kudret ve nüfuzu Fas'a kadar uzanmışbulunuyordu.Merînîler dağılmak üzere idiler. 1470'den beri tahttaMerînîler'inbirdalıolanVattâsîler(Benî-Vattâs)vardı.BaşkentleriFasşehriidi.

Trablusgarb İspanyol işgalindeydi. Libya'nın doğu parçası, yâni Bingazi,Türkiye'ninbirsancağıidi.

OrtaAfrika'da,GineKörfeziileBüyükSahrâarasındabirçokMüslümanZencidevletcikleri vardı. Bunların en ehemmiyetlileri, 1464'te kurulan ve Mali veNijer'i içine alan Gao krallığı ile beş asırdan beri devâm eden ve Çad ileNijerya'yı içine alan Bornu krallığı idi. Doğuda Habeşistan krallığı, YâkubîOrtodoksHıristiyanidi.DahagüneydePutperestZencileryaşıyorduveburalarıdış dünyaya kapalı idi. Yalnız Doğu Afrika kıyıları, Mozambik, Tanganika,Kenya, Somali sahilleri ve Zengibar, Arab Kilve krallığına aitti. Bu krallık,Yavuz'la alâka kurmuş ve Osmanoğullarının nüfuzu Ekvator'un güneyineatlamıştı.Busahiller,yâniAfrika'nınHindOkyanusu'nabakancephesi,Portekiztarafındantehdîdebaşlanmıştı.

NETÎCE:

XVI.ASIRBAŞLARINDATÜRKİYE'NİN

UMÛMÎDURUMU(1520)XVI. asır başlarında, 1520'de, Yavuz'un ölümü ve genç Kaanûnî'nin cülûsu

sıralarında Türkiye, bütün Türk tarihinde o âna kadar rastlanmıyan bir güceerişmiş bulunuyordu. Türkiye devleti, ekonomik ve askerî gücü bakımından –denizgücüdâhil-dünyanınbütünötekidevletlerinehemenhemeneşit birgüçseviyesineyükselmişti.Yavuz'undoğuyavegüneyedoğruikimuazzamhamlesi,Fâtih'in eserini tamamlamış ve yüceltmişti. Türkiye, Afrika'ya geniş ölçüde elatmıştı ve medenî Afrika'nın tamamını elde etmek üzere idi. BarbarosKardeşler'in Cezâyir'de pek güçlü bir deniz devleti kurmaları, Türkiye'yi BatıAkdeniz'indeenbüyükkuvvetihâlinegetirmişti.NilŞelâleleri'nekadarAfrika,Türkiye'ninidi.OrtaAfrikaveDoğuAfrika'dakiMüslümandevletcikler,Halîfe-Pâdişâh'ın kudretli metbûluğu altına sığınmışlar, Türk nüfuzu Ekvator'u genişölçüde güneye doğru atlıyarak Mozambik'in güneyine ulaşmıştı. Tunus, Türkhâkimiyetine düşecek olgun birmeyva hâlinde idi. Fas imparatorluğu daTürknüfuzunaaçıktı.DoğudaAnadolubirliğihemenhemengerçekleşmişolup,dahaazbirgayretistiyordu.DünyanınikincidevletiolanİranTürkimparatorluğubirçeyrek asırdan önce toparlanamıyacak derecede zorlu bir darbe yemiş,başkentinegirilmiş,Şîîlik,Anadolu'danhemenhemenkovulmuştu.KuzeyIrak'ahâkim olunmuştu. Bağdad ve Basra Körfezi ile Umman Denizi, Türk akışınaaçılmıştı.

Kaanûnî'ninAvrupa siyâseti, Yavuz'un İran ve Turan'a doğru olan siyâsetinidurdurmakla berâber, Charles-Quint devinin zuhûru, bu yeni siyâseti gereklikılıyordu.Macaristan,bütünhaşmetiyle,TürkiyeveAlmanya-İspanyaarasındasallantıda idi. Bu büyük devlete hâkim olabilecek devlet, yâni ya Türkiye, yaAlmanya-İspanya, Avrupa kıt'asında tamamen üstünlük elde edecek ve cihanimparatorluğuhâlinegelecektir.

Osmanoğulları,tarihtehiçbirhânedânanasibolmamışbirşan,şerefveşevketeerişmeküzereydiler.

BÂYEZÎDIIÂİLESİ

(1450–1512)(1481–1512)BÂYEZÎDII,Velî,Sofu,Gaazî,"Adlî"(DimetokaSarayı,10.1450-Çekmece,

26.5.1512=61,6) (saltanatı: 3.5.1481-24.4.1512=30,11,22): Asıl adı (YıldırımBâyezîd) olup saltanatında bu şekilde kullanılmışsa da, ölümünden sonra, I.Bâyezîd ile karıştırmamak için (Yıldırım) kelimesi tamâmen terkedilmişdir.Velîahd3.2.1451-3.5.1481=30,2,28.Cülûsundayaşı:30,7.Medfunolduğuyerİstanbul,BâyezîdCâmiiyanındaki türbesi.Babingerdoğumuiçin1448târîhiniuygungörür.Tahttanferâgatinden32günsonraöldü.İhtiyâroluprûhîçöküntüiçindevehastaolarakDimetokaSarayı'ndaoturmaküzereyolaçıkmıştı.Hattât,bestekâr, babası Fâtih'ten sonra Osmânoğulları'nın en âlimi, müzehhib, yayîmâlcisi,okçudur.YaptığıtezhîblerveyaylarTopkapıSarayı'ndamevcuddur.Birçokpeşrevvesâzsemâîsi'ninnotasıdaelimizdedir.‘Adlî(‘Adnîdeğil!)mahlasıile dîvânı (Farsca şiirleri de var): İst. 1308 H., 108 s., Matba'a-i ‘Osmâniye(150'yeyakıngazelvs.);GüzînŞentürk,‘AdlîDîvânı,Türkolojime'zûniyettezi,T372,1951,131s.;SâniyeÖnal,II.BâyezîdDîvânı,Türkolojime'zûniyettezi,T390,1951,217s.II.Bâyezîd,Uyguryazısınıdabiliyordu.Bursa'daII.Murâd,İstanbul'daFâtih,II.Bâyezîd,Yavuz,türbelerindeyalnızbaşlarınayatarlar;dîğerbütün pâdişâh türbelerinde, başka Hânedân üyeleri de medfûndur. KardeşiŞehzâde Mustafa ile berâber sünneti Edirne 12.1457'de yapıldı. 21 Mayıs'taAmasya'danİstanbul'agelipcülûsetti;bu18güniçindeİstanbul'dabulunanoğluŞehzâde Korkut, saltanat nâibi oldu. Nakıybüleşrâf tarafından kılıç kuşatıldı.Yabancıhükümdarlarındabulunduğusünnetdüğünü1aysürdü.

Amasyasancakbeyi1457-1481=24yıl.1470'edoğrubirarailâvetenTrabzonsancak beyi. 1. Sefer-i hümâyûn Morava (1483 bahâr-11.1483); 2. sefer-ihümâyûn Boğdan (Besarabya) (hareket 1.5.1484); 3. sefer-i hümâyûn Mora(1499 yazı) (İnebahtı fethi); Manastır, Üsküb, Edirne'de kışlayıp 4. sefer-ihümâyûn Mora (Modon'un fethi 5.4.1500). Osmanlı ordusunun Varşova'yagirmesi (Büyük Balı Paşa) 1498. II. Bâyezîd'in Konya'ya gelmesi 1482,Gümülcine-Edirne seyâhati 1490 (İstanbul –Edirne-İpsala-Gümülcine-Edirne-İstanbul), İstanbul-Sofya-Manastır-Tepedelen-İstanbul seyâhati 10.3.1492-6.1492.1500'deMısırsultânıolanCânbulat,1491'deelçiolarakgelipIIBâyezîdilegörüştü.BüyükZelzele'densonrasarayı tâmîredilinceyekd.Dimetoka'dakisaraydaoturdu.

Süd annesi: Âsûde Hâtûn (İstanbul'da Fâtih'de Âşıkpaşa'da türbesi var).

Hocası:MuhyiddînMehmedEfendi(ölm.1496)b.İbrahimb.HasenekNîksârî(müderris, müellif). Lalası: Vakkas Sinân Bey (ölm. 1512), 1479'da Torul'ufethetti, 1495'de Sultan Cem ölünceye kadar onunla kaldı. Lalası:Murâd Bey(HâssMurâdPaşaolabilir)(Bell.,no.53,s.52).Lalası:SadrâzamÇandarlı-zâdeII. İbrahim Paşa, 1474-79'da lala. Hocası: Kınalı-zâde ‘Abdülkaadir HamîdîEfendi. Hocası: Muhyiddîn Efendi (ölm. 1495), Edirne kadısı iken ŞehzâdeBâyezîd'e muallim oldu, yukarıdaki Muhyiddîn Mehmed Efendi'den başkadır.Hocası:BalıkesirliMu'arrif-zâdeEfendi.Hocası:HatîbAmasyalıKaasimEfendi(ölm.1490)b.Yâ'kûb.Hocası:Seyyid‘AbdullâhEfendi(oğluSeyyidMahmûdEf.(ölm.1536)OsmanlıDevleti'ninilkresmînakıybüleşrâfı(1494-1534b=40yıl) olup istîfâsında yerine Taşkentli Muharrem Efendi getirildi. Matematikhocası:MîrimMahmûdÇelebî(Kadı-zâde-iRûmî-zâdeler'den) (kazasker1481,ölm. 1525).Hocası: İznikli SalâhaddînÇel. (ölm. 1480'den önce).Hat hocası:ŞeyhHamdullâhEfendi(Amasya1436-1519=83)b.MustafaBuhârî(Sühreverdîşeyhi).Lalası:Fenârî-zâdeAhmedPaşa,1479-81'delala.Lalası(1466-70):vezîrKemâl Paşa (ölm. 6.12.1470), Kemâlpaşa-zâde'nin dedesi, 1481'e kadar. Sonlalası: vezîr Ayas Paşa (katli 1483) (Enderûn me'zûnu, Manisa'da Fâtih'inmaiyyetinde, beylerbeyi 1452, sonra vezîr). 1456-69'da lalası: Hızr Bey(sonradan Hayreddîn Hızır Pş., katli 1469). Lalası: KocaMehmed Paşa (oğluMahmûd Çelebi = İsfendiyâroğlu Hadîce Hanım-Sultân). Lalası: İmrahorGöriceliİlyâsBey(Fâtih'indadısınındâmâdı.

=1.NigârHâtun(1450?-Antalya,3.1503=53?)b.‘Abdullah:ŞehzâdeKorkut,FatmaSultan,AyşeSultanannesi.MedfunolduğuyerAntalyaMevlevî-hânesi(S.F.Erten,AntalyaVilâyetiTârîhi,97).

=2.ŞîrînHâtûnb.'Abdullah:Şehzâde‘Abdullâhve 'Ayn-iŞâhSultanannesi.İzdivâcı1464?1483'deBursa'yayerleşti.MedfunolduğuyerBursa,Murâdiye,ŞîrînHâtûnTürbesi. Trabzon'damescid, şadırvân,Bursa'damekteb,Midilli'demektebyaptırdı.

=3.GülruhHâtûn(ölm.1520'densonra)b.‘Abdülhayy:Şehzâde‘AlemşâhveKamerSultanannesi. İzdivâcı1476?, izdivâçmüddeti36?yıl.MedfunolduğuyerBursa,Murâdiye,GülruhHâtûnTürbesi1502'deManisa'danBursa'yagelipbuşehreyerleşti.Hayrâtı(Top.Sar.Arş.D.3.515):Akhisâr'da(Manisa)câmîveimâret, Aydın'da mecsid, Duraklı köyünde mescid, Gördes, Demirci, Nâzilli,Birgi,İnegölveBursa'dahan,hamam,kervansaray,çarşı,evkaafvs.

=4.BülbülHâtûn (1452?-Bursa 1515= 63?) b. ‘Abdullah: ŞehzâdeAhmed,Şehzâde Mahmûd, Gevher-mülûk Sultan, Hundî Sultan, Hadîce Sultan, Şâh

Sultan annesi. İzdivâcı 1465?, izdivâç müddeti 46? yıl. Medfun olduğu yerBursa,Murâdiye, Şehzâde Ahmed Türbesi. Amasya'da adını verdiği Hâtûniyemahallesinde câmî, imâret, mekteb (1509), Lâdik'te câmî, imâret, Bursa'damedrese,türbe.

=5. Hüsnî-Şâh Hâtûn (1454?-1513'den sonra) b. Karamânoğlu Nasûh Bey:Şehzâde Şehenşân'ın ve bir Sultân'ın annesi. 1483-1511'de oğlu ile Konya'daoturdu, sonra Bursa'ya yerleşti. Medfun olduğu yer Bursa, oğlunun yanı.Manisa'da Hâtûniye câmî ve medresesi (1490'da oğlu tarafından annesi adınayaptırıldı), Manisa'da Kurşunlu Han (1497), Tokat'ta câmî (1491) (Konyalı,KonyaTârîhi,466).

=6.GülfemHâtûn:Top.Sar.Arş.E6.425.

=7.Gül-bahârHâtûnb.'Abdüssamed: II.Bâyezîd'in annesi debu adı taşıyor.Tokat'tacâmî(1485),Amasya'daemlâk(PaşaLivâsı,46,n.).

=8. Ferahşâh Hâtûn (1460?-1530?=70?) (asgarî doğum ve asgarî ölümtârîhleri): Şehzade Mehmed Han annesi. 1507'de Kefe'den (Kırım) gelipİstanbul'ayerleşti.Edirne'deveSilivri'dehayrât(PaşaLivâsı,379,no.290).

=9.FülâneHâtûnb.DâmâdGüveğiSinânPaşa(kapdân-ıderyâ)(bkz.aşağıda‘AyşeSultanb.BâyezîdII).

=10.MuhteremHâtûnb.'Abdülhayy:MedfunolduğuyerBursa.

=11. ‘Ayşe Hâtûn (1453-Trabzon 1505=52?) b. Dulkadıroğlu ‘AlâüddevleBozkurdBey(ölm.1515,bey1479-1515=36):YavuzSultanSelîmHanannesi.İzdivâcı Amasya 1469?, izdivâç müddeti 36 yıl. Halası, Fâtih'in zevcesidir.Trabzon'da oğlu ile yaşadı. Medfun olduğu yer Trabzon, Hâtûniye (=AyşeHâtûn) Câmii'ndeki türbesi. Bu câmîden başka Trabzon'da medrese, imâret,Manisa'datımarhâne,İstanbul'daBâyezîd'dehamamyaptırdı.

II.Bâyezîd'inOğulları

1)VELÎAHD-ŞEHZÂDEDÂMÂDSULTÂN ‘ABDULLÂHHÂN (Amasya1465?- Konya, 6.11.1483=18?): Velîahd 3.5.1481-6.11.1483=2,6,3. SırasıyleTrabzon, Saruhân (Manisa) ve amcasıCem'in yerineKaramân sancak beyi vebeylerbeyisi(Karamân28.6.1481).MedfunolduğuyerBursa,Murâdiye,amcasıŞehzadeMustafaT. Sünnet düğünü 1471'de amcasıCemve kardeşi Şehenşâhile.Lalası:KaragözPaşa(îdâmı1489),dîğerlalasıSadrâzamHâdim‘AlîPaşa,hocası: şâir Necâtî Î'sâ Bey (doğ. Edirne - ölm. İstanbul 17.3.1509, Vefâ'daki

konağında; oğlu Hüseyin Çelebi ve dîğer 2 oğlu kendinden önce öldü;kızı='Abdü'l'AzîzÇel.(ölm.1544,Manisakadısı,Sekaaiq,I,407-8).

Fâtih, 1480'de oğlu Bâyezîd'in oğulları ‘Abdullâh, Ahmed, Korkut, Selîm,Şehenşâh, Mahmûd ve ‘Alem-Şâh'ı, Sultan Cem'in oğlu Oğuz-hân'ı, ŞehzâdeMustafa'nın kızı Ferah-şâd'ı, İstanbul'a getirtti. ‘Abdullâh ile Ferah-şâd'ıevlendirdi ve çocuk şehzâdeleri sünnet ettirdi. ‘Abdullâh'ı eşi Sultân ileManisa'ya,Şehenşâh'ıMenteşe'ye,Ahmed'iÇorum'a sancağagönderdi.Selîm'iAmasya'da babası Bâyezîd'in yanına gönderdi. Dîğer şehzâdeleri İstanbul'dayanındaalıkoydu.(Kemâlpaşa-zâde,VII).

=Ferah-şâd Sultan b. Şeh, SultanMustafa, amca kızı, izdivacı 1480, izdivaçmüddeti3(doğ.1467?).Çocukları:

ŞEHZÂDEFÜLÂN(Manisa1481–İstanbul1489=8).

‘AYN-İ ŞÂH SULTÂN (Manisa 1482?-?): Halasının adını taşıyor. Med.Bursa'da annesi Sultân'ın yanı. Bursa'da saray, mekteb (1519), Gelibolu'davakıflar.=DâmâdAhmedBey.

ŞÂH-NİSÂSULTÂN(Manisa1484?-?):=1.DâmâdŞehzâdeMehmed-Şâhb.ŞehzâdeŞehenşâh,amcazâdesi(1488?-16.12.1512=24?,aş.bkz.),zevcinden4yaşkadarbüyük.=2.İsfendiyâroğlu(Cândâroğlu,DâmâdMîrzâ-MehmedPaşab. Dâmâd Kızıl Ahmed Paşa. Yavuz devrinde (1512 –20) Şâhnisâ Sultan ileMîrzâ-Mehmed'in2. izdivâcıdır, ilk izdivâcıŞâhnisâSultân'ınhalası iledir (aş.bkz.), o ölünce Şâhnisâ Sultan ile evlenmiş gözüküyor. Mîrzâ-Mehmed Paşa,1530'adoğruöldü.Şeceresi:Mîrzâ-Mehmedb.KızılAhmedb.İbrahimb.'Alîb.ŞemseddînYâ'kûbb.NûreddinŞehîd olarak geçiyor.Her iki Sultân'dan ikişeroğlu:1)DâmâdSultân-zâde"Şemsî"AhmedPaşa(ölm.1580),vezîr,musâhib-işehryârî, şâir (dîvânında 500 kadar gazel vs.), Enderûn me'zûnu, müteferrika,sipâhî ağası, Şâm, Rûmeli, Anadolu, 2. def'a Rûmeli beylerbeyisi, serdâr,Sigetvarseferineiştirak(1566),vezîr;Üsküdar'damahallesi,Sinânyapısıcâmî,medrese, türbe, kütübhâne, dârulkurâ'sı var (Konyalı,Üsküdar Târihi, II, 291,294, 407).Oğlu:MahmûdPaşa (ölm. 1602), 1578'deŞehrizor beylerbeyisi. 2)Sultân-zâde Mustafâ Paşa (ölm. 25.5.1569), Malta seferinde serdâr (11.4-8.9.1565)ve3.vezîr.Dâmâdı:İmparatorFerhâdAğa,kisonraSadrazamFerhâdPaşaolmuştur(îdâmı10.10.1595).MustafaPaşa,Enderûnme'zûnu,kapıcıbaşı,imrahor,Rûmelibeylerbeyisi(1555),5.vezîr(9.1561),3.vezîr,Maltaseferindenavdetteemeklioluphaccagitti,Mekke'deöldü.

2)VELÎAHD-ŞEHZÂDESULTÂNAHMEDHÂN(Amasya1466a-Yenişehir,

24.4.1513=47): Ağabeyi Şehzâde ‘Abdullâh yerine velîahd: 6.11.1483-27.3.1512=28,4.21.KardeşiYavuz'aYenişehirmeydanmuhârebesinde (Bursa)yenilince yay kirişi ile boğuldu. Medfun olduğu yer Bursa, Şehzâde AhmedTürbesi (annesi yaptırdı). Amasya sancak beyi (Tokat dâhil) 3.5.1481-24.4.1513=31,11,22. Lalası: Kaasim Bey. Sonraki lalası: Yularkısdı SinânBey/Paşa,1510-13'delalavesonravezîri,1513'deKoyulhisâr'damaktûl.LalasıvezîrMehmedPaşab.HızrBeyb.YörgüçPaşa(II.Murâd'ın lalası).1485'den1499'aölünceyekadarlala(dahaönceRûmelibeylerbeyisivevezîr;İstanbul'daİstinye'demedrese,imâret,hânkah,Amasya'damedrese,imâret).Bundasonrakilalası: SadrâzamÇandarlı-zâde II. İbrahim Paşa, Hocası: Birgilioğlu MustafaEfendi, Hocası: Amasyalı Hatîb Kaasim Efendi (II. Bâyezîd'in de hocası).Cemâleddîn Aksarâyî'nin Şemsiyye'si, Şehzâde Ahmed Adınadır. Oğullarının(aş.bkz.)sünnetdüğünleri1505'deAmasya'dayapıldı.Dîğerbirhocası:Haatîb-zâdeMuhyiddînEfendib.HatîbKaasimb.Ahmedb.Mehmedb.Ebî-Bekrb.Emîr ‘Alî (21.10.1481 – 1534a=52) (müellif, müzisyen, medfun olduğu yerEyüb, Ayasofya müderrisi iken öldü, namâzını Şeyhulislâm Kemâlpaşa-zâdekıldırdıve7günsonraKemâlpaşa-zâdedeöldü).=BülbülHâtûn(Şeh.Ahmed'inannesininadıdabudur).–ŞehzâdeAhmed,Şâhkuluihtilâlinibastırmayame'mûredildi. Babasının son günlerindeEdirne'ye geldi. 21.9.1511'deÜsküdar'a gelipdöndü. 1.1512'de babasından Amasya yerine Karamân'ı istedi, reddedildi.Konya'ya gelip yeğeni Mehmed-Şâh'ı kovdu. 27.3.1512'de âsî îlân edilipvelîahdlikten düşürüldü ve te'dîbine velîahd îlân edilen kardeşi Yavuz Selîmme'mûr edildi. Yavuz cülûs edince onu pâdişâh tanımayıp kendini Konya'dapâdişâh îlânetti (Top.Sar.Arş.,E5.876,E.5.448) (29.7.1512).YavuzüzerinegelinceKonya'yı bıraktı.Konya-Afyon-Ankara-Amasya-Tokat-Divriği-Dârendeyoluyle Dârende'ye geldi, buradan 12.10.1512 târihli nâmesiyle Yavuz'danAnadolu'nunbirkısmını istedi.Yavuz,saygılıdille,devletinbölünemiyeceğini,istediği bir İslâm ülkesine yerleşirse her yıl kendisine istediği tahsîsâtıgöndereceğinibildirdi,ŞehzâdeAhmedreddetti.23.11.1512'deYavuzağabeyinitâkıybdenvazgeçipAnkara'danBursa'yadöndü.SultânAhmeddeDârende'denNiksar yoluyle Amasya'ya geldi. Eniştesi Dâvûd Paşa-zâde Dâmâd MustafaPaşa'yı Amasya'dan kovdu (11.1512). Bursa'da Yavuz, Sultân Ahmed'lemuhâberesini yakaladığı Sd. Koca Mustafa Paşa'yı îdâm ettirip yeğenleri 5şehzâdeyiboğdurdu.HalkmâtemegarkolduğuiçinYavuz,büyüksadakadağıttı.SultânAhmed, Yavuz'un üzerine yürüdü. BursaYenişehri'nde kardeşi Yavuz'ayenilipkatledildi.

ŞehzâdeSultânAhmedHan'ınçocukları:

ŞEHZÂDEMURÂD (Amasya 1495?-Fârs 5.1519 = 24?): Bolu sancak beyi19.6.1509, Yavuz'un cülûsunda babası Sultân Ahmed'in Amasya sancak beyi,babasının katlindeAmasya'dan İran'a kaçtı, Şâh tarafındanOsmanlı taht adayıîlânedildi,Şâhİsmâîl'edâmâdolupFârs'dadirlikaldıveKızılbaşoldu.Safevîsancakbeyioldu(Top.Sar.Arş.,E6.522).LalasıHüseynBeyidi.=1.Şâh-nevâzHâtûn(PaşaLivâsı,473,no.25).=2.FülâneBeğimb.Şâhİsma'îlSafevî,izdivâcı1513, izdivâçmüddeti6yıl.ŞehzâdeMurâd'ınoğulları:ŞEHZÂDE‘OSMÂN,ŞEHZÂDE MUSTAFA ve ŞEHZÂDE MEHMED: Üçü de 14.5.1513'deİstanbul'a sevkedilip boğuldu. Çok küçük çocuklardı. Büyüğü İstanbul'daBâyezîd Câmii'nde, ortancası Bursa'da Şehzâde Kaasim (b. Çelebî SultanMehmed)Türbesi'ndedir.

ŞEHZÂDE‘ALÂEDDÎN(Amasya1496?-Kaahire,14.5.1513=17?):ŞâhkuluihtilâlininbastırılmasınakatıldıveSadrâzamHâdim‘AlîPaşa'nınşehiddüştüğübu meydan muhârebesinde (2.7.1511) ok isâbeti alarak yaralandı. YanındaDulkadır,RamazânveTurgutbeyleri olduğuhâlde19.6.1512'deBursa'yı işğâledipbabasımâmınahutbeokuttu.BabasıtarafındanKonyasancakbeyiyapıldı.Amcası Yavuz üzerine gelince Bursa'yı bıraktı. Afyon'da babasıyle buluştu.Babasının katlinde Dârende-Kudüs yoluyle Kaahire'ye geldi. Az sonraKaahire'devebâdanöldüveBecâsîTürbesi'negömüldü.=FülâneHanım-Sultânb.'Ayn-i ŞâhSultân (b.Bâyezîd II). =Sultân-zâdeDâmâdSultânAhmedGödeAkkoyunlu,halakızı.Buizdivâcdan:FÜLÂNESULTÂN.

ŞEHZÂDE SÜLEYMÂN (Amasya 1497?-Kaahire, 25.4.1513=16?):Babasının katlinde ağabeyi ‘Alâeddîn ve lalaları Hüseyn Bey'le Memlûkler'esığınıp Kaahire'ye geldi. Kendilerine Bulak Sarayı tahsîs edildi. Az sonravebâdan ölüp Dâmâd Emîr Becâsî türbesine gömüldü. Cenâzesinde SultânKansubulundu.Kızları:FÜLÂNESULTÂNveFÜLÂNESULTÂN.

ŞEHZÂDE‘OSMÂN(Amasya1498?-Bursa,24.4.1513=15?):Çankırısancakbeyi.AmcasıYavuztar.boğduruldu,Bursa'damedfûn.

ŞEHZÂDE‘ALÎ(1499?-24.4.1513=14?):Bursa'dakatledildi.

ŞEHZÂDE MEHMED (1500?-24.4.1513=13?): Bursa'da katledildi.19.6.1512'debabasıtar.Bursasancakbeyiyapılmıştı(Top.Sar.Arş.,E2.667).

ŞEHZÂDEKAASİM(1501–Kaahire,29.1.1518=17):1.1513'de lalası tar.Mısır'a kaçırıldı. Memlûk sultânlarının oturduğu Kaahire'de Kal'atü'l-Cebel'dedâire tahsîs edildi. Yavuz,Mısır'a harb açınca,Memlûkler tarafındanOsmanlıtahtı adayı îlân edildi. Merc-i Dâbık meydan muhârebesinde başının üzerine

Osmanlı sancağı açılarak Memlûk tarafında bulundu. Yavuz, Mısır'da kaldığımüddetcebuyeğeniniarattı,çokiyigizlendiğiiçinbulunamadı.Fakatazsonrayakalandı. Dâmâd Emîr Becâsî Türbesi'ne gömüldü. Cenâze namâzı bütünKaahire câmîlerinde birden kılındı. Yakalanıp îdâm edildip izaman Yavuz,Mısır'dançıkmıştı.KellesiŞâm'dabulunanYavuz'agönderiliporayadefnedildi.Yavuz, yeğeni için, Ridâniye meydan muhârebesinde de Memlûk saflarındabulunmasınarağmen,Mısır'dadevletcenâzetöreniyapılmasınıemretti.

KAMERSULTÂN:=DâmâdMehmedÇelebîb.MustafaBey(1508'deMidillisancakbeyi)b.İskenderPaşa,izdivâcı1508(şuhâldeSultân'ındoğumu1493'edoğru). Çocukları: Fülâne Hanım-Sultân. Kamer Sultân, babasının yanındaBursa'damedfûndur.

FATMA SULTÂN: =Dâmâd Mehmed Bey (doğ. 1490) b. Sadrâzam KocaDâvudPaşa,izdivâcı1508.BuSultân'ında1493'edoğrudoğmasıgerekir.

FÜLÂNESULTÂN:=DâmâdSüleymanBey,silâhdâr,izdivâcı1508.

3)ŞEHZÂDESULTÂNEbü'l-HayrMehmedŞâh-KORKUTHÂN(Amasya1467–Bursa, 10.3.1513=46): 2. velîahd6.11.1483–27.3.1512=28, 4, 21.MedfunolduğuyerBursa,OrhânGaaziTürbesi.1481'ekadarİstanbul'dadedesiFâtih'leberâberyaşadı.BabasıAmasya'dangelinceyekadar18günsaltanatnâibioldu (3-21.5.1481). Saruhân (Manisa) sancak beyi 30.12.1483-1502+3.1511-3.1513,Teke(Antalya)veHamîd(Isparta)sancakbeyi1502–3.1511.İlâvetenBergama sancağını, sonra tekâr Saruhân'ı, sonra Aydın ve Sığla (İzmir)sancaklarının ikisini birden istedi, bu isteklerinin hepsi reddedildi. 3.1511'deizinsizsancağıAntalya'yıbırakıpManisa'ya,Marmara'dangemiyle30.3.1512'deİstanbul'a geldi. 6.4.1512'de babası ile görüştü. Kardeşi Yavuz, İstanbul'agelince,Çekmece'dekarşılayıpbîatetti.Yavuz,ağabeyineTeke,Hamîd,Midillisancaklarınıverdi.KorkutHân,ilâvetenAydın,Sığla,Menteşe,Saruhân'ıistedi,Yavuz reddetti. Bergama'da tevkıyf edilip Bursa'ya getirilerek boğuldu.Antalya'daKorkutelikasabasıhâlâadınıtaşıyor.SünnetidedesiFâtihtar.kardeşiYavuz'laberâber1480'deIst.'dayapıldı.29.5.1509'dagemiyleKaahire'yegeldi.SultânKansu (1501-1516) tarafından karşılandı.Mısır'da 1 yıldan fazla kaldı.25.5.1509'daDimyâtlimanınaayakbastığıMısır'dan11.7.1510'daSultân'avedâetti,genegemiyleAntalya'yadöndü.Fâtih'inölümünde,kardeşleriMehmedveMahmûd ile Ist.'da idi. Antalya'da Yeni Câmî, Manisa Akhisârı'nın Ballıcaköyünde (ki burada 6 ay oturmuştu) 1499'da câmî ve çeşme yaptırdı. LalalarıHüsâm, İskender ve Hüseyn Beyler'dir. Hat hoca Şeyh Hamdullâh'dır. SultânKorkutÇelebî,"Harîmî"mahlasiyle3dildeşiiryazmıştır(BerînTürsan,Korkut

Dîvânı,Türkolojime'zûniyettezi,T347,1951,118s.).Bestekâr,sâzende,âlim,hattât olup bâzı bestelerinin notası günümüze gelmiştir. Eserleri (bâzıları Ar.,bâzılarıTürkçe'dir):ahlâk'danWesîletü'l-Ahbâb(Korkut'unelyazısıyleAyasofyaKüt. 5.529, te'lîfi 4.6.1509), fıkh'dan Hallü İşkâki'l-Efkâr (Ayasofya 1.142),fıkh'danKorkudiyye,tasavvuf'danDâwetü'n-Nefsi't-TâlikaveyâReddü'n-Nefsi'l-Câmi'a (Ayasofya 1.763), kelâm'dan Şerhü Elfâzı Küfr veyâ Hâfizü'l-İnsân(Ayasofya 2.285); Seyyid Şerîf Cürcânî'ye yazdığı hâşiyeler bugün kayıptır.SultânKorkut,ilmiyanında,TürkdenizciliğinihimâyesiveOsmanlıcihânşümûldenizpolitikasınınkurucularındanolmakladameşhurdur.Çocukları:

ŞEHZÂDEFÜLÂN(ölm.1512):Küçükyaştaöldü.

ŞEHZÂDEFÜLÂN(ölm.1510):Küçükyaştaöldü.

FATMA SULTÂN (ölm. 1528'den sonra): =Dâmâd ‘Alî Bey (Karası sancakbeyi)b.MüstansırBey.İzdivâcı1511'denönce.

FERAH-ŞÂDSULTÂN:Engeç1495doğumludur.Ist.'damescid,mektebveyanında kendisi için türbe yaptırdı. =1. Dâmâd Malkoçoğlu ‘Alî Bey, izd.1511'den önce, 1514'de Çaldıran'da şehîd, akıncı sancak beyi =2. DâmâdMehmedBalıEfendi (ölm.1572),medfeniKızıltaşmektebinde türbe, izdivâcı1515, sırkâtibi (ölümünde 80 yaşlarında olmalıdır). Bu 2. izdivâcdan:Sultân-zâdeFülânBey, bununoğluFülânBey, bununkızı FülâneHâtûn.BuHâtûn,önceSinânPaşa, sonraGüzelceMahmûdPaşa ile evlendi, ikincisi 12.1604'deölmüştür.

4)YAVUZSULTÂNSELÎMHÂNI(1470a–22.9.1520=50).

5)ŞEHZÂDESULTÂNŞEHENŞÂHHÂN(Amasya1474–Konya,2.7.1511= 37): Medfun olduğu yer Bursa, Murâdiye, II. Murâd Türbesi civârındaŞehzâdeMustafaTürbesi.Manisa'daYirmi-sultânlarTürbesi'niveannesiadına1490'da Hâtûniye câmî ve medresesini yaptırdı. Saruhân sancak beyi 1481-3,Konyabeylerbeyi(ağabeyiŞehzâde‘Abdullahyerine)6.11.1483-2.7.1511=27,7,26.1480'deİstanbul'dadedesiFâtihtarafındanEskiSaray'daağabeyiYavuzvedîğer kardeşleri ile sünnet edildi. Lalası: Mustafa Bey (1503'de Ağrıbozsancağındanayrıldı, sonraKayseri sancakbeyioldu) (PaşaLivâsı, 471, no.9).Dîğerlalası:HayderBey,sonraPaşa=MükrimeHâtûn,Şeh.Mehmed-Şâhann.,med.Bursa,Murâdiye,MükrimeHâtûnTürbesi.ŞehzâdeŞehenşâh'ınoğulları:

ŞEHZÂDEMAHMÛD(ölm.İstanbul1510):MedfunolduğuyerFâtihCamii,Mehmed-Şâh'danküçükdür.

ŞEHZÂDEMEHMED-ŞÂH(Konya1488?-Bursa,16.12.1512=24?):Medfunolduğu yerBursa, annesiMükrimeHâtûnTürbesi. 1489 bahârında İstanbul'daamcası Şehzâde Mehmed'le berâber sünnet düğünü yapıldı. Yenişehir sancakbeyi, sonra Beyşehri sancak beyi 1502-1511, Karamân vekâleten (babasınınyerine)2.7.1511–12.1512=1,5.Lalası(1503'denîtibâren)HüseyinBey(PaşaLivâsı,472,no.10).=ŞâhnisâSultânb.Velîahd-Şehzâde‘Abdullah(doğ.1484),amca-zâdesi,yaşcaMehmed-Şâh'dan4yaşkadarbüyük.

6)ŞEHZÂDESULTÂNMAHMÛDHÂN(Amasya1475–Manisa1507b=32): Medfun olduğu yer Bursa, Murâdiye, Şehzâde Mahmûd Türbesi (ahşâsıManisa'daŞehzâdelerTürbesi'nde).Kastamonu,sonrakardeşi‘Alem-ŞâhyerineSaruhân (Manisa) Sancakbeyi 1502-1507. Şâir. Lalası: Husrev Bey, ‘Alâiyesancak beyi (Paşa Livâsı, 473, no.21). Sonraki lalası: Kaasim Bey (tâyîni11.3.1504)(PaşaLivâsı,472,no.17),nişâncı,musâhibvehocası:EdirneliNecâtîÎ'sâBey,sancakbeyi,ölm.1508,meşhurşâirkibirkaçeseriniŞehzâde'yeithâfetmiştir. Nedîmi: Zâtî, meşhur şâir (Balıkesir 1477 – İstanbul 1546 = 69).ŞehzâdeMahmûd'unçocukları:

HANÇERLİFATMASULTÂN(Kastamonu1495?–Ist.1533a=38?):MedfunolduğuyerEyüb,HançerliSultanTürbesi.İstanbul'da2saray,Bursa'da2saray,İstanbul'da Şehremîni'de mahalle, câmî, medrese, hamam vs., İstanbul,Kastamonu, Bursa, Vize'de emlâk, evkaaf, hayrât (Top.Sar.Arş., D 6.877).=DâmâdMehmedBey,izdivâcı1508,izdivâçmüddeti6yıl,Karasısancakbeyi,1514'de Çaldıran'da şehîd, babası Mustafa Bey. Bu izdivâcdan: Sultân-zâdeKaasimBey (1511?-13.10.1531=20?) (bunun oğulları: çocukken ölen ‘UbeydBey ve 1599/1600'de 70 yaşlarında ölen ‘Abdullâh Bey) ve Sultân-zâdeMustafaBey(1528'dehayatta).

‘AYŞEHUNDÎSULTÂN:MedfunolduğuyerBursa,EskiMustafaTürbesi=Dâmâd Ferruh Bey, izdivâcı 1508 (şu halde Sultân'ın doğumu 1493'e doğru),‘ulûfecibaşı.Buizdivâcdan:Mihr-iHânHanım-Sultân.

ŞEHZÂDE ORHÂN, ŞEHZÂDE MÛSÂ, ŞEHZÂDE EMÎR-SÜLEYMÂN:ŞehzâdeMahmûd'un3oğludur.14ilâ21yaşlarındaikenBursa'daIst.'agetirilipYavuz'un emriyle îdâm edildiler (16.12.1512). Bursa'da babalarının türbesinegömüldüler ki, Murâd Hudâvendigâr Türbesi'ne yakındır. Bunlardan ŞehzâdeOrhân1508'deSinopsancakbeyi,ŞehzâdeMûsâ1508-12'deKastamonusancakbeyi oldu. ŞehzâdeMûsâ'nın 1490Kastamonu doğumlu ve 21 yaşında olduğuanlaşılıyor. Tâcü't-Tevârîh, Mûsâ, Emîr, ‘Osmân adlarını veriyor, Künhü'l-Ahbâr'dabuşehzâdelerinadlarıMustafa,Orhân,Süleymânolarakgeçiyor.

7)ŞEHZÂDESULTÂNMEHMEDHÂN(Amasya1476?–Kefe12.1504=28?):MedfunolduğuyerBursa,MurâdHudâvendigârTürbesi(ahşâsıKefe'de).Sünnet düğünü İstanbul, 1489 bahârı. Lalası Hüseyin Bey, Kefe sancak beyi.=FülâneHânımb.MengliGirayHânI(kiprensesinkızkardeşiile,YavuzSultanSelîmevlendi)(PaşaLivâsı,472,n.134).ŞehzâdeMehmedölünce,müstakbelKaanûnî Sultan Süleymân, az sonra, amcasının yerine, sancak beyi olarak,Kırım'daKefe'yegönderildi.ZîrâSüleymân'ınbabasıYavuzdaKırımHânı'nındîğer dâmâdı idi. Kefe'deki Osmanlı Hânedânı türbesini Evliyâ Çelebî ziyâretetmiştir. Yukarı İçkale'dedir. Evliyâ, şu isimleri veriyor: Şehzâde Meymendî,Şehzâde‘Alem-Şâh,ŞehzâdeKubâd,ŞehzâdeBâyezîd-Şâh,Şehzâde‘Alî-Hân,MeryemSultân,NeslihânSultân.Kefe'demedfûnbuisimleriKaanûnî'ninevlâdıgösteriyor. Bu isimler gerçek olsa bile, bir kısmı Şehzâde Sultân Mehmed'inçocuklarıolabilir.ŞehzâdeMehmed'intârîhenmazbûtbirkızıilebiroğlu:

ŞEHZÂDE MEHMED (1505-16.12.1512 = 7): posthume. İstanbul'daboğduruldu.

FATMASULTÂN(Kefe1500?– İstanbul1556=56?):Med. İstanbulEyüb,HançerliSultânTürbesi.Bursa'daemlâkvehayrâtıvar(PaşaLivâsı,357).

8)ŞEHZÂDESULTÂN‘ALEM-ŞÂHHÂN(Amasya1477?-Manisa8.1502=25?):II.Bayezid'in8.veenküçükoğlu.MedfûnolduğuyerBursa,II.MurâdTürbesicivârı.Hayrâtvevakıflarıvar.LalasıHayderBey.Menteşesancakbeyi1490 (tahmînen 1481 de olabilir), buradan ağabeyi Korkut yerine Saruhân(Manisa) sancak beyi 1500-1502 (yerine ağabeyi Şeh. Mahmûd gönderildi).Oğluve2kızı:

ŞEHZÂDE ‘OSMÂN-ŞÂH (Menteşe 1492 – İstanbul, 16.12.1512=20):Boğduruldu.Medfûn olduğu yerBursa, II.MurâdTürbesi yanı.Uzunmüddetİstanbul'da II. Bâyezîd'in, dedesinin yanında yaşadı. Çankırı sancak beyi16.3.1507 – 16.12.1512 = 5,9,1. Rawzatü'l-İslâm, bu şehzâdenin adınayazılmıştır.

‘AYŞESULTÂN(ölm.1520'densonra)=Sultân-zâdeDâmâdMehmedÇelebîb.FâtmaSultânb.BâyezîdII,halasınınoğlu,aş.bkz.

FATMASULTÂN(ölm.1520'densonra):MedfûnolduğuyerBursa,babasınınyanı.

II.Bâyezîd'inKızları

1)SELÇUKSULTÂN(Amasya1469–İstanbul1508=39?):Medfûnolduğu

yer İstanbul Bâyezîd Camii, Selçuk Sultan Türbesi. Edirne, Drama, Serez'deemlâk,Edirne'demahalle,câmî,ayrıcamescid,Serez'decâmî,medrese,zâviye,sebîl, Medîne için vakıflar, İstanbul Aksaray'da mescid (Paşa Livâsı, 388-90,no.238, II,185-93).Vakıfları1808'dehâlâ işlerhâlde idi:TopSar.,E.795/1-4.BuSultân,doğumundahayatdabulunanbüyük-halasının(dedesininhalası)adınıtaşıyor.

=1. Dâmâd Ferhâd Bey (ölm. 1485), Trebniye knyezi Radivoe'nin kardeşi.Kilikya'da Memlûkler'le savaşırken muhârebede öldü. İzdivâcı 1484?, izdivâçmüddeti 1 yıl kadar. Bu izdivâcdan:Nesl-i Şâh Hanım-Sultân (1486?-1550?=64?) (İstanbul'da han) =Halîl Paşa (izdivâcı 3.1510) (katli 1540, izdivâçmüddeti 30 yıl) ve Sultân-zâde Gaazî Husrev Bey/Paşa (1484?-18.6.1541=57?): XVI. asrın en büyük askerlerinden, akıncı beyi.Bosnasarayı'ndaöldüveoradakitürbesinegömüldü.Buşehribüyükbirmerkezhâline getirdi. Câmî (1531), medrese (1537), imâret, kütübhâne, misâfir-hâne,saat kulesi, mekteb (1530), türbe (1542), hânkah (1530), muvakkıthâne,dârülhadîs,sebîl,hamam,bedesten,Halvetîdergâhı,şadırvân,74dükkânlıçarşı,5han(İmâretHanı,Hân-ıCedîd,YeniHan,TâclıHan,KolukHanı),Hersek'deDelvine köprüsü, Zırmanya çayı üzerinde değirmen, muazzam vakıflar,hayrâtınınbirkısmıdır.Vakıflarınınbirkısmı122.000dönümtoprak,1.557.000akça,150.000dukaaltındır.Bkz.Dr.SawetBaşagiç,Dr.Meh.Spaho,HamdiyyeKreşevlyakoviç,HusrewBeg, Bosnasarayı, 3 c., 1907, 1907, 1930 (Hırvatca);CiroThulhelka,GaziHusrefbeg,Bosnasarayı1912.Ülkedegenişölçüdeİslâm'ıyaydı,pekçokHırvatihtidâetti.Fethettiğibaşlıcakaleler:Zemun(1537),KilisveGoryan(1536).Resmîgörevleri:Semendiresancakbeyi1521,Bosnasancakbeyi12.1521,Bosnabeylerbeyisi(1526-12.1533,Belgradsancakbeyi12.1533,gene Bosna beylerbeyisi 1536-1541. Oğlu: Mahmûd Bey (1510?-1541=31?),babasınınyanındamedfûn.

=2.DâmâdMehmedBey(1514'dehayatta)b.DâmâdMüderrisKaraMustafaPaşa(IIBâyezîd'inkızlarındanHadîceSultanileevli,aş.bkz.),SelçukSultân,buzevcinin üvey teyzesi olur. Bursa subaşısı, sonra Bursa sancak beyi 1514'denitibaren, medfûn olduğu yer Bursa, babasının yanında. İzdivâcı 1486, izdivâçmüddeti22yıl(PaşaLivâsı,474,no.31).Buizdivâcdandoğan3hanım-sultân:Hân-zâdeHanım-Sultân=Sultân-zâdeFülânBeyb.İlaldıSultûnb.BâyezîdII,teyze kızı, aş.bkz. FülâneHanım-Sultân =Fülân Bey b. Halîl Paşa, izdivâcı1510 (bu Hanım-Sultân'ın üvey ablası Nesl-i Şâh Hanım-Sultân da gene3.1510'da bu Halîl Paşa ile evlendi, yukarıda Selçuk Sultân'ın 1. izdivâcınabkz.). Fülâne Hanım-Sultân =1. Sadrâzam Yûnus Paşa, izdivâcı 1505

(Çocukları:MehmedÇelebi) ve=2.DefterdârMehmedÇelebî, izdivâcı 1518(1521-1525'de başdefterdâr). Hanım-Sultan ile 12 yıl evli kalan Yûnus Paşa:Enderûn me'zûnu, sekbânbaşı, Anadolu beylerbeyi, vezîr, 2. vezîr, sadrâzam23.1.1517–13.9.1517=0,7,14,ilâvetenilkMısırvaliliği10.4.1517-29.8.1517=0,4,19,Şâm'da,Mısırseferindendönerkenîdâmedildi.

2)HADÎCESULTÂN(Amasya1465?–Bursa1500=35?):Medfûnolduğuyer Bursa, Hadîce Sultan Türbesi (oğlu tarafından yaptırıldı). İstanbul'daEdirnekapısı'nda mahalle, mescid, mekteb, çeşme. =1. Dâmâd Müderris KaraMustafa Paşa (îdâmı Söğüt 1483), izdivâcı 1479?, izdivâç müddeti 4? yıl.Mehmed Bey b. Hamza Bey b. Yahşı Bey oğlu olan Paşa, vezîr (1470-1474+1481)olupBursasancağıverildi,oradaîdâmedildi.HadîceSultân,GedikAhmedPaşatarafındanCemtarafdârlığıyleithâmedilipII.Bâyezîd'eöldürtülenzevcidolayısıylepâdişâhbabasıilebozuşupİstanbul'uterketti,Bursa'yayerleşti.Paşa'nın oğlu tar. yaptırılan türbesi, EmîrBuhârî yakınlarındadır ve karşısındadedesi Hamza Bey'in türbesi vardır. Tırhala'da câmî,medrese, imâret, hamamvs.,İnegöl'dehayrâtyaptırmış,Benderkalesinitâmîrettirmiştir.İlkizdivâcındanolanoğluDâmâdMehmedBey,üveyannesiHadîceSultân'ınhemşîresiSelçukSultân ile evlendi (yukarıda bkz., no.1). Bu izdivâcdan: Sultân-zâde AhmedÇelebî (1480?-1500'den sonra), med. babasının türbesi veHân-zâdeHanım-Sultân.=2.DâmâdFâikPaşa,izdivâcı1483'densonra.

3) İLALDISULTÂN (ölm. 1518'den önce):Kratova'da emlâki var. =DâmâdAhmedAğa(sonradan:HâinAhmedPaşa),Arnavud,Enderûnme'zûnu,yeniçeriağası, Rûmeli beylerbeyi (1521), 3. vezîr 1522, 2. vezîr, Mısır beylerbeyi15.7.1523-8.1524, Kaahire'de îdâm edildi. Çocukları: Şâh-zâde ‘Ayn-i ŞâhHanım-Sultân (ölm. 1531'den sonra) (emlâki: Paşa Livâsı, 380-1, no.595)=‘Abdüsselâm Çelebî b. ‘Abdü'l-‘Allâm (başdefterdâr 1524-1525,Küçükçekmece'de medrese, medfûn bulunduğu imâret, Hasköy'de câmî,Küçükpazar'damekteb)(oğulları:MehmedÇelebî)veSultân-zâdeFülânBey=FülâneHânım-Sultânb.SelçukSultân(bkz.yukarıdano.1)b.BâyezîdII,teyzeoğlu.

4) GEVHER-MÜLÛK SULTÂN (Amasya 1467?- İstanbul 1550 = 83?):Medfûn olduğu yer Eyüb'de yaptırdığı mekteb yanındaki kendi türbesi.=Dukagin-zâde Dâmâd Ahmed Paşa (îdâmı Amasya, 4.3.1515) (sadâreti18.12.1514-4.3.1515=0,2,17), izdivacı 1480?, izdivaç müddeti 25? yıl.Çocukları:Nesl-iŞâhHanım-Sultân (ölm.1559) (İstanbul'daEdirnekapısı'ndamahallesi,mescidi, Sarıyer'demedfûn bulunduğu câmii) =İskender Paşa (ölm.İstanbul1579),Dukagin-zâdeler'dendir,Eyüb'dekimektebindemedfûndur.Oğlu

MustafaSun'îBey(ölm.1602?)şâirdir;bununoğluMehmedBey(ölm.1623);İshakPaşa'nındîğeroğluHasanPaşa,bununoğluMustafaBey(ölm.1632a)'dir.–Sultân-zâdeMehmedPaşa(ölm.İstanbul,21.1.1557),şâir,Haleb,sonraMısır(5.1.1554-5.3.1556=2,2,1)beylerbeyisidir.='AyşeHân-zâdeMihr-üMâh(Mihr-iHân)Hanım-Sultân b. ‘Ayşe Sultân (bkz. aşağıda no. 5) b. Bâyezîd II, teyze-zâdesi,izdivâcı27.11.1503(PaşaLivâsı,474,no.33).

5)‘AYŞESULTÂN(Amasya1465?-İstanbul1515'densonra):Medfûnolduğuyer İstanbul, Vefâ'daki türbesi. Biga'da mâlikâne, Gelibolu'da câmî, mescid,mekteb,emlâk,vakıflar,Edirne'decâmî(PaşaLivâsı,384-5,no.302).=DâmâdGüveğiSinânPaşa(ölm.12.1.1504)(PaşaLivâsı,475,no.34).izdivâcıAmasya1480?,izdivaçmüddeti24?yıl(PaşaLivâsı,374,no.33;Top.Sar.Arş.,5.455).MedfûnolduğuyerGelibolu'dakitürbesi.SultânbuzevciileKütahya,GeliboluveRûmeli'ndeyaşadı,dulkalıncaİstanbul'ayerleşti.Paşa'nınMekkeveMedîneiçin vakıfları ve hayrâtı (Paşa Livâsı, II, 207-11'deki vakıf-nâme), Edirne'deemlâk, câmî, kervansaray, Gelibolu'da zâviye, câmî, türbe, İpsala veKeşân'daemlâki(PaşaLivâsı,453-5,no.278)vardır.Paşa'nın ilk izdivâcındanolankızıII. Bâyezîd ile evli olduğu için pâdişâhın hem kayınpederi, hem dâmâdıdır.Enderûn me'zûnu, Anadolu beylerbeyisi (1481), kapdân-ı deryâ (1491/2 –1492/3).Buizdivâcdan6çocukdoğdu:Sultân-zâdeAhmedBey;Sultân-zâdeMustafa Bey; Hân-zâde ‘Ayşe Mihr-ü Mâh (Mihr-i Hân) Hanım-Sultân=Dukagin-zâde Sultân-zâde Mehmed Paşa, teyze-zâde (bkz. yukarıdano.4'de Gevher-Mülûk Sultan) (çocuklar): Gevher-Şâh Hanım-Sultân =İbrahim Bey b.'Ömer Bey (kızları Fatma Hâtûn = İskender Bey, ‘AlâiyeSancakbeyi,izd.1518);Kamer-ŞâhHanım-Sultân=AhmedBeyb.SadrâzamMesîh Paşa; Fatma Hanım-Sultân='Alî Bey b. Sadrâzam Mesîh Paşa, nişân1506 (bu izdivâcdan:AhmedBey = FülâneHanım-Sul. b. Fatma Sultân, bkz.aşağıdano.16).MesîhPaşa:Paleologoshânedânındanmühtedî,12.1479Rodosseferiserdârı,1501'deGalata'dayangındakazâenöldü.

6)ŞÂH-ZÂDEHUNDÎSULTÂN(Amasya1470?-Bursa1511=41?):Medfûnolduğu yer II. Murâd Türbesi civârı. Keşân'da emlâki (Paşa Livâsı, 387-8,no.237). =Hersek-zâde Dâmâd Ahmed Paşa (Hersek, 1.5.1456 - Mar'aşyakınları,21.7.1517=61,2,21),izd.1481,izd.müd.30yıl,zevcinden14?yaşküçük.MedfûnolduğuyerDilİskelesi/Yalova.StephanVukçiçKasariç(Hersekdukası) ile Barbara von Landshut oğlu, vezîr 2.1487, 8.3.1497 – 26.4.1516arasında5def'ada toplam8,2,18müddetle sd.Çocukları:Sultân-zâdeMûsâBey;Sultân-zâdeMustafaBey (1533'deBozoksancakbeyi ikenâsîlerekarşışehîd);Kamer-ŞâhHanım-Sultân;Hümâ-ŞâhHanım-Sultân (ölm.1551'den

sonra).

7)‘AYN-İŞÂHSULTÂN(ölm.İstanbul1513'densonra):Med.İstanbul,BeşîrAğaMedresesi civârında 1506'da yaptırdığımektebinde: =Akkoyunlu DâmâdSultân-zâdeSultânAhmedGöde (FarsçaGûdek) (Sivas1476–Tebrîz1498=22),izdivâcıİstanbul1490,izdivâçmüddeti8yıl.İransultânıAkkoyunluUzunHasan Bey'in büyük oğlu DâmâdUğurluMehmed Paşa/Mîrzâ ile Fâtih'in tekkızı Gevherhân Sultan'ın oğlu, babasının katli üzerinde 1 yaşında iken annesiGevherhânSultânileSivas'danİstanbul'ageldi(bkz.yukarıdaGevherhânSultanbendi). İstanbul'da tahsil gördü ve hala oğlu olduğu ‘Ayn-i Şâh Sultân ileevlendirildi. İran'a gitti, bir kaç ay İran imparatoru olduktan sonra katledildi.Hem Fâtih'in, hem Uzun Hasan'ın torunu olur. Bu izdivâcdan: Hân-zâdeHanım-Sultân (Paşa Livâsı, 475, no.36) = Sultân-zâdeYahyâpaşa-zâde BalıPaşa, teyze-zâdesi (bkz. aşağıda no.8); Fülâne Hanım-Sultân = Şehzâde‘Alâeddîn(1496?-14.5.1513)b.Velîahd-ŞehzâdeAhmedb.BâyezîdII(yukarıyabkz.),dayıoğlu(buizdivâcdan1sultândoğdu).

8) ŞÂH-ZÂDE SULTÂN (ölm. 1520): =Malkoçoğlu Dâmâd Yahyâ Paşa(1450?-1506=56?),beylerbeyi1481,vezîr1505,BalıPaşaoğlu,izdivacı1501/2,izdivaç müddeti 5 yıl. Bu izdivâcdan: Sultân-zâde Yahyâpaşa-zâde GaazîKüçükBalıPaşa (ölm.Budin 8. 1543) = FülâneHanım-Sultân b. 'Ayn-i ŞâhSultân (yukarıda no. 7) b. Bâyezîd II, teyze-zâdesi;Sultân-zâde Gaazî KocaMehmed Paşa (ölm. Budin 2.1548); Sultân-zâde Gaazî Ahmed Bey (ölm.Budin, 1543'den sonra). İlk iki sultân-zâde XVI. asrın en büyükkumandanlarından, akıncı beyleri ve biri biri ardı sıra Budin (Macaristan)beylerbeyileridir.

9)ŞÂHSULTÂN(1475?-1506'dansonra):MedfûnolduğuyerBursa,ŞehzâdeMahmûdb.BâyezîdIITürbesi.Edirne'demescid,mekteb(1506),Dimetoka'damekteb,mescid, emlâk, vakıflar (PaşaLivâsı, 385-6, no.236). =DâmâdNasûhBey(ölm.1506'dansonra),BosnaSancakbeyi1464,İşkodraSancakbeyi(1490),sonraTaşeliveSilistreSancakbeyi,izdivâcı1490,izdivaçmüddetienaz16yıl.Buizdivâcdan:FülâneHanım-Sultân.

10) HÜMÂ SULTÂN (ölm. 1504'den sonra): İstanbul'da zevci adına câmîyaptırdı(1504).Medfûnolduğuyerİstanbul,BalıPaşaCamii,zevcininyanında.=DâmâdAntalyalıBalıPaşa (ölm.1494), izdivacı1482?, izdivaçmüddeti10?yıl,vezîr1482?,Antalya'dacâmî.

11)FÜLÂNESULTÂN=DâmâdMuslihBey,izdivâcı1504.

12FÜLÂNESULTÂN (1484?-?) =DâmâdGaazîYâ'kubPaşa (ölm. Selânik1502a),izdivâcı1498,izdivaçmüddeti4yıl,vezîr1498,ünlüakıncıbeyi.

13) KAMER SULTÂN: Medfûn olduğu yer Bursa, annesi Gülruh HâtûnTürbesi=DâmâdKaraDâvûdPaşa(ölm.Gelibolu1505),nişâncı1488-1502/3,kapdân-ıderyâ1502-3'debirkaç ay,vezîr1503,medfûnolduğuyerGelibolu.Üsküdar ve Üsküb'de câmî ve imâret. Bu izdivâcdan: Fülâne Hanım-Sultân=MesîhBey,mîralay(PaşaLivâsı,475,no.35).

14) FÜLÂNE SULTÂN (1475?-?) = Dâmâd Koca Dâvûd Paşa (ölm.Dimetoka,20.10.1498),izdivâcı1489,izdivaçmüddeti9yıl.Arnavuddevşirme,Enderûn me'zûnu, sancak beyi, Anadolu 1471 ve sonra Rûmeli beylerbeyisi,vezîr, sd. 1482-1497=15 yıl. İstanbul'da adını taşıyan semtte câmî (1485),meydan, kışla, saray, han, hamam, imâret, medrese, mekteb, çeşme, türbe(1485),Üsküb'de hamam.Bu izdivâc ile ayni günde Paşa'nın ilk eşinden olanoğluMustafaPaşadabuSultân'ınbirhemşîresiileevlendi(bkz.aşağıdano.15).Buizdivâcdan:Sultân-zâdeMehmedBey(doğ.1490),Dâmâd=FatmaSultân(doğ.1493)b.Velîahd-ŞehzâdeAhmedb.BâyezîdII,dayıkızı(yukarıdabkz.),izdivâcı1508.

15) KAMER-ŞÂH SULTÂN (1476?-?): Medfûn olduğu yer Bursa =DâmâdMustafaPaşa(1474-1524=50),izdivâcı1490,1512-3'deVelîahd-ŞehzâdeSultânAhmed'in vezîri, ayni gün babası Sadrâzam Koca Dâvûd Paşa da Kamer-ŞâhSultân'ınbirablasıileevlendi(PaşaLivâsı,476,no.4,474,no.29,no.30,405-12, no.246) (bkz. yukarıda no.14). Bu izdivâcdan: Sultân-zâde MehmedÇelebî, Sultân-zâde AhmedÇelebî, Sultân-zâde SüleymânÇelebî, ilk ikisi6.12.1503'deİstanbul'datâûn'danöldüler,büyükleri12yaşındaidi.

16)SOFİYYEFATMASULTÂN:MedfûnolduğuyerBursa,Velîahd-ŞehzâdeAhmedTürbesi.Bursa'davakıflar.=DâmâdGüzelceHasanBey,izdivacı1504?,Hayrabolu'da câmî, Dimetoka'da emlâk (Paşa Livâsı, 416, no.253). Buizdivâcdan: Sultân-zâde Dâmâd Mehmed Çelebî ='Ayşe Sultân b. Şehzâde‘Alem-Şâh b. Bâyezîd II, dayı kızı, yukarıya bkz.; Fülâne Hanım-Sultân=AhmedBeyb.‘AlîBey(=FatmaHanım-Sultan)b.SadrâzamMesîhPaşa(bkz.yukarıdano.5).

17) FATMA SULTÂN (ölm. 1512'den önce): İstanbul, Bursa, İznik,Dimetoka'davakıflarvemülkler(PaşaLivâsı,582-4,no.234).=İsfendiyâroğlu(Cândâroğlu)DâmâdMîrzâ-MehmedPaşa(ölm.1530?)b.KızılAhmedPaşa.Bu Sultân zevcesi öldükten sonra Mîrzâ-Mehmed Paşa, bu Sultân'ın yeğeni(birâder-zadesi) Şehnisâ Sultân ile evlendi (yukarıda Velîahd-Şehzâde

‘Abdullâh'a bkz.). Bu izdivâcdan:Sultân-zâdeMehmedBey (1514'de KarasısancakbeyiikenÇaldıran'daşehîd),Dâmâd=Gevher-hânSultanb.YavuzSultanSelîm (bkz. aşağıda Yavuz S.S.), dayı kızı, izdivâcı 1509. Sultân-zâde HacıAhmed Paşa (ölm. 1588): Enderûn me'zûnu, çakırcıbaşı, imrahor 1555,Karamânbeylerbeyi1587,Şâm1564,tekrârKaramân1571,vezîr,II.SelîmveIII.Murâd'amusâhib;Üsküdâr,Doğancılar'daSinânyapısısaray,türbe,mescid,hamam(1585)(Konyalı,ÜsküdarTârîhi,II,439).

İkinciBâyezîdkızlarıhakkındavesîkalardançıkartılabilenbilgilerbugüniçinbu kadardır ve ileride yeni arşiv vesîkaları incelenerek daha genişletilmesi vetashîh edilmesi mümkin gibi görünmektedir. Vesîkalarda Sultânların adlarınınçokdef'azikredilmemesi,sâdecepâdişâhınkızıolarakbelirtilmeleri,dahadoğrubir liste düzenlemeyi engelliyor. Meselâ yukarıdaki sultânların bâzıları ayniprenses olabilir ve birden fazla izdivâc yapmış bulunabilirler. Fakat böyle birbirleştirmeyegirişmekbugüniçinmümkingörünmüyor.

YAVUZSELÎMIÂİLESİ

(1470–1520)(1512–1520)12) SELÎM I YAVUZ, Gaazî, "Selîm, Selîmî" (Amasya 1470a – Sırt

köyü/Edirne yolu, 22.9.1520, saat 20.30 = 50) (saltanatı: 24.4.1512-22.9.1520=8,4,28)(Halîfe:29.8.1516–22.9.1520=4,0,24):Velîahd27.3.1512–24.4.1512=0,0,28.Cülûsunda42yaşında.KabriİstanbulSultânselîmCâmii'ndeSultânselîmTürbesi'nde (1522) ki tekbaşınayatar, sonradanyanınahiç kimsekonmamıştır. Ölümü 9 gün saklandı. 1.10.1520'de cenâze namazı, cenâzeyiEdirnekapısı'nda karşılıyan Kaanûnî Süleymân'ın iştirâkiyle Fâtih Câmii'ndekılındı. Şîrpençe denen sırtında çıkan çıbandan, bu çıbanın geç ve yanlıştedâvîsinden öldü. 1480'de dedesi Fâtih tarafından İstanbul'da Eski Saray'dasünnetettirildi(şehzâdelerAhmed,Korkut,Şehenşâh,AlemşâhveOğuzhânileberâber).

74.İslâmhalîfesioldu,Haleb'deferâgatedenIII.Mütevekkil'in(cülûsu1509)yerine halîfe îlân edildi. 767 yıllıkAbbâsî hânedânı sona erdi. Şehzâdeliğinde"SultânSelîm-Şâh Hân" diye anılmıştır. Riyâziye, felsefe, edebîyat ve ulûm-iİslâmiyye'deâlim,ressâm,şâirdir.TürkceveArabcaşiirlerideolmasınarağmendîvânıFarsca'dır.A.N.TarlantarafındanTürkce'yeçevrilmiştir.DîvânıBerlin'de(1904) İmparator II. Wilhelm tarafından finanse edilerek müzehheb şekildebasılmıştır. Yavuz unvânı şehzâdeliğinden kalmadır. Şeyhülislâm Zenbilli AliEfenditarafındankılıçkuşatıldı.

Doğum târîhi 875 H. (1469/70) olarak veriliyor (Tâcü't-Tevârîh II, 397 veKünhü'l-Ahbâr).Babasınıncülûsettiği1481'den1512'yekadarikiağabeyindensonra ancak 3. velîahd iken, babasının son saltanat ayında, velîahd ağabeyiAhmedâsîîlânedilipdîğerağabeyiKorkut'undahayattaşehzâdesiolmadığıiçinveOrdutarafındandesteklenmesisebebiyleYavuz,velîahdîlânedildivebabasıferâgatedincecülûsetti.Trabzon'da24yılsancakbeyliğiyaptı(1487-1511).Şâhİsmâîl'inkardeşiİbrahimMîrzâ'yıesîrederekTrabzon'agetirdi,İstanbul'unemriüzerine salıverdi. 1511'de Menteşe sancağı verildi, gitmedi (Top. Sar. Arş., E6.185).AyniyılkendisineRûmeli'nde5sancakbirdenverildi(Semendire,Vidin,Alacahisâr,Niğboluveİzvornik).3.1511'deKırım'ıziyâretetti.Kırım'akardeşiŞehzâde Mehmed ve oğlu Kaanûnî Süleymân'dan gayri Osmanoğlu ayakbasmamıştır. Şehzâdeliğinde Gürcistân seferleri ve 1507-8'de Şâh'ın kardeşiniesîr almasıyle şöhret yaptı. Kırım'da Kefe-Akkermân-Kili yoluyle karadanİstanbul'ageldi,ağabeyiKorkuttarafındanşehirdışındakarşılandıvecülûsetti.

Daha önceÇorlu'ya kadar gelmiş,muvaffak olamamış,Karışdıran'da babasınamağlûbolmuş(3.8.1511),İneda'dan(İğneadası)gemiyleKefe'yegelmişti.

Îrân sefer-i hümâyûnu 20.3.1514-11.7.1515=1,4,9. Mısır sefer-i hümâyûnu5.6.1516-26.7.1518=2,1,20 (Osmanlı târîhinin en uzun sefer-i hümâyûnu).Çaldıran zaferi 23.8.1514, Merc-i Dâbık zaferi 24.8.1516, Ridâniye zaferi22.1.1517. Tebrîz'i fethi 6.9.1514, Şâm'ı fethi 27.9.1516, Kaahire'yi fethi15.2.1517.Cezâyir'in resmen ilhâkı 15.5.1519.Hicâz'ın ilhâkı ve 12yaşındakiŞerîf Ebû-Nümeyy'in Emânât-ı Mukaddese'yi Kaahire'ye gelip Yavuz'a teslîmetmesi 6.7.1517. Mısır seferinde Edirne muhâfızı: Kaanûnî Sultan Süleymân,İstanbul Muhâfızı: Pîrî Mehmed Paşa, Bursa muhâfızı: Hersek-zâde DâmâdAhmed Paşa. 10 günlük Edirne seyâhati 19.29.3.1514. İstanbul'dan Edirne'yehareketi 30.8.1515. İstanbul'dan Edirne'ye dîğer hareketi 4.8.1518. Otağ-ıhümâyûnunda, Rodos seferine hareket için hastalığının geçmesini beklerkenöldü,Rodos'u2yılsonraoğlualdı.

Dadısı: Gül-şîrîn Hâtûn (Eyüb, Abdurrahman Şeref Caddesi'nde mektebi vekabri var). 22.9.1503'de tâyîn edilen lalası: Fenârî-zâde Şemsî Çelebi. Dîğerlalası: Süleymân Bey (1514'de Çaldıran şehîd düşen Süleymân Paşa) (PaşaLivâsı,471,no.25).Başhocası:Hâce-iSultânîKastamonluHalîmîÇelebib.‘Alî(ölm. Şâm 1518), Şeyhulislâm ‘Alâeddîn ‘Arebî me'zûnu, İran ve Mısırmedreselerinde ihtisas,Mısır seferinden dönüşteYavuz'la berâber Şâm'da ikenölüp oraya gömüldü, cenâzesine Yavuz katıldı (Dimetoka'da emlâki: PaşaLivâsı, 489, no.336).Hocası:TaşköprülüMusliheddînMustafa Efendi.Dîğerbir hocası:Muhyiddîn Çelebi. Nedîmi:Masraf-zâde Hoca-zâdeMehmed Paşa(ölm. 27.8.1518), müderris, nişâncı 14.10.1514-3.2.1517=2,3,20, 3. vezîr vebaşdefterdâr 3.2.1517-27.8.1518=1,6,22, genç yaşında öldü. Dîğer nedîmi veölümündebaşucundabulunupYâ-Sînokuyan:HasanCânÇelebî.

Çaldıran'da Tâclı Beğim b. Sultan Yâ'kub b. Uzun Hasan'ı esîr aldı ki Şâhİsmâîl'indayıkızıvezevcesidir.KazaskerTâcî-zâdeCâ'ferÇelebiileevlendirdi.Bu prensesin babası İranAkkoyunlu imparatoru (15.7.1478-24.12.1490=12, 5,10)(doğ.1463)SultanYâ'qûb,Şâhİsm.'indayısıdır.Prensesinannesi,Şîrwân-ŞâhFerruh-Yesâr'ınkızıdır.

=1.‘AyşeHânımb.MengliGirayI(Top.Sar.Arş.,E6.185):BeyhânveŞâhSultânlarınannesidir.

=2.‘AyşeHafsaHâtûn(sonraVâlide-Sultân)(1479?-İstanbul19.3.1534=55?)b.‘Abdü'l-Mu'în:BâzıkaynaklardaHafîsaveHafîzaşekillerigörülür.KaanûnîSultan Süleymân, Hadîce Sultan, Fatma Sultan, Hafsa Sultan annesi. İzdivâcı

Trabzon 1494?, müddeti 26? yıl. Vâlide-sultân 22.9.1520-19.3.1534=13,5,27.Kabriİstanbul,SultânselîmCâmii'ndekizevciYavuz'unyanındakitürbesikibutürbe1892zelzelesindeyıkıldı.1509'danîtibârenoğluKaanûnîileberâberKefe(Kırım), Manisa, İstanbul, Edirne'de yaşadı ve oğlunun cülûsunda İstanbul'agelip son13,5yılını İstanbul'dageçirdi.Edirne'yeyakınHafsakasabasını ihyâedip adını verdi (EvliyâÇelebi) ve burada külliye yaptırdı.Trabzon'da imâret,medrese, Aydın'da çeşitli hayrât, Niş yakınlarında Perakan kasabasında câmî,Marmaris'te câmî, hamam, han dîğer hayrâtı arasındadır. Fakat Manisa'dayaptırdığıve1520'den1539'akadarinşââtıdevâmedenkülliyesiilemeşhurdur(câmî 1532, bîmârhâne 1539, hamam, imâret, mekteb, hankah, fırın, kiler,mutfak,ahırvs.).

Yavuz'unKAANÛNÎSULTÂNSÜLEYMÂNdışındaki oğulları: ŞEHZÂDEORHÂN (1500?-1510?=10?), ŞEHZÂDE MÛSÂ (küçük öldü), ŞEHZÂDEKORKUT (küçük öldü). Binâenaleyh cülûsunda da, ölümünde de tek oğluŞehzâdeSüleymânidi.Ayrıca:

ÜVEYS PAŞA (1546'daYemen'de şehîd):Â'lî'ye göre (Künh, Top. Sar., no.1117 Revân, v. 464), Yavuz'un cariyeden olma oğludur. Zâten yüzü aynenYavuz'a benzerdi ve bu yüzdenKaanûnî, kendisine hep İstanbul'dan çok uzakyerlerdegörevverdi.Bağdâd,Halebve1544'deYemenbeylerbeyisioldu.OğluKulMehmedPaşa,şâir,serdâr,1605'devezîrolupayniyılAydın'dayaşlıolaraköldü.

Yavuz'unKızları

1)GEVHER-HÂNSULTÂN (1494?-?)= İsfendiyâroğluDâmâdSultân-zâdeMehmed Bey (Çaldıran'da Karası Sancakbeyi iken şehîd 23.8.1514), izdivâcı1509, izdivâc müddeti 5. II. Bâyezîd'in kızı Fatma Sultân'ın oğludur, zevcesiSultândadayıkızıolmaktadır.

2)HADÎCE"HÂNIM"SULTÂN(Trabzon1496?-İstanbul1582=86?):Kabriİstanbul, Sultânselîm Câmii'nde Şehzâdeler Türbesi. Topkapı'da Sinân yapısımedrese, Aksaray'da Sinân yapısı câmî ve medrese, Edirnekapısı'nda mescidyaptırdı. =1. Dâmâd İskender Paşa (ölm. 18.8.1515), izdivâcı 1509, izdivâcmüddeti 6, yş. 13?-19? İskender Paşa'nın ilk eşinden Memi Çelebi ve HümâHâtûn adlı çocukları varken, bostancıbaşılıktan Ağrıboz sancak beyi oluncaSultan tezvîc edildi. Bu İskender Paşa'nın, bir sultan-zâde, II. Bâyezîd'inkızlarından birinin oğlu ve Hadîce Sultan'ın da hala-zâdesi olması kuvvetlemuhtemeldir.Şimdilikdahatambirşecereveremiyorum.Kapdân-ıderyâ(1511-

18.12.1514=3), oradan vezîr ve 2. vezîr olup Amasya'da îdâm edildi.Sarıgüzel'de (İstanbul) 1505'de yaptırdığı mescidi 1460'a doğru SadrâzamKemânkeşKaraMustafa Paşa câmî hâline getirmiştir. Bu izdivâcdan:Sultân-zâde Mehmed-Şâh Bey, Sultân-zâde Süleymân Bey (oğlu Mustafa Bey),Sultân-zâde‘AlîBey,NefîseHanım-Sultân (KabriSultânselîmCamii'nde)veSultân-zâde Kara ‘Osman-Şâh Bey/Paşa (1510?-Tırhala, 1567/68=58?):Kaanûnî,cülûsederetmez,hemkendisi,hembabasısultan-zâdeveözablasınınoğluolanşehzâdemuâmelesiyaptığıbuOsmân-Şâh'a,çocukolmasınarağmen,kayd-ı hayât ile Mora, İnebahtı, Tesalya sancaklarının üçünü birden verdi.Osmân-Şâh, ölümüne kadar 48 yıl Tesalya'nın merkezi Tırhala'da oturarakburasınıbirİslâmşehrivekültürmerkezihâlinegetirdi.Câmî,imâret,medrese,mekteb, han, hamam, köprü, çeşme, kendi türbesi (Sinân eseri), İstanbul'daKoğacıdede'decâmîvemedrese(1.1539)yaptırdı.Kaanûnî'ninyeğenivedostuolup, Kaanûnî tarafından, şehzâdelerden sonra Osmanlı tahtının vârisi kabûledilmişti.

=2. Dâmâd Makbûl Maktûl İbrâhîm Paşa b. Yûnus Bey (mühtedî) (Parga,25.4.1495–TopkapıSarayı'ndakemendleboğulması15.3.1536gecesi=40,10,20): izdivâcı İbrahim Paşa Sarayı, 1.6.1524 (düğünün başlaması 22 mayıs),izdivâcmüddeti11,9,14,yaşı28?-40?,zevcinden1?yaşküçük(İbrâhîmPaşaSarayı,1675'ekadarTopkapıSarayımüştemilâtındansayılarakEnderûnmektebive kışlası olarak kullanıldı, bir kısmı bugün de ayakta ve müzedir; EyübSütlücesi'ndemuhteşemparkı da ünlüdür). İbrahimPaşa, 6 yaşında esîr edilipköle olarak Manisa'da zengin bir Türk dul hanımına satıldı, onun tarafındanevlâd edinilip çok yüksek bir tahsil gördürüldü. Manisa'da sancak beyi olanmüstakbel Kaanûnî ile yaşça akrân idi, tesâdüfen tanıştılar, dost oldular.Velîahdin hâsodabaşısı, cülûsunda hâsodabaşı ve bu makamdan def'atensadrâzam oldu (27.6.1523-15.3.1536=12,8,18). 28 yaşında idi. Kemençeci,Mevlevî, Batı dillerine vâkıf, büyük diplomattı. Muhsine Hâtûn adlı zevcesivardı. İlâveten serasker ve Rûmeli beylerbeyisi oldu. Kaanûnî'nin muhteşemsefer-i hümâyûnlarına katıldı. Sonra şehzâdeler gibi ibrişim kemendle îdâmedildi. Galata'da Cânfedâ tekkesinde medfûndur. İbrahim Paşa, Rûm veyâİtalyan asıllı Parga'lı bir gemicinin (İbrahim Paşa, sonradan babasını getirdi.YûnusBeyadıylesancakbeyiyaptırdıve2kardeşiniEnderûnmektebineverdi)oğludur.HâdimSüleymânAğa'nınyerinehâsodabaşısıolduki,SadrâzamHâdimSüleymân Paşa'dır ve İbrahim Paşa'dan bir müddet sonra sadrâzam olmuştur.İbrahim Paşa, Mohaç'ta, Budapeşte'nin, Tebrîz'in, Bağdâd'ın fethinde,Kaanûnî'ye refâkat etti.Düşmesinde enbüyük âmil,HurremHasekî-Sultân'dır.Paşa'nın başlıca hayrâtı: Semendire yakınlarında Kolari kasabasını kurarak

burada palanga (ahşâb kale), câmî, 2 han, depolar; Osiyek Köprüsü (Dravaüzerinde), Galata'da (İstanbul) câmî, Niğbolu'da câmî, medrese, şadırvân,Kumkapı'da (İstanbul) câmî (1532), Selânik'te câmî, suyolları, Aksaray'da(İstanbul)OrtaCâmî,Hezargrad,Filibe,Mekke'deçeşitlihayrât.Buizdivâcdan:Sultân-zâdeMehmed-ŞâhBey (1525?-?) (Kabri ŞehzâdeCamii'nde);FülâneHanım-Sultân (Kabri Şehzâde Camii'nde)=Mehmed Ağa; Hânım (ismiböyledir)Hanım-Sultân(KabriHurremSultânTürbesi'nde,Aksaray'damescidvevakıfları:PaşaLivâsı,518)='Abdü'l-KerîmBey.

3) BEYHÂN SULTÂN (ölm. 1559'dan önce, Top.Sar.Arş., E 12.011) =1.Dâmâd Ferhâd Paşa (1485-İstanbul, 1.11.1524=39), Hırvat, şehzâdeliğindeYavuz'unbeylerinden,yeniçeriağası,RûmeliBeylerbeyi1516,ŞâmBeylerbeyi1521,2.vezîr1524, îdâm.=2.DâmâdMehmedPaşa: izdivâcı1524'densonra.Bu2.izdivâcdan:İsmihânHanım-Sultân(ölm.1559'dansonra)(doğ.1525'densonra).

4) HAFSA (HAFÎSA) SULTÂN (Trabzon 1500?-İstanbul 10.7.1538=38?):KabriSultânselîmCamii'nde,ŞehzâdelerTürbesi(Top.Sar.Arş.,D6.245).=1.Dâmâd Fülân Ağa, bostâncıbaşı, Yavuz tarafından îdâm. =2. Dâmâd GaazîÇoban Mustafa Paşa (îdâmı 20.8.1523) b. İskender Paşa (ölm. 1506) b.‘AbdülkaadirBey.İskenderPaşa,Bosnabeyi(1475),RûmeliBeylerbeyi(1480),vezîr oldu, kayın-pederi Niğbolu beyi Mustafa Bey'dir (Niş'de câmî, mekteb,Eski Zağra'da emlâk, vakıflar:Paşa Livâsı, 440-1, no.271). İskender Paşa'nındiğer oğulları Ayas Bey (Filibe'de vakıflar: Paşa Livâsı, 518) ve MustafaPaşa'dan büyük olup Zünnûn Şakî ısyânında şehîd olan Karamân BeylerbeyiHurremPaşa'dır. "Çoban"denenMustafaPaşa,1521'dedâmâdolup izdivâcı2yıl sürdü. Sultân'dan önce Sadrâzam Pîrî Mehmed Paşa'nın kızı ile evli idi.Kapıcıbaşı, Rûmeli Beylerbeyi, 3. vezîr, 2. vezîr, buradan Mısır Beylerbeyi15.10.1522–4.1523, İstanbul'da îdâmedilipGebze'degönüldü, tekrâr2.vezîrolmuştu.Akılalmazhayrâtbıraktı:adıyleanılanCisr-iMustafapaşakasabasınıkurup,buradabeldeyeadınıverenMeriçüzerinde1yıldainşâedilen(15.9.1528-4.9.1529)muhteşemköprü,câmî, imâret,mekteb,han,hamam,çarşı;Gebze'decâmî, medrese, hânkah, tâbhâne, imâret, kütübhâne, türbe (1523), anbâr,misâfirhâne, İstanbul'dacâmî,medrese, imâret, türbe, tekke,vakıflar,Üsküb'decâmî, medrese, imâret, Bosna'da vakıflar, İstanbul ve Manisa'da 2 saray,Eskişehir'de Kurşunlu Câmî (1515), medrese, imâret, Mora'da Ballıbadra(Patras) yakınlarında Mustafapaşa köyü, Seyyidgaazî'de mekteb, İstanbul'daRûmelihisârı'nda mekteb, Filibe, Selânik ve Ahıska'da vakıflar, Silistre'dehamam, Pravadi'de hamam, Edirne'de Tahmîs Hanı (1525) ve 1.301.920 akça

harcanan İkikapılı Han (Paşa Livâsı, 432, 524, no.10, no.9, 515-8, no.361).Paşa'nın Pîrî Mehmed Paşa kızından olma oğulları: Müderris MuhyiddînMehmed Efendi (1534/5'de Bursa'da genç yaşında öldü); Ahmed Bey (ölm.1549,kabriEğrikapı);MehmedBey(ölm.Konya1529;KabriMevlânâTürbesiyanındakitürbesinde).

5) FATMA SULTÂN (ölm. 1556): Kabri İstanbul, Topkapı'da Ahmed PaşaTürbesi'nde, Topkapı'da mescid (Hadîka, I, 157) ki sonra câmî olmuştur vezevcinincâmiineyakındır.=1.DâmâdMustafaPaşa,AntalyaSancakbeyi,Sultânbuzevcinikendisiboşadı.=2.DâmâdGaazîKaraAhmedPaşa,Dukagin-zâde(1490?-28.9.1555, îdâm = 56?), Sadrâzam 6.10.1553-28.9.1555=1,11,23,izdivâcı 1532?, izdivâc müddeti 24? yıl. Kabri İstanbul, Topkapı'da kenditürbesi. Topkapı'da Sinân yapısı külliyesi 1558'de tamamlandı (câmî, türbe,medrese, mekteb, sebîl, çeşme). Enderûn me'zûnu, Rûmeli Beylerbeyi 1540,vezîr1548,TameşvarFatihi.Kardeşi:GüzelceRüstemPaşa (ölm.26.11.1539)=Fülâne Hâtûn b. Sadrâzam Ayas Mehmed Paşa, bu izdivâcdan: müderrisHüseyinHasîbî Efendi.Ve FülâneHâtûn (buHâtûn'un oğlu:HâkânîMehmedBey, ünlü şâir). =3. Dâmâd Hâdim İbrâhîm Paşa (ölm. 1563), izdivâcı 1556,izdivâçmüddeti birkaç ay, 2. vezîr,Silivrikapısı'nda câmii var (VD, I, 33).Buvezîrhâdimolduğuiçin,2.zevcininîdâmındançoküzülenSultân,onunlahayatarkadaşlığıiçinsûrîşekildenikâhlanmıştır.

6) DEVLET-ŞÂHÎ SULTÂN ki kısaca ŞÂH SULTÂN diye tanınır (ölm.1572): Kabri Sultânselîm Camii'nde. Bu Sultân hem Mevlevî, hem MerkezEfendi'nin mürîdesi idi. Hepsi İstanbul'da olmak üzere Dâvûdpaşa'da câmî(1528),Silivrikapısı'ndamekteb,Eyüb'decâmî(1556),MerkezEfendi'de tekkeyaptırdı(Top.Sar.Arş.,E7.924,10.752,7.533,8.788,463/1,5.404/15).=DâmâdLutfîPaşab.'Abdü'l-Mu'în(1488?-Dimetoka,27.3.1564=76?),izdivâcı1523'denönce, Sultân'ın zevcini boşaması 27.4.1541 = 19? yıl. Arnavud devşirme,Enderûn me'zûnu, sancak beyi 4.1516, Çaldıran ve Mısır seferlerine katıldı,beylerbeyi, 3. vezîr 1534, 2. vezîr 30.5.1538, Sadrâzam 13.7.1539-25.4.1541=1,9,12, bu târihte emekli, emeklilik müddeti 22, 11, 2, bu müddetiçindeDimetoka'dakimâlikânesindeyaşadıvehaccagitti.KabriDimetoka.Şâir(Sehî,Tezkire,madde),ArapçaveTürkçe20kadareserinmüellifikiçoğufıkhve kelâm üzerinedir, en ünlüleri 1554'e kadar gelenTârîh'i ileÂsaf-nâme adlıçok meşhûr siyâset-nâmesidir. Başlıca hayrâtı: Edirne'de mahalle, mescid,vakıflar(PaşaLivâsı,62,no:137),Dimetoka'damâlikâne(bulunduğuköyünadıson zamanlara kadar "Lutfîpaşa"), mescid, mekteb, vakıflar, mülkler (PaşaLivâsı, 498, no.348), İstanbul Eyüb Bahâriye'ye mescid, tekke, yalı, türbe,

vakıflar (Hadîka, 168 ve 189), Yanya'da köprü, Tire'de câmî, han, hamam,İstanbul'daSinâneserihamam.Buizdivâcdan:İsmihânHanım-Sultân;Sultân-zâdeAhmedBey,Sultân-zâde‘AbdîBey,Sultân-zâdeMahmûdBey(busonüçünün sultan-zâde olduğu kesin değildir, Paşa'nın ilk eşinden de olabilir).Paşa'nınilkeşinden:MustafaBey,ÜveysÇelebî.Paşa'nınkardeşi:MehmedBey,2.8.1523'deKaramân'daza'îmoldu.

Yavuz'unbirkızınınkızıolanbirFülâne(adımuhtemelen‘Ayşe:Top.Sar.E5.222/5)Hanım-Sultân (ölm.6.1597),önceSadrâzamKocaSinânPaşa (ölm.3.4.1596), sonra 2. vezîrDâmâdGüzelceMahmûdPaşa (ölm. 1604) (izdivâcı1596sonu=1yıldanaz)ileevlendi(MahmûdPaşa'nındîğereşi:‘AyşeSultanb.MurâdIII).

Yavuz'unkızlarındanbirSultân'ınkızıolanFülâneHanım-Sultânise,PertevPaşaileevlendi.Buizdivâcdan,babasındanönceölenAhmedBeydoğdu.PertevPaşa(ölm.1574):Enderûn,kapıcıbaşı,yeniçeriağası,vezîr1555,3.vezîr1561,2.vezîr1565.Başlıcahayrâtı:hepsiSinânyapısı İstanbul'daVefâmeydanındaçifte saray, kervansaray, İzmit'te câmî, han, hamam, Gelibolu ve Medîne'devakıflar.

BİBLİYOGRAFYA

UmûmîEserlerDışında:

Âşık-Paşa-zâde,Fâtihve IIBâyezîddevrininbirkısmını içinealır.Neşrîde aynı devirler için enmühimmehazımızdır (Haniwald tercümesinin ilktab'ı:1558)krş.V.L.Menage,Neshri'sHistoryoftheOttomans,TheSourcesandDevelopment of theText,OxfordUniversity, 1964.Enverî debudevreaittir (krş. Necib Âsım (Yazıksız), Düstûr-Nâme-i Enverî'nin neşri, TTEM,Yeni Seri, I, 24/101, 83-86, 1933). Oruç Bey 1733'te R. P. Romain, SieurPocques ve François Pétis de la Croix taraflarından kısmen Fransızca'yaçevrilmiştir (Paris,BibliothèqueNat.).Şükrullâh,Behcetü't-Tevârîh,Farsçayazılmıştır. Vezîr-i âzam Karamânî Mehmed Paşa'nın eseri ise, Arapçayazılmıştır.İdrîsBidlîsî'ninHeştBehişt'ideFarsça'dır.Bueser,Yavuzdevriiçinçokmühimdir.Kemâl-Paşa-zâde'ninbüyükeseri,10cilttirve1526'dakalır;Fâtih'eaitVII.,II.Bâyezîd'eaitVIII.,Yavuz'aaitIX.veKaanûnî'ninilk yıllarına ait X. ciltler çok mühimdir (krş. Hüseyin Gazi Yurdaydın,Kemal-Paşa-Zâde'ninX.CildiHakkında,VakıflarDergisi, III,Ankara, 1956,107-15). Rûhî, Tevârîh-ı Âl-i Osmân ile kardeşi Muhyiddin MehmedÇelebi'nin(herikisideŞeyhulislâmZenbilliAliEfendi'ninoğullarıveVezîr-i âzam Pîrî Mehmed Paşa'nın amca oğullarıdır) Târîh-ı Âl-i Osmân'ı budevirüzerindedir;ilk1511'dekalır; ikincisininmüellifiçoksonra,1550'deölmüştür.SarıcaKemal'inSelâtıyn-Nâme'siII.Bâyezîd'esunulmuştur.HalilKonevî(Konyalı),Tarîh-ıÂl-iOsmân;Hamîdî,Tevârîh-ıÂl-iOsmân;Hadîdî,Âl-i Osmân Târihı;HacıÂdil-oğluMehmed, Tevârîh-i Âl-i Osmân;Behiştî,Tevârîh-ıâl-iOsmân;SıdkıyÇelebî,Tevârîh-ıÂl-iOsmân,AnkaraTTKKüt.;Lâ, Süleymân-Nâme (1538'e kadar Osmanlı tarihi),menzum-mensur, Vatikan,Rossi,305.

Vezîr-i âzamAyasMehmed Paşa, Târîh-ı Âl-i Selçuk ve Âl-i Osmân, Paris,Bibl. Nat., 1.021 (krş. Blochet. 157); Vezîr-i âzam Dâmâd Lutfi Paşa, Târîh;Vezîr-i âzamDâmâdRüstemPaşa,TârihÂl-iOsmân,Almanca kısaltılmış trc.Ludwig vonForrer,DieOsmanischenChronik desRüstemPascha (tenkidleri:OLZ, 1925, XXVIII, 246 v.d.; Der Islam, 1925, XV, 154 v.dd.; HistorischeZeitschrift, CXXXVII, 1928, 571 v.s.). – Koca Nişancı Celâl-zâde MustafaÇelebî, Tabakaatu'l-Memâlik ve Derecâti'l-Mesâlik, pek çok yazması vardır.SâdeddinToktemir tarafındankötübir şekilde sadeleştirilmiştir: İstanbul1937,Askerî Neşriyat'tan; Kaanûnî devri üzerinde yazılmış enmühim kaynaklardan

biridir ve eserimizi kaleme alırken en çok kullandığımız mehazlardandır;müellifin Kaanûnî'nin nişancısı (devlet bakanı) sıfatıyla çeyrek asırdan fazlaDîvân-ı Hümâyûn (bakanlar kurulu) üyesi bulunması ve resmî vesikalarınhepsininelindengeçmesi,kitabınehemmiyetiniarttırmaktadır(krş.İsmâîlHakkıUzunçaşılı,TosyalıMustafa ve SâlihÇelebîler,Bel.,XXII-87,VII. 1958, 391-441). – Yavuz'un nedîmi olanHasan Cân'ın oğlu ŞeyhulislâmHoca SâdeddînEfendi'ninTâcü't-Tevârîh'i,FâtihveII.Bâyezîddevirleriüzerindeyazılmışpekmühim bir kaynaktır (Lehçe kısmî trc. Senkowski,Collectaneaz DziejopisoıuTureckich,Varşova,1824; II. cildininFransızca trc.E.Roboly,Hist.duSultanBayezidKhanII.,3c.,Paris.1725)(krş.CarlAusserer,DerIslam,XII,1-2,226-31;Hoca Sâdeddîn Efendi'nin Tâcü't-Tevârîh'ı, TM, XIII, 1958, 101-16) (oğluŞeyhulislâmMehmedEfendi'nin bu esere yazdığıZeyl basılı değildir, 1606'yadoğru kaleme alınan ve İbtihâcu't-Tevârîh adını taşıyan bu eseri Nihal Atsızbulmuştu,SüleymâniyeKüt.,321-2,krş.M.MünirAktepe,EdebiyatFakültesi,TârihDergisi(TD),14,1959,71-84).–Ramazân-zâdeNişancıMehmedPaşa(-1571), Târîh-ı Müntehabb ve torunu Ramazân-zâde (Nişancı-zâde) MehmedKudsÇelebî(-1621),Mir'ât-ıKâinât,II(1566'dakalır).–ZaîmMehmedBey,Câmî'u't-Tevârîh, Sokollu'ya sunulmuştur; BayburdluOsmân Efendi,Tevârîh-ıCedîd-iMir'ât-ıCihân,Atsızneşri,İstanbul1961(1592'yedoğruyazılmıştır).–Âlî, Künhü'l-Ahbâr, (bir nüshası: Nûrosmâniye Küt., 3.407), son derecemühimdir. – Ahmed Karamânî, Ahbârü'd-Düvel, 1599'da kalır; Solak-zâde,Târîh; Şeyhulislâm Kara-Çelebî-zâde, Ravzatu'l-Ebrâr, bütün devrimizi içinealan eserlerdir; Kâtib Çelebî'nin Takvîmü't-Tevârîh'i kronolojidir. –Müneccimbaşı,Câmî'ü'd-Düvel,c.III(Hammer,eserininsoncildinde(Fransızcatrc., XVIII) bu eserin etraflı bir fihristini verir). – Rûmî Mehmed Efendi,Tevârîh-iÂl-iOsmândaXVII.asırdayazılmıştır;EdirneliCevrîÇelebî,Târîh,2c., İstanbul 1291-2 = 1874-5; Hezârfen Hüseyin, Tenkıyhu't-Tevârîh; EdirneliAbdurrahman Hibrî Efendi, Risâle-i Fütûhât-ı Âl-i Osmân, tek nüshası: FâtihKüt.,2.382.

Müellifimeçhûleserler:Zikr-iMülûk-iÂl-iOsmânveGazavât-ıÎşân(-1490),Topkapı Sarayı, Sultân-Reşad Yazmaları, 700; Tevârîh-i Âl-i Osmân, BâyezîdKüt.,329;Târîh-ıÂl-iOsmân,TopkapıSarayı,Revân-Köşkü,1.059;S.Buluç,Altosmanische Ananyme Chronik des Bibl. Nat. zu Paris, Breslau, 1938;Babinger, Einne Altosmanische Anonyme Chronik in Hebräischer Umschrift,ArchivOrientalni,193,IV.

M.T. Gökbilgin, Edirne Hakkında Yazılmış Tarihler ve Enîsü'l-Müsâmirîn,TTK, Edirne, Ankara, 1965, 77-117; Ahmed b. Zunbulli'l-Mahallî, as-Sultân

SelîmHânma'aKansûhu'l-Gavrî, Kahire; F. Taeschner,Matrakçı Nasûh, DerIslam, XL, II. 1965, 200-6; H. G. Yurdaydın,Matrakçı Nasûh'un Hayâtı veEserleriileİlgiliYeniBilgiler,Belleten,XXIX-119,IV.1965,329-54;Lâ,SelîmŞâh-Nâme (Farsça) Topkapı Sarayı, Emânet Hazînesi, 1.423; Lâ, Selîm-Nâme(Farsça),TopkapıSarayı,RevânKöşkü,1.540.

H. J. Kissling,Die Anonyme Altosmanische Chronik über Sultân Bâyezîd II(Blochet, no. 922), Beitraege zur Kenntnis Südosteuropas und des NahenOrients,II,Münih,1967,128-66;A.Y.,EineAnonymeAltosmanischeChroniküberSultânBâyezîdII,DieOrientderForschung,Wiesbaden,1967,409-33.

Osmanlı tarihleri ve tarihçileri için daha geniş bibliyografya: Nihal Atsız,TanınmamışOsmanlıTarihleri,Ankara,1957;Karslı-zâdeMehmedCemâleddinEfendi(-1865),Âyîne-iZurefâ,OsmanlıTârîhveMüverrihleri,AhmedCevdedneşri, İstanbul 1314 = 1896 (eser 1843'te yazılmıştır); Tâhir Bey, OsmânlıMüellifleri; Babinger, Frühosmanische Jahrbücher, Hannover, 1925 (ilkOsmanlı vekayî-nâmeleri); Hammer, Uebersicht des Geschichreiber derOsmanen, Archiv für Geographie, Historie, Stats, 1822 (Osmanlı tarihçilerihakkında).

Monografiler

UmumîolarakÂgâhSırrıLevend'inpekdeğerliGazavât-Nâmeleradlıeserinebkz.(TTKneşri,Ankara1956).

II. Bâyezîd devri: Bayatî,Câm-ı Cem-Âyîn; Behiştî Ahmed Sinân Çelebî b.KarışdıranlıSüleymânBey,Târîh-ıSultânCem,TopkapıSarayı,Revân1.270;HaydarBey,Vâkı'ât-ıSultânCem,T.O.E.neşri,İstanbul1330=1912,MehmedÂrif Bey neşri (Gurbet-Nâme- Sultân Cem isimli Paris, Bibl. Nat.'deki diğernüshasının notlu neşri İ. H. Dânişmend,Fâtih ve İstanbul, II, 1954, 211-17);Harîmî, Şâh-Nâme, TTK Küt.; Ârif, Bâyezîd-Nâme, Farsça, manzum Revân,1.540mükerrer;Lâ,Târîh-ıSultânBâyezîd,Revan,1.272;Lâ,Menâkıb-ıSultânBâyezîdHanibniMehmedHân,Bibl.Nat. (Blochet,922),Fransızca trc.1733;Lâ, Vekaayî'-i Sultân Bâyezîd ve Selîm Hân (1481-1520), Emânet Hazînesi,1.416. – Prizrenli Sûzî Çelebî, Gazavât-Nâme-i Mihâl-Oğlu Alî Bey, A. S.Levend neşri, TTK, Ankara, 1956 (1.795 beyit) (krş. Olesnicky, Sûzî Çelebî,Üsküb, 1934, Sırpça); Sabâî (Edirneli Hayreddin Çelebî), Gazavât-Nâme(Sadrâzam Koca Dâvûd Paşa'nın Bosna'daki gazâlarını 15.000 beyit hâlindeanlatan bu eser bugün kayıptır, krş. Sehî, 72-3); Uzun Firdevsî (1453-1512?),Silâhşor-Nâme, Wilherhauser neşri, Viyana, tarihsiz, Luigi Bonelli neşri,

Rendiconti della Accademia dei Lincei, V-1, Roma 1892, 435-54, Alm. trc.Schlechte Wssehrd, ZDMG, XVII; Aynı Yazar, Kutb-Nâme (Kıssa-i Midilli)(Fransızlar'ın hezîmetle neticelenen 1501 Midilli taarruzları hakkında), 2.500beyit, Süleymâniye,HâletEfendiYazm., 643;LuigiBonelli,DiUnaCronocaTurca del 1500, Rend. della Accademia dei Lincei, Seri V, IX, Roma, 1900;GeorgesVajda,UnBulletindeVictoiredeBajazetII.,JA,CCXXXVI,1948,87-102(1500Morafetih-nâmesi);MehmedMünşî,MoraFethi(1500),Bibl.,Nat.,Suppl. 1.170; Sinoplu Safâyî, Feth-Nâme-i İnebahtı ve Modon (1499-1500),Revân,176/1.271.

Yavuzdevri:ÜsküblüKılıç-zâdeİshâkÇelebî,Selîm-Nâme(ŞehzâdeSelîm'inhayatı: 1509-1513), Revân, 1.275, 1.276, 1.276 mükerrer, Hazîne, 1.423, III.Ahmed,2.672;HaydarÇelebîSelîm-Nâme(krş.Münşe'âtu's-Selâtıyn),Almancatrc.H.Edhem (Eldem),TagebuchdesAegayptischenFeldzugesSultânSelims,Deutsche Orientbücherei, XII, Weimar, 1916; Şükrî-i Bidlisî (Kürd emîri),Selîmî-Nâme, manzum, Hazîne, 1.597, 1.598 (minyatürlü) (Cevrî bu eseri1627'deyenidennazmaçekmiştir:Millet,1.310)(krş.HenriMassé,SélîmIerenSyrie d'après le Sélîm-Nâmé (deBitlîsî),Mélanges àDussaud, Paris, 1939, II,779 v.dd.); Keşfî, Selîm-Nâme, manzum-mensur, Süleymânîye, Es'ad EfendiYazm., 2.147 (Şükrî'ye dayanır); Fethullâh Ârif Çelebî (Â'rifî), Şâh-Nâme,Farsça manzum Selîm-nâme, Ankara, DTCF Küt., 1/84 (Revân, 1.540nüshasındaadı:Vekaayî-i SultânBâyezîdma'aSelîmHân);MuhyiddinÇelebî,Selîm-Nâme, manzum, Konya, İzzet Koyunluoğlu, Hususî Küt.; Edâyî (MollaMehmed-i Şîrâzî), Selîm-Nâme, Farsça (krş.GOW, 98, no. 83); KalkandelenliSücûdî,Selîm-Nâme, Revân, 1.284/1; Selîm-Nâme. Bibl. Nat., Suppl.; Sâdî b.Abdu'l-Müte'âl,Selîm-Nâme(-1524),Revân,1.277,Hazîne,1.424,Almancatrc.M. T. Marie Thérèse Speiser, Zürih, 1946: Das Selimname des Sa'dî; KocaNişancıCelâl-zâdeMustafaÇelebî,Selîm-Nâme,Revân, 1.274,Hazîne, 1.415;Azmî-zâde, Selîm-Nâme, Hazîne, 1.422; Şeyhulislâm Hoca Sâdeddîn Efendi,Selîm-Nâme, Tâcü't-Tevârîh II.'nin sonunda basılmıştır (daha mufassal biryazması, Şevket Rado'nun hususî kütüphanesindedir), Almanca trc. Diez,Denkıvürdingkeiten,I,256-302;Lâ,Selîm-Nâme,ManchesterÜn.Küt.,LindsayYazm., 136; Lâ, Târîhu's-Sultân Selîm Han, Kahire, 50/8.846 (krş. M.C.Ş.Tekindağ,Selîm-Nâmeler,TED, I, 1970, 197-230). –UrmiyeliSeyyidLokmânEfendi,Hüner-Nâme,TopkapıSar.,HazîneYazm.(YavuzveKaanûnîdevirleriniiçine alan bu nüsha, Türk tezyin ve minyatür san'atlarının en büyükşâheserlerindendir) (krş. N. Âsım (Yazıksız), Osmanlı Târîhnüvîsleri veMüverrihleri,Şeh-Nâmeciler,TOEM,I-1,41-52,1.IV.1326=1910,II-7,498-9,1.VI.1327=1911,II-7,425-35,1.IV.1327=1911).–B.Moritz,EinFirmandes

Sultans Selîm, Festschrift Ed. Sachau, Berlin, 1915, 425-7.- Lâ Kıssa-iMuhârebe-i Kızılbaş, Berlin Küt., Pertsch, 8.- Silâhşor (Mısır seferinekatılmıştır), Feth-Nâme-i Diyâr-ı Arab, tek nüshası Nûruosmâniye, 4.087,SalâhaddînTanselneşri,TârihVesîkaları,XVII,294-321,İstanbul1958;ŞîrîAliBey b. Vezîr-i âzam Hersek-zâde Ahmed Paşa (müellif Mısır'da ölmüştür),Târîh-ıFeth-iMısr,EmânetHazînesi, 1.433/2;AhmedHamdî,Tuhfetü'l-Guzât(1690sıralarındayazılanbumuahhareser,3kısımdır, II.kısımMısırFethi'ne,III. kısımKandiyeFethi'ne ayrılmıştır);Yûsufb.MehmedMîlevî,Mısır FethiTârîhi, British Museum, Or. 3.211; Yûsuf Halîfe, Târîh-i Mısr-ı Osmânî (-1632),Süleymâniye,Es'adEfendiYazm.,2.146;Abdülkerîmb.Abdurrahmân,Târîh-ıMısr-ı Kaahire, Hacı Mahmud Efendi Yazm., 4.877; Celâl-zâde SâlihÇelebî, Târîh-ı Mısr (1546), Revân, 1.405 (müellif hattı ile), İspanyolcatercümesi vardır; Ahmed Çavuş, Târîh-ıMısr, Husrev Paşa, 352; Yahyâ-zâdeİbrahim,Târîh-ıMısr, Süleymâniye, Es'ad Efendi Yazm., 2.175/1; Lâ,Târîh-ıMısr,Es'adEfendiYazm.,2.177;RıdvânPaşa-zâdeAbdullahBey,Târîh-ıMısr(1645sıraları),Revân,1.411,ÜniversiteKüt.,1.514;J. -L.Bacque-Grammont,Un Fetihnâme Zû'l-Kâdiriye dans les Archives Ottomanes, Turcica, II, 1970,138-50.–E.Z.Karal,Y.S. S.'inOğluŞehzâdeSüleymân'aManisaSancağı'nıİdâreEtmesiİçinGönderdiğiSiyâset-Nâme,Bel.,VI-22,37-44;FahriDalsar,I.Selîm'inDubrovnikCumhuriyeti ileYaptığıMuâhede,TârîhVesîkaları, no. 12,410-4. Lâ,Dâstân-ıHazret-i Sultân Selîm, DTCFKüt.,M.OzakYzm., 4/17;YavuzSultânSelim,FarsçaDîvân,İstanbul,1306=1889,KayserII.Wilhelm'inemriyle yapılan baskısı: P.Horn neşri,Berlin, 1904,Türkçe trc.A.N.Tarlan.İstanbul1946.

Cezâyir'inTürkler tarafından fethi: LeoAfriacanus (Hasan b.Muhammed'il-Garnâtî) (1495?-1550?), Navigationi, Viaggi, Descrittone dell'Africa (1526)(Arabcaaslîmetinkaybolmuştur)Latincemetin:Anvers,1556,A.Epaulard,T.Monod, H. Lhotte ve R. Mauny neşri, 2 c., Paris, 1956 (Fransızca trc. ile),Ramusio'nun İtalyanca trc. Venedik, 1550, 1837, 1892, Schefer neşri Paris,1896-8, İngilizce trc. 1600, diğer İngilizce trc. Proy, Browne neşri, Londra,1896, Almanca trc. Lorsbach, Flamanca trc. Leers, diğer bir neşri Florianus,diğerbirFransızcatrc.JeanTemporal,Lyon,1556,4ciltlik2.tab'ı:Paris,1830.–DonDiegodeHaëdo (Cezâyir'de1578-21'de esir olarakbulunmuş soylubirİspanyolrâhibi),EpitomedelosReyesdeArgel,Fransızcatrc.H.DeGrammont,Hist.desRoisd'Alger,RevueAfricaine,XXIV-V,1880;AynıYazar,Topographiae Historia General de Argel, Valladolid, 1612, Fransızca trc. Berbrugger veMonnereau,TopographieetHist.Genéraléd'Alger,RevueAfr.,XIV-XV,1870-71;AynıYazar,DialogosdelaCaptividad,Fransızcatrc.Moliner-Volle,Revue

Afr.,1895-97,2.tab'ı:Cezâyir,1911.–MarmolCaravajal,DescriptionGeneralde Afrika, 3 c., Granada, 1573-1599, Fransızca trc. Perrot d'Ablancourt, 3 c.,Paris, 1667; Luis Nieto, Hist. Véritable des Dernières Guerres advenues enBarbarie,Paris,1667,1579;LePèreDan,Hist.deBarbarieetdeSesCorsaires,Paris,1637,1639;Berbrugger,Négociationsentred'AlcaudèteetHasanAgha,RevueAfricaine,1865,379v.dd.;E.delaPrimaudaie,Documentssurl'Hist.del'OccupationEspagnole,RevueAfricaine,XIX-XXI.

TETKİKLER

UMÛMÎOSMANLITÂRİHLERİ

YerliEserler:

İ.H.Uzunçarşılı,OsmanlıTârîhi, II: İstanbul'unFethi'ndenKaanûnîS.S.'ınÖlümü'ne Kadar (1453-1566), TTK neşri, Ankara, 1949. İ. H. Dânişmend,OsmanlıTârîhiKronolojisi,II:1512-1574,İstanbul1948çokiyivekullanışlıbirkronolojidir.-İslâm Ansiklopedisi'nin birçok maddeleri, mükemmel tetkiklerhalindemevzuumuzu içine almaktadır.Bumaddelerinbaşlıcalarınıbileburadazikretmeninimkânıyoktur.Bubüyükeserinaslıİngilizce,FransızcaveAlmancaolarak basılmıştır, şimdi yeniden İngilizce ve Fransızca tab'ları yapılmaktadır,Türkçe'sinden başka, Arapça, Farsça, Malayca ve Urdûca tercümeleri deyayınlanmaktadır.-Süreyyâ Bey, Sicill-i Osmânî, 4 c., pek büyük çalışmamahsulübirOsmanlıbiyografiansiklopedisidir,bugünekadardahaiyisiortayakonamamıştır,krş.SüleymânŞevketBey,Sicill-iOsmânî'yeHâşiyeler, İstanbulBelediye Küt., 688/4.- Mansûrî-zâde Vezir Mustafa Nûrî Paşa, Netâicu'l-Vukuu'ât,3c.,2.tab'ı:1327=1909,değerlidir.–HayrullâhEfendi,Târihc.IXveX,YavuzveKaanûnîdevirleriniiçinealmaktadır,eskimiştir,fakatdeğerlidir.– Tayyâr-zâde Atâ Bey, Târîh-i Enderûn, 5 c., İstanbul, 1291-93 (1874-76);Mehmed İzzet Bey (b. Kapdân-ı Deryâ Abdullâh Râmiz Paşa b. KazaskerSeyyid Feyzullâh Efendi b.Abdî Velî Paşa), Harîta-i Kapudânân-ı Deryâ,İstanbul, 1249 = 1833; İ. H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri; Osmân NûrîPeremeci, Tunaboyu Târîhi, İstanbul 1942 sahalarında değerli eserlerdir; M.Akdağ,Türkiye'nin Iktisâdî ve İctimâî Târîhi, II: 1453-1559,DTCF, 1971 (ilkcildideğerliolanvegörüşlergetirenbueserinbucildipeksathîolupfanteziveideolojikgörüşlerdenibârettir).–Şueserlereskimişvezayıfkitaplardır:Ferâizî-zâde,Gülşen-iMa'ârif;MehmedMazharFevzî,Haber-iSahîh,5c.,1290-93=1873-6 (1872'ye kadarOsmanlı târîhi); SadrâzamAhmedVefîk Paşa,Şecere-iTârîh-ıOsmânî,1286=1869;AynıYazar,Târîh-ıOsmânî,1287=1870;AynıYazar,Fezleke-iTârîh-iOsmânî,1286,1288,1290,1294,1302;NâmıkKemâl,OsmanlıTârîhi,4c.,1326-27=1908-9;MuhammedFerîd,Târîhu'd-Devleti'l-Âlîyeti'l-Usmânîye (-1878), Kahire 1311 = 1893, 2: 1313 = 1896; SadrâzamKıbrıslıMehmedKâmilPaşa,Târîh-ıSiysâsî-iDevlet-iAlîye-iOsmânîye,3c.,1325 = 1907; Abdurrahman Şeref Efendi, Târîh-ıDevlet-iOsmânîye, 2 c., 2.tab'ı: 1315 = 1897; Ahmed Râsim, Osmanlı Târîhi; Ahmed Reşîd, Târîh-ıOsmânî,2c.,1327-8=1909-10;AhmedMuhtârPaşa,Muhârebât-ıMeşhûre-i

Osmâniye Albomu, 1332 = 1914; Lutfiye Turan, Osmanlı HükümdarlarınınÖlüm Sebepleri, Edebiyat Fak., târih tezi, no. 476, 1951; Ali Emîrî Efendi,Cevâhirü'l-Mülûk,1319=1901,2.tab'ı:1330=1913(ilk10pâdişahınşiirleri);R. E. Koçu, Âşık ve Şâir Pâdişahlar, 1950; Yılmaz Öztuna, Türkiye Târîhi,BüyükTürkiyeTârîhi,BüyükOsmanlıTârîhiveOsmanlıDevletiTârîhi.

EcnebîEserler

Kapitaleser,Hammer'inbüyükOsmanlıtarihidir.FransızcatercümesininVveVI.ciltleri1520-1566yıllarını,yâniKaanûnîdevrini,IIIveIV.ciltleride1453-1520yıllarını,yâniFâtihveII.BâyezîdileYavuzdevirleriniihtivaetmektedir. Bu eserinAlmanca yeni bir tab'ı, Viyana'da yayınlanmıştır. 4ciltlikbirPeşte,1840tab'ıileSzolotai'ninMacarcatercümesi(Peşte,1835)demevcuttur.Krş.S.Bajraktareviç,J.Hammeru,PiscuHistorijeOsmanskogCarstva, Zbornik Historijskog Instituta Jugosl. Ak., V, Belg. 1963, 31-6. –Iorga'nın II. cildi ile Zeinkeisen'in II. cildi (1453-1574, Gotha, 1854),kusurlarına rağmen, hayli değerli eserlerdir.Aşağıdaki kitapların ekserisibüyük bir kıymet taşımayan Osmanlı tarihleridir, bir kısmı da çok zayıfeserlerdir:J.Esprinchard,HistoiredesOttomansjusqu'àMohametIII,Paris,1609;Sagredo,Hist.del'EmpireOttoman,Amsterdam,1732,2.tab'ı:Paris,1771; Prens Demetrius Cantemir, Historia Incrementorum atqueDecrementorumaulaeOthmaniae,1734,Fransızcatrc.deJonquière,Hist.del'EmpireOttoman,Paris,1743,İngilizcetrc.N.Tyndall,HistoryoftheGrowthandDecayoftheOttomanEmpire,Londra,1734,2.tab'ı:1756;Almancatrc.Geschichte des Osmanischen Reiches, Hamburg, 1745; Romence trc.Hodosiu,İstoryaImperiuluiOttomanu,Bükreş1876(Müellif,Türkdüşmanıolup, Türk cemiyetini ve kültürünü son derece yakından tanımaktadır.Moldavya=Boğdanvoyvodasıdır,eseripekçokyanlışladoludur);FrançoisPétits de la Croix (Marquis de Castries), Abrégé Chronologique de l'Hist.Ottomane,2c.,Paris, 1768;AbbéMignot,Hist. de l'EmpireOttomandepuisSonOrigine jusqu'à la Paix de Belgrade en 1740, 4 c., Paris, 1771-75; J-B.D'Anville, Empire Turc considéré dans son Etablissement et dans sesAccroissementSuccessifs,Paris,1772;A.Hawkins,TheHistoryoftheTurkishorOttomanEmpire,4c.,Londra,1787;ComtedeSalaberry,Hist.deI'EmpireOttomanjusque'en1772,4c.,Paris,1813-17;Alix,Précisdel'Hist.del'EmpireOttoman,2c.,Paris,1822;E.Palla,Hist.Abrégédel'EmpireOttoman,Paris,1825;Lüdemann,Hist.del'EmpireOttoman,Dresden,1827;EdwardUpham,Historyof theOttomanEmpirefromItsEstablishment till theYear1829,2c.:Edinburgh,1829;Dale,CampaignsofOsmanSultans(1389-1640),2c.,1835;

Leopold von Ranke, İngilizce trc. Walter K. Kelly, The Ottoman and theSpanish Empires in the Sixteenth and Seventeenth Century, Londra, 1843,Philadelphia,1845(pekçoktab'ıvetercümesivardır);M.J.N.JouanninveJulesvanGaver,Turquie,Paris,1848,L'Univers,Hist.etDescriptiondeTouslesPeuplesserisinden,kısmîTürkçetrc.İstanbulİnkılâbKüt.,CevdetPaşaEvrakı,54(güzelbireserdir);Creasy,HistoryoftheOttomanTurks,1854;F.W. Ebeling, Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa, Leipzig, 1854(Fransızcatrc.devardır);ThéophileLavallée,Hist.delaTurquie,2c.,Paris,1859;Lane-PooleveE.J.W.Gibb,TheStoryofTurkey,1888;A.W.Hidden,TheOttomanDynasty,NewYork, 1859; J.-B.Bury, TheOttomanConquest,Cambridge Modern History'den, 1902; Leo S. Olschky, Hist. de l'EmpireOttoman,Floransa, 1903;Moritz Brosh, TheHeight of the Ottoman Power,CambridgeModernHistory'den, 1904;LeVicomtede la Jonquière, Hist. del'EmpireOttoman depuis lesOrigines jusqu'àNos Jours,2 c., Paris, 1881, 2.tab'ı:1914,V.Duruy'ninHist.Universelleserisinden;Djuvara,CentProjetsdePartagedelaTurquie(1281-1913),Paris,1914;Oberhummer,DieTurkenund d. Osmanen Reich, Leipzig, 1917; G.-J. Shaw Lefevre Evesley, TheTurkish Empire, Its Growth and Decay, Londra, 1917; Sir V. Chirol, TheTurkish Empire from 1288 to 1922; W. Konopczynski, Polska a Turcja,Varşova, 1936; A. Navarian, Les Sultans Poètes, 1451-1808, Paris, 1936(Osmanoğulları'nın şiirlerinden örnekler veren basit bir eser); Grenard,GrandeuretDécadencedel'Asie,1939(mühim,Türkçe'sivar);R.Mantran,Hist. de la Turquie,Paris; JanReychman, Dni Swietnosci i Keski Turcji (=Küçük Türkiye Târîhi), Varşova, 1960; Vernon J. Parry, The OttomanEmpire (1520-1648), TheNewCambridgeModernHistory, II, 1958, 510-33,III,1968,347-76,IV,1970,620-443,devâmı:H.İnalcık,A.N.KuratveJ.S.Bromley,AHistoryof theOttomanEmpire to1730,Cambridge,1976;J.W.E. Allen, Problems of Turkish Power in the XVIth Century, Londra, 1963,CentralAsianResearchneşri;RobertSchwoebel,TheShadowofCrescent,The Renaissance Image of the Turk (1453-1517), Nieuwkoop, 1967; H. J.Kissling,TheOttomanEmpire,TheMuslimWorld,III'te,Almanca'dantrc.F.R. C. Bagley, Londra, 1969; The Cambridge History of Islam, 2 c., 1970(Osmanlılar:H.İnalcık).

YavuzSultânSelîmDevri(1512-1520):

M.Ç.Uluçay,YavuzSultânSelîmNasılPâdîşâhOldu?,TD,VI-9, III. 1954,53-90, VII-10, IX. 1954, 117-42; Mehmed Ârif, Edirne Şehri'ne Dâir SultânSelîm Hân-ı Evvel ile İbni Kemâl'in bir Muhâsebesi, TOEM, IV-22, 1.411-4,

X.1329=1913;LâmiaGülil,ZenbilliAliEfendiÂilesi,EdebîyatFak.,târihtezi,no.1.875,1950;Y.Ö.,YavuzSultânSelîm,HTM,1973,no.1,s.33v.dd.;A.Y.,Memlûk Sultanlığı Niçin Yıkıldı? HTM, 1974, no. 6, s. 7 v.dd.; A. Y.,OruçReîs'inÖlümü,HTM,1975,no.6,s.9v.dd.;AY.,OruçReîs,TA,XXXVI,42a-52a;A.Y.,Merc-iDâbık,TA,XXIV,2a-3a;A.Y.,Ridâniye,TA,XXVII,320b-1b.

Ahmed Tâc-Bahş, Îrân der-Zamân-ı Safeviyye, Tebriz, 1341 hicrî-şemsî =1961; H. Sohrweide, Der Sieg der Safeviden in Persien und SeineRückwirkungenausdieShiitenAnatoliensinXVI.Jahrhundert,DerIslam,XLI,95-222,1965;R.M.Savory,ThePrincipalOfficesof theSafawidStateduringtheReignofIsmailI. (1501-24),BSOAS,XXIII-1,1960,91-105;V.Minorsky,The Poetry of Shâh İsmâ'îl I., BSOAS, X, 1.006b-53a; Walter Hinz, DasSteurwesen Ostanatoliens im 15 und 16. Jahr., ZDMG, C-CI; Abdü'l-HüseynNevâî,ŞâhİsmâîlSafevî,Tahrân,1347h.-ş.=1968;KlausMichaelRöhrborn,ProvizenundZentralgewaltPersiensim16.und17.Jahrhurdert,Berlin,1966;Elke Eberhard,Osmanische Polemik geger die Safawiden im 16. JahrhurdertnachArabischenHandshriften,Freiburg,1970;AhmedKesrawânî,ŞeyhSafîwüTebâreş, Tahrân, 1323 ş. = 1944; Rahîm-zâde Safevî,Târîh-ı Zindegânî-i Şâhİsmâ'îl-i Safewî, Tahrân, 1341 Ş. = 1962; Fâruk Sümer, Safevî Devleti'ninKuruluşveGelişmesi,Ankara,1976(mühim);H.Busse,KanzleiwesenamHandTürkmenischerundSafawidischerUrkunden,Kaahire,1959;H.R.Roemer,DieSafaviden, Saeculum, IV, 1953; A.Z.V. Togan, Sur l'Origine des Safavides,MélangesLouisMassignon,Şâm,1957,III;AddaiScher,Episodesdel'Hist.deKurdistan,JA,XV,1910,119-40:1502,1508,1510-12,1523,1689,1712,1820-36olayları; İ.H.Uzunçarşılı,TaclıHanım'ınMücevherâtı,Bel.,XXIII-92, IX.1959,611-9;Top.Yüzb.Hâlid,Erk.Bnb.EyyûbSabri,Erk.Bnb.KâzımveErk.Binb.Hüsnü,Çaldıran veRîdânîye, İstanbul 1930,AskerîNeşr.;Çaldıran içinM.T.Gökbilgin,İslâmAns., III,329a-31bveY.Öztuna,HayatAns., II,776b-7b.

MehmedNüzhet,Ramazân-Oğulları, TOEM, II-12, 769-73, II.1327 = 1911;KevserGöçen,Ramazân-Oğulları,EdebiyatFak.,târihtezi,no.747,1942.-W.Muir,TheMemluke SlaveDynasty, Londra, 1896;A.N. Poliak,Feudalism inEgypte,Syria,PalestineandtheLebanon(1250-1900),Londra,1939;Mahmûdb.Selîm,‘Asrü'nSelâtıyni'l-Memâlîk,Kahire,1947;DavidAyalon,Gunpowderand Firearms in the Mamluk Kingdom, Londra, 1956, 2: 1978; Aynı Yazar,L'EsclavageduMamelouk,Kudüs,1951;AynıYazar,StudiesontheStructureofthe Mamluk Army, BSOAS, XV-XVI; Aynı Yazar, The System of Payment in

MamlukMilitarySociety,JournaloftheEconomicandSocialHistory,Orient,I-1veI-3;AynıYazar,NotesontheTransformationofMamlukSocietyinEgyptundertheOttomans,JournaloftheEconomicandSocialHistoryoftheOrient,III-2, VIII.1960; Aynı Yazar, Studies on the Mamluks of Egypt (1250-1517),Londra,1977.–AbdulkerîmGarâbiya,al-‘Arabva'l-Atrâk, Şâm,1961;W.W.Barthold,KhalifiSultân,Mirİslama,I,Petersburg,1912,203v.dd.,345v.dd.,Almanca trc. ve C. H. Becker'in Barthold'ün hılâfet nazariyesi hakkındakidüşünceleri:Barthold'sStudienüberKalifundIslam,DerIslam,VI,1915,350-412, krş. C. H. Becker, Islamstudien, I; Yûsuf Ken'an,Yavuz Sultân Selim veİttihâd-ıİslâmSiyâseti,İstanbul;Ş.Altundağ,SelimI.,İA,X,1965,423a-34a.–GeorgeWilliamFrederick Stirpling,TheOttoman Turks and theArabs, 1511-1574, Urbana/III., 1942; Herbert Jansky, Beiträge zur OsmanischenGeschichtschreibung über Agypten, Der Islam, XXI, 1933; Aynı Yazar, DieEroberung Syriens durch Sultân Selim I., Mitteilungen zur OsmanischenGeschichte,II,3-4,1926,173-241;Merc-iDâbıkiçinM.C.Baysun,İslâmAns.,VII, 752a-4b veY.Öztuna,Hayat Ans., V, 2.312a-b. –MuhammedKürd-Alî,Hıtatu'ş-Şâm, 5 c., Şâm, 1924-7; Salâhuddin Müneccid, Vulât Dimaşkfî'l-‘Ahdi'l-‘Osmânî, Şam, 1949. –C. SnouckHurgronje,Mekka, 4 c., Leiden,1888-9; G. Weil, Geschichte der Chalifen, 5 c., Stuttgart, 1845-62 (V:Geschichte des Abbasiden Chalifats in Agypten: 1390-1517); T. Öz, Hırka-iSaâdet Dâiresi ve Emânât-ı Mukaddese, İstanbul 1953; Öztuna ve K. Çığ,MukaddesEmânetler,Hayat,1963;Hartmann,WesenundEndedesOsmanischenChalifats, Leipzig, 1924; Aynı yazar, Zur Vorgeschichte des AbbasidischenSchein-Chalifates Von Cairo, Abhandlungen der Deutschen Akademie derWissenschaften zu Berlin, Phil. – Hist. Klasse, 1947, no. 9, 1950; Stanford J.Shaw, The Financial and Administrative Organization and Development ofOttomanEgypt,1517-1798,PrincetonUniversity,1962;J.W.Zeinkeisen,DreiDenkschriften über dieOrientalischeFrage vonPapst LeoX,KoenigFranz IundKaiserMaximilienI(1517),Gotha,1854;StanleyLane-Poole,AHistoryofEgypt in the Middle Ages, Londra, 1936; Alî İbrâhîm Hasen, Târîhu'l-Memâlîki'l-Bahriyye, Kaahire, 1944; Ulrich Haarmann, Quellenstudien ZurfrühenMemlukenzeit,Freiburg,1970;PaulBalog,TheCoinageof theMamlukSultans of Egypt and Syria, NewYork, 1964;MuhammedCemâlüddîn Sürûr,DevletüBenîKalavunfîMısr,Kaahire,1960;A.C.Hess,TheOttomanConquestof Egypt (1517) and the Beginning of the Sixteenth-Century World War,InternationalJournalofMiddleEastStudies,IV,1973,55-76;SirWilliamMuir,TheMemelukeorSlaveDynastyofEgypt(1260-1517),Londra,1896.

YILMAZÖZTUNA'NINESERLERİ

-1402 Ankara Muhârebesi, Bâyezîd ile Timur'un Ölümü ve Fetret Devri,İstanbul1946,KenanMatbaası88s.(2.000tiraj)(tükendi)

-TürkMûsikîsi Lugati, İstanbul 1949-1955,MûsikiMecmuası yayını, 446 s.(çiftsütun)(1.000tiraj)(tükendi)

-GündelikGazeteTarzındaHazırlanmışDünyaTarihi,HayatTarihGazetesi,İnsanlığın Başlangıcından Kore Harbi'ne Kadar İstanbul 1963,Hayat yayını.216s.(5sütun,infolio)(te'lifveterceme)(220.000tiraj)(tükendi)

-TürkiyeAnsiklopedisi,İstanbul1964ve2baskıdaha,Hayatyayını520s.(3sütun)(550.000tiraj)(tükendi)(Prof.Dr.MetinTuncel'lemüşterek)

-Mahmûd Şevket Paşa'nın Günlük Not Defteri, Hayat mecmuasında tefrika,1965(metinneşri),kitapşeklinde:İstanbul1988,224s.(5.000tiraj)(tükendi)

-HurşîdPaşa‘nın SarayHâtıraları,Hayat TârihMecmuası'nda tefrika, 1965(metinneşri)

-Barbaros Hayreddin Paşa'nın Hâtıraları, Hayat Târih Mecmuası'nda 1965(metin neşri), kitap şeklinde: Boğaziçi yayınevi, İstanbul 1990, 128 s. (5.000tiraj)

-Mimâr Sinân'ın Hâtıraları, Hayat TarihMecmuası'nda tefrika, 1966 (metinneşri)

-Seydi-AliReîs'inHâtıraları,HayatTarihMecmuası'nda tefrika,1966 (metinneşri)

-GaalibPaşa'nınHâtıraları,HayatTarihMecmuası'nda tefrika, 1966 (metinneşri)

-Türkiye Târihi (Başlangıcından Zamânımıza Kadar), Hayat yayını, 12 c,İstanbul,1964-67,toplam3.664s.(60.000tiraj)(tükendi)(1.cildinArapçatrc.Erşedü'l-Hürmüzî,el-Medhalale't-Târîhi't-Türkiye,Beyrût2005)

-Vilâyetlerimizin Târihi, Hayat yayını, 448 s. (çift sütun), İstanbul 1968(45.000tiraj)(tükendi)

-LesBasesdelaMusique,TurqueCulturaTurcica'danayrıbaskı,Ankara1965(5.000tiraj)(tükendi)

-TRTTürkMûsikîsiNotaları(birhey'etlemüşterek)(teksir),İstanbulradyosu,1967-69

-OsmanlıPâdişâhlarınınHayatHikâyeleri,Hayatyayını,İstanbul1969,120s.(3sütun)(150.000tiraj)(tükendi),yenibaskı:ÖtükenYayınevi,İstanbul1988,446 s. (3.000 tiraj), sonrakibaskı (3.000 tiraj), 4. baskı, 366 s., 1998,5.baskı2.000,6.baskı2005.(YıldırımBâyezîdbahsi:36s.,İst.1972,Bediryay.)

-TürkTârihindenYapraklar,aslı:1965-66'daİstanbulRadyosu'ndayapılan69konuşma, 1000 Temel Eser: 11, Devlet Kitapları, Millî Eğitim Bakanlığı,İstanbul 1969, 344 s. (20.000 tiraj) (tükendi); 2. baskı: İstanbul 1983,ÖtükenYayınevi344s.(10.000tiraj),3.baskıMEB,İstanbul1985,388s.(5.000tiraj),4.baskı:MEB,TürkKlâsikleri:17,İstanbul1992,340s.(20.000tiraj),5.baskı:MEB,MillîKlâsikler:11340s.,1999,340s.(5.000tiraj)(toplam66.000tirajlı)(tükendi);kısaltılmışı:Türkler, İst.2004,256s. (2.500 tiraj),7.baskı (Ötüken,2.000),2005.

-Resimlerle93Harbi(1877-78Türk-RusSavaşı),Hayatyayını,İstanbul1969,48s.(3sütun)(15.000tiraj)(tükendi)

-TürkBestecileriAnsiklopedisi,Hayatyayını,İstanbul1969,160s.(çiftsütun)(150.000tiraj)(tükendi)

-TürkMûsikîsi Ansiklopedisi, Devlet Kitapları, Millî Eğitim Bakanlığı, 3 c,İstanbul 1969, 1974, 1976, 374 + 140 + 328 s. (çift sütun) (10.525 tiraj)(tükendi)

-Osmanlı Târihçilerinden Seçmeler,HayatTârihMecmuası'nda tefrika, 1970(metin neşri), bir bölümünün kitap şekli: İslâmaDâvet, Samsun 1981, 128 s.(10.000tiraj)(tükendi)

-Resimlerle Türkiye Târihi, Hayat yayını, İstanbul 1970, 300 s. (çift sütun)(30.000tiraj)(tükendi)

-Fâtih'inÖlümü,HayatMecmuası'ndatefrika,5-6.1964.

-İkinciOsman, Yeni İstanbul'da tefrika, 7.8.1966 v. dd.VeDünya'da tefrika,12.1972.

-OsmanlıHânedânı,OrtaDoğugazetesindetefrika,5.1974.

-Büyük Türk Sözlüğü, Hayat yayını, İstanbul 1970, 1.288 s. (çift sütun)(180.000tiraj)(Prof.Dr.MuharremErgin'lemüşterek)(tükendi)

-Havacılık Târihinde Türkler (1918 Mondros Mütârekesi'ne Kadar), HavaKuvvetleri Komutanlığı yayını, Ankara 1970, 448 s. (çift sütun) (2.000 tiraj)(tükendi)(Yk.Mh.YavuzKansuveHv.Alb.SermedŞensöz'lemüşterek)

-DördüncüMurâd,HayatMecmuası'ndatefrika,1971

-TürkMûsikîsi Klâsikleri, Devlet Kitapları, Millî Eğitim Bakanlığı, İstanbul1972,1-6,s.1-36(çiftsütun,infolio)(5.000tiraj)(tükendi)

-KösemSultan,HayatMecmuası'ndatefrika,1972.

-İstanbulSarayları,HayatMecmuası'ndaTefrika,1973.

-HalilMenteşe'ninHâtıraları,HayatTârihMecmuası'ndatefrika,1973(metinneşri)

-Safiyye Sultân, Hayat Mecmuası'nda tefrika, 1975, Son Havâdis'te tefrika,1980.

-HistoiredelaTurquie,Basın-YayınGn.Müd.yayını,Ankara1976,80s.(çiftsütun)(10.000tiraj)(tükendi),2.baskı:2002(5.000tiraj)

-OsmanlıTârihiveMedeniyeti,YAYKURdersnotları,MillîEğitimBakanlığı,Ankara1976,1977,1979,üçbaskı,152s.(toplam450.000tiraj)(tükendi)

-TârihLiseIII,DevletKitapları,MillîEğitimBakanlığı,İstanbul1976,480s.,değişik2.baskı1977,448s.(200.000+150.000tiraj)(tükendi)

-OsmanlıİmparatorluğuNasılBattı?Tercümangazetesindetefrika,1977.

-Osmanlı imparatorluğu, Devlet Kitapları, Millî Eğitim Bakanlığı, Ankara1977,72s.(çiftsütun)(13.600tiraj)(tükendi).

-Osmanlı İmparatorluğu,Tercüman gaz.Türk ve İslâmAns., 2. cilt (1. ciltteTürkTârihi).

-TürkBestecileri, İst.Radyosu'ndaN.Atlığ'ınaylık45dakikakonserlerinde,1.1966-1.1968.

-TürkBestecileri,SonHavâdisgaz.1970-74veDünyagaz.1969-74'temüziksayfalarında.

-Türk Mûsikîsi Târihi, İstanbul Teknik Üniversitesi Türk Mûsikîsi DevletKonservatuarıdersnotlarınınteksîri,İstanbul1977,44s.(tükendi).

-14.YüzyıldaTürkMûsikîsi,MEB,14.YüzyılTürkSan'atı,İstanbul1977'de.

-TârihteRamazan,Tercümangazetesindetefrika,1979.

-Bir Darbenin Anatomisi, Hayat Mecmuası'nda tefrika, 1982, kitap hâlinde:ÖtükenYayınevi,İstanbul1984,520s.(10.000tiraj),yenibaskılar:1987,564s.(3.000tiraj),1990,560s.(3.000tiraj),5.baskı:BâbıâlîKültürYayıncılığı,472s.(2.500tiraj),Fransızca'yaçevrildi:Pr.ÖmerNâmî.

-Türkler, Arablar ve Yahûdiler, Hayat mecmuasında tefrika, 1982, kitaphâlinde:BoğaziçiYayınevi,İstanbul1989,80s.(3.000tiraj)(tükendi).

-Balkan Savaşı, Hayat Mecmuası'nda tefrika, 1983, kitap hâlinde: ÖtükenYayınevi, İstanbul 1990, 208 s. (3.000 tiraj) (tükendi), Rûmeli'ni NasılKaybettik?,İstanbul2006,216s.BâbıâlîKültürYayıncılığı.

-Harem'deFırtına,Tercümangazetesindetefrika,1983,kitaphâlinde:OsmanlıHaremi'ndeÜçHasekî-Sultân, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1988, 264 s. (3.000tiraj),5.baskı2.000(3.000tiraj),6.baskı2005(2.000tiraj)

-Târih Sohbetleri, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1988, 384 s. (3.000 tiraj).(tükendi).

-İttihadveTerakkî,HayatMecmuası'ndatefrika,1983

-DînîBestekârlarımız,Tercümangazetesindetefrika,1983

-SonİslâmDevletleri,Tercümangazetesindetefrika,1983

-BalkanSavaşı,Tercüman'datefrika1986

-SâdeddinArel,KültürBakanlığı,Ankara1986,160s.(20.000tiraj)(tükendi).

-HacıÂrifBey,KültürBakanlığı,Ankara1986,128s.(20.000tiraj)(tükendi).

-TârihSohbetleri,Hayat'datefrika,1986.

-OsmânoğullarıveTürkMûsikîsi,TürkDünyâsıAraştırmaları,İstanbul1987,30s.(tükendi).

-TürkMûsikîsi,TeknikveTârih,TürkPetrolVakfı,İstanbul1987,120s.(5.000tiraj)(tükendi)

-Türkiye'deAskerîMüdâhaleler,s.1-36,çiftsütun,Tercümanyayını,İstanbul1987(100.000tiraj)(tükendi).

-Itrî,KültürBakanlığı,112s.,Ankara1987(15.000tiraj)(tükendi).

-DedeEfendi,KültürBakanlığı, İstanbul1987,232s. (15.000 tiraj),2.baskı1996,240s.(5.000tiraj)(tükendi)

-Abdülkaadir Merâğî, Kültür Bakanlığı, Ankara 1988, 96 s. (15.000 tiraj)(tükendi).

-Keçeci-zâde Fuâd Paşa, Kültür Bakanlığı, 1988 (15.000 tiraj), 116 s.(tükendi).

-ŞevkiBey,KültürBakanlığı,Ankara1988,148s.(8.000tiraj)(tükendi).

-ÂlîPaşa,KültürBakanlığı,1988,148s.(8.000tiraj)(tükendi).

-TanzîmâtPaşaları:ÂlîveFuâdPaşalar,Ötüken,2006.

-Kaanûnî Sultân Süleymân, Ankara 1989, 176 s., Kültür Bakanlığı (15.000tiraj)(tükendi)veBâbıâlîKültür,2006,200s.

-İkinci Mahmûd, Ankara 1989, 124 s., Kültür Bakanlığı (15.000 tiraj)(tükendi),BâbıâlîKültür,2006,134s.

-ŞarkMes'elesi, Ankara 1989, 58 s. (10.000 tiraj), Almanca tercemesi:DieOstfragen, 1989, 80 s., Fransızca tercümesi: Question d'Orient, 1989, 80 s.(hepsitükendi).

-OsmanlıDevletiTârihi,FaisalFinansKurumu,2c.,1.160s., İstanbul1986(5.000 tiraj),KültürBakanlığı,Ankara1999,2c.,1.168s. (5.000 tiraj),birdeYimpaş Holding'in korsan baskısı var (tükendi) (Arabca tercemesi: AdnânMahmûd Selmân, Târîhu'd-Dewleti'l-Usmâniyye, Kaahire 1988, 1990, 2 c.,680+878 s., (10.000 tiraj) (hepsi tükendi): Gözden geçirilmiş son baskı: 2 c.,Ötüken,İstanbul2004,640+484s.

-TârîhAnsiklopedisi,BATEŞ, İstanbul1991,2c.,832s. (çift sütun) (10.000tiraj)(tükendi)

-BüyükTürkiyeTârihi(BaşlangıcındanZamânımızaKadarTürkiye'ninSiyâsî,Medenî,Kültür,TeşkîlâtveSan'atTârîhi),ÖtükenYayınevi,İstanbul1977-1979,14c.(toplam6.904s.)(55.000tiraj)(tükendi).

-İslâm Devletleri, Devletler ve Hânedânlar, c.I, Kültür Bakanlığı, Ankara1989,1.060s. (5.000 tiraj)Arabca trc.AdnânMahmûdSelmân,2.baskı1996(5.000tiraj),3:2005,1.078s.(1.500tiraj).

-TürkiyeDevleti(1074-1990),DevletlerveHânedânlar,c.II,KültürBakanlığı,Ankara1990,1.200s.(5.000tiraj),2.baskı1996(5.000tiraj)3:2005,1.300s.(1.500).

-İlkÇağDevletleri,DevletlerveHânedânlar,c.III,KültürBakanlığı,Ankara1990,565s.(5.000tiraj),2.baskı1996(5.000tiraj)(tükendi)

-AvrupaDevletleri,DevletlerveHânedânlar,c. IV,KültürBakanlığı,Ankara1991,900s. (5.000tiraj),2.baskı1996(5.000tiraj) (tükendi),3:2005,908s.(1500).

-Lâtin Avrupa ve Amerika Devletleri, Devletler ve Hânedânlar, c. V, KültürBakanlığı,Ankara1996,960s.(6.500tiraj)(tükendi),3:2005,976s.(1500)(5cildintoplamı4.902s.).

-TürkMûsikîsi,TürkDünyâsıElkitabı,TKAE,Ankara1992,c.II,s.487-535.

-TürkMûsikîsiKavramveTerimleri,AtatürkYüksekKurumu,Ankara2000,592s.,çiftsütun,(3.000tiraj).

-YavuzSultânSelîm,İst.2006,BâbıâlîKültürYay.,260s.

-Tarihten Portreler, Türkiye gazetesi, haftalık yazılar, 1990-92, kitap hâlindeÖtüken1998,366s.(5.000tiraj).

-Sâz eserlerinin notaları: Dr. YılmazKarakoyunlu,Parlamenter Bestekârlar,TBMMnş.,Ank.1999,s.145-58.veTârihKip,TRTSazEserleriRepertuvarıve Mûsikî Mecmuası, 1965 ve Onur Akdoğu, Târihçi ve Müzikolog YılmazÖztuna,İzmir1990.

-TârihtenSohbetler,Türkiyegazetesi,haftalıkyazılar,1992-97,kitaphâlinde:3c.,toplam1.248s.Ötüken,1988(5.000tiraj).

-HurremSultân,senaryo,2005.

-Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, 2 c., 480+592 s. (çift sütun), KültürBakanlığı,Ankara1990(5.000tiraj)(tükendi).

-TârihKonuşmaları,TRT2'de cumartesi geceleri 25 dakikalıkTV sohbetleri,2,5yılda125konuşma,2001-2003.

-ÇerçevedenYansımalar,TGRT-HaberTV'deherayın ilkpazartesigecesi90dakikapolitikakonuşması(başlangıç:Kasım2004)

-TârihKavramlarıveTerimleri,Ötüken,2006.

-Türk Mûsikîsi, Akademik Klâsik Türk San'at Mûsikîsi'nin AnsiklopedikSözlüğü,2c.,484+656s.,Ankara2006.

-BüyükOsmanlıTârîhi,ÖtükenYayınevi,İstanbul1994,10c.,yaklaşık5.500s.(30.000tiraj).

-Makaleler, fıkralar, etüdler, ansiklopedi maddeleri:Hayat Ansiklopedisi'nde874 madde; Hayat Küçük Ansiklopedi'de 200 kadar madde; Hayat TârihMecmuası'nda 500 kadar etüd,makale, tenkıyd;Dünyâ gazetesinde 500 kadarsiyâsîmakale;SonHavâdis'de250kadarsiyâsîmakale;Hayatmecmuasında60kadarmakale;İstanbulAnsiklopedisi'ninherikibaskısında40kadarmadde;Yeniİstanbul gazetesinde 20 kadar makale; Türk Kültürü mecmuasında 20 kadaretüd; İslâm-Türk Ansiklopedisi'nde 10 kadar madde; Türk Ansiklopedisi'nde2.700kadarmûsikîvetârihmaddesi;Meydan-Larousse'da800kadar12cilttekibütün Türk Mûsikîsi maddeleri; Ses San'atçılar Ansiklopedisi'nde 135 kadarmadde;Osmanlıca-TürkçeSözlük'de (FeridDevellioğlu) 700kadar bütünTürkMûsikîsi maddeleri; Yeni Türk Ansiklopedisi'de ansiklopedinin dörtte birinioluşturan bütün mûsikî, târih ve Türkiye dışı coğrafya maddesi; Tercüman'da1.000 küsur haftada 7 gün köşe yazısı; Türkiye gazetesinde 2.000 kadarbaşmakale;çeşitlidillerdegazete,dergi,ansiklopedilerde2.000'eyakınmakale.Kitaphâlinegetirilmişmakalelerbulistenindışındadır.

Müellifin genel yayın müdürü ve başredaktör olarak yayınladığı başlıcaperiodikler:Hayat Ansiklopedisi, Hayat Târih Mecmuası, Türk Ansiklopedisi,MEB(K-Sharflerineaitciltler).Hayat,MEBveKültürBakanlığıserileriiçindepekçokkitap.

[1]Asrın(yüzyılın)güneşiydi.İkindivaktigüneşingölgesiuzun,fakatmüddetikısa olur. Hükümdarlar, tâc ve tahtları ile övünürler. Tâc ve taht, onunlaövünürdü (Arapça’da asr kelimesi hem "yüzyıl", hem de "ikindi vakti"mânâlarınagelir).