zbornik radova conference proceedings …

ZBORNIK RADOVACONFERENCE PROCEEDINGS

Računovodstvo i revizija u teoriji i praksiAccounting and audit in theory and practice

ISSN 2637 - 272X

Banja Luka CollegeBesjeda

Banja Luka, 2021.

Zbornik radovaRačunovodstvo i revizija u teoriji i praksi

Conference ProceedingsAccounting and audit in theory and practice

Izdavač/Publisher:Banja Luka CollegeBesjeda Banja Luka

Za izdavača/For publisher:Prof. dr Mladen Mirosavljević

Danilo Novaković

Urednik zbornika/Editors in chief:Doc. dr Zorana Agić

Recenzenti:Prof. dr Snežana Knežević

Prof. dr Marija Magdinčeva – ŠopovaProf. dr Jasmina Starc

Prof. dr Biljana PetrevskaProf. dr Nenad Novaković

Prof. dr Mladen MirosavljevićProf. dr Rajko Macura

Prof. dr Boris DamjanovićProf. dr Svetlana Dušanić Gačić

Prof. dr Branka SavićDoc. dr Aleksandra Mitrović

Doc. dr Malči GrivesDoc. dr Erdin Hasanbegović

Doc. dr Semina ŠkandroDoc. dr Zorana AgićDr Adriana GalantDr Dragana Nikolić

Lektor/Lector:Mr Vesna Đurović

ISSN 2637 - 272X

Tiraž: 500 komada

Copyright BLC 2021.

Naučni skup„Računovodstvo i revizija

u teoriji i praksi“

ZBORNIK RADOVA

Scientific Conference “Accounting and audit in theory and practice“

CONFERENCE PROCEEDINGS

28. maj 2021. godine

Banja Luka CollegeBesjeda

Banja Luka, 2021.

Naučni skup Računovodstvo i revizija u teoriji i praksi

Scientific Conference Accounting and audit in theory and practice

Naučni odbor/Scientific Board: Prof. dr Snežana Knežević

Prof. dr Marija Magdinčeva – ŠopovaProf. dr Jasmina Starc

Prof. dr Biljana PetrevskaProf. dr Svetlana Dušanić Gačić

Prof. dr Boris DamjanovićDoc. dr Aleksandra Mitrović

Doc. dr Malči GrivecDoc. dr Erdin Hasanbegović

Doc. dr Semina ŠkandroDoc. dr Zorana AgićDr Adriana GalantDr Dragana Nikolić

Organizacioni odbor/Organizational Board:Prof. dr Nenad Novaković

Prof. dr Mladen MirosavljevićDoc. dr Zorana Agić

Doc. dr Nikola NovakovićMr Dragan Pejić

Branislav IvankovićMilena Hrvačanin

Đulka Simišić

5

SADRŽAJ

ANALIZA EFIKASNOSTI TRGOVINSKIH PREDUZEĆA U SRBIJI NA BAZI OCRA METODEANALYSIS OF EFFICIENCY OF TRADE COMPANIES IN

SERBIA BASED ON THE OCRA METHODRadojko Lukić ....................................................................................................... 9

SPECIFIČNA PITANJA REVIZIJE HOTELIJERSKIH PREDUZEĆA I NJIHOV ZNAČAJ PRILIKOM DONOŠENJA POSLOVNO-FINANSIJSKIH ODLUKASPECIFIC ISSUES OF AUDIT OF HOTEL COMPANIES AND

THEIR SIGNIFICANCE WHEN MAKING BUSINESS-FINANCIAL DECISIONSAleksandra Mitrović, Marko Milašinović ..................................................23

UTICAJ MERA ZA PODRŠKU PRIVREDI U VREME PANDEMIJE NA FINANSIJSKE IZVEŠTAJE PRIVREDNIH DRUŠTAVA U SRBIJIIMPACT OF ECONOMIC SUPPORT MEASURES DURING THE

PANDEMIC ON THE FINANCIAL STATEMENTS OF COMPANIES IN SERBIABiljana Pejović, Vuk Bevanda ........................................................................41

OBUHVATNOST I PRAKSA PRIMENE STANDARDA EKOLOŠKOG RAČUNOVODSTVACOVERAGE AND PRACTICE OF APPLICATION OF

ENVIRONMENTAL ACCOUNTING STANDARDSBrankica Todorović ...........................................................................................55

ZNAČAJ STATISTIČKE PISMENOSTI ZA DONOSIOCE FINANSIJSKIH ODLUKAIMPORTANCE OF STATISTICAL LITERACY FOR FINANCIAL

DECISION MAKERSZorana Agić, Svetlana Dušanić Gačić .........................................................69

6


PROCES UČENJA I MENADŽMENT ZNANJA U VIRTUELNIM ORGANIZACIJAMALEARNING PROCESS AND KNOWLEDGE MANAGEMENT IN

VIRTUAL ORGANIZATIONSAleksandar Lukić, Milan Novović ................................................................79

PRIMENA ABC ANALIZE KAO SAVREMENOG METODA OBRAČUNA TROŠKOVAAPPLICATION OF ABC ANALYSIS AS A MODERN METHOD

OF COST MANAGEMENTZdravka Petković, Denis Stojkanović ...........................................................87

TEORIJSKO – PRAKTIČNI ASPEKTI PRANJA NOVCATHEORETICAL – PRACTICAL ASPECTS OF MONEY

LAUNDERINGDragan Cvetković, Jasmina Paunović, Snežana Knežević .....................99

THE BASIC CHARACTERISTICS OF MACEDONIAN MONETARY POLICYOSNOVNE KARAKTERISTIKE MAKEDONSKE MONETARNE

POLITIKEBiljana Petrevska, Jasmina Mishoska Simov .......................................... 121

ULOGA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA NA PRIVREDU BOSNE I HERCEGOVINETHE ROLE OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT IN THE

ECONOMY BOSNIA AND HERZEGOVINAErdin Hasanbegovic, Semina Škandro ...................................................... 131

ANALIZA KONKURENTNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE I PREPORUKE ZA JAČANJE KONKURENCIJEANALYSIS OF BOSNIA AND HERZEGOVINA’S

COMPETITIVENESS AND RECOMMENDATIONS FOR THE STRENGTHENING OF ITS COMPETITIVENESSJozo Piljić ........................................................................................................... 141

MENADŽMENT I NOVE TENDENCIJE UPRAVLJANJA LJUDSKIM RESURSIMA – POREĐENJE JAPANA, AMERIKE I SRBIJEMANAGEMENT AND NEW TENDENCIES OF HUMAN

RESOURCES – COMPARISON OD JAPAN, AMERICA AND SERBIABiljana Ilić, Gordana Đukić ........................................................................ 157

7

ZBORNIK RADOVA

ANALIZA FINANSIJSKIH PERFORMANSI PREDUZEĆA ZA POSLOVNO-FINANSIJSKO ODLUČIVANJE PRIMENOM RACIO ANALIZEANALYSIS OF FINANCIAL PERFORMANCES OF COMPANIES

FOR BUSINESS-FINANCIAL DECISION MAKING USING RACIO ANALYSISStefan Milojević, Jelena Stojanović Alcaraz, Jovan Travica ............... 175

MENADŽMENT I ORGANIZACIJA PROIZVODNJE U PREDUZEĆIMA ZA OBRADU METALAMANAGEMENT AND ORGANIZATION OF PRODUCTION IN

METAL PROCESSING COMPANIESAdmir Rizvan ................................................................................................... 187

FINANSIRANJE ODRŽIVOG RAZVOJA U ERI COVID-19FINANCING SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE ERA

COVID-19Nataša Marjanović, Milan Novović ......................................................... 201

EVALUACIJA FINANSIJSKOG UČINKA HOTELIJERSKOG PREDUZEĆAEVALUTION OF THE FINANCIAL PERFORMANCE OF A

HOTEL COMPANYMilan Vujić, Jovan Travica, Tamara Vujić ............................................. 219

DIGITALNA PODRŠKA OBRAZOVANJU TOKOM PANDEMIJEDIGITAL SUPPORT TO EDUCATION DURING PANDEMICS

Nikola Novaković, Zorana Agić, Dragan Pejić ....................................... 231

ПОЛИТИКИ ЗА МЕНАЏИРАЊЕ СО СТРЕСОТ КАЈ СМЕТКОВОДИТЕЛИТЕ ПРЕДИЗВИКАН ОД ВЛИЈАНИЕТО НА ВИРУСОТ КОВИД-19, СЛУЧАЈ НА МАКЕДОНИЈАACCOUNTANTS STRESS MANAGEMENT POLICIES CAUSED

BZ THE IMPACT OF COVID-19 VIRUS: THE MACEDONIAN CASEМарија Магдинчева-Шопова,

Анета Стојановска-Стефанова .................................................... 245

OBLIKOVANJE BSC MODELA KOD KOMUNALNIH PREDUZEĆADESIGN OF BSC MODEL IN COMMUNAL ENTERPRISES

Samir Sanulahpašić ....................................................................................... 257

RAČUNOVOSKI SERVISI IN COVID-19ACCOUNTING SERVICES AND COVID-19

Malči Grivec ..................................................................................................... 277

METODE NASTAVE STRANOG JEZIKA STRUKE U VISOKOŠKOLSKIM USTANOVAMAMETHODS OF THE TEACHING OF A FOREIGN LANGUAGE

FOR SPECIFIC PURPOSES IN HIGHER EDUCATION INSTITUTIONSVesna Đurović ................................................................................................. 289

TRGOVINA HARTIJAMA OD VRIJEDNOSTI NA FINANSIJSKOM TRŽIŠTUTRADING SECURITIES ON FINANCIAL MARKET

Naida Zaimović .............................................................................................. 297

8


9

ANALIZA EFIKASNOSTI TRGOVINSKIH PREDUZEĆA U

SRBIJI NA BAZI OCRA METODE

ANALYSIS OF EFFICIENCY OF TRADE COMPANIES IN SERBIA BASED

ON THE OCRA METHOD

Radojko Lukić1

SAŽETAKU poslednje vreme, kao što je poznato, sve se više vrši merenje performan-

si i efikasnosti preduzeća iz svih privrednih sektora na bazi višekriterijumske analize. Imajući to u vidu, u ovom radu se analizira efikasnost trgovinskih preduzeća u Srbiji na bazi OCRA metode u cilju predlaganja adekvatnih mera za unapređenje u budućnosti. U poslednje vreme kontinuirano se poboljšava-la efikasnost trgovinskih preduzeća u Srbiji. U tom pogledu prednjači kompa-nija Delhaize Serbia. U velikoj meri na efikasnost trgovinskih preduzeća u Srbiji su uticali povoljni opšti ekonomski uslovi privređivanja, sve veći dolazak stranih maloprodajnih lanaca na srpsko tržište sa novim metodama poslo-vanja (multikanalska prodaja – sa fiksnom lokacijom i elektronska, privatna robna marka, prodaja organskih proizvoda i drugo) koji su cenovno konku-rentni u odnosu na domaće maloprodavce, kao i sve veća digitalizacija celo-kupnog poslovanja. U cilju poboljšanja efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji u budućnosti neophodno je što efikasnije upravljati ljudskim kapitalom, aktivom, kapitalom, prodajom i profitom.

KLJUČNE REČI: efikasnost, trgovina Srbije, determinante, OCRA meto-da.

1 Prof. dr Radojko Lukić, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, e-mail: [email protected]

Originalni naučni rad UDK 330.34:347.7(497.11)DOI 10.7251/BLCZB2101009L

COBISS.RS – ID

10


ABSTRACTRecently, as it is known, the performance and efficiency of companies from

all economic sectors are increasingly measured on the basis of multi-criteria analysis. With this in mind, this paper analyzes the efficiency of trade com-panies in Serbia based on the OCRA method in order to propose adequate measures for improvement in the future. Recently, the efficiency of trade com-panies in Serbia has been continuously improving. In that respect, Delhaize Serbia is in the lead. The efficiency of trade companies in Serbia has been greatly influenced by favorable general economic conditions, increasing arri-val of foreign retail chains on the Serbian market with new business methods (multichannel sales - with a fixed location and electronic, private label, sales of organic products, etc.) which are price competitive in relation to domestic retailers, as well as the increasing digitalization of the entire business. In order to improve the efficiency of trade companies in Serbia in the future, it is ne-cessary to manage human capital, assets, capital, sales and profits as effici-ently as possible.

KEY WORDS: efficiency, Serbian trade, determinants, OCRA method.

1. UVODVrlo je aktuelna, kompleksna, složena i značajna problematika merenja

efikasnosti trgovinskih preduzeća na bazi višekriterijumske analize. S obzi-rom na to, predmet istraživanja u ovom radu je analiza efikasnosti trgovin-skih preduzeća u Srbiji na bazi OCRA metode. Cilj i svrha toga je da se data problematika što kompleksnije obradi i da se predlože adekvatne mere za poboljšanje efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji u budućnosti. U tome se, pored ostaloga, ogleda naučno-stručni doprinos ovog rada.

U poslednje vreme, kao što je poznato, sve je bogatija literatura posveće-na analizi efikasnosti preduzeća iz različitih privrednih sektora na bazi OCRA metode. Za razliku od primene AHP i TOPSIS metoda, vrlo je malo radova ove vrste iz trgovinskog sektora (Ersoy, 2017; Lukić, 2019, 2020 a, b, c). U literatauri u Srbiji ne postoji, koliko je nama poznato, ni jedan celoviti rad posvećen analizi efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji na bazi OCRA metode. U ovom radu se, po ugledu na savremenu stranu literaturu, po prvi put vrši analiza efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji pomoću OCRA metode. I u tome se, pored ostalog, ogleda naučno-stručni doprinos ovog rada.

Istraživanje kroz literaturu u ovom radu služi kao teorijsko-metodološka i empirijska osnova za pravilnu analizu efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji na bazi OCRA metode. To je svakako u funkciji poboljšanja njihove efikasnosti u budućnosti preduzimanjem adekvatnih mera.

11

ZBORNIK RADOVA

Osnovna hipoteta istraživanja u ovom radu je da je kontinuirano praće-nje efikasnosti trgovinskih preduzeća pretpostavka za unapređenje u buduć-nosti: u konkretnom slučaju u Srbiji. To olakšava i ukazuje na to koje ade-kvatne mere treba preduzeti za ostvarenje ciljne efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji. U tome, u metodološkom smislu te reči, značajnu ulogu ima primena OCRA metode.

Potrebni empirijski podaci su prikupljeni od Agencije za privredne regi-stre Republike Srbije. Oni su “proizvedeni” u skladu sa relevantnim među-narodnim standardima. S obzirom na to, ne postoje nikakva ograničenja u pogledu međunarodne uporedivosti.

2. METODOLOGIJAMetodologija istraživanja tretirane problematike je zasnovana na stati-

stičkoj analizi i, posebno, primeni OCRA metode. OCRA (Operational Competitiveness Rating) metodu je predložio Parkan (Parkan, 1994), a dalje su je razvili Parkan i Wu (Parkan, 1997, 1999, 2000). Prvobitno, ova metoda je bila razvijena da bi se izmerila relativna performansa skupa proizvodnih jedinica, pri čemu se resursi troše za stvaranje izlaza sa dodatnom vrednošću (Chatterjee, Shakrabory, 2012). Ona je kasnije korišćena za rešavanje drugih različitih problema višekriterijumskog odlučivanja. OCRA metoda bazirana je na primeni intuitivnog pristupa inkorporirajući preferencije donosioca odluke u pogledu relativne važnosti kriterijuma (Parkan, 1997). Glavna prednost OCRA metode je da se može primeniti u MCDM (Multiple Crite-ria Decision Making) situacijama u kojima relativni ponderi (težinski koefi-cijenti) kriterijuma zavise od alternativa, i različiti težinski koeficijenti su dodeljeni kriterijumima za različite alternative, s obzirom na to da neki od kriterijuma nisu primenljivi na sve alternative (Chatterjee, Shakrabory, 2012). Osnovna ideja OCRA metode je da izvrši nezavisnu evaluaciju alternative u odnosu na benefitne i troškovne kriterijume i da, na kraju, kombinuje dve agregatne ocene kako bi se dobila konkurentna ocena, što pomaže donosi-ocu odluka da ne izgubi informacije tokom procesa odlučivanja (Madić, Petković, Radovanović, 2015). Procedura poboljšane OCRA metode je sle-deća (Parkan, 2000; Chatterjee, Shakrabory, 2012; Liu, 2013; Stanujkić et al., 2017):

Korak 1: Izračunavanje agregatne performansne ocene za troškovni kri-terijum na sledeći način:

12


gde označava agregatnu performansnu ocenu alternative i, dobijene na bazi troškovnog (Input) kriterijuma, xij označava performansnu ocenu al-ternative i sa respektovanjem j-tog kriterijuma, i je skup troškovnih (minimizacionih) kriterijuma.

Bazirano na Lui i saradnici (Lui et al., 2013), prethodna jednačina može se zameniti sa sledećom:

Korak 2: Izračunavanje linearne performansne ocene za troškovni krite-rijum na sledeći način:

gde označava linearnu performansnu ocenu alternative i, dobijene na bazi troškovnog kriterijuma.

Linerano skaliranje u OCRA metodi izvršeno je sa ciljem dodeljivanja ocene nula kao najmanje poželjne alternative.

Korak 3: Izračunavanje agregatne performansne ocene sa respektovanjem benefitnog kriterijuma na sledeći način:

gde označava agregatnu performansnu ocenu alternative i, dobijene na bazi benefitnog (Output) kriterijuma, i je skup benefitnih (maksi-mizacionih) kriterijuma.

Bazirano na Lui i saradnici (Lui et. al, 2013), prethodna jednačina može se zameniti sa sledećom jednačinom:

Korak 4: Izračunavanje linearne performansne ocene za benefitni krite-rijum na sledeći način:

gde označava lineranu performansnu ocenu alternative i, dobijene na bazi benefitnog kriterijuma.

Korak 5: Izračunavanje globalne performansne ocene na sledeći način:

13

ZBORNIK RADOVA

gde Pi označava globalnu performansnu ocenu alternative i.Korak 6: Izbor najpoželjnije alternative. Bazirano na OCRA metodi, al-

ternativa sa najvećom vrednošću Pi je najpoželjnija.Proračunski postupak OCRA metode je zasnovan na korišćenju distance

od najmanje poželjnih performansnih kriterijuma, odnosno maxj xij – xij za troškovne kriterijume i xij – minj xij za benefitne kriterijume. To ukazije na izvesnu sličnost sa TOPSIS i VIKOR metodama. No, bez obzira na to, OCRA metoda ima svoje specifičnosti: Specifična je procedura normaliza-cije prikazana u jednačini (1) i (3). U odnosu na uobičajene postupke nor-malizacije, postupak normalizacije u uobičajenoj OCRA metodi ne omogu-ćava da vrednosti normalizovane performansne ocene uvek pripadaju intervalu [0,1], koje u određenim slučajevima mogu biti veće od jedan. Po-boljšanje OCRA metode postignuto je zamenom jednačina (1) i (4) sa jed-načinama (2) i (5). To omogućava da normalizovane performansne ocene uvek pripadaju intervalu [0,1].

3. REZULTATIPrilikom merenja efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji primenom

OCRA metode kao kriterijumi su uzeti: C1 – poslovna imovina, C2 – kapi-tal, C3 – broj zaposlenih, C4 – poslovni prihodi i C5 – neto rezultat. Alter-native su posmatrana trgovinska preduzeća. (Kalkulisanje efikasnosti trgo-vinskih preduzeća u Srbiji izvršeno je pomoću OCRA Software - Excel).

U Tabeli 1. su prikazani inicijalni podaci za merenje efikasnosti trgovin-skih preduzeća u Srbiji za 2019. godinu na bazi OCRA metode.

Tabela 1. Inicijalni podaci za merenje efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji, 2019.

Poslovna imovina Kapital Broj zapo-

slenihPoslovni prihodi

Neto rezul-tat

Nelt Co. 26477 12551 2094 78509 601Phoenih Pharma 22563 4994 497 52264 569

OMV Srbija 13950 8362 42 44160 920Knez Petrol 8667 2254 1142 43692 316Mercata 5831 666 419 36557 80Delhaize Ser-bia 86264 58851 12579 104869 5175

Mercator-S 65807 5886 7983 78465 -2158MOL Serbija 17588 11865 93 54294 1439LIDL Srbija 41476 27668 1906 37851 -1987

14


Lukoil Srbija 6046 1994 158 35880 739JT Internati-onal 15275 4374 282 19271 1918

Agromarket 23751 15030 417 16986 1811Jugoim-port-SDPR 48757 19865 373 19626 1782

Sport Vision 11368 6699 1223 11949 1532Napomena: Iznosi su iskazani u milionima dinara. Broj zaposlenih je iskazan u realnom celom broju.Izvor: Agencija za privredne registre Republike Srbije

U Tabeli 2. je prikazana deskriptivna satistika inicijalnih podataka kori-šćenih za merenje efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji.

Tabela 2. Deskreptivna statistika

Descriptive StatisticsN Minimum Maximum Mean Std. Deviation

1 Poslovna imovina 14 5831.00 86264.00 28130.0000 24143.457992 Kapital 14 666.00 58851.00 12932.7857 15214.372733 Broj zaposlenih 14 42.00 12579.00 2086.2857 3644.715364 Poslovni prihodi 14 11949.00 104869.00 45312.3571 26826.783535 Neto rezultat 14 -2158.00 5175.00 909.7857 1765.77005Valid N (listwise) 14

Izvor: Izračun autora pomoću softverskog programa SPSS

Podaci u datoj tabeli pokazuju da je kompanija Delhaize Serbia ostavrila neto rezultat iznad proseka. Neto rezultat ispod proseka je, za razliku od nje, ostvarila kompanija Mercata.

U Tabeli 3. je prikazna korelaciona matrica inicijalnih podataka korišće-nih za merenje efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji.

Tabela 3. Korelaciona matrica

Correlations1 2 3 4 5

1 Poslovna imovinaPearson Correlation 1 .794** .871** .637* .207

Sig. (2-tailed) .001 .000 .014 .477N 14 14 14 14 14

2 KapitalPearson Correlation .794** 1 .720** .516 .546*

Sig. (2-tailed) .001 .004 .059 .043N 14 14 14 14 14

3 Broj zaposlenihPearson Correlation .871** .720** 1 .784** .282

Sig. (2-tailed) .000 .004 .001 .329N 14 14 14 14 14

15

ZBORNIK RADOVA

4 Poslovni prihodiPearson Correlation .637* .516 .784** 1 .131

Sig. (2-tailed) .014 .059 .001 .654N 14 14 14 14 14

5 Neto rezulataPearson Correlation .207 .546* .282 .131 1

Sig. (2-tailed) .477 .043 .329 .654N 14 14 14 14 14

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

Izvor: Izračun autora pomoću softverskog programa SPSS

Korelaciona matrica pokazuje da postoji jaka korelaciona veza na nivou statističke značajnosti između posmatranih varijabli, osim neto rezultata. U cilju unapređenja efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji neophodno je što efikasnije upravljati profitom.

U cilju što kompleksnije analize u Tabeli 4. je prikazana racio analiza efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji.

Tabela 4. Racio analiza efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji

Pred

uzeć

e

Prin

os o

d im

ovin

e (N

eto

rezu

ltat

/ Po

slov

na im

ovin

a)

Prin

os o

d ka

pita

la (N

eto

rezu

ltat

/ K

apit

al)

Net

o re

zult

at p

o za

posl

enom

(Net

o re

zult

at /

Bro

j zap

osle

nih)

(u h

ilja-

dam

a di

nara

)

Koe

ficije

nat o

brta

pos

lovn

e im

ovin

e (P

oslo

vni p

riho

di /

Posl

ovna

imov

i-na

)

Posl

ovni

pri

hodi

po

zapo

slen

om

(Pos

lovn

i pri

hodi

/ Br

oj z

apos

leni

h)

(u h

iljad

ama

dina

ra)

Odn

os p

oslo

vne

imov

ine

i kap

ital

a (P

oslo

vna

imov

ina

/ Kap

ital

)

Prin

os o

d po

slov

nih

prih

oda

(Net

o re

zult

at /

Posl

ovni

pri

hodi

)

Nelt Co. 2.27% 4.79% 287.0105 2.965177 37492.36 2.109553 0.77%Phoenih Pharma 2.52% 11.39% 1144.869 2.316359 105159 4.518022 1.09%OMV Srbija 6.59% 11.00% 21904.76 3.165591 1051429 1.668261 2.08%Knez Petrol 3.65% 14.02% 276.7075 5.041191 38259.19 3.845164 0.72%Mercata 1.37% 12.01% 190.9308 6.269422 87248.21 8.755255 0.22%Delhaize Serbia 6.00% 8.79% 411.4 1.215675 8336.831 1.465803 4.93%Mercator-S -3.28% -36.66% -270.324 1.19235 9829.012 11.18026 -2.75%MOL Serbija 8.18% 12.13% 15473.12 3.086991 583806.5 1.482343 2.65%LIDL Srbija -4.79% -7.18% -1042.5 0.9126 19858.87 1.49906 -5.25%Lukoil Srbija 12.22% 37.06% 4677.215 5.934502 227088.6 3.032096 2.06%JT International 12.56% 43.85% 6801.418 1.261604 68336.88 3.492227 9.95%Agromarket 7.62% 12.05% 4342.926 0.71517 40733.81 1.58024 10.66%

16


Jugoimport-SDPR 3.65% 8.97% 4777.48 0.402527 52616.62 2.454417 9.08%Sport Vision 13.48% 22.87% 1252.657 1.051108 9770.237 1.69697 12.82%

Izvor: Izrada autora

Podaci racio analize pokazuju da je kompanija Sport Vision ostavrila najbolje finansijske performanse. Najlošije finansijske performanse su, pre-ma racio analizi, ostvarile kompanije LIDL Srbija i Mercator-S.

Težinski koeficijenti kriterijuma su utvrđeni pomoću AHP (Analitički Hijerarhijski Proces) metode (Saaty, 2008). Obračun je izvršen pomoću AHP Software - Excel.

U Tabeli 5. su prikazani težinski koeficijenti kriterijuma.

Tabela 5. Težinski koeficijenti kriterijuma

Table Criterion Comment Weights +/-1 Poslovna imovina 12.3% 1.3%2 Kapital 14.8% 6.0%3 Broj zaposlenih 26.1% 10.4%4 Poslovni prihodi 22.1% 5.9%5 Neto rezultat 24.6% 2.7%6 0.0% 0.0%7 0.0% 0.0%8 0.0% 0.0%

9 for 9&10 unprotect the input sheets and expand 0.0% 0.0%

10 The question section (“+” in row 66) 0.0% 0.0%

Result Eigenva-lue Lambda: 5.160 MRE: 28.8%

Consisten-cy Ratio 0.37 GCI: 0.13 Psi: 6.7% CR: 3.5%

MRE est 28.3%


Na prvom mestu po značaju je kriterijum broj zaposlenih. Slede po re-dosledu: neto rezultat, poslovni prihodi, kapital i poslovna imovina. To znači da se povećanjem produktivnosti rada može u značajnoj meri uticati na povećanje efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbiji.

U Tabeli 6. je prikazana inicijalna matrica odlučivanja.

17

ZBORNIK RADOVA

Tabela 6. Inicijalna matrica

Initial Matrixweights of criteria 0.123 0.148 0.261 0.221 0.246kind of criteria 1 1 1 1 1

C1 C2 C3 C4 C5A1 26477 12551 2094 78509 601A2 22563 4994 497 52264 569A3 13950 8362 42 44160 920A4 8667 2254 1142 43692 316A5 5831 666 419 36557 80A6 86264 58851 12579 104869 5175A7 65807 5886 7983 78465 -2158A8 17588 11865 93 54294 1439A9 41476 27668 1906 37851 -1987A10 6046 1994 158 35880 739A11 15275 4374 282 19271 1918A12 23751 15030 417 16986 1811A13 48757 19865 373 19626 1782A14 11368 6699 1223 11949 1532

MAX 86264 58851 12579 104869 5175MIN 5831 666 42 11949 -2158


U Tabeli 7. je prikazana preferencija ocene sa aspekta ne-benefitnih (troškovnih) kriterijuma.

Tabela 7. Preferencija ocene sa aspekta ne-benefitnih kriterijuma

Preference Ratings with respect to Non-Beneficial Criteria

C1 C2 C3 C4 C5Measure of Relative

Performance Linear Prefe-

rence Rating A1 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A2 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A3 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A4 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A5 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A6 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A7 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A8 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A9 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A10 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A11 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000

18


A12 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A13 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000A14 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000

0.0000MIN


U Tabeli 8. je prikazane preferencija ocene sa aspekta benefitnih (priho-dovnih) kriterijuma.

Tabela 8. Preferencija ocene sa aspekta benefitnih kriterijuma

Preference Ratings with respect to Beneficial Criteria

C1 C2 C3 C4 C5Measure of Rela-tive Performance

Linear Prefe-

rence Rating

A1 0.4355 2.6411 12.7517 1.2310 -0.3145 16.7449 15.6120A2 0.3529 0.9618 2.8275 0.7456 -0.3109 4.5770 3.4441A3 0.1713 1.7102 0.0000 0.5958 -0.3509 2.1264 0.9935A4 0.0598 0.3529 6.8357 0.5871 -0.2820 7.5535 6.4206A5 0.0000 0.0000 2.3428 0.4551 -0.2551 2.5428 1.4099A6 1.6967 12.9300 77.9085 1.7186 -0.8359 93.4178 92.2850A7 1.2651 1.1600 49.3476 1.2302 0.0000 53.0030 51.8701A8 0.2480 2.4887 0.3169 0.7832 -0.4100 3.4267 2.2939A9 0.7519 6.0004 11.5834 0.4791 0.0000 18.8148 17.6820A10 0.0045 0.2951 0.7209 0.4426 -0.3302 1.1329 0.0000A11 0.1992 0.8240 1.4914 0.1354 -0.4646 2.1854 1.0526A12 0.3780 3.1920 2.3304 0.0932 -0.4524 5.5411 4.4082A13 0.9055 4.2664 2.0569 0.1420 -0.4491 6.9217 5.7888A14 0.1168 1.3407 7.3391 0.0000 -0.4206 8.3759 7.2430

1.1329MIN


U Tabeli 9. i na Slici 1. je prikazana globalna preferencija (P) i rangiranje alternativa.

19

ZBORNIK RADOVA

Tabela 9. Globalna preferencija i rangiranje alternativa

ALT

ER-

NAT

IVES

Ove

rall

Pref

eren

-ce

(P)

Ove

rall

Pref

eren

-ce

(P)

Ran

king

Nelt Co. A1 0.0000 0.0000 16.7449 15.6120 15.6120 15.6120 15.6120 4Phoenih Pharma A2 0.0000 0.0000 4.5770 3.4441 3.4441 3.4441 3.4441 9

OMV Srbija A3 0.0000 0.0000 2.1264 0.9935 0.9935 0.9935 0.9935 13Knez Petrol A4 0.0000 0.0000 7.5535 6.4206 6.4206 6.4206 6.4206 6Mercata A5 0.0000 0.0000 2.5428 1.4099 1.4099 1.4099 1.4099 11Delhaize Serbia A6 0.0000 0.0000 93.4178 92.2850 92.2850 92.2850 92.2850 1

Mercator-S A7 0.0000 0.0000 53.0030 51.8701 51.8701 51.8701 51.8701 2MOL Serbi-ja A8 0.0000 0.0000 3.4267 2.2939 2.2939 2.2939 2.2939 10

LIDL Srbija A9 0.0000 0.0000 18.8148 17.6820 17.6820 17.6820 17.6820 3Lukoil Srbija A10 0.0000 0.0000 1.1329 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 14JT Internati-onal A11 0.0000 0.0000 2.1854 1.0526 1.0526 1.0526 1.0526 12

Agromarket A12 0.0000 0.0000 5.5411 4.4082 4.4082 4.4082 4.4082 8Jugoim-port-SDPR A13 0.0000 0.0000 6.9217 5.7888 5.7888 5.7888 5.7888 7

Sport Vision A14 0.0000 0.0000 8.3759 7.2430 7.2430 7.2430 7.2430 50.0000MIN


Slika 1. Globalna preferencija i rangiranje alternativa


20


Na bazi dobijenih rezultata istraživanja efikasnosti trgovinskih preduze-ća u Srbiji primenom OCRA metode može se zaključiti da je naefikasnija kompanija Delahaize Serbia. To je sasvim i razumljivo kada se ima u vidu činjenica da dugo posluje kao strani maloprodajni lanac na srpskom tržištu i primenjuje savremene koncepte poslovanja (multikanalska prodaja – pro-davnice sa fiksnom lokacijom i elektronska prodaja, prodaja organskih proizvoda, privatna robna marka). Uz to, znatno su niže cene u odnosu na domaće maloprodavce i u velikoj meri je digitalizovano poslovanje. U cilju unapređenja efikasnosti domaći maloprodavci treba da se ugledaju na kom-paniju Delhaize Serbia i da primenjuju slične modele poslovanja, kao i da ubrzaju digitalizaciju celokupnog poslovanja. To se posebno odnosi na slabo rangirane domaće maloprodavce prema OCRA metodi.

4. ZAKLJUČAKNa bazi dobijenih rezultata istraživanja efikasnosti trgovinskih preduze-

ća u Srbiji primenom OCRA metode može se zaključiti da je najefikasnija kompanija Delahaize Serbia. To je savim i razumljivo s obzirom na to da dugo posluje kao strani maloprodajni lanaca na srpskom tržištu, poznaje dobro potrebe i zahteve potrošača, primenjuje savremene koncepte poslo-vanja (multikanalska prodaja – prodavnice sa fiksnom lokacijom i elektron-ska prodaja, prodaja organskih proizvoda, privatna robna marka), posluje sa znatno nižim cenama u odnosu na domaće maloprodavce. Uz to, u velikoj meri je digitalizovano celokupno poslovanje. U cilju unapređenja efikasno-sti, domaći maloprodavci treba da se ugledaju na kompaniju Delhaize Serbia, primenjuju slične modele poslovanja i dugitalizuju celokupno poslovanje. To se posebno odnosi na slabo rangirane domaće maloprodavce prema OCRA metodi. U cilju povećanja efikasnosti trgovinskih preduzeća u Srbi-ji u budućnosti neophodno je, generalno rečeno, što efikasnije upravljati ljudskim kapitalom, aktivom, kapitalom, prodajom i profitom.

LITERATURA1. Chatterjee, P., Chakraborty, S. (2012). Material selection using preferential ranking met-

hods. Materials & Design, No. 35, pp. 384-393.2. Ersoy, N. (2017). Performance measurement in retail ındustry by using a multi - criteria

decision making methods. Ege Academic Review, 17(4), pp. 539–551. https://doi.org/10.21121/eab.2017431302

3. Liu, S., Xu, B., Forrest, J., Chen, Y., Yang, Y. (2013). On uniform effect measure functions and a weighted multi - attribute grey target decision model. The Journal of Grey System, 25 (1), pp. 1-11.

4. Lukić, R, Hadrović Zekić, B. and Crnjac Milić, D. (2020a). Financial performance evalu-ation of trading companies in Serbia using the integrated Fuzzy AHP - TOPSIS Approach. 9th International Scientific Symposium Region, Entrepreneurship, Development. Under

21

ZBORNIK RADOVA

the auspices of: Republic of Croatia Ministry of Science and Education, June, Osijek, pp. 690-703.

5. Lukić, R. (2020c), Analysis of the Efficiency of Trade in Oil Derivatives in Serbia by Applying the Fuzzy AHP – TOPSIS Method. Business Excellence and Management, 10 (3), pp. 80-98.

6. Lukić, R. and Hadrović Zekić, B. (2019). Evaluation of efficiency of trade companies in Serbia using the DEA approach. Proceedings of the 19th International Scientific Confe-rence “Business Logistics in Modern Management”, October 10 - 11, Osijek, Croatia, Josip Juraj Strossmayer University of Osijek, Faculty of Economics in Osijek, pp. 145-165.

7. Lukić, R., Vojteski Kljenak, D., Anđelić, S. (2020b). Analyzing Financial Performances and Efficiency of the Retail Food in Serbia by Using the AHP – TOPSIS Method. Economics of Agriculture, Year 67, No. 1, Belgrade, pp. 55-68.

8. Madić, M., Petković, D., & Radovanović, M. (2015). Selection of non-conventional mac-hining processes using the OCRA method. Serbian Journal of Management, 10 (1), pp. 61-73.

9. Parkan, C. (1994). Operational competitiveness ratings of production units. Managerial and Decision Economics, 15 (3), pp. 201-221.

10. Parkan, C., Wu, M. L. (1997). On the equivalence of operational performance measurement and multiple attribute decision making. International Journal of Production Research, 35 (11), pp. 2963-2988.

11. Parkan, C., Wu, M. L. (1999). Measuring the performance of operations of Hong Kong’s manufacturing industries. European journal of operational research, 118 (2), pp. 235-258.

12. Parkan, C., Wu, M. L. (2000). Comparison of three modern multi criteria decision-making tools. International Journal of Systems Science, 31 (4), pp. 497-517.

13. Saaty, T.L. (2008). Decision Making With The Analytic Hierarchy Process. Int J Serv Sci, 1 (1), pp. 83-98.

14. Stanujkić, D., Zavadskas, E.K., Liu, S., Karabašević, D., Popović. G. (2017). Improved OCRA Method Based on the Use of Interval Grey Numbers. The Journal of Grey System Volume, 29 (4), pp. 49-60.

23

SPECIFIČNA PITANJA REVIZIJE HOTELIJERSKIH PREDUZEĆA I NJIHOV

ZNAČAJ PRILIKOM DONOŠENJA POSLOVNO-FINANSIJSKIH ODLUKA

SPECIFIC ISSUES OF AUDIT OF HOTEL COMPANIES AND THEIR SIGNIFICANCE WHEN

MAKING BUSINESS-FINANCIAL DECISIONS

Aleksandra Mitrović1, Marko Milašinović2

SAŽETAKRevizija predstavlja uslugu uveravanja i pruža mogućnost da se uz pomoć

revizorskih izveštaja, koji predstavljaju krajnji proizvod revizije, korisnici uvere u istinitost i objektivnost finansijskih izveštaja. Imajući u vidu značaj revizije u svim delatnostima u kojima posluju preduzeća, predmet istraživa-nja ovog rada predstavlja revizija hotelijerskih preduzeća, sa posebnim na-glaskom na specifična pitanja koja moraju biti sagledana. Naime, specifična pitanja revizije hotelijerskih preduzeća imaju veliki značaj prilikom donoše-nja poslovno-finansijskih odluka. Pored toga, u radu su prikazana i ograni-čenja revizije. Cilj rada je prikaz više značajnih pitanja koja zaslužuju poseb-nu pažnju revizora u hotelijerskim preduzećima, kako bi se mogli izvesti zaključci u vezi sa njihovim značajem prilikom donošenja poslovno-finansij-skih odluka. Predmet istraživanja rada otvara više istraživačkih pitanja u vezi sa daljim pravcima istraživanja, pre svega sa fokusom na reviziju hote-lijerskih preduzeća.

KLJUČNE REČI: revizija, hotelijerska preduzeća, revizorski izveštaji.

1 Doc. dr Aleksandra Mitrović, Fakultet za hotelijerstvo i turizam u Vrnjačkoj Banji, Univerzitet u Kra-gujevcu, e-mail: [email protected] 2 MSc Marko Milašinović, Fakultet za hotelijerstvo i turizam u Vrnjačkoj Banji, Univerzitet u Kragujev-cu, e-mail: [email protected]

Pregledni rad UDK 640.4:005.5DOI 10.7251/BLCZB2101023M

COBISS.RS – ID

24


ABSTRACTAn audit is a service of assurance and provides an opportunity to use the

audit reports, which represent the end product of the audit, to convince users of the truthfulness and objectivity of the financial statements. Having in mind the importance of audit in all activities in which companies operate, the subject of research of this paper is the audit of hotel companies, with special empha-sis on specific issues that must be considered. Namely, specific issues of audit of hotel companies are of great importance when making business and finan-cial decisions. In addition, audit limitations are shown in this paper. The aim of this paper is to present a number of significant issues that require special attention of auditors in hotel companies, in order to draw conclusions about their importance in making business and financial decisions. The subject of the research opens several research questions related to further directions of research, primarily with a focus on the audit of hotel companies.

KEY WORDS: audit, hotel companies, audit reports.

1. UVODFinansijski izveštaji, tj. bilans stanja i bilans uspeha su krajnji proizvodi

bilo kojeg formalnog računovodstvenog sistema. Razne zainteresovane strane ih često koriste u donošenju odluka, pri čemu su oni važni kako za eksterne, tako i interne korisnike (Vasilev et al., 2019). Prema tome, auten-tičnost, istinitost i objektivnost smatraju se suštinskim karakteristikama, kako bi se zaista učinile vrednim za podržati prilikom odlučivanja (detaljni-je videti u Mitrović, Knežević, 2020; Knežević et al., 2020). Međutim, puko evidentiranje transakcija u poslovnim knjigama nije dovoljno za obezbeđi-vanje gore navedenih karakteristika. S obzirom na mogućnost nastanka nenamernih grešaka ili dobro organizovane prevare, nezavisna procena evidentiranja je imperativ. Revizija u svom temeljnom obliku osigurava gore pomenutu ocenu podataka finansijskog računovodstva i tvrdnji menadžmen-ta, i na taj način podržava odluku zainteresovanih strana (Sana et al., 2017). Štaviše, nove dimenzije revizije šire gornju praksu ocenjivanja i dalje, jer pored tradicionalnih podataka finansijskog računovodstva rešavaju speci-fična pitanja. Danas revizija igra višestruku dinamičku ulogu u gotovo svim važnim funkcionalnim područjima preduzeća. U nastavku, na slici 1 su prikazane osnovne karakteristike revizije, a objašnjene je dato u daljem tekstu.

25

ZBORNIK RADOVA

Slika 1. Osnovne karakteristike revizije

Izvor: Izrada autora prema: Basu (2009)

Revizija je instrument računovodstvene kontrole. Istinitost i objektivnost računovodstvenih informacija se kontrolišu i proveravaju revizijskim aktiv-nostima. Revizija deluje kao zaštita u ime vlasnika (bilo da je to pojedinac ili grupa lica) protiv ekstravagancije, nepažnje ili prevara kod vlasnika ili menadžera u realizaciji i korišćenju njegovog/njihovog novca i drugih sred-stava. Revizija u ime vlasnika osigurava da finansijski izveštaji zaista pred-stavljaju činjenice koje su nastale sa dužnom pažnjom i korektnošću. Ona procenjuje adekvatnost računovodstvenog sistema kako bi se utvrdila nje-gova efikasnost u održavanju računovodstvene evidencije preduzeća. Pored toga, revizija vrši pregled finansijskih izveštaja kako bi se utvrdilo da li se računovodstvene evidencije slažu sa podacima u izveštajima. Revizija je alat za izveštavanje o finansijskim izveštajima, u skladu sa uslovima imenovanja revizora i u skladu sa relevantnim zakonskim propisima. Samim tim, revi-zija ima praktičnu primenu. Kako se danas obavlja, rezultat je duge istorije marginalnih promena i odgovora na nova komercijalna i pravna zbivanja tokom vekova sa najbržim napretkom u poslednjih nekoliko godina (Basu, 2009).

Prvobitni cilj revizije je prvenstveno bio da se utvrdi da li je osoblje uklju-čeno u računovodstvo ispravno obračunavalo prilive i odlive gotovine. Drugim rečima, cilj revizije je bio da se utvrdi da li je gotovina proneverena i ako je tako, ko je proneverio i o kom iznosu je reč. Dakle, to je bila samo revizija blagajne. Danas je glavni cilj revizije pronaći, nakon pregleda po-slovnih knjiga, da li su bilans stanja i bilans uspeha pravilno sastavljeni, i u skladu s tim da li pokazuju istinit i objektivni pogled na finansijski položaj, uspešnost poslovanja i tokove gotovine preduzeća. To je jedino moguće kada revizor ili revizorski tim provere račune i izveštaje. Tokom obavljanja svojih dužnosti, revizor takođe mora otkriti greške i prevare, ako postoje (Basu,

26


2009). Naime između ostalog, revizija vuče korene iz privatnog sektora gde postoji zabrinutost za prevaru krađom i prisvajanjem imovine. Važnost revizije leži u njenoj uočenoj ulozi u otkrivanju prevara, grešaka i nepravil-nosti u finansijskim izveštajima. Revizija jača samopouzdanje i verodostojnost finansijskih izveštaja koji su potrebni za poboljšanje učinka, jer se korisnici oslanjaju na njih u donošenju odluka (Monametsi, Agasha, 2020).

ICAI (The Institute of Chartered Accountants of India)3 u svojoj „Izjavi o cilju i obimu revizije finansijskih izveštaja” kao ciljeve revizije finansijskih izveštaja navodi sledeće:

1. Cilj revizije finansijskih izveštaja, pripremljenih u okviru priznatih računovodstvenih politika i praksi i relevantnih zakonskih propisa, omogućava revizoru da izrazi mišljenje o finansijskim izveštajima.

2. Mišljenje revizora pomaže u utvrđivanju istinitog i objektivnog pri-kaza finansijskog položaja i uspešnosti poslovanja preduzeća.

Revizor treba da bude nezavisna osoba koja je imenovana da istraži pre-duzeće, evidencije i finansijske izveštaje pripremljene od strane preduzeća i tako formira mišljenje o tačnosti i ispravnosti podataka u finansijskim izveštajima. Primarni cilj revizije je omogućiti revizoru da sagleda poslovne knjige u kontekstu „istinitog i objektivnog pogleda”. Naime, primarni cilj revizije je promovisanje efikasnosti i tačnosti u računovodstvu i plasiranje akcionarima i upravi tačnih informacija o finansijskom položaju i uspešno-sti poslovanja, koje mogu služiti kao pomoć celokupnoj administraciji pre-duzeća. Za ispunjenje primarnog cilja revizije, treba da se realizuju sledeći pomoćni ciljevi (Basu, 2009):

1. otkrivanje grešaka,2. otkrivanje prevara,3. sprečavanje grešaka,4. sprečavanje prevara.

2. REVIZIJA HOTELIJERSKIH PREDUZEĆAObim i postupke revizije za određeno preduzeće odrediće revizor na

osnovu uslova angažovanja, zahteva za relevantnim zakonskim propisima i dr. Uslovi angažovanja, međutim, ni na koji način ne mogu smanjiti obim i postupke revizije koji su propisani zakonskim odredbama. Cilj revizije je da obezbedi korisniku, da informacije sadržane u tim finansijskim izveštajima, predstavljaju fer i tačan prikaz preduzeća. Da bi se formiralo mišljenje, re-vizor prikuplja odgovarajuće i dovoljne dokaze, posmatra, testira, upoređu-je i potvrđuje, dok ne dobije razumno uverenje (Mitrović, Milašinović, 2020).

3 Osnovan Zakonom o ovlašćenim računovođama 1949. godine i danas predstavlja značajnu organiza-ciju. Detaljnije videti: https://www.icai.org/Overview.html?mod=1

27

ZBORNIK RADOVA

Da bi izrazio mišljenje o finansijskim izveštajima preduzeća, revizor treba da se uveri prvo da li su podaci sadržani u knjigovodstvenoj evidenciji au-tentični, pouzdani i da je korišćena adekvatna osnova za pripremu finansij-skih izveštaja. Postupak revizije treba da bude dizajniran na takav način da pokrije dovoljno sve aspekte preduzeća onoliko koliko su relevantni za fi-nansijske izveštaje. Prilikom formiranja svog mišljenja, revizor takođe treba da odluči da li su relevantne informacije pravilno obelodanjene u finansijskim izveštajima na osnovu zakonskih zahteva.

Glavna područja koja su obuhvaćena revizijom uključuju sledeće (Basu, 2009):

- Računovodstvo i internu kontrolu - ispitivanje računovodstvenog sistema i interne kontrole kako bi se utvrdilo da li su adekvatni za preduzeće ili ne.

- Aritmetičku tačnost - sveukupna provera aritmetičke tačnosti poslov-nih knjiga metodom knjiženja, provere i postupaka bilansiranja.

- Autentičnost transakcija - pravilna provera valjanosti i autentičnosti transakcija zaključenih proverom unosa sa pratećim dokumentima.

- Razliku između stavki kapitala i prihoda i rashoda - efikasno ispitiva-nje razlike između stavki kapitala i prirode prihoda i rashoda u odgo-varajućem obračunskom periodu.

- Proveru imovine - detaljna verifikacija vlasništva, postojanja i vred-nosti imovine koja se pojavljuje u bilansu stanja.

- Proveru obaveza - pravilna verifikacija obaveza preduzeća kako je navedeno u bilansu stanja.

- Poređenje finansijskih izveštaja - poređenje bilansa stanja i bilansa uspeha ili drugih izveštaja sa dostupnim evidencijama kako bi se sa-gledalo da li su u skladu sa njima.

- Istinitost i objektivnost finansijskih izveštaja - efikasna provera rezul-tata kao što je prikazano u bilansu uspeha kako bi se utvrdilo da su prikazani rezultati istiniti i objektivni.

- Zakonske propise - konkretna potvrda o ispunjavanju zakonskih za-hteva u evidentiranju finansijskih transakcija i u pripremi finansijskih izveštaja.

Posao vođenja hotela razlikuje se od vođenja bilo kog drugog preduzeća. To je servisno orijentisano poslovanje i može imati neki element proizvod-nje gotovih proizvoda i njihove prodaje. Međutim, ovo poslovanje karakte-riše rukovanje likvidnim sredstvima, skladištenje i obezbeđivanje velikog broja sredstava, pružanje pažnje gostima kako bi se steklo uverenje da im se pružaju odgovarajuće usluge (više o zadovoljstvu korisnika turističkim uslu-gama videti u Jevtić et al., 2020). Takođe, karakteriše i osetljivost na krizne događaje (ekonomske krize, epidemije, pandemije, prirodne nepogode i

28


terorističke napade), koji mogu da utiču na posetioce da otkažu ili odlože svoje rezervacije (Luković, Stojković, 2020). S obzirom na prethodno nave-deno, sledeća pitanja zaslužuju posebnu pažnju revizora u hotelijerskim preduzećima (Basu, 2009):

- Sistem interne kontrolePrvo treba preispitati sistem interne kontrole hotelijerskog preduzeća.

Pre svega, važno je definisati pojam kontrole, a potom i interne kontrole. Kontrola (Cascarino, 2015) predstavlja bilo koju radnju preduzetu od strane menadžmenta radi povećanja verovatnoće da će ciljevi preduzeća biti os-tvareni, dok interna kontrola osigurava da se programi za postizanje ciljeva menadžmenta pažljivo planiraju i izvršavaju. Revizor treba da osigura efika-snu funkciju interne kontrole, i u tu svrhu on treba da proceni najčešće sledeće (Basu, 2009):

a) efektivnost aranžmana u pogledu priliva i odliva gotovine,b) postupak nabavke i skladištenje sirovina i materijala,c) postupke naplate potraživanja od kupaca.- Gotovinske transakcijeKontrola gotovine poprima veliku važnost u svakom hotelijerskom pre-

duzeću. Revizor treba da uskladi ukupnu prijavljenu prodaju sa ukupnim izdatim računima i samim tim sagleda da li postoji računska kontrola raču-na, kako bi se osiguralo da su svi računi uključeni u ukupan zbir i niz drugih računskih pitanja.

- ZaliheZalihe u hotelijerskim preduzećima su uglavnom pokretne i služe daljoj

(proizvodnji i) prodaji, posebno zalihe hrane i pića. Stoga je izuzetno važno da se sva kretanja i prenos takvih zaliha pravilno dokumentuju. Revizor treba da ispita proceduru i dokumentaciju u pogledu zaliha i takođe prove-ri računovodstvene politike korišćene prilikom evidentiranja zaliha. Kon-trola nad zalihama može se nametnuti u dva pravca (Basu, 2009):

a) kontrola kretanja: prostor u kome se drže zalihe treba biti obezbeđen i pod nadzorom odgovornog lica, a revizor treba da sagleda da li se kretanja zaliha u hotelijerskom preduzeću odvijaju samo nakon od-govarajućeg ovlašćenja i dozvole,

b) kontrola vrednovanja: iako procenu zaliha vrše stručnjaci koje je ime-novalo rukovodstvo, važno je da se revizor uveri da je iznos uključen u takve zalihe adekvatan, a revizor takođe treba prisustvovati popisu zaliha i proveriti kalkulacije cena.

- Stalna sredstvaRačunovodstvo stalne imovine verovatno će se razlikovati između hote-

lijerskih preduzeća. Pojedine kategorije sredstava hotelijerska preduzeća mogu vrednovati kao deo zaliha ili kao deo stalne imovine. Sveobuhvatne

29

ZBORNIK RADOVA

definicije zaliha kao dela obrtne imovine i stalnih sredstava bi trebale biti primenjene i revizor treba da sagleda da li su iste ispoštovane. Revizor treba da dobije raspored stalnih sredstava i da proveri da li je obezbeđena odgo-varajuća amortizacija po propisanim stopama. Trebao bi da proveri fizičko postojanje stalnih sredstava. Najčešći problemi revizora nastaju prilikom prikupljanja dokaza koji se odnose na postojanje, vrednovanje, kao i prava i obaveze nad ovom kategorijom sredstava (Aleksić, Vujnović-Gligorić, 2013). Što se tiče revizije stalnih sredstva, revizor treba da se uveri da su (Basu, 2009):

a) sva stalna sredstva fizički verifikovana i pravilno procenjena na kraju obračunskog perioda i

b) donete odgovarajuće stope za amortizaciju stalnih sredstava za obra-čunsku godinu.

- Usklađenost sa zakonskim odredbamaPri vođenju hotelskog poslovanja potrebno je poštovati određeni broj

zakonskih odredbi. Poslovanje hotelijerskih preduzeća definisano je različi-tim pravilima i propisima različitih vlasti, koji uključuju sledeće (Basu, 2009):

a) propise iz oblasti deviznog poslovanja - u velikim hotelijerskim pre-duzećima je uobičajeno da postoji mogućnost zamene deviza za do-maću valutu,

b) odeljenje za turizam u okviru nadležnog ministarstva - propisuje ra-zličite uslove koje moraju ispuniti hotelijerska preduzeća,

c) lokalnu vlast.Za vođenje hotelskog poslovanja potrebno je odobrenje lokalnih vlasti i

različite licence. Pre svega, revizor treba da proveri licencu izdatu za hote-lijersko preduzeće (Sana et al., 2017). Revizor treba da sagleda i da li se hotelijerska preduzeća propisno pridržavaju različitih važećih propisa.

- Poslovi sa turističkim agencijamaVrlo je često da se usluge hotelijerskih preduzeća rezervišu preko turi-

stičkih agencija ili drugih agencija za rezervaciju, čime se dosta olakšava kupovina željenih usluga (Seočanac et al., 2019). Revizor treba da sagleda povraćaj novca od turističkih agencija u skladu sa dozvoljenim uslovima kreditiranja. Plaćanje turističkim agencijama treba proveriti pozivom na ugovor.

- Priznavanje prihoda i rashodaRevizor treba da sagleda račune uz pomoć kojih je dokumentovan nasta-

nak prihoda i rashoda. Treba obratiti posebnu pažnju na sledeća pitanja (Basu, 2009):

a) potrošnja prikazana na različitim računima zaliha može se pratiti na računu kupaca korišćenjem uzorkovanja, gde god je to izvodljivo, kako bi se osiguralo da su sva izdavanja naplaćena ili obračunata,

30


b) sve isplate inostranom saradniku, ako postoje, u skladu sa uslovima ugovora,

c) rashodi i prihodi se mogu upoređivati sa podacima iz prethodne go-dine s obzirom na prosečnu popunjenost hotela i promene cena,

d) posebne račune zbog izdavanja prostora u hotelu za obavljanje razli-čitih poslova, konferencija, izložbi itd. treba verifikovati u skladu sa odgovarajućim ugovorima za vreme obavljanja revizije,

e) knjigu gostiju treba ispitati uzorkovanjem, ali detaljno kako bi se pro-verilo da li su svi prihodi naplaćeni i da li su nastali.

- Ostale tačkePored gore navedenih važnih tačaka u vezi sa radom hotelijerskih predu-

zeća, revizor takođe treba da uzme u obzir i sledeće (Basu, 2009):a) porez na dobitak: revizor treba da proveri procenu poreskog aspekta

hotelijerskog preduzeća kako bi potvrdio da li se poreska prijava pod-nosi redovno zajedno sa iznosom poreza,

b) porez na dodatu vrednost: revizor treba da ispita da li se porez koji prikuplja hotelijersko preduzeće uredno uplaćuje odgovarajućim vlastima uz propisani limit,

c) tačan i objektivan pogled: revizor takođe treba da sagleda da li finan-sijski izveštaji daju istinit i objektivan pogled na dobitak ili gubitak iskazan u bilansu uspeha i bilansu stanja hotelijerskog preduzeća za obračunski period.

Revizorska struka je suočena sa mnogobrojnim otvorenim pitanjima i izazovima. Pre svega, možemo govoriti o neispunjivanju očekivanja prema javnosti i menadžmentu, jer sa jedne strane se nalaze očekivanja javnosti prema profesiji revizora, a s druge strane se nalazi uloga revizora i šta se može razumno očekivati od njega u smislu profesije revizije (Mitrović, Ra-dovanović, 2018). Zbog svog značaja, neophodno je govoriti o budućnosti revizije (Hay, 2020) i specifičnim pitanjima revizije prema različitim vrstama i delatnostima preduzeća. Što se tiče hotelijerskih preduzeća, njihov glavni motiv je da ostvaruju zaradu pružanjem usluga kupcima. Revizor treba da bude veoma oprezan tokom provere evidencije svih troškova i prihoda (Sana et al., 2017).

3. OSNOVE REVIZIJE U DONOŠENJU POSLOVNO – FINANSIJSKIH ODLUKA

Prema Zakonu o reviziji (2019), u Republici Srbiji je zakonska revizija obavezna za redovne godišnje finansijske izveštaje velikih i srednjih pravnih lica razvrstanih u skladu sa Zakonom o računovodstvu, javnih društava u skladu sa Zakonom o tržištu kapitala nezavisno od njihove veličine, kao i

31

ZBORNIK RADOVA

svih pravnih lica, odnosno preduzetnika čiji ukupan prihod ostvaren u pret-hodnoj poslovnoj godini prelazi 4.400.000 evra u dinarskoj protivvrednosti. Zakonska revizija konsolidovanih finansijskih izveštaja obavezna je za ma-tična pravna lica koja sastavljaju konsolidovane finansijske izveštaje u skladu sa Zakonom o računovodstvu. Revizija finansijskih izveštaja pravnih lica i drugih subjekata koji nisu navedeni prethodnim, jeste dobrovoljna revizija.

Razvrstavanje pravnih lica u Republici Srbiji definisano je, i promenjeno novim Zakonom o računovodstvu iz 2019. godine, u odnosu na prethodni. Prema novom Zakonu o računovodstvu, pravna lica i preduzetnici, razvr-stavaju se na mikro, mala, srednja i velika pravna lica, u zavisnosti od pro-sečnog broja zaposlenih, poslovnih prihoda u poslovnoj godini i vrednosti ukupne aktive utvrđene na datum bilansa redovnog godišnjeg finansijskog izveštaja.

Male grupe pravnih lica na datum bilansa matičnog pravnog lica ne pre-laze granične vrednosti dva od sledećih kriterijuma:

1. prosečan broj zaposlenih 50,2. poslovni prihodi 8.000.000 evra u dinarskoj protivvrednosti,3. vrednost ukupne aktive 4.000.000 evra u dinarskoj protivvrednosti.Srednje grupe pravnih lica na datum bilansa matičnog pravnog lica ne

prelaze granične vrednosti dva od sledećih kriterijuma:1. prosečan broj zaposlenih 250,2. poslovni prihodi 40.000.000 evra u dinarskoj protivvrednosti,3. vrednost ukupne aktive 20.000.000 evra u dinarskoj protivvrednosti.Velike grupe pravnih lica na datum bilansa matičnog pravnog lica prela-

ze granične vrednosti dva od tri kriterijuma iz prethodno navedenog u okviru kriterijuma srednjih pravnih lica.

Reč revizija potiče od latinskog audire, što znači čuti. Poreklo ove reči datira iz Egipta, grčkih i rimskih vremena kada su se izveštaji iznosili usme-nom predajom i odgovorni službenik koji je bio revizor morao je da dostavi usmeni izveštaj o sprovedenom postupku (Davies, Aston, 2011).

Danas revizori dodaju vrednost procesu finansijskog izveštavanja. Oni iskazuju mišljenje da li su sami finansijski izveštaji pouzdani pokazatelji za direktore, akcionare i potencijalne investitore. Revizija je stoga proces ana-liziranja, procenjivanja i testiranja dokaza da li bilans stanja i bilans uspeha u skladu sa tim pružaju „istinit i objektivan prikaz” u saglasnosti sa Među-narodnim standardima finansijskog izveštavanja (MSFI) ili nacionalnim računovodstvenim standardima. Revizor mora potvrditi da li su sve infor-macije date u izveštaju menadžera (direktora) u skladu sa finansijskim izve-štajima. Direktori su odgovorni za pripremu godišnjeg izveštaja, finansijskih izveštaja u skladu sa važećim zakonima i propisima.

32


Prema Zakonu o računovodstvu (2019), pravna lica, odnosno preduzet-nici dužni su da sastavljaju redovne godišnje finansijske izveštaje za poslov-nu godinu koja je jednaka kalendarskoj. Redovan godišnji finansijski izveštaj velikih i srednjih pravnih lica, pravnih lica koja imaju obavezu sastavljanja konsolidovanih godišnjih finansijskih izveštaja (matična pravna lica), javnih društava, odnosno društava koja se pripremaju da postanu javna, obuhvata:

1. Bilans stanja,2. Bilans uspeha,3. Izveštaj o ostalom rezultatu,4. Izveštaj o promenama na kapitalu,5. Izveštaj o tokovima gotovine i6. Napomene uz finansijske izveštaje.Finansijski izveštaji moraju da daju istinit i objektivan prikaz stanja u

preduzeću i rezultata za period. Prilikom pripreme finansijskih izveštaja, od direktora se zahteva:

– odabir odgovarajućih i pravilnih računovodstvenih politika, i njihova dosledna primena,

– donošenje razumnih odluka,– navod da su izveštaji u skladu sa važećim računovodstvenim standar-

dima zemlje u kojoj društvo posluje ili MSFI. Prema Zakonu o računovodstvu (2019) za priznavanje, vrednovanje,

prezentaciju i obelodanjivanje pozicija u finansijskim izveštajima velika pravna lica, pravna lica koja imaju obavezu sastavljanja konsolidovanih fi-nansijskih izveštaja (matična pravna lica), javna društva, odnosno društva koja se pripremaju da postanu javna, primenjuju MSFI, dok mala i srednja pravna lica primenjuju MSFI za MSP (mala i srednja pravna lica). Izuzetno, mala i srednja pravna lica mogu da odluče da za priznavanje, vrednovanje, prezentaciju i obelodanjivanje pozicija u finansijskim izveštajima primenju-ju MSFI. Samim tim, mala i srednja pravna lica dužna su da primenjuju MSFI u kontinuitetu, odnosno najmanje pet godina od početka primene MSFI, osim u slučajevima otvaranja postupka stečaja ili likvidacije. Za priznavanje, vrednovanje, prezentaciju i obelodanjivanje pozicija u finansijskim izvešta-jima, mikro pravna lica primenjuju podzakonski akt koji donosi ministar nadležan za poslove finansija. Izuzetno, mikro pravna lica mogu da odluče da primenjuju MSFI ili MSFI za MSP. Ako to učine, dužna su da primenjuju MSFI, odnosno MSFI za MSP u kontinuitetu, odnosno najmanje pet godina od početka primene MSFI, odnosno MSFI za MSP, osim u slučajevima otva-ranja postupka stečaja ili likvidacije.

Revizorski izveštaj je dokument napisan u standardnom formatu kroz koji revizor izražava svoje mišljenje u pogledu objektivnosti i istinitosti fi-nansijskih izveštaja entiteta. Priprema revizorskog izveštaja je poslednji deo

33

ZBORNIK RADOVA

procesa revizije. Revizorski izveštaj je često jedini formalni način komuni-kacije sa zainteresovanim korisnicima, i predstavlja najviši nivo uverenja koji obezbeđuju nezavisni revizori. Sastavljanje revizorskog izveštaja predstavlja završnu fazu procesa revizije, a da bi ispunili sve obaveze, revizori moraju temeljno poznavati Međunarodne standarde revizije MSR (International Standards on Auditing – ISA). Da bi se formiralo mišljenje, revizor prikuplja odgovarajuće i dovoljne dokaze i posmatra, testira, upoređuje i potvrđuje dok ne dobije razumno uverenje. Revizor zatim formira mišljenje o tome da li finansijski izveštaji sadrže materijalno značajne pogreške, bilo zbog pre-vare ili greške. (Knežević et al., 2019).

Revizor predstavlja snage, slabosti koje je uočio i detalje provere predu-zeća kroz revizorski izveštaj, koji treba da karakteriše (Sana et al., 2017):

- Jednostavnost - dobar revizorski izveštaj treba da bude jednostavan tako da ga svi mogu lako razumeti. Treba biti napisan jednostavnim jezikom izbegavajući nejasne reči i kontstrukcije.

- Jasnoća - izveštaj treba da bude jasan i nedvosmislen. Jasnost zavisi od pravilnog rasporeda činjenica. Revizor treba da razjasni svoju svrhu, definiše izvore, navede nalaze do kojih je došao i konačno da potrebne preporuke.

- Sažetost - treba biti sažet, tačan i specifičan. To znači da je dobar izveštaj onaj koji prenosi maksimalne informacije upotrebom najma-nje reči. Potrebno je izbegavati nepotrebne detalje i uključiti sve što je relevantno za predstavljanje odgovarajućih informacija.

- Čvrstoća - trebalo bi jasno navesti obim posla koji je obavljen. Nada-lje, u izveštaju treba navesti da li finansijski izveštaji entiteta odraža-vaju „istinit i fer” pogled na stanje i uspešnost poslovanja.

- Objektivnost - treba biti zasnovan na objektivnim dokazima. Objek-tivni dokazi olakšavaju poređenje finansijskih izveštaja sa pouzdano-šću i ujednačenošću. Veoma je bitno da se smanji ili eliminiše pristra-snost, predrasude ili subjektivne procene oslanjajući se na proverljive podatke.

- Doslednost - doslednost u predstavljanju računovodstvenih informa-cija treba da se odrazi u revizorskim izveštajima prema Opšte prihva-ćenim računovodstvenim principima i Međunarodnim standardima finansijskog izveštavanja. Za revizora je neophodno da proveri da li su finansijski izveštaji za tekući period u skladu sa prethodnim finan-sijskim izveštajima.

- Otkrivajući karakter - trebalo bi otkriti sve činjenice i istinu. Revizor mora da sagleda da li postoje relevantna pitanja i da li su propisno obelodanjena u skladu sa regulatornim ili drugim zahtevima.

34


- Nepristrasnost - treba biti nepristrasan. Ako se preporuke daju na kraju izveštaja, one moraju da budu nepristrasne i objektivne.

- Zasnovanost na informacijama - u izveštaj treba da budu uključene i relevantne i tačne informacije. Ako nije tako, to uključuje nepotrebne izdatke i gubitak. Pošto se odluke donose na osnovu informacija sa-držanih u izveštaju, vodiće se svakom netačnom informacijom ili pogrešnom odlukom.

- Pravovremenost - izveštaj treba pripremiti i predstaviti u predviđenom roku. Ako je izveštaj predstavljen na vreme mogu se preduzeti potreb-ne akcije.

Izveštaj koji je izdao revizor smatra se važnim informativnim alatom za mnoge korisnike. Revizorski izveštaji su važni za korisnike finansijskih izve-štaja, jer oni obaveštavaju korisnike o mišljenju revizora da li su finansijski izveštaji istiniti i objektivni. Za rad preduzeća, pored investitora, zaintere-sovani su mnogobrojni korisnici. Iz razloga njihove brojnosti i brojnosti njihovih zahteva, značajno je sagledati i mogućnost previđanja nastanka bankrotstva. U radu koji su pripremili Brown i saradnici (Brown et al., 2020) primenjen je Altmanov Z-score model za preduzeća koja posluju na tržišti-ma u razvoju, odnosno mogućnost nastanka bankrotstva na uzorku predu-zeća listiranih na Beogradskoj berzi u okviru sektora A - poljoprivreda, šumarstvo i ribarsto u periodu od 2016. do 2018. godine. Za isto vreme, analizirana su mišljenja revizora i sagledano je da li postoji povezanost iz-među revizorskih mišljenja i zona u kojima preduzeća posluju prema rezul-tatima Altmanovog Z-scor modela. Uz sva prikazana ograničenja sa kojima su se autori suočili, ovaj rad nudi smernice prilikom posmatranja poveza-nosti revizorskih mišljenja i vrstama zona u kojima preduzeća posluju, a prema rezultatima Z-scor modela. Revizorski izveštaj je od ogromne važnosti za sledeće korisnike ili aktivnosti (Sana et al., 2017):

1. akcionare - revizorski izveštaj pomaže akcionarima ili vlasnicima u razumevanju kako preduzeće posluje i da li se novac koji su uložili pravilno koristi ili ne,

2. potencijalne investitore - potencijalni investitori procenjuju rizik ulaganja pre donošenja bilo koje odluke u vezi ulaganja,

3. dobavljače - poverioci su zainteresovani da znaju sposobnost predu-zeća zbog blagovremenosti plaćanja,

4. finansijske i kreditne institucije - banke i kreditne institucije presuđu-ju o kreditnoj sposobnosti, likvidnosti i profitabilnost preduzeća na osnovu revizorskog izveštaja,

5. merdžere - kad god potencijalni partneri za spajanje moraju da pro-cene preduzeće, više vole da imaju revizorske izveštaje,

35

ZBORNIK RADOVA

6. zahteve za osiguranjem - u slučaju gubitka imovine izazvane požarom ili drugim incidentima, revizorski izveštaj pomaže u ubrzanju proce-sa namirenja potraživanja od osiguravajućeg društva,

7. sprečavanje otpada – revizorski izveštaj sprečava otpad tako što iden-tifikuje rasipanja koja pomažu menadžeru da spreči ponavljanje istih u budućnosti,

8. nesolventnost - revizorski izveštaj čini osnovu za utvrđivanje neso-lventnosti akcija u slučajevima koji su povezani sa nesolventnošću i bankrotom,

9. donošenje odluka - revizorski izveštaj smatra se pouzdanim informa-tivnim okvirom za donošenje mnogih poslovno - finansijskih odluka.

Različite studije i istraživanja na temu revizije, korisnika revizije i vrste revizorskih mišljenja će biti prikazane u nastavku, sa svrhom ukaza na važ-nost prikazanih pitanja. Svrha studije koju su sproveli Monametsi i Agasha (Monametski, Agasha, 2020) bila je da se analizira uticaj kvaliteta revizije na performanse preduzeća u Bocvani i Ugandi. Kako autori ističu, kao me-hanizam praćenja, uloga revizije je da smanji asimetriju informacija između menadžmenta i akcionara, čime jača poverenje investitora, što posledično poboljšava vrednost preduzeća. Svrha studije koju je sproveo Oruke sa sa-radnicima (Oruke et al., 2020) bila je ispitati vezu između prakse korpora-tivnog upravljanja i modifikovanog mišljenja revizije preduzeća u Keniji. Nalazi studije utvrdili su negativan i značajan uticaj veličine odbora i neza-visnosti odbora na modifikovano mišljenje revizije. To znači da je manje verovatno da će dobro vođena preduzeća dobiti modifikovana revizorska mišljenja od nezavisnih revizora. Farinha i Viana primetili su da je modifi-kacija mišljenja revizorskih izveštaja znak lošeg kvaliteta finansijskog izve-štavanja (Farinha, Viana, 2009).

Zakon o reviziji u Republici Srbiji poznaje više vrsta mišljenja revizora i to: pozitivno, mišljenje sa rezervom, negativno ili se ovlašćeni revizor može uzdržati od izražavanja mišljenja ako nije u mogućnosti da ga izrazi, a čestom praksom u Republici Srbiji da se izrazi pozitivno mišljenje sa skretanjem pažnje, može se konstatovati da se time prikazuju posebna upozorenja i problemi na koje licencirani ovlašćeni revizor želi da ukaže, ali bez izraža-vanja mišljenja sa rezervom (detaljnije o vrstama i analizi revizorskih mišlje-nja hotelijerskih preduzeća videti u: Knežević, Mitrović, 2017).

Zbog vellikog značaja u procesu donošenja odluka, u nastavku su nave-dene osnovne razlike između pozitivnog i mišljenja sa rezervom, kao i iz-među mišljenja sa rezervom i negativnog mišljenja (tabele 1 i 2).

36


Tabela 1. Razlike između pozitivnog i mišljenja sa rezervom

Pozitivno mišljenje Mišljenje sa rezervomRevizor daje pozitivno mišljenje kada nema rezervi u vezi sa pitanjima sadržanim u fi-nansijskim izveštajima.

Mišljenje sa rezervom predstavlja ono u kome revizor daje svoje mišljenje podložno određenim rezervama.

Revizor navodi da finansijski izveštaji pru-žaju istinit i fer prikaz stanja i rezultata za period.

Rezerva revizora se obično navodi kao: „osim za moguće efekte opisane u stavu Osnove mišljenja sa rezervom, navedeni finansijski izveštaji daju istinit i fer prikaz u skladu sa računovodstvenim principima...”

Ne postoji posebna obaveza menadžmenta za pozitivno mišljenje.

Menadžment mora da dostavi objašnjenje i potpune detalje u vezi sa svakom rezervom u izveštaju revizora.

Izvor: Sana et al., 2017

Tabela 2. Razlike između mišljenja sa rezervom i negativnog mišljenja

Mišljenje sa rezervom Negativno mišljenjeMišljenje sa rezervom predstavlja ono u kome revizor daje svoje mišljenje podložno određenim rezervama.

Kada revizor iskaže negativno mišljenje, to znači da se ne slaže sa tvrdnjama iznetim u finansijskim izveštajima.

Rezerva revizora se obično navodi kao: „osim za moguće efekte opisane u stavu Osnove mišljenja sa rezervom, navedeni finansijski izveštaji daju istinit i fer prikaz u skladu sa računovodstvenim principima...”

Revizor kaže da „Po našem mišljenju, finan-sijski izveštaji ne daju istinit i pošten prikaz u skladu sa računovodstvenim principi-ma...”

Izvor: Sana et al., 2017

4. OGRANIČENJA REVIZIJEZaista govoreći, revizija ne bi trebala imati ograničenja. Dizajnirana je da

zaštiti interese svih strana koji su zainteresovani za poslovanje preduzeća. Ako iz toga proizlazi neki nedostatak, to može biti zbog njenog uskog opse-ga primene u srodnom polju delovanja i neproširene definicije koncepta. Revizija tako ima sledeće nedostatke (Basu, 2009):

- korisnici žele kompletnu sliku - revizija možda neće dati potpunu sliku, a ako su računi pripremljeni sa namerom da se neko prevari, revizor ih možda neće moći otkriti,

- problemi zavisnosti - revizor ponekad mora zavisiti od objašnjenja i informacija zaposlenih, a možda će dobiti ili neće dobiti tačne ili pot-pune informacije,

- pregled nakon nastanka - nema koristi od takvog ispitivanja kad su događaji već nastali,

37

ZBORNIK RADOVA

- postojanje greške u revidiranim računima - revizor nije u mogućnosti u svim slučajevima da proveri svaku transakciju preduzeća, a kao rezultat može biti grešaka u revidiranim računima, čak i nakon revi-zije,

- nedostatak stručnosti - revizor mora tražiti mišljenje stručnjaka o određenim pitanjima o kojima on možda nema dovoljno znanja, a mora da se oslanja na takve izveštaje koji možda nisu uvek tačni,

- diverzifikovane situacije - revizija se smatra mehaničkim radom, a revizori možda neće moći da uokvire program revizije, što se može pratiti u svim situacijama,

- kvalitet revizora - uspeh revizije zavisi od iskrenosti kojom je revizor obavljao svoje dužnosti jer isti posao revizije mogu obaviti dva razli-čita revizora sa razlikom u iskrenosti,

- postojanje neispravnih politika - revizor može izveštavati samo o istinitosti i objektivnosti finansijskih izveštaja. Druge nedostatke, tj. nedostatke koji se odnose na upravljanje i kontrolu, revizor možda neće moći da pokrije.

Ograničenje obima revizorovog rada odnosi se na događaje ili okolnosti koje sprečavaju revizora da pribavi dovoljno dokaza, kao što su sledeći pri-meri (Davies, Aston, 2011):

- izvan delokruga revizora - direktori možda neće dozvoliti kontaktira-nje dužnika ili mogu sprečiti revizore da prisustvuju popisu,

- izvan delokruga revizora i direktora - npr. zapise je uništio požar ili je revizor bio na putu u trenutku obavljanja popisa, voz je kasnio ili se automobil pokvario,

- revizor nije imenovan u vreme popisa.Prema MSR 700: ako je revizor svestan, pre nego što prihvati revizijski

zadatak, da menadžeri ili oni koji imenuju njegovog revizora, nameću ogra-ničenja o obimu revizijskog posla za koji revizor smatra da bi mogli rezulti-rati, revizor treba da izda izjavu o odricanju od mišljenja o finansijskim izveštajima osim ako to ne zahteva zakon... ako ograničenje nije uklonjeno, revizor bi trebalo da razmisli o odustajanju od revizorskog angažmana.

Tamo gde je ograničenje obima revizije takvo da revizor nije bio u mo-gućnosti da pribavi dovoljno odgovarajućih dokaza i shodno tome nije u mogućnosti da izrazi mišljenje o finansijskim izveštajima, izražava se uzdr-žavanje od mišljenja. Primeri su sledeći:

- revizor nije u mogućnosti da posmatra sve zalihe i potvrdi trgovinske dužnike.

- postojanje višestruke materijalne/značajne neizvesnosti.

38


5. ZAKLJUČAKOsnovni cilj računovodstva je evidentiranje svih ekonomskih događaja

za svaki obračunski period. Sa druge strane, revizija, tačnije, revizija finan-sijskih izveštaja se obavlja za procenu verodostojnosti i pouzdanosti raču-novodstvenih evidencija i drugih relevantnih dokumenata kako bi se došlo do mišljenja da li finansijski izveštaji pokazuju istinit i objektivan rezultat i stanje preduzeća. Stoga je revizija u osnovi tehnika računovodstvene kon-trole. Samim tim, revizija je kritični aspekt računovodstva i stoga se nikad ne može smatrati njegovom zamenom.

Revizija je usko povezana sa raznim oblastima upravljanja, posebno fi-nansijskim i poslovnim upravljanjem. Poznavanje finansijskih tehnika, kao i finansijskog tržišta i instrumenata, neophodno je za revizora prilikom ocene transakcija. Slično tome, znanje o poslovnom upravljanju će takođe pomoći revizoru da pravilno shvati složene operacije preduzeća i na taj način odluči o obimu revizorskog rada.

Revizorski izveštaj može biti nemodifikovan ili modifikovan. On takođe, mora sadržati odeljak ako postoje pitanja na koja revizori žele da skrenu pažnju, ali bez promene mišljenja koje su iskazali. Revizor treba da pregleda i proceni zaključke izvedene iz revizijskih dokaza dobijenih kao osnova za izražavanje mišljenja o finansijskim izveštajima. Revizorski izveštaj pred-stavlja jedino vidljivo sredstvo komunikacije u smislu uverenja koje je izdao revizor u pogledu istinitog i poštenog (fer) prikaza finansijskih izveštaja. Priprema istinitih i fer finansijskih izveštaja je priznata kao jedna od odgo-vornosti direktora kompanija, dok revizori u svom izveštaju navode da li po njihovom mišljenju finansijski izvještaji predstavljaju istinit i fer prikaz fi-nansijskog učinka i položaja.

U radu je predstavljena revizija hotelijerskih preduzeća, sa posebnim naglaskom na specifična pitanja koja moraju biti sagledana, jer su od velikog značaja prilikom donošenja poslovno - finansijskih odluka. Postoji više zna-čajnih pitanja koja zaslužuju posebnu pažnju revizora u hotelijerskim pre-duzećima, pa su najbitnija prikazana u radu. Predmet istraživanja otvara mnogo istraživačkih pitanja u vezi sa daljim pravcima istraživanja i moguć-nostima unapređenja rada, ali i prikaz ograničenja revizije i ograničenja rada.

LITERATURA1. Aleksić, M., Vujnović - Gligorić, B. (2013). Problems of Gathering evidences in the Intan-

gible Asset audit. Aktuelnosti, br. 22, pp. 32 – 64. 2. Basu, S. K. (2009). Fundamentals of Auditing. Dorling Kindersley (India) Pvt. Ltd. Pearson

Education.3. Brown, A., Milašinović, M., Mitrović, A., Knežević, S. (2020). Are audit opinions related

to bankruptcy forecasting of companies listed on the sector A - Agriculture, forestry and

39

ZBORNIK RADOVA

fisheries?. Fresenius Environmental Bulletin, 29 (11), Germany, pp. 9899-9905. ISSN 1018-4619.

4. Cascarino, R. (2015). Internal auditing: an integrated approach. Juta and Company Ltd.5. Davies, M., Aston, J. (2011). Auditing fundamentals. Pearson Education Limited. 6. Farinha, J., Viana, L. F. (2009). Board structure and modified audit opinions: Evidence

from the Portuguese stock Exchange. International Journal of Auditing, 13 (3), pp. 237-258.7. Hay, D. (2020). The Future of Auditing. Routledge, Taylor & Francis group, London and

New York.8. Jevtić, J., Tomić, S., Leković, K. (2020). Customer experience in the tourism industry –

Determinants influencing complaint behaviour. Hotel and Tourism Management, 8 (2), pp. 25-33. https://doi.org/10.5937/menhottur2002025J

9. Knežević, S., Mitrović, A. (2017). Analysis of the opinions in the audit reports of companies in the hospitality sector: accommodation and catering service. The Second International Scientific Conference – Tourism in function of development of the Republic of Serbia, Тourism product as a factor of competitiveness of the Serbian economy and experiences of other countries, Thematic Proceedings II, Vrnjačka Banja, 1 - 3 June, 2017, Faculty of Hotel Management and Tourism in Vrnjačka Banja, pp. 324-340. ISBN 978-86-89949-21-6, ISBN 978-86-89949-23-0.

10. Knežević, S., Mitrović, A., Cvetković, D. (2019). The role of auditing profession in detecting frauds in financial statements. NBP - Journal of Criminalistics and Law, 2 (2), pp. 97-109. https://doi.org/10.5937/nabepo24-18979

11. Knežević, S., Mitrović, A., Vujić, M., Grgur, A. (2019). Analiza finansijskih izveštaja. samostalno izdanje autora, Beograd, COBISS.SR-ID: 277950476, UDK: 657.62(075.8), ISBN: 978-86-901336-0-4.

12. Luković, S., Stojković, D. (2020). Covid - 19 pandemic and global tourism. Hotel and Tourism Management, 8 (2), pp. 79-88. https://doi.org/10.5937/menhottur2002079L

13. Mitrović, A., Knežević, A. (2020). Računovodstvo. Fakultet za hotelijerstvo i turizam u Vrnjačkoj Banji, Vrnjačka Banja, ISBN 978-86-89949-50-6; COBISS-SR-ID 22859273.

14. Mitrović, A., Milašinović, M. (2020). Analysis of the opinions in the audit reports of hotel companies in the Republic of Serbia. Knowledge – Internationional Journal, 38 (1), pp. 33-38.

15. Mitrović, A., Radovanović, A. (2018). Audit Reports on Serbian Hospitality Companies: Expressed Opinions and Lexical Borrowings. Economic Insights – Trend and Challenges, Vol. VII(LXX), No. 1/2018, pp. 33-40.

16. Monametsi, G. L., Agasha, E. (2020). Audit quality and firm performance: evidence from Botswana and Uganda. Journal of Accounting, Finance and Auditing Studies, 6 (4), pp. 79-95. http://dx.doi.org/10.32602/jafas.2020.029

17. Oruke, M., Iraya, C., Odhiambo, L. O., Omoro, N. O. (2020). Corporate governance and modified audit opinion: evidence from state owned enterprises in Kenya. Journal of Acco-unting, Finance and Auditing Studies, 6 (4), pp. 96-110.

18. Sana, A. K., Sarkar, S., Biswas, B., Das, D. (2017). Auditing: Principles and practices. McGraw Hill Education (India) Private Limited.

19. Seočanac, M., Kraguljac, V., Milašinović, D. (2019). Online booking versus travel agents: Perspective of young tourists in Serbia. Hotel and Tourism Management, 7 (2), pp. 105-114. https://doi.org/10.5937/menhottur1902105S

20. The Institute of Chartered Accountants of India, https://www.icai.org/Overview.html?-mod=1

21. Vasilev, D., Cvetković, D., Grgur, A. (2019). Detection of fraudulent actions in the financial statements with particular emphasis on hotel companies. Hotel and Tourism Management, 7 (1), pp. 115-125. https://doi.org/10.5937/menhottur1901115V

40


22. Zakon o računovodstvu (Službeni glasnik br. 73/2019).23. Zakon o reviziji (Službeni glasnik br. 73/2019).24. Zakon o tržištu kapitala (Službeni glasnik br. 31/2011, 112/2015, 108/2016, 9/2020 i

153/2020).

41

UTICAJ MERA ZA PODRŠKU PRIVREDI U VREME PANDEMIJE

NA FINANSIJSKE IZVEŠTAJE PRIVREDNIH DRUŠTAVA U SRBIJI

IMPACT OF ECONOMIC SUPPORT MEASURES DURING THE PANDEMIC ON THE FINANCIAL

STATEMENTS OF COMPANIES IN SERBIA

Biljana Pejović1, Vuk Bevanda2

SAŽETAKGlobalna zdravstvena kriza izazvana korona virusom, dovela je srpsku

privredu u tešku situaciju. Uvedene epidemiološke mere radi zdravstvene zaštite stanovništva bile su različitog stepena ograničenja, od uvođenja va-nrednog stanja i potpunog zatvaranja do ograničenog funkcionisanja privre-de uz pridržavanje mera prevencije. Epidemiološke mere, redukovana tražnja i ograničenost kretanja, kako u zemlji, tako i među državama, uticale su na smanjenu privrednu aktivnost. Država je podržala privredna društva uvođe-njem moratorijuma na kredite i obaveze po osnovu finansijskog lizinga, zatim uvođenjem poreskih pogodnosti i direktnih davanja u nekoliko navrata, radi očuvanja privrednih kapaciteta, likvidnosti i zaposlenosti. U radu je analizi-rano kako su uvedene mere uticale na finansijske izveštaje na kraju 2020. godine, kako su knjižene, koliko su doprinele prevazilaženju krizne situacije i da li su uticale na rezultat poslovanja. Analizirano je koje privredne delatno-sti su najviše pogođene i da li je bilo opravdano podržati sva privredna društva bez obzira kojoj privrednoj grani pripadaju.

KLJUČNE REČI: finansijski izveštaji, pandemija, moratorijum, direktna davanja, poreske pogodnosti.

1 Doc. dr Biljana Pejović, Fakultet društvenih nauka, Beograd, e-mail: [email protected] 2 Prof. dr Vuk Bevanda, Fakultet društvenih nauka, Beograd, e-mail: [email protected]

Pregledni rad UDK 330.34:658.14/.17(497.11)DOI 10.7251/BLCZB2101041P

COBISS.RS – ID

42


ABSTRACTThe global health crisis caused by the corona virus has put the Serbian

economy in a difficult situation. The introduced epidemiological measures for the health protection of the population were of various degrees of restriction, from the introduction of a state of emergency and complete closure to the li-mited functioning of the economy with the observance of prevention measures. Epidemiological measures, reduced demand and limited movement, both in the country and among countries, have affected reduced economic activity. The state supported companies by introducing a moratorium on loans and liabilities based on financial leasing, then by introducing tax benefits and direct payments on several occasions in order to preserve economic capacity, liquidity and employment. This paper analyzes how the introduced measures affected the financial statements at the end of 2020, how they were recorded, how much they contributed to overcoming the crisis situation and whether they affected the business result. It was analyzed which economic activities were most affected and whether it was justified to support all companies re-gardless of economic branch they belong to.

KEY WORDS: financial statements, pandemic, moratorium, direct payments, tax benefits.

1. UVODNa početku proglašenja pandemije, u martu 2020. godine, Vlada Repu-

blike Srbije oformila je Krizni štab čiji je zadatak bio da prati stanje, usme-rava i usklađuje postupanje i aktivnosti svih nadležnih organa, organizacija i službi, u kontroli unošenja i sprečavanja širenja zarazne bolesti COVID-19. Krizni štab je davao predloge i preporuke mera i aktivnosti u kontroli uno-šenja i sprečavanja širenja zarazne bolesti COVID-19, pratio stanje, predla-gao Vladi i nadležnim organima, organizacijama, službama i drugim subjek-tima preduzimanje mera iz njihovih nadležnosti, kao i druge poslove u kontroli unošenja, sprečavanja širenja i zaštiti stanovništva od zarazne bo-lesti COVID-19 (Službeni glasnik RS, br. 132/2020).

Odluke Kriznog štaba donošene su balansiranjem zahteva članova me-dicinske struke, koji su insistirali na ograničenom kretanju ljudi i obustav-ljanju privredne aktivnosti u svim industrijskim granama koje su podrazu-mevale okupljanje većeg broja ljudi i ekonomske struke koja je ukazivala na dugoročne posledice ograničavanja privredne aktivnosti. Vlada je na pred-loge Kriznog štaba preduzimala mere koje su predstavljale kompromis za-hteva dva tabora štaba, sa krajnjim ciljem da se umanje negativni efekti pandemije i stimuliše ekonomski oporavak zemlje.

Svrha uvedenih mera bila je da se spreči širenje zaraze i pomogne svim privrednim subjektima direktnim davanjima, fiskalnim pogodnostima i

43

ZBORNIK RADOVA

zastojem u isplaćivanju kreditnih obaveza, bez obzira na to kojom delatno-šću se bave. Podrška je pružena svim kompanijama koje se prijave za pomoć, da bi se sprečilo otpuštanje radnika i zatvaranje privrednih subjekata koji su najviše bili ugroženi. Smanjene investicije, smanjena potražnja za robom i uslugama i poremećaj u snabdevanju su dodatne otežavajuće posledice pandemije. Pad poslovne aktivnosti nije se podjednako odrazio na sve pri-vredne učesnike. Ozbiljne posledice pretrpeli su turizam, ugostiteljstvo, saobraćaj i sve delatnosti koje podrazumevaju okupljanje većeg broja ljudi na jednom mestu.

Kako je prenela Konferencija Ujedinjenih nacija o trgovini i razvoju – UNCTAD – 42 od 100 najvećih multinacionalnih kompanija na svetu je saopštilo da se suočavaju sa problemom očuvanja profitabilnosti poslovanja. Zbog toga su u situaciji da smanje izdvajanja za investicijie, što će se nega-tivno odraziti na poslovanje banaka, a onda lančano i na ostatak ekonomije. Situacija je utoliko teža zbog porasta korporativnih dugova, s obzirom da su nakon finansijske krize 2008. godine kompanije svoju ekspanziju zasnivale na prevelikom zaduživanju koristeći “jeftini novac”. Razlog za tako nešto je i što su vlade i centralne banke nastojale da pomognu ekonomiji raznim podsticajnim merama. Pojedini ekonomisti upozoravaju da će posledica ove krize biti zatvaranje država i trgovinskih blokova, što znači da će evropski kapital u budućnosti verovatno manje tražiti prilike na vanevropskim trži-štima, a više se okrenuti ulaganjima u slabije razvijene evropske zemlje (Marjanović, Đukić, 2020).

U kojoj meri su direktna davanja, fiskalne pogodnosti, moratorijum na kredite i obaveze po osnovu finansijskog lizinga uticale na finansijske izve-štaje kompanija razmatrano je u radu. Analizirano je i kako su direktna davanja i fiskalne pogodnosti knjižene u skladu sa usvojenim računovod-stvenim standardima i da li su uticali na finansijski rezultat na kraju 2020. godine. Utvrđeno je da li su način finansiranja i struktura troškova uticale na rezultat poslovanja.

2. METODOLOGIJAU radu je korišćena metoda analize i sinteze. Na osnovu analize doneše-

nih uredbi Vlade Republike Srbije, međunarodnih računovodstvenih stan-darda koji regulišu datu oblast, teorijskih postavki o strukturi troškova i prihoda i njihovog uticaja na rezultat poslovanja izvedena su zaključna razmatranja. Metoda dedukcije je korišćena da bi se na osnovu opštih sta-vova utvrdio konačan uticaj donešenih mera za podršku privrednim druš-tvima na finansijske izveštaje.

44


3. REZULTATI I DISKUSIJAOd proglašenja pandemije Republika Srbija uvela je vanredno stanje sa

ciljem da se sačuva zdravlje stanovništva. Uvedene mere ograničavale su poslovnu aktivnost zbog okupljanja većeg broja ljudi u zatvorenim prosto-rijama. Donešenim uredbama pružena je podrška privrednim društvima dok se situacija ne stabilizuje. Zbog atipičnog ponašanja virusa koji je izazvao pandemiju, mere su produžene i jedini pouzdan način za borbu protiv CO-VID-19 epidemije bio je pridržavanje epidemioloških mera i vakcinisanje stanovništva. Na početku pandemije vakcine još nisu bile proizvedene. Čim su se pojavile na tržištu, Srbija je uspela da obezbedi dovoljan broj doza od svih svetskih proizvođača i trenutno se nalazi kao vodeća u regionu po bro-ju vakcinisanog stanovništva.

Grafik 1: Učešće populacije koja je primila bar jednu dozu COVID-19 vakcine

Izvor: https://ourworldindata.org/covid-vaccinations, datum uvida 25.04.2021.

Na grafiku broj 1 može se videti da Srbija prednjači u celom regionu po broju vakcinisanog stanovništva. Trenutno je u Srbiji vakcinisano oko 30% stanovnika, a do postizanja kolektivnog imuniteta potrebno je da se vakci-niše bar 50% stanovnika.

Da bi se stabilizovala privredna aktivnost bitno je stavljanje pandemije pod kontrolu. Jedino u takvim uslovima mogu se steći uslovi za oporavak industrijskih grana koje su najviše pogođene. Kvalitetnim sistemom uprav-ljačke kontrole može se izvršiti prilagođavanje novih strategija upravljanja da bi se izbegli rizici nastali sa pandemijom. Rizici su višestruki, kako na nivou preduzeća tako i na makroekonomskom nivou. Dužina trajanja krize, pad zaposlenosti, pad investicija, promenljivost cena na tržištu kapitala, redukovana tražnja za proizvodima i uslugama, kriza bankarskog sektora, kako zbog nemogućnosti korisnika kredita da na vreme izmiruju svoje oba-veze, tako i zbog slabe tražnje za kreditima zbog oslabljene privredne aktiv-

45

ZBORNIK RADOVA

nosti. Upravljanje se može unaprediti primenom novih tehnologija i inova-cija, povećanjem zaposlenosti uz adekvatnu zaštitu na radu i bolje higijenske uslove, privlačenjem novih kupaca, detaljnom analizom novčanih tokova.

U tabeli broj 1 predstavljena je upravljačko računovodstvena matrica koja je prilagođena uslovima pandemije. Sa jedne strane predstavljeni su rizici disrupcije lanca vrednosti, pada aktivnosti na strani tražnje, strukture troš-kova, likvidnosti i solventnosti i rizici održivosti rasta. Prikazani su i instru-menti, načini prilagođavanja i aktivnosti koje bi se trebale preduzeti da bi se nabrojeni rizici stavili pod kontrolu.

Tabela 1: Upravljačko računovodstvena ponuda prilagođena COVID-19 uslovima

Izvor: (Malinić, Malinić, 2020)

Od početka pandemije mnoga privredna društva nisu bila u mogućnosti da ostvare planirano poslovanje. Ograničen protok ljudi, robe i kapitala, što zbog uvedenih epidemioloških mera od strane država, što zbog straha sta-novništva od infekcije, uticali su na poslovanje. Osim privrednih grana koje su bile najugroženije, kao što su turizam, ugostiteljstvo, transport, organi-

46


zacija sportskih i kulturnih manifestacija (industrija zabave, bioskopi, pozo-rišta, održavanje koncerata i svih javnih manifestacija) i sve ostale delatnosti su trpele posledice.

Sve kompanije koje su na vreme reagovale i uspele da organizuju poslo-vanje u novim okolnostima, lakše su podnele krizni period. Organizovanje rada zaposlenih od kuće, u delatnostima gde je to bilo izvodljivo, organizo-vanje dostave hrane iz restorana na kućne adrese, onlajn naručivanje i do-stava naručenih proizvoda iz hipermarketa na kućnu adresu su primeri brzog i adekvatnog reagovanja u kriznim okolnostima. Na ovom primeru se videlo koliki je značaj primene informacionih tehnologija u savremenim uslovima poslovanja.

Radi ublažavanja ekonomskih posledica izazvanih epidemijom bolesti COVID-19 Republika Srbija donela je nekoliko Uredbi koje su predstavljale pravni okvir za sprovođenje mera. Uredba o fiskalnim pogodnostima i di-rektnim davanjima privrednim subjektima u privatnom sektoru i novčanoj pomoći građanima definisala je fiskalne pogodnosti i direktna davanja iz budžeta Republike Srbije subjektima u privatnom sektoru, PDV tretman prometa dobara i usluga bez naknade za zdravstvene svrhe i isplatu jed-nokratne pomoći svim punoletnim građanima iz budžeta.

Mere su preduzete na vreme, ali njihovo trajanje je ograničeno. Javni rashodi države su znatno porasli zbog povećanih izdataka u zdravstveni sistem zbog zbrinjavanja velikog broja inficiranih stanovnika koji su zahte-vali poseban tretman. Treba imati u vidu da će javni prihodi po osnovu poreza i doprinosa, poreza na dobit, carina takođe biti smanjeni.

Neki eksperti procenjuju da će direktni demografski, pa samim tim i dugoročni društveno-ekonomski efekti COVID-19 pandemije biti „veoma neujednačeni, ne samo u Evropi i svetu, već i u okvirima pojedinačnih ze-malja“, u zavisnosti od epidemioloških faktora i strategije borbe protiv pan-demijom izazvane ekonomske krize (Alfani, 2020).

4. DIREKTNA DAVANJA I FISKALNE POGODNOSTIDirektna davanja uplaćivana su iz budžeta pravnim licima privatnog

sektora. Računovodstveno priznavanje i evidentiranje državnih davanja uređeno je Zakonom o računovodstvu (Službeni glasnik RS, br. 73/2019), Pravilnikom o kontnom okviru i sadržini računa u kontnom okviru za pri-vredna društva, zadruge i preduzetnike (Službeni glasnik RS, br. 95/2014). Računovodstveni tretman državnih davanja za privredne subjekte koji pri-menjuju pune MRS/MSFI3 propisan je Međunarodnim standardom – MRS 20 - Računovodstveno obuhvatanje državnih davanja i obelodanjivanje dr-

3 Međunarodni računovodstveni standardi / Međunarodni standardi finansijskog izveštavanja

47

ZBORNIK RADOVA

žavne pomći (Službeni glasnik RS, br. 92/2019). Za male, srednje i mikro privredne subjekte (koji su se opredelili) računovodstveni tretman državnih davanja propisan je Međunarodnim standardom finansijskog izveštavanja za male i srednje entitete (Službeni glasnik RS, br. 83/2018).

Svim rezidentnim pravnim licima, ograncima i predstavništvima stranih pravnih lica i rezidentnim preduzetnicima odobrene su fiskalne pogodnosti i direktna davanja. Fiskalne pogodnosti su mogli da koriste pod uslovom da nisu smanjivali broj zaposlenih za više od 10% od 15.03.2020. do 10.04.2020., da su registrovani pre 15.03.2020. godine kod nadležnog organa ili organi-zacije, ili su u navedenom periodu postali obveznici PDV. Zaposleni koji su zaključili ugovor o radu na određeno vreme pre 15.03.2020. za vremenski period koji se završava u periodu od 15.03.2020. do 10.04.2020. nisu se ra-čunali u tu kategoriju. Da bi mogli da koriste pomoć države uslov je bio i zabrana isplaćivanja dividende do kraja 2020. godine. Fiskalne pogodnosti odnosile su se na odlaganje dospelosti za plaćanje određenih javnih prihoda čija obaveza dospeva u vremenskom periodu od 01.04.2020. do 30.06.2020. Odlaganje plaćanja do 04.01.2021. moglo se ostvariti za: poreze na dohodak građana na zarade i naknade zarada i doprinosa za obavezno socijalno osi-guranje. Akontacije poreza na dobit za mart, april i maj 2020. odložene su do predaje konačne poreske prijave za porez na dobit pravnih lica za 2020. godinu. Pravo na odlaganje plaćanja dugovanog poreza i doprinosa i akon-tacija poreza na dobit pravnih lica odloženo je na najviše 24 jednake meseč-ne rate bez plaćanja kamate. Fiskalne pogodnosti imali su i preduzetnici, preduzetnici poljoprivrednici i preduzetnici paušalci. Banke, društva za osiguranje i reosiguranje, društva za upravljanje dobrovoljnim penzionim fondovima i davaoci finansijskog lizinga nisu imala pravo na odlaganje po-reskih obaveza. Pravo na uplatu bespovratnih novčanih sredstava iz budže-ta u visini osnovne neto minimalne zarade za mesec mart 2020. od 30.367,04 dinara, u maju, junu i julu po zaposlenom sa punim radnim vremenom mogli su da ostvare sva pravna lica koja su registrovana kao mikro, mala i srednja, preduzetnici, preduzetnici paušalci i preduzetnici poljoprivrednici. Velikim pravnim licima bespovratna novčana sredstva po zaposlenom odo-brena su za po svakom zaposlenom u istom vremenskom periodu i pod istim uslovima, u visini 50% od osnovne minimalne neto zarade za mart 2020. (Službeni glasnik RS, br. 54/2020)

Isplate direktnih davanja vršene su sa posebnih namenskih računa otvo-renih kod Uprave za trezor za tu namenu. Namena direktnih davanja bila je isključivo za isplatu zarada zaposlenim. Druga pomoć u obliku direktnih davanja odnosila se na zaradu za avgust 2020. godine.

Državno davanje se priznaje na sistematskoj osnovi u bilansu uspeha tokom perioda u kojem privredni subjekt priznaje kao rashod povezane

48


troškove koje treba pokriti iz tog davanja. Državno davanje koje se prima kao nadoknada za nastale rashode ili gubitke ili u svrhu pružanja direktne finansijske podrške privrednom subjektu sa kojom nisu povezani budući troškovi se priznaje u bilansu uspeha perioda u kojem se prima (MRS 20). Direktna davanja knjižena su preko računa 495 - Odloženi prihodi i primlje-ne donacije potražno i dugovno na računu 2224 - Potraživanja od državnih organa i organizacija (Službeni glasnik RS, br. 89/2020).

Knjiženje se vršilo u trenutku podnošenja PPP-PD5 obrasca, koji se pod-nosio za prihode iz radnog odnosa za obračunski period, a kod datuma plaćanja unosio se 04.01.2021. Odlaganje dospelosti za plaćanje poreza i doprinosa bilo je do 04.01.2021. godine, s tim što se dug mogao izmiriti na 24 mesečne rate. Kada su sredstva direktne državne pomoći legla na namen-ski račun, prilivi su se evidentirali na računu 249 - Novčana sredstva čije je korišćenje ograničeno ili vrednost umanjena i zatvaralo se potraživanje na računu 222 – Potraživanja od državnih organa i organizacija. Kada su se namenska novčana sredstva prebacila na tekući račun zaposlenog, zatvara se račun 495 - Odloženi prihodi i primljene donacije i knjiže se prihodi na računu 641 – Prihodi po osnovu uslovljenih dotacija. Obaveze za neto za-rade zaposlenih se zatvaraju na računu 450 – Obaveze za neto zarade i na-knade zarada i zatvara se račun 249 - Novčana sredstva čije je korišćenje ograničeno ili vrednost umanjena. Zarade zaposlenih evidentiraju se upo-trebom računa grupe 52 i 45. Obaveze po osnovu poreza i doprinosa sma-trale su se kratkoročnim obavezama i evidentirale su se u poreskom raču-novodstvu tek 04.01.2021. godine. Rashodi po osnovu poreza i doprinosa na zarade knjižili su se u tekućem periodu i priznati su u poreskom bilansu 2020. i biće plaćeni u periodu na koji se ne odnose. Ovim načinom knjiženja uvaženo je računovodstveno načelo uzročnosti.

Vrednovanje državnih davanja po navedenom osnovu se na isti način vrši i ukoliko privredni subjekti primenjuju MSFI za mala i srednja preduzeća ili Pravilnik za mikro pravna lica. Odeljak 24 MSFI za mala i srednja preduze-ća propisuje da privredni subjekt treba da priznaje državna davanja koja nameću primaocu uslove u vezi sa određenim budućim rezultatima kao prihod samo kada se ispune uslovi u vezi sa rezultatima. Takođe, odredbama člana 27. Pravilnika za miko pravna lica je propisano da državna davanja dobijena pre ispunjavanja kriterijuma priznavanja priznaju se kao obaveza. Dakle, i ovi privredni subjekti će državno davanje po predmetnom osnovu knjižiti preko računa 495, a u trenutku kada sredstva prenesu zaposlenima evidentiraće prihod na računu 641. (Protić, 2020)

4 Detaljnije vidi: Analitički kontni okvir za privredna društva, zadruge i preduzetnike, (Službeni glasnik RS, br.89/2020)5 Pojedinačna poreska prijava o obračunatim porezima i doprinosima

49

ZBORNIK RADOVA

Prihod po osnovu primljenog državnog davanja i rashodi po osnovu neto zarada evidentiraće se u istom obračunskom periodu, tako da suprotstavlja-njem prihoda i rashoda u istom iznosu neće uticati na poreski bilans i neće nastati obaveza po osnovu poreza na dobit.

Donešena uredba je omogućila privrednim društvima da odlože dospelost i plaćanje pojedinih javnih prihoda. Mogućnost odlaganja mogla se iskori-stiti za akontaciju poreza na prihod od samostalne delatnosti za preduzet-nike i preduzetnike poljoprivrednike koji su se opredelili za isplatu lične zarade i preduzetnike druga lica, za mart, april i maj mesec 2020. godine, akontacija poreza i doprinosa na prihod od samostalne delatnosti za predu-zetnike i preduzetnike poljoprivrednike koji se nisu opredelili za isplatu lične zarade, za mart, april i maj mesec 2020. godine, akontacija poreza i doprinosa na prihod od samostalne delatnosti za preduzetnike paušalce za mart, april i maj mesec 2020. godine i akontacija poreza na dobit pravnih lica za mart, april, i maj mesec 2020. godine, odnosno za obveznike sa po-slovnom godinom različitom od kalendarske, akontacija poreza na dobit pravnih lica koje dospevaju 15. aprila, 15. maja i 15. juna 2020. godine. Sve obaveze po osnovu poreza na dobit obračunaće se i evidentirati u tekućem obračunskom periodu kao kratkoročne obaveze do trenutka njihovog izmi-renja u 2021. godini.

Za promet dobara i usluga koje obveznici PDV pruže Ministarstvu zdrav-lja, Republičkom fondu za zdravstveno osiguranje, odnosno zdravstvenoj ustanovi u javnoj svojini, PDV se ne obračunava i ne plaća, a obveznik PDV ima pravo na odbitak prethodnog poreza po osnovu tog prometa. Oslobo-đenje od plaćanja PDV primenjivalo se na sve isporuke sa danom prometa u periodu od dana uvođenja do dana prestanka vanrednog stanja u Republi-ci Srbiji (Službeni glasnik RS, broj 54/20 i 60/20).

Sumirano, direktna davanja i fiskalne pogodnosti nisu uticali na rezultat poslovanja. Direktna davanja su korišćena za isplatu minimalnih zarada zaposlenim, a fiskalne pogodnosti uticale su samo na odlaganje obaveza i nihovo plaćanje u sledećoj kalendarskoj godini.

5. MORATORIJUM NA KREDITE I OBAVEZE PO OSNOVU FINANSIJSKOG LIZINGA

Država je omogućila privrednim društvima moratorijum na kredite i obaveze po osnovu finansijskog lizinga u martu 2020. na 90 dana. Privredna društva koja nisu želela moratorijum morala su da pošalju pismenu izjavu, a svim ostalim je bio odobren moratorijum po automatizmu zakona. Prvi zastoj u otplati obaveza odnosio se na anuitete za mart, april i maj 2020. godine, drugi zastoj na anuitete za jul, avgust i septembar 2020. Zastoj u

50


otplati obaveza odnosio se na mogućnost odlaganja tri mesečna anuiteta svih kreditnih obaveza koji se dodaju na kraju perioda otplate produžavanjem perioda otplate za tri meseca i raspoređivanjem obračunate redovne kama-te na period otplate kredita. Zaostali iznos neisplaćenih anuiteta mogao se izmiriti jednokratno, odjednom kada nastupi četvrti mesec ili se po isteku četvrtog meseca izmiri samo zaostala kamata. Narodna banka Srbije je iznova krajem 2020. godine ponudila svim klijentima koji koriste kreditne i lizing obaveze i omogućila bankama pravo da individualno odluče hoće li omogućiti grejs period u otplati rata u roku od šest meseci u 2021. godini. Zainteresovani klijenti su zahtev trebali podneti u matičnoj banci najkasni-je do 30.04.2021. godine. Usvojila je i set propisa kojima banke nude dužni-cima refinansiranje potrošačkih i gotovinskih, ali ne i stambenih kredita koji su odobreni pre 18.03.2020. Refinansiranje je omogućilo produžetak roka otplate kredita za dve godine.

Moratorijum je takođe uticao na odlaganje obaveza. Uticaj moratorijuma na finansijske izveštaje je imao efekta samo na rezultat poslovanja u 2020. godini, jer su finansijski rashodi bili manji nego inače. Neplaćene kamate u vreme moratorijuma će biti raspoređene na buduće anuitete ili će se produ-žiti vreme trajanja kredita za period koliko je trajao moratorijum.

6. UTICAJ STRUKTURE PRIHODA I RASHODA NA FINANSIJSKE IZVEŠTAJE

Donešene mere prvenstveno su imale cilj da se privrednim društvima olakša opterećenje i sačuva likvidnost u uslovima pandemije, i nisu u velikoj meri uticale na finansijski rezultat u 2020. godini. Mnogo veći uticaj na bilans uspeha imale su delatnosti kojima se privredna društva bave, kao i struktu-ra finansiranja i struktura prihoda i troškova. Smanjenje tržišta koje se de-šavalo zbog zatvaranja nacionalnih granica i transportnih problema uticalo je na smanjenje tržišnog učešća i samim tim do smanjenja prihoda. Pad tražnje uslovio je pad poslovnih prihoda i pad neto dobitka.

Struktura poslovnih rashoda utiče na izloženost poslovnom riziku. Odnos fiksnih i varijabilnih troškova ukazuje na izloženost kompanija poslovnom riziku. Fiksni troškovi nisu osetljivi na pad tražnje i oni se ne smanjuju kao prihodi i varijabilni troškovi. Kompanije koje imaju veće učešće fiksnih troškova u odnosu na varijabilne, odnosno one koje imaju veći poslovni leveridž, imaće veći negativan uticaj na rezultat poslovanja. Pad obima pro-izvodnje i prodaje, pad tražnje i prihoda stvaraće velike gubitke kod tih kompanija. Veće učešće varijabilnih u odnosu na fiksne troškove smanjiće negativne efekte na rezultat poslovanja.

51

ZBORNIK RADOVA

Veće učešće duga u strukturi finansiranja utiče na veću izloženost kom-panija finansijskim rizicima i dejstvu negativnog efekta finansijskog leveridža. Finansijski leveridž pozitivno utiče na prinos na kapital (ROE - Return on Equty) kada je prinos na imovinu (ROA – Return on Assets) veći od kamat-ne stope na dug. Kompanije sa većim finansijskim leveridžom u uslovima pada poslovne aktivnosti, više su izložene riziku gubitka jer su rashodi ka-mata fiksnog karaktera (Kuč, 2017).

Troškovi rada u uslovima pandemije su znatno veći nego u normalnim okolnostima. Troškovi zaštite zaposlenih rastu, zbog lečenja zaraženih, plaćenih odsustva zbog bolovanja, izolacije, držanja neophodne distance, rasporeda zaposlenih u više smena, troškova dezinfekcije radnih prostorija, obezbeđenja dezinfekcionih sredstava i zaštitnih maski, kontrole pridržava-nja zaštitnih mera. Za rad zaposlenih od kuće veći su bili troškovi obezbe-đenja sigurnosne komunikacije.

Na poslovni rezultat uticali su i troškovi amortizacije. U uslovima pan-demije bolji rezultat su ostvarile kompanije koje su se opredelile za funkci-onalnu metodu obračuna amortizacije. Vremenski obračun amortizacije je nezahvalan u uslovima ograničenih proizvodnih kapaciteta.

Pravna lica koja u skladu sa odredbama člana 24. Zakona o računovodstvu (Službeni glasnik RS, br. 73/2019), primenjuju MRS/MSFI, dužna su da na kraju svakog izveštajnog perioda, odnosno na dan sastavljanja finansijskih izveštaja za 2020. godinu realno procene mogućnost povraćaja sredstava uloženih u nematerijalnu imovinu, nekretnine, postrojenja i opremu i finan-sijska sredstva kvalifikovana kao ulaganja radi, eventualnog obezvređenja ovih sredstava. Ukoliko se proceni da je sredstvo u poslovnim knjigama iskazano po vrednosti koja je veća od iznosa koji može da se povrati putem upotrebe ili prodajom tog sredstva, odnosno da je došlo do smanjenja tržiš-ne vrednosti ili tehnološke zastarelosti, potrebno je da se izvrši njegovo obezvređenje na nadoknadivu vrednost (Protić, 2020).

Pandemija je uticala na prekid ekonomskih tokova, što je uticalo i na umanjenje vrednosti imovine. Prilikom sastavljanja finansijskih izveštaja za 2020. godinu bitno je obratiti pažnju i na to. Poseban Međunarodni računo-vodstveni standard MRS 36 – Umanjenje vrednosti imovine, donesen je za tu namenu (Službeni glasnik RS, br. 92/2019). On se primenjuje na nemate-rijalnu imovinu, nekretnine, postrojenja i opremu, finansijska sredstva kla-sifikovana kao ulaganja u zavisna lica, ulaganja u pridružena pravna lica i ulaganja u zajedničke poduhvate.

52


7. ZAKLJUČAKMere Vlade koje su donešene za pomoć privrednim subjektima u privat-

nom sektoru bile su uslovljene zabranom otpuštanja zaposlenih i zabranom isplate dividendi. Za pomoć su se mogla prijaviti sva privredna društva bez obzira na to koliko su donešene mere uticale na njihovu aktivnost. Pomoć države slabo je uticala na finansijske izveštaje, ali je imala za cilj da se očuva likvidnost privrede i sačuva zaposlenost. Privredna društva koja su imala pozitivan finansijski rezultat u 2020. godini, za iznos minimalaca po svakom zaposlenom su ostvarila bolji finansijski rezultat, jer zarade nisu isplaćivala iz svojih izvora. Odložene poreske obaveze po osnovu poreza i doprinosa za mart, april, maj i avgust 2020. su takođe odložene za 2021. godinu. Doneše-ne mere su imale smisla ukoliko se aktivnost ugroženih privrednih subjeka-ta u međuvremenu poboljšala. Osim tekućih obaveza po osnovu poreza i doprinosa i akontacionog poreza za tekuću godinu, sva društva koja su se prijavila za pomoć moraće da izmiruju na 24 rate i obaveze iz prethodne godine u 2021. i 2022. Moratorijum na obaveze po osnovu kredita i lizinga sačuvao je likvidnost kompanija i smanjio ukupne rashode finansiranja u tekućoj godini. Obaveze po osnovu rashoda kamata samo su pomerene u buduće obračunske periode. Na finansijski rezultat više je uticala struktura finansiranja, struktura fiksnih i varijabilnih troškova i struktura rashoda i prihoda. Kompanije sa većim učešćem fiksnih troškova ostvarile su lošiji poslovni rezultat na kraju 2020. godine. Stopiranje privredne aktivnosti je u velikoj meri uticalo i na obezvređenje sredstava, što će dodatno uticati na veće rashode u finansijskim izveštajima. Sumirano, sve donešene mere ima-le su pozitivan efekat samo za privredna društva koja će u 2021. godini moći nesmetano da obavljaju svoju delatnost, kao i pre pandemije.

LITERATURA1. Alfani, G. (2020). Pandemics and asymmetric shocks: evidence from the history of the

plague in Europe and the Mediterranean. CAGE working paper no. 478, Competitive Advantage in the Global Economy (CAGE).

2. Kuč, R. V. (2017). Analiza strukture finansiranja najvećih preduzeća u Srbiji u periodu velike recesije: preporuke za finansijsko restrukturiranje i poslovnu strategiju [Doktorska disertacija, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu]. https://uvidok.rcub.bg.ac.rs/bitstream/handle/123456789/2119/Doktorat.pdf?sequence=1

3. Malinić, D., Malinić, M. (2020). Uticaj pandemije COVID-19 na strategijske i operativne rizike, Financing, Naučni časopis za ekonomiju 04/20, UDK 616.98:005.5 DOI: 10.7251/FIN2004003M, https://financingscience.org/wp-content/uploads/2021/03/dm_420.pdf

4. Marjanović, D., Đukić, M. (2020). Ekonomske mere za ublažavanje posledica COVID-19. In: Black swan in the world economy 2020. Institut ekonomskih nauka, Beograd, pp. 91-105. ISBN 978-86-89465-54-9, http://ebooks.ien.bg.ac.rs/1490/1/5.%20marjanovic%2C%20djukic.pdf

53

ZBORNIK RADOVA

5. Protić, M. (2020). Računovodstveni aspekt poreskih pogodnosti i direktnih davanja pri-vrednim subjektima radi ublažavanja ekonomskih posledica izazvanih epidemijom bolesti Covid-19 - primer obračuna i knjiženja, https://www.paragraf.rs/koronavirus/strucni-ko-mentari/racunovodstveni-aspekt-pomoci-pravnim-licima-poreske-pogodnosti-direk-tna-davanja-privredi.html

6. Protić, M. (2020). Umanjenje vrednosti imovine u skladu sa MRS/MSFI u finansijskim izveštajima za 2020. godinu, https://www.paragraf.rs/edokumenti/poreski/umanje-nje-vrednosti-imovine-u-skladu-sa-mrs-msfi-u-finansijskim-izvestajima-za-2020-godinu.html

7. Službeni glasnik Republike Srbije (132/2020). Odluka o obrazovanju kriznog štaba za suzbijanje zarazne bolesti Covid-19, https://www.paragraf.rs/propisi/odluka-o-obrazo-vanju-kriznog-staba-za-suzbijanje-zarazne-bolesti-covid-19.html

8. Službeni glasnik Republike Srbije (133/2003). Rešenje o utvrđivanju prevoda međunarod-nih računovodstvenih standarda, http://demo.paragraf.rs/demo/combined/Old/t/t2010_10/t10_0404.htm

9. Službeni glasnik Republike Srbije (54/2020, 60/2020). Uredba o fiskalnim pogodnostima i direktnim davanjima privrednim subjektima u privatnom sektoru i novčanoj pomoći građanima u cilju ublažavanja ekonomskih posledica nastalih usled bolesti Covid-19, https://www.paragraf.rs/propisi/uredba-o-fiskalnim-pogodnostima-privredi-privat-nom-sektoru-gradjanima.html

10. Službeni glasnik Republike Srbije (73/2019), Zakon o računovodstvu, https://www.para-graf.rs/propisi/zakon-o-racunovodstvu-2020.html

11. Službeni glasnik Republike Srbije (83/2018). Rešenje o utvrđivanju prevoda Međunarod-nog standarda finansijskog izveštavanja za mala i srednja pravna lica (MSFI za MSP), http://dopuna.ingpro.rs/1GLASILA/83zakoni.pdf

12. Službeni glasnik Republike Srbije (95/2014). Pravilnik o kontnom okviru i sadržini raču-na u kontnom okviru za privredna društva, zadruge i preduzetnike, https://www.biljana-trifunovicifa.com/2014/09/pravilnik-o-kontnom-okviru-i-sadrzini-racuna-u-kontnom-okvi-ru-za-privredna-drustva-zadruge-i-preduzetnike/

13. Službeni glasnik Republike Srbije. (89/2020). Pravilnik o kontnom okviru i sadržini raču-na u kontnom okviru za privredna društva, zadruge i preduzetnike, https://www.paragraf.rs/propisi/pravilnik-o-kontnom-okviru-sadrzini-racuna-za-privredna-drustva-zadruge.html

14. Službeni glasnik Republike Srbije. (92/2019). Rešenje o utvrđivanju prevoda Međunarod-nih Standarda Finansijskog Izveštavanja (MSFI), https://www.paragraf.rs/glasila/rs/sluzbeni-glasnik-republike-srbije-92-2019.html

15. https://ourworldindata.org/

55

OBUHVATNOST I PRAKSA PRIMENE STANDARDA EKOLOŠKOG

RAČUNOVODSTVA

COVERAGE AND PRACTICE OF APPLICATION OF ENVIRONMENTAL ACCOUNTING STANDARDS

Brankica Todorović1

SAŽETAKOdrživi privredni razvoj predstavlja makroekonomsku kategoriju i pravac

razvoja ekonomija u neizvesnom poslovnom okruženju i narušenoj životnoj sredini. Međutim, pored održivog privrednog razvoja, sve veću pažnju i pri-menu ima održivost poslovanja koja je vezana za ostvarivanje ekonomskih parametara poslovanja uz uvažavanje socijalne i ekološke dimenzije. Kvan-titativnim obuhvatanjem i monetarnim iskazivanjem ekoloških aspekata poslovanja utiče na obuhvatnost, analizu i unapređenje ukupnih poslovnih performansi preduzeća, i generalno, težnji ka održivom razvoju na makro nivou.

U radu se analizira računovodstvo upravljanja životnom sredinom sa aspekta primene ekoloških standarda, kao i troškovi životne sredine i mogućnost njihovog kvantitativnog iskazivanja na primerima konkretnih studija slučaja. Radom se ukazuje na potrebu šire praktične primene TCA (true cost accoun-ting) i računovodstva upravljanja životnom sredinom, jer se poboljšavaju poslovne performanse preduzeća i doprinosi održivom privrednom razvoju.

KLJUČNE REČI: ekološki standardi, troškovi životne sredine, održivi razvoj.

ABSTRACTSustainable economic development is a macroeconomic category and the

direction of economic development in an uncertain business environment and disturbed environment. However, in addition to sustainable economic deve-

1 Dr Brankica Todorović, Ekonomska škola, Užice, e-mail: [email protected]

Pregledni rad UDK 657.6:504.06DOI 10.7251/BLCZB2101055T

COBISS.RS – ID

56


lopment, increasing sustainability and application have the sustainability of business, which is related to the realization of economic parameters of business while respecting the social and environmental dimension. With quantitative coverage and monetary expression of environmental aspects of business, it affects the comprehensiveness, analysis and improvement of the overall busi-ness performance of the company, and in general, strives for sustainable de-velopment at the macro level.

The paper analyzes the accounting of environmental management from the aspect of application of environmental standards, as well as, the costs of the environment and the possibility of their quantitative presentation on the examples of specific case studies. The paper points out the need for wider practical application of true cost accounting (TCA) and environmental ma-nagement accounting, because they improve the business performance of companies, and contribute to sustainable economic development.

KEY WORDS: environmental standards, environmental costs, sustaina-ble development.

1. UVODOdnos preduzeća prema životnoj sredini počeo je da se menja krajem

osamdesetih godina dvadesetog veka i to u okviru preduzeća koja predstav-ljaju najveće zagađivače prirode. To je omogućilo razvoj ekološkog me-nadžmenta, računovodstva usmerenog na zaštitu životne sredine i ekoloških standarda sa ciljem sagledavanja, analiziranja i predviđanja ekoloških, druš-tvenih i ekonomskih uticaja koje preduzeće može prouzrokovati i ugroziti poslovanje i životnu sredinu.

Poslovanje privrednih subjekata utiče na životnu sredinu: direktno i in-direktno (kvalitet zemljišta, vode i vazduha). Širenje poljoprivrede dovelo je do razvoja rasa i sorti biljnih i životinjskih vrsta, dok je sa druge strane modernizacija poljoprivrede učinila da mnogi od njih izumru. Takođe, po-stavlja se pitanje zadovoljavanja rastućih potreba stanovnika, kao i uticaja same proizvodnje na životnu sredinu imajući u vidu viziju “život u harmo-niji sa prirodom” (Convention on Biological Diversity, 2020). Zbog toga, preduzeća sve veću pažnju posvećuju ekološkoj dimenziji poslovanja zbog dostizanja cilja održivog razvoja društva (Schaltegger et al., 2017).

Poboljšanje ekoloških performansi se pozitivno odražava i na preduzeće jer ekološka neefikasnost često odražava i ekonomsku neefikasnost (Porter, 1991). Eko-efikasnost izražava efikasnost korišćenja ekoloških resursa pri-likom zadovoljenja ljudskih potreba i predstavlja odnos autputa i inputa, gde autput predstavlja vrednost proizvoda ili usluga proizvedenih od strane preduzeća, sektora ili privrede u celini, a input je zbir ekoloških pritisaka generisanih od strane preduzeća, sektora ili privrede (OECD, 1998). Oce-

57

ZBORNIK RADOVA

njuje se da koncept eko-efikasnosti predstavlja veoma važan instrument ekološkog menadžmenta preduzeća koji stimuliše traganje za ekološkim poboljašanjima koja daju paralelne ekonomske koristi preduzeću (Sinkin et al., 2008). Multidisciplinaran pristup u razvoju računovodstva usmerenog na zaštitu životne sredine je potreban za uspešnu analizu ekoloških efekata i integrisanje računovodstvenih informacija u upravljačke odluke preduzeća sa ekološkim uticajima (Yakou i Dorweiler, 2004).

Računovodstvo upravljanja životnom sredinom uključuje interne troš-kove koji nastaju zbog uticaja proizvoda, usluga i aktivnosti kompanije na životnu sredinu. Ovi troškovi padaju na teret preduzeća i kao takvi su uklju-čeni u računovodstveni sistem troškova. Definisanje ekoloških standarda i njihova primena omogućava iskazivanje uticaja preduzeća na životnu sre-dinu, dok TCA treba da postane instrument transformisanja trenutnog si-stema troškova u održivi sistem. TCA procena treba da bude univerzalna i razumljiva za sve zainteresovane strane, sveobuhvatna, uključujući sve re-levantne uticaje i inkluzivna, koristeći pravedne metode i alate za procenu uticaja na životnu sredinu. Studije slučaja pokazuju da mnoge troškove plaćaju potrošači na skriveni način (naknade za vodu, opšte oporezivanje, zdravstveno osiguranje i drugo) što ukazuje na to da stvarni troškovi indu-strija i proizvodnih subjekata nisu pravilo odmereni.

2. RAČUNOVODSTVO UPRAVLJANJA ŽIVOTNOM SREDINOM I EKOLOŠKI STANDARDI

Računovodstvo upravljanja životnom sredinom (Environmental Mana-gement Accounting - ЕМА) se definiše kao deo ekološkog računovodstva koji se uglavnom fokusira na pružanje informacija za svrhu donošenja internih odluka (United States Environmental Protection Agency, 1995). EMA pred-stavlja upravljanje ekološkim i ekonomskim performansama kroz razvoj i implementaciju odgovarajućih računovodstvenih sistema i praksi povezanih sa životnom sredinom (IFAC, 1998). EMA pruža informacije o uticaju pre-duzeća na životnu sredinu, i obrnuto, za razliku od konvencionalnog uprav-ljačkog računovodstva koje nije obezbedilo razmatranje pitanja životne sredine i troškova životne sredine kroz prepoznavanje materijalne i energet-ske neefikasnosti u proizvodnim procesima (Papaspyropoulos et al., 2012).

Agencija za zaštitu životne sredine u SAD je prva nacionalna agencija koja je uspostavila program za promovisanje i usvajanje EMa (United States Environmental Protection Agency, 1995). Environmental Management Ac-counting - Procedures and Principles (2001) je prva publikacija izdata od Agencije sa ciljem predstavljanja terminologije i tehnike potrebne za razu-mevanje osnovnih koncepata i obezbeđivanje principa za usmeravanje za-

58


interesovanih za njegovu primenu. Međunarodna federacija računovođa (International Federation of Accountants) је objavila nacrt Međunarodnih smernica za EMA (IFAC, 2004). Računovodstvo upravljanja životnom sre-dinom obuhvata (IFAC, 2005):

1. eko-efikasnost koja pokazuje postignutu uštedu troškova i njihov doprinos rešavanju ekoloških problema,

2. strateški položaj koji ukazuje na način na koji preduzeća uključuju program zaštite životne sredine u svoje dugoročne planove i poslovnu strategiju i

3. usklađenost sa korporativnim i ekološkim propisima.Definisanje računovodstva životne sredine omogućilo je uspostavljanje

velikog broja pokazatelja koji se odnose na ekološku dimenziju održivog razvoja. Ovi pokazatelji odražavaju uticaj aktivnosti, procesa, upotrebe materijala, energije i proizvoda od strane kompanije. Globalna inicijativa za izveštavanje je razvila skup standarda GRI (Global Reporting Initiative Stan-dards, 2018) kako bi se njihovim korišćenjem organizacije upoznale sa svojim uticajem na ekonomiju, životnu sredinu i društvo. Standardi su po-deljeni u četiri grupe u okviru koje se nalaze odgovarajući podstandardi (Tabela 1).

Tabela 1. Pregled grupa GRI standarda i njihov sadržaj

GRI 100Polazište za korišćenje stan-darda

GRI 101 Osnova standardaGRI 102 Opšta obelodanjivanjaGRI 103 Menadžment pristup

GRI 200Ekonomski standardi

GRI 201 Ekonomske performanseGRI 202 Prisustvo na tržištuGRI 203 Indirektni ekonomski uticajGRI 204 Praksa nabavkeGRI 205 AntikorupcijaGRI 206 Antimonopolsko izveštavanjeGRI 207 Porezi

GRI 300Standardni životne sredine

GRI 301 MaterijaliGRI 302 EnergijaGRI 303 Voda i efluentiGRI 304 Biodiverzitet GRI 305 EmisijeGRI 306 Efluenti i otpadGRI 307 Usklađenost sa zaštitom životne sredineGRI 308 Referentna procena dobavljača

59

ZBORNIK RADOVA

GRI 400Standardi društvene zajed-nice

GRI 401 ZaposlenostGRI 402 Tržište i menadžment odnosiGRI 403 Zdravlje i bezbednostGRI 404 Obuka i edukacijaGRI 405 Različitost i jednake prilikeGRI 406 NediskriminacijaGRI 407 Sloboda udruživanja i kolektivnog pregovaranjaGRI 408 Tržište deceGRI 409 Prisiljenost na obavezni radGRI 410 Bezbednosna praksaGRI 411 Prava domorodačkog stanovništvaGRI 412 Procena ljudskih pravaGRI 413 Lokalne zajedniceGRI 414 Socijalna procena dobavljačaGRI 415 Javna politikaGRI 416 Zdravlje i sigurnost potrošačaGRI 417 Marketing i etiketiranjeGRI 418 Potrošačka privatnostGRI 419 Sociekonomska usklađenost

Izvor: Global Reporting Initiative Standards, 2018.

Ekološki standardi su na snazi od 01.07.2018. godine. Cilj standarda je pružanje smernica za pripremu informacija koje pokazuju kakav je uticaj preduzeća na životnu sredinu, uključujući: tlo, vodu, vazduh i ekosistem. Ekološki standardi nose oznaku 300 u okviru koje postoji osam grupa - ka-tegorija (301-308) (Tabela 2).

Tabela 2. Pregled ekoloških standarda po kategorijama

GRI 301Materijali

301-1: Materijali koji se koriste prema težini ili zapremini301-2: Korišćeni reciklirani ulazni materijali koji se iskazuju kao procenat recikliranih ulaznih materijala koji se koriste u primarnoj proizvodnji ili pružanju usluga u odnosu na ukupan ulazni materijal301-3: Prerađeni proizvodi i njihovi materijali za pakovanje

GRI 302Energija

302-1: Potrošnja energije u okviru organizacije302-2: Potrošnja energije izvan organizacije302-3: Energetski intenzitet302-4: Smanjenje potrošnje energije302-5: Smanjenje energetskih potreba proizvoda i usluga

60


GRI 303 Voda i efluenti

303-1: Interakcije sa vodom kao zajedničkim resursom303-2: Upravljanje uticajima koji se odnose na ispuštanje vode303-3: Povlačenje vode303-4: Ispuštanje vode303-5: Potrošnja vode

GRI 304Biodiverzitet

304-1: Operativne lokacije u vlasništvu, zakupu, upravljanju ili susedstvu do zaštićenih područja i područja visokog biodiverziteta van zaštićenih područja304-2: Značajni uticaji aktivnosti, proizvoda i usluga o biodiverzitetu304-3: Zaštićena ili obnovljena staništa304-4: IUCN Crvena Lista staništa i nacionalna lista za zaštitu staništa u područjima pogođenim aktivnostima

GRI 305Emisije

305-1: Direktne emisije GHG 305-2: Indirektne energetske emisije GHG305-3: Ostale indirektne emisije GHG305-4: Otkrivanje intenziteta emisije GHG305-5: Smanjenje emisije GHG305-6: Emisije supstanci koje oštećuju ozonski omotač (ODS)305-7: Azotni oksidi (NOx), sumporni oksidi (SOx) i druge značajne emi-sije u vazduhu

GRI 306Efluenti i ot-pad

306-1: Ispuštanje vode prema kvalitetu i odredištu306-2: Otpad prema vrsti i načinu odlaganja306-3: Značajna izlivanja306-4: Transport opasnog otpada306-5: Vodena tela pogođena ispuštanjem vode

GRI 307Usklađenost sa zaštitom životne sre-dine

307-1: Nepridržavanje zakona i propisa o životnoj sredini

GRI 308Referentna procena do-bavljača

308-1: Novi dobavljači koji su sagledani prema ekološkim kriterijumima

308-2: Negativni uticaji na životnu sredinu u lancu snadbevanja i preduze-te akcije

Izvor: Global Reporting Initiative Standards, 2018.

GRI 301 se odnosi na informacije o vrsti i količini materijala koji je kori-šćen za proizvodnju, pakovanje proizvoda i pružanje usluga (neobnovljivih i obnovljivih resursa). Kompanija treba da otkrije kakav je uticaj korišćenih materijala na životnu sredinu. Ovaj standard je dizajniran da se koristi za-jedno sa standardom 103.

GRI 302 se odnosi na energiju koja se koristi u okviru i izvan preduzeća, intenzitet upotrebe i mere koje su preduzete radi smanjenja potrošnje ener-

61

ZBORNIK RADOVA

gije. Efikasna upotreba energije i težnja ka obnovljivoj energije izražavaju napore ka poboljšanju životne sredine.

GRI 303 se odnosi na korišćenje vodenih resursa od strane preduzeće. Preduzeće treba da teži održivom upravljanju vodama i saniranju nastalih šteta.

GRI 304 podrazumeva izveštavanje o naporima sa ciljem očuvanja bio-diverziteta, odnosno biljnih i životinjskih vrsta, genetske raznovrsnosti i prirodnih ekosistema.

GRI 305 se odnosi na direktne i indirektne emisije u vazduh (gasovi sa efektom staklene bašte, azotni oksidi, sumporni oksidi). Preduzeća treba da učine napore ka smanjenju emisija i saniranju štete zbog negativnih uticaja na klimu, ekosistem, prirodna staništa, kvalitet vazduha i drugo.

GRI 306 se odnosi na rukovanje i odlaganje otpada, ispuštanje hemika-lija, nafte i drugih materijala, zagađena mesta, kao i obim i vrsta generisanog zagađenja.

GRI 307 se odnosi na usklađenost sa zaštitom životne sredine koja po-kriva usklađenost organizacije sa zakonima o zaštiti životne sredine i odre-đene propise (međunarodne deklaracije, konvencije, ugovore, nacionalni, regionalni i lokalni propisi).

GRI 308 se odnosi na napore preduzeća da spreči i ublaži negativne uti-caje na životnu sredinu u okviru lanca snadbevanja.

Pored navedenih standarda, u praksi se primenjuju i ekološki standardi serije ISO 14000 koji su razvijeni radi efikasnog ekološkog upravljanja na različitim organizacionim nivoima. Serija ISO 14000 se sastoji iz standarda: ISO 14001 – Sistemi upravljanja zaštitom životne sredine – Zahtevi i ISO 14004 – EMS, Opšte smernice o principima, sistemima i tehnikama podrš-ke. Međunarodni standard ISO 14001 – Sistemi upravljanja zaštitom život-ne sredine, kao osnovni standard iz serije standard ISO 14000, je osmišljen kako bi pomogao preduzećima da identifikuju i kontrolišu uticaje svojih aktivnosti, proizvoda i usluga na životnu sredinu. Implementacijom ISO 14001 standarda preduzeća ostvaruju brojne koristi: poboljšanje ekoloških performansi, efikasnosti i profitabilnosti (Tari et al., 2012).

3. TROŠKOVI ŽIVOTNE SREDINE I MOGUĆNOSTI NJIHOVOG KVANTITATIVNOG ISKAZIVANJA

Upravljanje troškovima zahteva sagledavanje širih implikacija sa aspekta uticaja na životnu sredinu i njeno degradiranje. TCA (true cost accounting) okvir obuhvata Protokol o prirodnom kapitalu (Natural Capital Protocol), Protokol o društvenom i ljudskom kapitalu (Social & Human Capital Pro-tocol), ISO Standard 14008 – Monetarna procena uticaja na životnu sredinu

62


i povezanih aspekata životne sredine, i druge publikacije u skladu sa TCA procenom.

Troškovi životne sredine se klasifikuju kao: interni troškovi (troškovi koji imaju direktan uticaj na preduzeće) i eksterni troškovi (troškovi za pojedin-ce, društvo, okruženje, a za koje kompanija nije zakonski odgovorna) (ERA, 1996). Interni troškovi uključuju konvencionalne troškove, potencijalno skrivene troškove, nepredviđene (potencijalne troškove) i troškove imidža. Konvencionalni troškovi obuhvataju troškove kapitalne opreme, sirovina i potrošnog materijala. Ovi troškovi se ne posmatraju kao troškovi životne sredine. Međutim, smanjenje otpada materijala, usluga i zaliha utiče na re-dukovanje degradacije životne sredine. Potencijalno skriveni troškovi se odnose na predviđene troškove zaštite životne sredine koji su nastali pre početka funkcionisanja procesa (troškovi pozicioniranja, projektovanja ekološki boljih proizvoda ili procesa i slično). Nepredviđeni troškovi se od-nose na troškove zaštite životne sredine za koje nije izvesno da će se dogo-diti u budućnosti, ali zavise od neizvesnih događaja (troškovi sanacije budu-ćih izlivanja). Troškovi imidža nastaju pod uticajem subjektivne percepcije menadžmenta, kupaca, zaposlenih i zajednice. Ovi troškovi mogu da uklju-če troškove izrade ekoloških godišnjih izveštaja i aktivnosti koje se odnose na zajednicu, kao i troškove koji su nastali dobrovoljno za ekološke aktivno-sti (npr. sadnja drveća). Eksterni troškovi obuhvataju prirodnu degradaciju za koju kompanije nisu zakonski odgovorne i štetan uticaj na ljude, njihovu imovinu i dobrobit koja se ne može uvek kompezovati kroz pravne sisteme (šteta nastala ispuštanjem otpadnih voda u reku, odlaganje čvrstog otpada i slično). Neka preduzeća pokušavaju da uključe ove troškove u okviru svo-jih ekoloških računovodstvenih sistema (Beer i Friend, 2006).

Prema IFAC ekološki troškovi se klasifikuju na sledeći način (IFAC, 2005): 1. Kategorija 1 – Troškovi materijala autputa uključuju troškove nabav-

ke inputa materijala koji se konvertuje u proizvode, nusproizvode i ambalažu. Ovi podaci o troškovima omogućavaju preduzeću da efi-kasno upravlja materijalima koji utiču na životnu sredinu (zamena toksičnih sastojaka proizvoda sa manje toksičnim),

2. Kategorija 2 – Troškovi materijala autputa izraženog kroz otpad i emisije uključuju ukupnu količinu otpada i emisija nastalih u proi-zvodnji koja može da bude prilično velika i ekološki značajna,

3. Kategorija 3 – Kontrola troškova otpada i emisije obuhvata: troškove rukovanja, tretiranja i odlaganja otpada i emisija, troškove sanacije i troškove naknada koje se odnose na štetu nanetu životnoj sredini,

4. Kategorija 4 – Prevencija i drugi troškovi ekološkog upravljanja obu-hvataju troškove preventivnih aktivnosti upravljanja životnom sredi-

63

ZBORNIK RADOVA

nom, merenje uticaja na životnu sredinu, komunikaciju o životnoj sredini i drugo,

5. Kategorija 5 – Troškovi istraživanja i razvoja obuhvataju troškove istraživanja i razvoja aktivnosti o pitanjima i inicijativama vezanim za životnu sredinu (razvoj energetski efikasnih proizvoda),

6. Kategorija 6 – “Neopipljivi troškovi” uključuju interne i eksterne troškove koji su teži za procenjivanje, ali mogu biti potencijalno zna-čajni (npr. gubitak vrednosti nekretina zbog blizine visoko zagađuju-ćih fabrika).

4. ANALIZA TROŠKOVA ŽIVOTNE SREDINETCA obezbeđuje da se stvarni troškovi i koristi različitih industrija i

proizvodnih procesa pravilno mere. Eksternalija predstavlja trošak ili korist koji se ne plaća, ali utiče na životnu sredinu i poslovni proces. Nalazi TCA su vezani za studije u kojima su analizirane zavisnosti i eksternalije prirod-nog kapitala. Glavni fokus studija je bila klima, voda, zemlja i vazduh. Odre-đene studije su novčano iskazale eksternalije prirodnog kapitala (primena agrošumarstva ili cvetnih traka kao korisne eksternalije). Metode primenje-ne za kvantifikovanje ishoda i uticaja se pozivaju na stručnu literaturu, modele ili direktna merenja (Eosta et al., 2016, Sandhu et al., 2019 i druge).

Studija “The True Price of Tea from Kenya” je sprovedena u Keniji čija proizvodnja čaja čini oko 10% svetske proizvodnje i 25% ukupnog poljopri-vrednog izvoza (The True Price of Tea from Kenya, 2016). Koncept prave cene (The True Price) predstavlja težnju da se odredi prava cena u kontekstu globalne posvećenosti ciljevima održivog razvoja. Ova cena predstavlja vi-ziju o tome kako se sistemski baviti pitanjima kao što su gubitak biodiverzi-teta, emisija ugljenika i stvarni troškovi. Prava cena predstavlja tržišnu cenu uvećanu za neplaćene eksternalije. Ona pomaže u identifikovanju skrivenih troškova čineći ih transparentnim (troškovi koje plaćaju zajednice koje žive pored fabrike koja zagađuje). Pomoću stvarnih cena doprinosi se ostvariva-nju održive ekonomije.

Proizvodnja čaja je pretežno u vlasništvu malih preduzeća (oko 550.000 malih preduzeća proizvodi 60% ukupne proizvodnje čaja u zemlji). Studija istražuje razliku društvenih troškova u poređenju sa konvencionalnim čajem od zelenog lišća i čaja koji proizvode mali poljoprivrednici koji učestvuju u školama farmera (Farmer Field School). Studija je razmatrala uticaje proi-zvodnje na: resurse, zagađenje, radnike (zdravlje, sigurnost, prihodi) i druš-tvo. Tokom proizvodnje nastaju društveni troškovi kao što su upotreba oskudne vode i prisilni rad odraslih i dece. Većina eksternih troškova kon-

64


vencionalnog uzgoja čaja postoji zbog društvenih troškova (79%) od čega je 29% zbog neplaćenog najamnog rada.

Grafik 1. Razlika u troškovima eksternalija konvencionalne i FFS proizvodnje čaja u Keniji

Izvor: https://trueprice.org/wp-content/uploads

Transformacija kenijskog sektora proizvodnje čaja kroz obuku i sertifi-kaciju malih proizvođača u okviru programa FFS (Farmer Field School) dovela je do veće produktivnosti, poboljšanja socijalnih uslova i uslova okoline (veće plate i smanjena upotreba đubriva). Negativne eksternalije koje se ostvaruju u okviru programa proizvodnje čaja su oko 29% niže od kon-vencionalne proizvodnje čaja (40% ove promene je zbog veće produktivno-sti poljoprivrednih proizvođača, 10% zbog poboljšanih uslova životne sre-dine i 50% zbog poboljšanih socijalnih uslova).

Studija sprovedena u Velikoj Britaniji imala je za cilj da istraži eksterna-lije britanskog prehrambenog sistema sa aspekta uticaja na prirodni i ljudski kapital (The Hidden Cost of UK Food Revised Edition, 2019). Izveštaj raz-matra degradaciju prirodnog kapitala (zagađenje vazduha, otpad od hrane, degradaciju tla, upotrebu tla, biodiverzitet), zdravlje (neuhranjenost, goja-znost, hipertenzija, rezistencija na antibiotike, kardiovaskularne bolesti, dijabetes, rak, zubni karijes i drugo). Analiza uticaja se fokusira na moneta-rizovane ishode. Studija, takođe, istražuje pozitivne eksternalije prehram-benog i agro sistema. Rezultati studije pokazuju da na svaku funtu koja se potroši na hranu nastaje dodatni skriveni trošak od 97 penija (Tabela 3).

65

ZBORNIK RADOVA

Tabela 3. Pregled skrivenih troškova koje plaćaju potrošači na svaku funtu

Naziv troška Iznos troška (u penijima)Degradacija prirodnog kapita 31,1Gubitak biodiverziteta 6,5Proizvodnja povezana sa zdravljem 8,8Bolesti povezane sa ishranom 37,4Uvozna hrana 7,8Isplata poljoprivredne podrške 2,4Regulacija i istraživanje 2,9Ukupno 0,97

Izvor: The Hidden Cost of UK Food Revised Edition, 2019

Potrošači iz Velike Britanije potroše oko 120 milijardi funti na hranu svake godine. Prema Izveštaju postoje troškovi vezani za životnu sredinu i zdravlje koji generišu 116 milijardi funti. Kupci plaćaju hranu gotovo dva puta, jer ove troškove ne plaćaju prehrambena i poljoprivredna preduzeća koja su ih prouzrokovala. Veliki deo ovih dodatnih troškova plaćaju potro-šači u vidu poreza, naknada, zdravstvenog osiguranja. Plaćanja su vezana za ublažavanje dugoročnih uticaja kao što je globalno zagrevanje, degradacija tla i gubitak biodiverziteta.

Zagađivač treba da plati ove dodatne troškove, a naplaćena sredstva tre-ba da se koriste za podsticanje prelaska na održivije oblike proizvodnje koji donose korist za životnu sredinu i zdravlje ljudi. U slučaju negativnih ekster-nalija, potrošači plaćaju hranu tri puta: u prodavnici, putem poreza i za ublažavanje uticaja na životnu sredinu, kao i za zdravstvene troškove. Jedan od načina da se isprave neravnoteže je koncept transfera vrednosti (value transfer) prema kome zagađivač plaća ili se plaća onima koji internalizuju negativne eksternalije.

EEGECOST model (Environmental Engineering Group environmental costing model) je razvijen za promociju računovodstva zaštite životne sre-dine u Južnoj Africi zasnovan na principima sistema računovodstva zaštite životne sredine (TCA). Model se sastoji iz pet koraka: objektivna izjava i obim analize, procena životnog ciklusa, inventar troškova, procena uticaja i dokumentovanje rezultata i pretpostavki. Model identifikuje, evidentira i alocira interne i eksterne troškove zaštite životne sredine na pet identifiko-vanih vrsta troškova kategorisanih u nekoliko grupa za zaštitu životne sre-dine: troškovi lokacije, korporativni troškovi, troškovi uticaja, unutrašnji nematerijalni troškovi i eksterni troškovi (Beer, Friend, 2006). Određivanje cilja modela podrazumeva sagledavanje istorije kompanije i pruža informa-tivnu vrednost proizvodu ili procesu koji se razmatra. Obim analize odre-đuje vremenski okvir koji je poželjan za analizu i tip poređenja troškova.

66


Procena životnog ciklusa procesa ili proizvoda koji se razmatra je postupak koji je određen posebnim smernicama kompanije. Procena za računovod-stvene sisteme u životnoj sredini podrazumeva povezivanje kvantitativne vrednosti sa uticajima na životnu sredinu povezanim sa projektom. Sastav-ljanje inventara troškova obuhvata pregled relevantnih ulaganja energije i materijala, procenu potencijalnih ekoloških i socijalnih uticaja povezanih sa identifikovanim ulazima i ispuštanjima u životnu sredinu i tumačenje rezul-tata za donošenje odluka. Model alocira troškove zaštite životne sredine na sledeće vrste troškova: troškove lokacije, troškove preduzeća, troškove uti-caja, interne nematerijalne troškove i spoljne troškove. Troškovi lokacije se dele na neponovljive troškove i troškove periodičnih lokacija. Nakon raspo-dele po vrstama troškova izračunavaju se ekonomske vrednosti. Ekonomske vrednosti se dobijaju evidentiranjem svih relevantnih sadašnjih i budućih troškova i prihoda u životnu sredinu (vazduh, klima, otpadne vode, zemlji-šte, podzemne vode, buka i vibracije, biodiverzitet i drugi troškovi) u obras-ce inventara troškova. Izveštaj sastavljen prema ovom modelu uvažava po-sebne propise kompanije uključujući navedene vrste troškova.

Primenljivost modela ispitana je u studiji slučaja sprovedenoj na proceni životnog ciklusa funkcionalne jedinice od milion cigareta u kompaniji British American Tobacco South Africa. Cilj studije slučaja je da demonstrira pri-menu modela u dobijanju sveobuhvatne slike računovodstva troškova život-ne sredine od one koja je predstavljena tradicionalnim metodama finansijskg računovodstva, kako za tekuće, tako i za buduće aktivnosti. Pored toga, važno je i identifikovanje uticaja i davanje prioriteta intervencijama i korek-tivnim merama koje će se ostvariti poboljšanjem ekoloških performansi. Model je pokazao da eksterni troškovi čine 12% ukupnih troškova proizvod-nje.

Model je korišćen i za proučavanje finansijskih efekata kontrole zagađe-nja vazduha iz termoelektrane na ugalj na osnovu analize hipotetičke elek-trane od 3600 MB. Analiza je uređena u vremenskom rasponu od jedne proizvodne godine pretpostavljajući 330 dana proizvodnje, ako elektrana u proseku radi 85% kapaciteta i ako tehnologije za kontrolu zagađenja vazdu-ha rade potpuno efikasno. Svrha analize troškova bila je da pokaže da će se spoljni troškovi ili troškovi štete znatno smanjiti ako se koriste odgovaraju-će tehnologije za kontrolu zagađenja vazduha. Analiza troškova sprovedena za elektranu sa postojećim odabranim tehnologijama za kontrolu zagađenja vazduha pokazala je da su odabrane tehnologije smanjile spoljne troškove povezane sa proizvodnjom električne energije za skoro 0,5 milijardi dolara. Do ovog smanjenja spoljnih troškova došlo je povećanjem kapitalnih izda-taka za tehnologije upravljanja za 0,25 milijardi dolara (Soltanali et al., 2008).

67

ZBORNIK RADOVA

5. ZAKLJUČAKPreduzeća nastoje da u poslovanju primenjuju proaktivne ekološke stra-

tegije koristeći brojne alate za upravljanje zaštitom životne sredine: ekološ-ko računovodstvo, procena ekološkog uticaja, ekološki upravljački standar-di, ISO standardi, procena životnog ciklusa proizvoda i označavanje proizvoda. Poboljšanje odnosa preduzeća prema životnoj sredini, kroz smanjenje negativnih ekoloških uticaja, zahteva integraciju navedenih alata u proces upravljanja zaštitom životnom sredinom. Ekološko računovodstvo može da doprinese identifikovanju ekoloških informacija koje su od znača-ja za proces upravljanja zaštitom životne sredine. Uključivanje ekološke dimenzije poslovanja u konvencionalno upravljačko računovodstvo uslovi-lo je nastanak EMa sa ciljem da prati troškove životne sredine i nadogradi konvencionalno upravljačko računovodstvo.

Zaštita životne sredine, održivi privredni razvoj i održivost poslovanja su kategorije koje imaju sve veću primenu na mikroekonomskom i makro-ekonomskom nivou. Razvoj računovodstva životne sredine, ekoloških stan-darda i različitih modela za kvantifikovanje uticaja preduzeća na životnu sredinu omogućava sagledavanje realnih troškova i koristi koje preduzeće izaziva, posebno sa aspekta životne sredine. Sve veći broj studija se bavi analizom šteta koje nastaju usled ekološke neefikasnosti pri čemu zaključci studija ukazuju da teret negativnih uticaja i eksternalija u najvećoj meri podnose potrošači. Pored toga, studije ukazuju da unapređivanje poslovanja sa aspekta ekološke efikasnosti dovodi do smanjenja troškova i većeg dopri-nosa očuvanju životne sredine.

LITERATURA1. Convention on Biological Diversity, (2020). UN, Dostupno na: https://www.un.org/en/

observances/biological-diversity-day/convention 2. Beer, P. J., Friend, J. F. C. (2006). Environmental accounting: a management tool for en-

hancing corporate environmental and economic performance. Ecological Economics, 58 (3), pp. 548-560.

3. Eosta, S. More, T., Bank, H. (2016). True Cost Accounting for Food, Farming and Finance, Dostupno na: https://tca2f.org/wp-content/uploads/2019/11/tca-fff-report.pdf

4. Global Reporting Initiative. (2018). Global Reporting Initiative Standards. Dostupno na: https://www.globalreporting.org/ standards/

5. International Federation of Accountants Committee. (2004). Exposure Draft on Interna-tional Guidelines on Environmental Management Accounting. New York: IFAC.

6. International Federation of Accountants Committee. (2005). Environmental management accounting – International guidance document. New York: IFAC.

7. OECD. (1998). Eco-efficiency. Paris: OECD.8. Papaspyropoulos, K. G., Blioumis, V., Christodoulou, A. S., Birtsas, P. K., Skordas, K. E.

(2012). Challenges in implementing environmental management accounting tools: the case of a nonprofit forestry organization. Journal of Cleaner Production, 29-30, pp. 132-143.

68


9. Porter, M. E. (1991). America’s green strategy. Scientific American, 264 (4), pp. 168.10. Sandhu, H., Scialabba, N., Warner, C., Keohane, K., Houston, R., Fujiwara, D., Noe, R.,

Hawthorne. P., Keeler, B. (2019). Application of the TEEB AgriFood Evaluation Framework t o C o r n Sy s t e m s in Minn e s o t a , U . S . A . D o s tu p n o n a : https://futureoffood.org/wp-content/uploads/2019/03/Final-Report

11. Schaltegger, S., Etxeberria A. I., Ortas, E. (2017). Innovating corporate accounting and reporting for sustainability – Attributes and challenges. Sustainable Development, 25, pp. 113-122.

12. Sinkin, C., Wright, C. J., Brnett, R. D. (2008). Eco-efficiency and value firm. Journal of Accounting and Public Policy, 27, pp. 167-176.

13. Soil & More Impacts and TMG Thinktank for Sustainability. (2020). True Cost Accounting: Inventory Report. Global Alliance for the Future of Food.

14. Soltanali, S., Shams Hagani, S. Z., Pazouki Yaftabadi, P. M. (2008). Economic evaluation for air pollution control technologies selection in power plants processes, International Journal of Enviornmental Science and Technology, 5 (4), pp. 555-564.

15. Tari, J. J., Molina-Azorin, J. F., Heras, I., (2012). Benefits of the ISO 9001 and ISO 14001 standards: A literature review. Journal of Industrial Engineering and Management, 5 (2), pp. 297-322.

16. The Hidden Cost of UK Food Revised Edition. (2019). Sustainable Food Trust., Vale Press Ltd. Dostupno na: https://sustainablefoodtrust.org/wp-content/uploads/2013/04/Web-site-Version-The-Hidden-Cost-of-UK-Food.pdf

17. The True Price of Tea from Kenya. (2016), Dostupno na: https://trueprice.org/wp-content/uploads/2016/04/2016-04-22-Conventional-FFS-Tea-Difference.png

18. United Nations Division for Sustainable Development. (2001). Environmental management accounting procedures and principles. New York: Department of Social and Economic Affairs, United Nations Division for Sustainable Development.

19. Unites States Environmental Protection Agency, (1995). An Introduction to Environmen-tal Accounting as a Business Management Tool: Key Concepts and Terms, June, Washin-gton: EPA.

20. Yakou, M., Dorweiler, V. (2004). Environmental Accounting: An Essential Component of Business Strategy. Business Strategy and Environment, 13, pp. 65-67.

69

ZNAČAJ STATISTIČKE PISMENOSTI ZA DONOSIOCE FINANSIJSKIH ODLUKA

IMPORTANCE OF STATISTICAL LITERACY FOR FINANCIAL DECISION MAKERS

Zorana Agić1, Svetlana Dušanić Gačić2

SAŽETAKStatistička pismenost postala je neophodan dio privatnog i poslovnog ži-

vota jer pravilno tumačenje statističkih pokazatelja predstavlja osnovu za donošenje poslovnih odluka i zaključaka. Pogrešno tumačenje statističkih rezultata utiče na donošenje pogrešnih odluka, što se negativno odražava i na rezultate poslovanja preduzeća. Statističke informacije imaju veliki značaj i primjenu u finansijskoj oblasti jer doprinose boljem donošenju poslovnih, finansijskih i investicionih odluka. Upravo zbog toga, u radu se ističe važnost statističke pismenosti, razmatraju se njene potencijalne koristi, a date su i preporuke za unapređenje nivoa statističke pismenosti u preduzećima. Auto-ri su došli do zaključka da je primjena statističkih metoda, uprkos svim po-tencijalnim koristima koje može da donese, još uvijek zapostavljena u predu-zećima. Upravo statističke metode namijenjene su da olakšaju praćene i poboljšaju postojeće poslovne procese, te da olakšaju donošenje poslovnih i finansijskih odluka.

KLJUČNE RIJEČI: statistička pismenost, statističke metode, statistički pokazatelji, finansijske odluke.

ABSTRACTStatistic literacy becamenecessary part of privat and business life because

correct interpretation of statistic data represent basis for making business decisions and conclusions. Wrong interpretation of statistic results affects making decisions, which negatively affects business results of one company as

1 Doc. dr Zorana Agić, Visoka škola „Banja Luka College“, Banja Luka, e-mail: [email protected] 2 Prof. dr Svetlana Dušanić Gačić, Visoka škola “Banja Luka College”, Banja Luka, e-mail: [email protected]

Pregledni rad UDK 519.2:658.14/.17DOI 10.7251/BLCZB2101069A

COBISS.RS – ID

70


well. Statistic informations have great importance in financial area because they contribute to better making business, financial and investment decisions. Just because of that this work points out importance of statistic literacy, con-siders it`s potencial benefits and it gives recommendation how to improve level of statistic literacy in companies. The authors came to conclusion that use of statistic methods, despite all potential benefits, is still very low in firms. Statistic methods are intended to alleviate monitoring and to improve existing business processes and to facilitate making business decisions as well as finan-cial.

KEY WORDS: statistic literacy, statistic methods, statistic indicators, financial decision.

1. UVODPromjene i pojave u poslovnom okruženju utiču na poslovanje preduze-

ća i na njegove zaposlene koji imaju potrebu da te promjene i pojave prate, bilježe, razmatraju i objašnjavaju. Sa razvojem ljudskog društva mijenjao se i način posmatranja i prikazivanja tih pojava, te su se u skladu sa njim razvi-le i metode za njihovu deskripciju. Jedna od značajnih karakteristika poslo-vanja jeste postojanje konkurencije, koja preduzeća „tjera“ da neprestalno rade na poboljšanju i unapređenju svih poslovnih procesa. Preduzeća imaju na raspolaganju veliki broj različitih metoda, tehnika, alata i politika za unapređenje poslovanja, a jedan od načina je i primjena statističkih metoda.

Primjena statističkih metoda javlja se daleko u prošlosti (Žmuk, 2013), ali se tek od 1662. godine počinje razvijati savremena statistika koja obuhva-ta sprovedenu statističku analizu i odgovarajuću diskusiju i donesene za-ključke (Rothman, 1996). Ipak, od tada pa sve do kraja XIX vijeka radilo se samo na razvoju teorijske podloge, a praktična primjena statistike je zapo-stavljena. Zahvaljujući tehnološkom i društvenom razvoju, početkom XX vijeka uočeno je da bi preduzeća, ali i društvo u cjelini, profitirali ukoliko bi počeli koristiti statističke metode u poslovanju. U tom periodu statističke metode nisu bile dovoljno razvijene, tako da se nisu mogle koristiti za rje-šavanje problema koja su preduzeća imala. Upravo zbog toga, došlo je do podjele na teorijsku i primijenjenu statistiku u okviru koje su se počele ra-zvijati nove statističke metode koje su prilagođene potrebama preduzeća (Mast, Does, 2006). Zahvaljujući razvoju i sve većoj primjeni računara, počela se i intenzivirati primjena statističkih metoda u poslovanju preduze-ća (Van Matre, Gilbreath, 1987).

Uprkos svim naporima da se olakša primjena statističkih metoda u po-slovanju, još uvijek postoji velika averzija i negativan stav preduzeća prema njima (Žmuk, 2019). Osnovni razlog za izbjegavanje primjene statistike u

71

ZBORNIK RADOVA

poslovanju vjerovatno je nedovoljan nivo statističke pismenosti kako sta-novništva, tako i donosioca poslovnih i finansijskih odluka u preduzeću. Upravo zbog toga, cilj rada je da se definišu osnovni pojmovi statističke pismenosti i da se ukaže na njen značaj u modernom poslovanju.

Određeno izbjegavanje statistike i njene praktične primjene, kako kod pojedinaca, tako i u preduzećima, prisutno je i u Bosni i Hercegovini. Za sada ne postoje, ili autorima nisu poznata, istraživanja koja se odnose na primjenu statističkih metoda u preduzećima koja posluju na teritoriji Bosne i Hercegovine. Ipak, ova tema je počela privlačiti mali broj akademskih stručnjaka, tako da su za sada u literaturi prisutni radovi koji se odnose na primjenu statistike u društvenim naukama (Macura, Kovačević, 2018) i značaj statistike u vrijeme neizvjesnosti i promjena (Macura, Novaković, 2019). Situacija nije mnogo bolja ni u preduzećima koja posluju u regionu, jer rezultati sprovedenih istraživanja pokazuju da veliki broj menadžera poznaje statističke metode, ali ih ne koristi u poslovanju (Gogala, Šimičević, 2005), te da one predstavljaju neiskorišteni potencijal preduzeća u Hrvatskoj (Žmuk, 2018).

Rad je organizovan na sljedeći način. Nakon uvodnog dijela, definisan je pojam statističke pismenosti. U trećem dijelu rada autori su ukazali na važ-nost statističke pismenosti u savremenim uslovima poslovanja, dok su u četvrtom dijelu dali prijedloge za unapređenje postojećeg nivoa statističke pismenosti. Peti dio rada sadrži zaključna razmatranja i preporuke za budu-ća istraživanja.

2. POJMOVNO ODREĐIVANJE STATISTIČKE PISMENOSTISama riječ „statistika“ vuče porijeklo od latinskih riječi status (stanje ili

država) i statisticus (državni poslovi) (Bradley, 2007) i italijanskih riječi stato (država) i statista (osoba zadužena za državne poslove) (Sheynin, 2011). U skladu sa različitim porijeklom same riječi, u literaturi se može naći i veći broj definicija statistike.

Prema jednoj od njih, statistika je grana opšte naučne metodologije koja predstavlja sistematizovani skup znanja o statističkim metodama kvantita-tivnog istraživanja masovnih pojava (Maksimović, 2011). Prema drugoj definiciji, statistika je naučni metod koji se primjenjuje sa svrhom opisivanja, procjene i analize karakteristika grupa, bez identifikacije pojedinaca ili or-ganizacija koje sačinjavaju takve grupe, a ona obuhvata postupke i procedu-re prikupljanja, kompilacije, obrade i analize podataka o svim grupama i razvoj sličnih metoda mjerenja, modela i statističkih klasifikacija u okviru uzorkovanja (Kueber, Mackie, 2006). Pojedini autori, statistiku smatraju granom matematike koja preispituje načine procesuiranja i analize podata-

72


ka, odnosno obezbjeđuje uputstva za prikupljanje i oblikovanje podataka u formu koja je pogodna za donošenje poslovnih odluka i definiše se kao nu-merička mjera koja opisuje karakteristike uzorka (Berenson et al., 2011). Ipak, savremena statistika obezbjeđuje kvantitativne metode i tehnike za potrebe empirijskih istraživanja, a sadrži metodologiju za mjerenje neizvje-snosti i ispitivanje posljedica uticaja te neizvjesnosti na planiranje i tumače-nje rezultata eksperimentisanja i posmatranja (Wilcox, 2009).

S obzirom na činjenicu da informacije koje obezbjeđuje statistika nalaze primjenu u proizvodnji, finansijama, računovodstvu, marketingu, informa-cionim sistemima i drugim oblastima poslovanja (Anderson et al., 2015), statistička pismenost je važna za sve poslovne subjekte. U literaturi se može pronaći više definicija statističke pismenosti, ali sve one proizilaze iz defini-cije prema kojoj statistička pismenost predstavlja sposobnost razumijevanja i kritičkog procjenjivanja statističkih rezultata iz svakodnevnog života (Wall-man, 1993). Sam tvorac prethodno navedene definicije ukazao je na važnost statističkog načina razmišljanja u procesu donošenja odluka, kako u privat-nom, tako i u poslovnom svijetu.

Statistika se može podijeliti na dvije cjeline – deskriptivnu statistiku čiji je zadatak sumiranje podataka u lako razumljivu cjelinu i statističko zaklju-čivanje koje podrazumijeva izvođenje zaključaka o skupu na osnovu uzorka podataka (Keler, 2014). U skladu sa tim, statistička pismenost se može defi-nisati kao kritičko razmišljanje o brojevima i korištenim statističkim meto-dama, odnosno kao sposobnost čitanja i tumačenja brojeva u izjavama, anketama, tabelama i grafikonima (Mittag, 2010). U savremenim uslovima poslovanja, statistička pismenost skoro da postaje imperative jer pojedinci moraju biti sposobni da čitaju i tumače podatke koji su prikazani u različitim, prethodno navedenim oblicima, a koje mogu pronaći na različitim mjestima (knjige, novine, internet i slično).

Važno je naglasiti da statističku pismenost treba posmatrati kao konti-nuirani proces u kome se prepoznaje kako, kada i zašto se primjenjuju određene statističke metode (Chase, Yan, 2017). Samo poznavanje statistič-kih metoda nije dovoljno, potrebno je znati kada i kako te metode primije-niti, te kako tumačiti dobijene rezultate koji svakako predstavljaju temelj za donošenje poslovnih odluka. Drugim riječima, potrebno je razvijati statistič-ki način razmišljanja. Slobodno se može reći da su statistička pismenost i statistički način razmišljanja usko povezani, a to potvrđuje stav da statistič-ka pismenost osigurava temelje za statistički način razmišljanja (Ben-Zvi, Garfield, 2004).

Pogled na statistiku, statističke metode i njihovu primjenu, mijenjao se uporedo sa razvojem društva. Čini se da će statistička pismenost biti tema kojom će se akademska zajednica baviti u narednom period, jer se jedino na

73

ZBORNIK RADOVA

taj način može povećati svijest o značaju primjene statističkih metoda u svakodnevnom životu i u poslovanju. Tek kada se poveća nivo statističke pismenosti društva, smanjiće se averzija prema njenoj primjeni u poslovanju, što će se svakako pozitivno odraziti na način i rezultate poslovanja poslovnih subjekata.

3. ZNAČAJ STATISTIČKE PISMENOSTI U FINANSIJSKOM POSLOVANJU

Krajem XX vijeka prognozirano je da će jednog dana statistički način razmišljanja, a samim tim i statistička pismenost, postati neophodni stanov-nicima, kao što su im neophodne sposobnosti čitanja i pisanja (Wilks, 1951). Ipak, značaj primjene statistike u poslovanju preduzeća prepoznat je tek početkom XX vijeka. Iako se u novijim istraživanjima naglašava da bi pre-duzeća statističke metode i statistički način razmišljanja trebala primjenji-vati u svakodnevnom radu, često se navodi i problem koji je vezan uz sta-tističku pismenost i statistički način razmišljanja, a to je neadekvatna i rijetka primjena statističkog pristupa u poslovanju preduzeća (Abraham, 2007).

Iako u Bosni i Hercegovini do sada nisu vršena istraživanja koja se bave ovom problematikom, rezultati istraživanja širom svijeta pokazuju da je nivo primjene statističkih metoda u preduzećima vrlo nizak. Istraživanja su po-kazala da i ona preduzeća koja koriste statističke metode, uglavnom biraju samo one najjednostavnije. Na osnovu toga, može se zaključiti da je nivo statističke pismenosti u preduzećima prilično nizak.

Ipak, informacije koje obezbjeđuje statistika su prisutne u svim oblastima poslovanja, a neophodno ih je sagledati i analizirati prije donošenja poslov-nih odluka. One imaju veliki značaj i primjenu u finansijskoj oblasti jer do-prinose boljem donošenju određenih finansijskih i investicionih odluka, kao što je npr. kupovina, čuvanje ili prodaja određenih hartija od vrijednosti. Statističke informacije je potrebno prikupiti i analizirati, te dobijene poka-zatelje uporediti sa pokazateljima koji su dobijeni u prethodnom period, sa pokazateljima srodnih preduzeća ili čak grane kojoj preduzeće pripada. Samo na taj način, donešene finansijske odluke će biti ispravne.

Statistika je svoju primjenu našla i u računovodstvu i reviziji. Računo-vodsto koristi veliki broj podataka koje je neophodno upoređivati, a takođe i priprema veliki broj podataka koji su predmet provjere od strane revizora. S obzirom na činjenicu da veliki obim podataka kojim raspolaže računovod-stvo zahtijeva dosta vremena prilikom njihove provjere, revizori uzimaju samo uzorak računa čiju ispravnost i tačnost provjeravaju, a na osnovu tog

74


uzorka donose zaključke o vjerodostojnosti informacija koje je preduzeće prezentovalo u svojim finansijskim izvještajima.

Pored računovođa, revizora i finansijskih menadžera, finansijske infor-macije koriste i ostali ekonomisti, prvenstveno prilikom prognoziranja određenih ekonomskih pokazatelja razvijenosti jedne zemlje. Tako se sta-tističke informacije koriste prilikom predviđanja stope zaposlenosti i neza-poslenosti, stope inflacije, stepena iskorištenosti proizvodnih kapaciteta i slično. Ipak, primjena statističkih metoda u preduzećima i dalje je na prilič-no niskom nivou. Jedan od osnovnih razloga je nedovoljan nivo obrazovanja iz ovog područja. Obrazovanje iz područja statističke pismenosti je neop-hodno jer sama primjena statističkih metoda ne garantuje da će pojedinac moći dobijene podatke da pretvori u korisne informacije (Bayle, 2001) i na osnovu njih donese odluke.

S obzirom da obrazovne institucije, a prvenstveno fakulteti i univerzite-ti, imaju veoma važnu ulogu u cjelokupnom obrazovanju jedne zemlje, upravo oni bi trebali biti pokretači i nosioci razvoja statističke pismenosti. Ipak, pojedini autori ukazuju na činjenicu da se na fakultetima koristi za-starjeli način proučavanja statistike, koji stavlja naglasak na poznavanje svih detalja izračuna kod svake pojedinačne statističke metode (Box, 2000). S obzirom na sve veću primjenu računara u poslovanju, nije potrebno tako detaljno proučavati pojedinačne statističke metode, već se mora razvijati statistički način razmišljanja. Shvaćena na taj način, statistička pismenost ima ulogu savjetnika prilikom donošenja poslovnih odluka u preduzeću.

Statistička pismenost, a samim tim i primjena statističkih metoda, zasti-gurno bi se povećale kada bi u preduzećima prepoznali njihove mogućnosti i potencijalne koristi. Pored toga što omogućava kvalitetnije praćene odre-đenih pojava, statistička pismenost može uticati na povećanje poslovnog rezultata preduzeća. Taj stav je potvrđen i u literaturi u kojoj se mogu naći primjeri preduzeća koja su, nakon što su počela primjenjivati statističke metode, uspjela povećati vlastitu proizvodnju za čak 100% bez ikakvih do-datnih ulaganja (Rao, 2001). U skladu sa navedenim, nameće se zaključak da bi preduzeća trebala da ulože novčana sredstva u dodatno obrazovanje svojih zaposlenih, kako bi prevazišli averziju prema statistici i iskoristili njene prednosti primjenjujući je u svakodnevnim poslovnim aktivnostima. Rezultati istraživanja pokazuju da su koristi od primjene statistike u poslo-vanju uglavnom veće od troškova koji su vezani za statističko opismenjava-nje zaposlenih (Žmuk, 2005).

Za razliku od preduzeća, statistika je sastavni dio naučne kulture svakog akademskog radnika i postoji u skoro svakom djeliću nauke. U naučnim istraživanjima postoje tri osnovna nivoa primjene statistike: praćenje struč-ne i akademske literature, statistička obrada rezultata koja uključuje prikaz

75

ZBORNIK RADOVA

rezultata i analizu, te zaključivanje i saopštavanje rezultata. Pregledom na-učne i stručne literature često se može uočiti čitav niz statističkih termina poput aritmentičke sredine, koerficijenta korelacije, standardne devijacije, granice pouzdanosti i slično. Razni autori koriste ove termine kako bi aka-demskoj, ali i neakademskoj, zajednici približili rezultate i zaključke spro-vedenih istraživanja. Prilikom prikazivanja dobijenih rezultata, često se koriste slikoviti prikazi (tabele i grafikoni) koji omogućavaju da se oni pri-kažu jasno, jednostavno i pregledno. Međutim, dobijene rezultate nije do-voljno samo prikazati, već je neophodno pravilno ih interpretirati i pretvo-riti u prave informacije na osnovu kojih se mogu izvoditi zaključci ili donositi odluke.

Danas su razvijena softverska rješenja koja olakšavaju primjenu statistič-kih metoda u nauci i poslovanju (Ms Excel, SPSS, STATA, SAS, JASP i drugi). Upravo zbog toga, ne treba gubiti previse vremena i proučavati sva-ku metodu posebno, ali je neophodno povećati statističku pismenost i ra-zviti statistički način razmišljanja. To nije uvijek jednostavno jer se statisti-ka još uvijek smatra “baukom” i pronalaze se načini kako da se izbjegne njena primjena u poslovanju. U nastavku su date preporuke za unapređenje postojećeg nivoa statističke pismenosti, kako pojedinaca, tako i poslovnih subjekata.

4. MOGUĆNOSTI UNAPREĐENJA POSTOJEĆEG NIVOA STATISTIČKE PISMENOSTI

Proces finansijskog opismenjavanja nije nimalno jednostavan, ali ni krat-kotrajan. Naprotiv, riječ je o prilično kompleksnom procesu jer se u njega moraju uključiti pojedinci, privredni subjekti, profesionalna udruženja i instutucije. Samo zajedničkom saradnjom navedenih subjekata, moguće je povećati nivo statističke pismenosti društva. Sa ciljem povećanja postojećeg nivoa statističke pismenosti, potrebno je sprovesti niz aktivnosti koje se odnose na promociju statističke kulture i podizanje svijesti o potencijalnim koristima primjene statistike.

Na nivou Bosne i Hercegovine za sada ne postoji konkretan plan stati-stičkog opismenjavanja stanovništva. Ipak, to bi u narednom periodu trebao biti zadatak Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine, koja je nadležna za obradu, distribuciju i utvrđivanje statističkih podataka za ovu državu, ali i entitetskih zavoda za statistiku koji imaju značajnu ulogu u Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine objavila je Statistički program Bosne i Hercegovine za period od 2021. do 2024. godine, ali on se odnosi na harmonizaciju statističkih istraživanja i

76


indikatora sa standardima Evropskog statističkog sistema i potrebama kori-snika statističkih podataka.

U narednom period potrebno je da državna, ali i entitetske agencije za statistiku, ukažu na značaj statističke pismenosti u javnosti. Povećanjem nivoa statističke pismenosti unapređuje se ne samo značaj statističkih infor-macija u društvu, nego se izgrađuje važnost i legitimnost nosilaca službene statistike. Iako Zavod za statistiku Bosne i Hercegovine objavljuje cijeli niz različitih statističkih podataka i publikacija, ti podaci često nisu dovoljno jasni korisnicima, teško ih je pronaći ili su veoma ograničeni (stariji podaci su djelimično dostupni ili uopšte nisu dostupni). Ovaj problem bi se mogao riješiti uspostavom sistema u kome bi korisnik lako mogao da pretražuje različite pokazatelje i ujedno sam definiše određene parameter pretraživanja (npr. period posmatranja).

Kao što je već rečeno, akademska zajednica ima veliku ulogu u unapre-đenju statističke pismenosti, kako kod studenata, tako i u njihovom privatnom i poslovnom okruženju. Pored toga, akademska zajednica obrazuje buduće generacije nastavnika koji će prenositi stečena statistička znanja i u srednjim školama. Iako bi se statistika trebala izučavati na svim nivoima obrazovanja, Bosna i Hercegovina, a ni zemlje regiona nemaju mnogo programa koji su namijenjeni primjeni statističkih metoda. Za sada, u Bosni i Hercegovini statistika se izučava samo kao nastavni predmet u pojedinim srednjim ško-lama i na pojedinim studijskim programima na univerzitetu, ali ne postoji poseban studijski program na kome se izučava ova oblast. U skladu sa tim, u obrazovni sistem bi se trebalo uvesti više nastave iz područja statistike, koja će svakako biti prilagođena nivou obrazovanja na kome se izučava. Ukoliko bi nastavnici i profesori svoje učenike i studente učili statistiku tako da im omoguće da aktivno učestvuju u procesu prikupljanja i obrade poda-taka, te da primjenjuju statističke metode i nakon toga pišu izvještaje i prezentuju dobijene rezultate, statistika bi im postala zanimljivija i vjerovat-no više ne bi imali averziju prema njoj. Na taj način, statistička pismenost bi se kontinuirano povećavala, što bi imalo više pozitivnih efekata na društvo u cjelini.

5. ZAKLJUČAKU posljednje vrijeme može se primijetiti da potrebe za informacijama

cjelokupnog društva stalno rastu, a pored toga raste interes za statistiku koja na kompleksan način opisuje različite društvene fenomene. Statističke in-formacije predstavljaju osnovu za raspravu, istraživanje i analize, a istovre-meno osiguravaju da se odluke mogu donositi na temelju pouzdanih i objektivnih informacija na svim nivoima društva. Poznavanje statističkih

77

ZBORNIK RADOVA

metoda podrazumijeva njihovu pravilnu upotrebu, a s obzirom na činjenicu da se svi podaci mogu statistički obraditi, sama obrada podataka ne osigu-rava naučnu vrijednost podataka. Statistika postaje pouzdan alat tek kada se u istraživanje uključi i zdrav razum, odnosno kada se razvije statistički način razmišljanja.

Uprkos velikom značaju koji statistika ima, ona se još uvijek ne koristi dovoljno u poslovanju. Slobodno se može reći da je primjena statističkih metoda u preduzećima koja posluju u Bosni i Hercegovini veoma mala. Glavni problem svakako je postojanje averzije prema statistici jer se ne po-znaju dovoljno njeni potencijali i prednosti koje njena primjena nosi sa sobom. U narednom periodu potrebno je ukazati na značaj primjene statistike u svim oblastima, kako bi se interesovanje za ovu oblast povećalo. Pored toga, predstavnici akademske zajednice treba da daju svoj doprinos statističkom opismenjavanju i razvoju statističkog načina razmišljanja učenika i studena-ta. Samo na taj način, u narednom period može se očekivati da će oni poče-ti da primjenjuju statističke metode u obrazovanju, ali i u poslovanju. Kva-litetne statističke informacije treba da budu temelj prilikom donošenja različitih finansijskih odluka u preduzeću.

U narednom period potrebno je sprovesti istraživanje o nivou statističke pismenosti stanovništva u Bosni i Hercegovini, ali i o primjeni statističkih metoda u poslovanju preduzeća. Rezultati tih istraživanja ukazaće na kon-kretne probleme u društvu, te će se na osnovu njih moći predložiti adekvat-ne mjere koje će imati za cilj povećanje nivoa statističke pismenosti društva u cjelini.

LITERATURA1. Abraham, B. (2007). Implementation of Statistics in Business and Industry. Revista Co-

lombiana de Estadistica, Vol 30, No. 1, pp. 1-11. 2. Anderson, D., Sweeney, D., Williams, T., Camm, J., Cochran, J. (2015). Statistics for Bu-

siness & Economics. 12th Edition, Cengage Learning, USA. 3. Bayle, P. (2001). Illustration of six sigma assistance on a design project. Quality Enginee-

ring, Vol. 13, No. 3, pp. 341-348. 4. Ben-Zvi, D., Garfield, J. (2004). Statistical literacy, reasoning, and thinking: Goals, defini-

tions and challenges. Kluwer, Boston. 5. Berenson, M., Levine, M., Krehbiel, T. (2011). Basic Business Statistics: Concepts and

Applications. 12th edition, Prentice Hall, New Jersey. 6. Box, G. E. P. (2000). Statistic for discovery. The Center for Quality and Productivity Im-

provement, Report No. 179, University of Wisconsin, Madison. 7. Bradley, T. (2007). Essential Statistics for Economics, Business and Management. John

Wiley & Sons, England. 8. Gogala, Z., Šimičević, V. (2005). Korištenje statističkih metoda u hrvatskim poduzećima.

Zbornik Ekonomskog fakulteta u Zagrebu, God. 3, pp. 322-338.

78


9. Keller, G. (2014). Statistical for Management and Economics. 10th Edition, Cengage Lear-ning, USA.

10. Kuebler, C., Mackie, C. (2006). Improving Business Statistics Through Interagency Data Sharing: Summary of a Workshop. National Research Council, USA.

11. Macura, R., Kovačević, Ž. (2018). Uloga statistike u društvenim naukama. Svarog, Br. 16, Nezavisni univerzitet Banja Luka, pp. 312-325.

12. Macura, R., Novaković, N. (2019). Deskriptivna statistika u vrijeme neizvjesnosti i pro-mjena. Zbornik radova naučnog skupa “Računovodstvo i revizija u teoriji i praksi”, Banja Luka College i Besjeda, Banja Luka, pp. 223-232.

13. Maksimović, J. (2011). Statistički metod u pedagoškim istraživanjima i savremene tehno-logije obrazovanja. International Symposium, Technical Faculty, Čačak.

14. Mast, J., Does, R. J. M. M. (2006). Industrial statistics: a discipline with opportunities and challenges. Statistica Neerlandica, Vol. 60, No. 3, pp. 270-282.

15. Mittag, H. J. (2010). Promoting statistical literacy: A European pilot project to bring official statistics into university and secondary school classrooms. ICOTS08. Chase, J. P., Yan, Z. (2017). Assessing and Measuring Statistics Cognition in Higer Education Online Environ-ments: Emerging Research and Opportunities. IGI Global, Hershey.

16. Rao, C.R. (2001). Statistics: Reflections on the Past and Vision for the Future. Comunica-tions in Statistics – Theory and Methods, Vol. 30, No. 11, pp. 2235-2257.

17. Rothman, K. J. (1996). Lessons from John Graunt. The Lancet, Vol. 347, No. 8993, pp. 37-39.

18. Sheynin, O. (2011). Statistics, History of, u: Lovrić, M., International Encyclopedia of Statistical Science, Vol. 3, Springer, Berlin.

19. Van Matre, J. G., Gilbreath, G. H. (1987). Statistics for Business and Economics, Business Publications, Homewood.

20. Walman, K. K. (1993). Enhancing Statistical Literacy: Enriching Our Society. Journal of the American Statistical Association, Vol. 88, No. 42, pp. 1-8.

21. Wilcox, R. (2009). Basic Statistics: Understanding Conventional Methods and Modern Insights. Oxford University Press, New York.

22. Wilks, S. S. (1951). Undergraduate statistical education. Journal of the American Statisti-cal Association, Vol. 46, No. 253, pp. 1-18.

23. Žmuk, B. (2013). Utjecaj primjene statističkih metoda na poboljšanje rezultata poslovanja poduzeća, doktorska disertacija, Ekonomski fakultet, Zagreb.

24. Žmuk, B. (2015). Business Sample Survey Measurement on Statistical Thinking and Met-hods Adoption: the Case of Croatian Small Enterprises. Interdisciplinary description of complex systems, Vol. 13, No. 1, pp. 154-166.

25. Žmuk, B. (2018). Primjena statističkih metoda i poslovni rezultati poduzeća u Hrvatskoj: neiskorišteni potencijal, Zbornik Ekonomskog fakulteta u Zagrebu, Vol. 16, No. 1, pp. 21-41.

26. Žmuk, B. (2019). Važnost statističke pismenosti u modernom okruženju. Zbornik eko-nomskog fakulteta u Zagrebu, God. 17, Br. 1, pp. 81-91.

79

PROCES UČENJA I MENADŽMENT ZNANJA U VIRTUELNIM ORGANIZACIJAMA

LEARNING PROCESS AND KNOWLEDGE MANAGEMENT IN VIRTUAL ORGANIZATIONS

Aleksandar Lukić1, Milan Novović2

SAŽETAKU savremenim uslovima poslovanja znanje postaje sastavni element pro-

izvodnje, a upravljanje znanjem postaje potreba kako top menadžmenta tako i operativnih izvršilaca u svakodnevnim poslovnim aktivnostima. Organiza-cije koje su u stanju da upravljaju svojim ukupnim znanjem na optimalan način, obezbeđuju sebi kapacitet za uspostavljanje vodećih konkurentskih pozicija na globalnom tržištu. Koncept organizacionog znanja i upravljanja znanjem su od ključnog značaja za virtuelne organizacije. Njegovom imple-mentacijom, virtuelne organizacije i svi njihovi članovi evoluiraju u učeće organizacije. Na ovaj način, virtuelne organizacije se tokom vremena razvi-jaju putem organizacionog učenja i time ostvaruju stabilne konkurentske pozicije na promenljivom globalnom tržištu.

KLJUČNE REČI: virtuelna organizacija, upravljanje znanjem, obrazo-vanje, učenje, informacione tehnologije.

ABSTRACTIn modern business conditions, knowledge becomes an integral element of

production, and knowledge management becomes a need for both top mana-gement and operational executives in everyday business activities. Organiza-tions that are able to manage their overall knowledge in an optimal way, provide themselves with the capacity to establish leading competitive positions in the global market. The concept of organizational knowledge and knowled-

1 Doc. dr Aleksandar Lukić, Visoka škola akademskih studija „Akademija za poslovnu ekonomiju“, Čačak, e-mail: [email protected] 2 Dr Milan Novović, Visoka poslovna škola strukovnih studija “Čačak”, Čačak, e-mail: [email protected]

Pregledni rad UDK 005.591.6:005.96DOI 10.7251/BLCZB2101079L

COBISS.RS – ID

80


ge management are crucial for virtual organizations. With its implementati-on, virtual organizations and all their members evolve into learning organi-zations. In this way, virtual organizations develop over time through organizational learning and thus achieve stable competitive positions in a changing global market.

KEY WORDS: virtual organization, knowledge management, education, learning, information technology.

1. UVODPromenljivi uslovi poslovanja, sve teže ostvarivanje konkurentske pred-

nosti u dinamičkom okruženju, kraći životni ciklusi proizvoda i njihova brza tehnološka zastarelost učinili su da tradicionalne organizacione strukture nisu u stanju da zadovolje sve sofisticiranije potrebe kupaca. Nova ekono-mija nametnula je potrebu preduzećima da promene tradicionalnu organi-zaciju i strukturu poslovanja, a razvoj informacionih i komunikacionih tehnologija omogućio je nastanak novih organizacionih struktura, drugači-jih od onih baziranih na statičkom konceptu.

Jedna od najbitnijih strukturnih posledica uticaja savremenih informa-ciono-komunikacionih tehnologija na sve sfere ljudske delatnosti čiji je razvoj baziran na protoku informacija, jeste jačanje mreža, odnosno nastanak „umreženog društva“. U takvim okolnostima dolazi do nastanka novih or-ganizacionih struktura, među kojima su veoma značajne virtuelne organi-zacije.

2. POJAM I KARAKTERISTIKE VIRTUELNIH ORGANIZACIJA

Virtuelna organizacija se često opisuje kao organizacija sa mnoštvom spoljašnjih veza, kojima upravljaju timovi koje se, po potrebi, formiraju i rastavljaju. Karakteristika virualnih organizacija je velika promenljivost zadataka i ciljeva organizacije, uloge na tržištu i radnih zadataka. Virtuelna organizacija se sastoji od manjih organizacionih jedinica koje međusobno sarađuju, a veze među njima su uslovljene zahtevima potrošača i dinamikom u okruženju.

Aspekti virtuelnosti se javljaju u mnogim tradicionalnim organizacijama. Tako, na primer, iako većina kompanija ima divizionu strukturu, one sve više formiraju spoljašnje veze sa drugim firmama u obliku strateškog partnerstva, alijansi i ugovora. Ovakve tendencije ukazuju na to da firme dobijaju sve više virtualnih karakteristika. Osnovne karakteristike koje virtuelnu organizaci-ju čine različitom od tradicionalne su geografska rasprostranjenost, elek-

81

ZBORNIK RADOVA

tronska povezanost, funkcionalna i kulturna različitost, bočne nasuprot hijerarhijskim vezama i članstvo koje se lako menja (Karavidić i Ivković, 2011).

Savremena ekonomija u kojoj znanje i informacije postaju ključni resurs za uspeh u poslovanju i u kojoj su dinamičnost i promenljivost zamena za stabilnost i statičnost, nameće potrebu da se „zatvorenost“ poslovnih siste-ma menja i to na način da se stvara prostor za otvorenost i formiranje orga-nizacija „bez granica“. Upravo takve organizacije „bez granica“ nazivaju se virtuelne organizacije. Virtalne organizacije predstavljaju specifičan oblik mrežne organizacije čije postojanje omogućavaju savremena informaciona i komunikaciona tehnologija (ICT) koja olakšava poslovnu saradnju između preduzetnika/preduzeća kroz prostor, vreme i organizacione granice.

Međusobno povezane grupe preduzeća, delovi preduzeća ili samostalni preduzetnici, putem ICT-a, čine to za potrebe određene privremene ili traj-ne poslovne aktivnosti, zadržavajući pri tome pravnu nezavisnost, ali isto-vremeno istupajući prema tržištu kao jedinstven poslovni entitet.

Dakle, virtuelne organizacije su samo jedan od mogućih oblika povezi-vanja poslovnih subjekata. Specifičnost ovakvog povezivanja je u tome da ove organizacije svoj celokupni poslovni koncept zasnivaju na upotrebi sa-vremenih tehnologija, te da upravo zahvaljujući tim tehnologijama njihova međusobna saradnja nema prostorne i vremenske okvire koji ih mogu ograničavati (Softić, 2019).

3. STRUKTURA ZNANJA U VIRTUELNIM ORGANIZACIJAMA

Temeljne inovacije u proizvodnji i distribuciji informacija dovele su do revolucionarnih promena u savremenom društvu i nastanka nove tehno-eko-nomske paradigme bazirane na informaciono-komunikacionim tehnologi-jama, u kojoj informacija postaje najznačajniji resurs. Nova tehno-ekonom-ska paradigma informaciono-komunikacionih tehnologija bazira se na jeftinom inputu informacija, dobijenih napretkom u mikroelektronici i tehnologiji telekomunikacija. Tehnologija umrežavanja informacija dožive-la je kvantni skok razvojem međunarodne infrastrukture javnih računarskih mreža, koja je omogućila proširenje efektivnog dometa tržišta i nastanak digitalne ekonomije (Radovanović, 2008).

Upotreba savremenih informaciono-komunikacionih tehnologija u eko-nomskoj sferi omogućila je komercijalizaciju brojnih delatnosti i proširen efektivni domet tržišta. U savremenim uslovima poslovanja razvoj virtuelnog (kibernetskog) prostora sve se više prepušta zakonima tržišta, a Internet

82


postaje centralni proizvodni i kontrolni aparat jednog novog, nadnacional-nog tržišnog sistema (Petrović et al., 2004).

Koncept savremenog poslovanja predstavlja elektronsko poslovanje, koje je zasnovano na poslovnim aktivnostima u virtuelnom prostoru. Savremena ekonomija podrazumeva neograničen ekonomski prostor primenom raču-nara povezanih u mrežu širom sveta. Kao posledica rada na globalnom tr-žištu i sve intezivnijeg umrežavanja računara formira se nova forma poslo-vanja, virtuelna organizacija i rad sa virtuelnim timovima u velikim poslovnim sistemima koji se preko računarskih mreža povezuju radi obav-ljanja poslovnih aktivnosti (Šekarić et al., 2014).

Virtuelne organizacije karakteriše izražena problematika jedinstvenog ukupnog znanja usled postojanja različitih organizacionih entiteta koje karakterišu različite delatnosti, tehnologije, sistemi, procesi i strukture. Zbog toga je neophodno uspostaviti model znanja koji će biti u stanju da definiše skup znanja, koji je neophodan za konkretnu organizaciju u određenom vremenskom periodu, odnosno, koji je neophodan za konkretni projekat na kome je organizacija angažovana. Za uspešnu realizaciju projekata virtuelnih urganizacija izuzetno su važne adekvatne kompetencije zaposlenih.

Procena kompetencija ima izuzetan značaj kod dobijanja uvida u kapa-citete zaposlenih, njihove potencijale i ograničenja radi što preciznijeg predviđanja njihovog individualnog i timskog uspeha. Ova procena se vrši kod formiranja timova za realizaciju nekog projekta i prilikom optimizacije organizacione strukture. Potrebne kompetencije za određene vrste radnih zadataka mogu se menjati u zavisnosti od ciljeva projekata i liderstva u or-ganizaciji.

Virtuelni timovi funkcionišu u uslovima velikih nesigurnosti i specifičnih zahteva virtuelnog okruženja. Stoga, pri formiranju uspešnog virtuelnog tima, posebnu pažnju treba posvetiti odabiru njegovih članova od kojih efikasnost projektnih zadataka u velikoj meri zavisi. Vrednovanje nadležno-sti ima izuzetan značaj u proceni kapaciteta zaposlenih, njihovih potencija-la i ograničenja kako bi se predvideo njihov pojedinačni uspeh ili uspeh tima. Pri tome, čitav koncept se ne može zamisliti bez kompetentnih menadžera koji upravljaju i razvijaju virtuelne timove (Marković Radović et al., 2018).

Globalno delovanje tržišta nameće da se sadašnje tržište pretvara u vir-tuelni tržišni prostor, a da se industrijska ekonomija pretvara u ekonomiju znanja. Danas se s pravom može tvrditi da je znanje imperativ u ostvarivanju i održavanju konkurentske prednosti organizacija. Ono je najdragoceniji resurs u savremenoj ekonomiji i glavna determinanta profitabilnosti.

U savremenom poslovanju u prednosti će biti one kompanije koje uče brže od konkurenata, koje maksimalno koriste svoje potencijale i stečena znanja pojedinaca uspešno prenose na organizaciju kao celinu, radi efikasnog

83

ZBORNIK RADOVA

postizanja postavljenih ciljeva. Sa razvojem tehnologije, interneta, elektron-skog poslovanja i elektronske trgovine, tržišna ekonomija se pomera ka ekonomiji znanja i prilagođava se krajnjim korisnicima (Šekarić, et al., 2014).

Rezultat implementacije modela znanja u savremenoj organizaciji je in-formacioni sistem koji upravlja pristupom skupu organizacionih znanja od strane svih članova organizacije, odnosno članova virtuelne mreže. Proces upravljanja znanjem treba da prožima sve procese koji se odvijaju unutar virtuelne organizacije. Institucionalizacija koncepta upravljanja znanjem u svim segmentima virtuelne organizacije će neminovno dovesti do njihovog menjanja u vremenu u skladu sa naučenim, čime će virtuelna organizacija kao celina zapravo postati učeća organizacija.

4. UČENJE U VIRTUELNIM ORGANIZACIJAMAInformaciono-komunikacione tehnologije nisu promenile samo unutraš-

nju formu organizacije, već i način kako potencijalni klijenti i kupci komu-niciraju, sarađuju i koordinišu svoje aktivnosti. Imajući to u vidu, nameće se ne samo potreba nego i obaveza organizacijama da svoje poslovanje učine efikasnijim i da prate nove nametnute zahteve (Stojanović, 2017).

Savremena ekonomija u kojoj znanje i informacije postaju ključni resurs za uspeh poslovanja i u kojoj su dinamičnost i promenljivost zamena za stabilnost i statičnost, nameće potrebu da se „zatvorenost“ poslovnih siste-ma menja i to na način da se stvara prostor za otvorenost i formiranje orga-nizacija „bez granica“. Virtelne organizacije predstavljaju specifičan oblik organizacija „bez granica“ čije postojanje omogućava savremena informaci-ona i komunikaciona tehnologija koja olakšava poslovnu saradnju preduze-ća.

Pitanje učenja u virtuelnim organizacijama se svodi na problem kako integrisati parcijalna znanja i metode pamćenja pojedinaca koji pripadaju različitim organizacijama. Za rešavanje ovog problema koriste se: koncept mapa znanja, menadžment baziran na veštinama i koncept transakcione memorije.

Koncept mapa znanja podrazumeva prikazivanje individualnih i grupnih znanja putem dijagrama. To je grafički prikaz prikupljenih informacija sa međusobnim vezama. Informacije mogu biti u formi teksta, grafičkih prika-za, modela ili brojeva. Da bi mape bile od koristi, one moraju biti dostupne svima na svakom organizacionom nivou i prikazane u odgovarajućoj formi.

Menadžment baziran na veštinama u središte stavlja veštine, kompeten-cije, opis profila po pozicijama i radnim mestima. Ovaj koncept otkriva ra-zlike između veština koje su potrebne za određeno radno mesto i veština koje zaposleni radnik poseduje. Takođe, on pomaže u razumevanju veza

84


između veština i ciljeva poslovanja preko merljivih pokazatelja, tako da je moguće dati precizniji opis profila po pozicijama u organizaciji. Ovaj koncept ima bolju primenu od mapa znanja u poslovima koji nisu multidisciplinarni i koji su orentisani na zadatak.

Koncept transakcione memorije objašnjava kako ljudi koji su u neposred-noj vezi razmenjuju saznanja, sisteme kodiranja, čuvanja i korišćenja infor-macija. Ovaj koncept ima dve glavne komponente: individualnu memoriju članova i transakcioni proces koji konstruiše i koristi individualne memori-je kako bi svim članovima one bile na raspolaganju. Transakcioni proces počinje onda kada određeni članovi grupe otpočnu sa saznavanjem nečega što spada u ekspertizu drugih članova. Ovaj koncept se može opisno prika-zati preko deljenja direktorijuma u kompjuterskim mrežama i tri ključna procesa: ažuriranja direktorijuma (kada ljudi uče ono što inače spada u tuđ domen znanja), alokacije informacija (kada se nove informacije šalju do osobe u čiji domen spadaju) i obnavljanje informacija (kada se informacije koje nedostaju nalaze iz znanja u sličnim domenima) (Radovanović, 2008).

Pojedinci koji pripadaju jednoj virtuelnoj organizaciji inicijalno moraju da obavljaju svoje poslove koristeći već stečena znanja i veštine. U virtuelnim organizacijama su okupljeni pojedinci sa kompatibilnim i komplementarnim znanjima, koji međusobno sarađuju kako bi ispunili radni zadatak. Funkci-ja alokacije znanja pravi mapu znanja koja prikuplja različita znanja od po-jedinaca unutar organizacije. Kada je mapa znanja inicijalno konstruisana, pojedinac može da uoči nedostatke i da nauči kako da poveća individualnu memoriju, što se samim tim prenosi i u organizacionu memoriju.

Kreiranje mape znanja se odvija brzo u virtuelnim organizacijama. Zbog prirode njihovog poslovanja, pojedinci se u kratkom vremenskom roku upoznaju i razmenjuju informacije o ličnim ekspertizama. Time ekspertize dobijaju relativni karakter, jer su pojedinci upoznati sa znanjima drugih osoba i imaju predstavu kome mogu da se obrate prilikom rešavanja speci-fičnih zadataka. Takođe, kada novi radnik dođe u virtuelnu organizaciju, on nije uključen u organizacionu memoriju. Pomoću transakcionog memorijskog sistema osoba može da identifikuje svoje mesto u socijalnoj mreži, predsta-vi svoju ekspertizu i upozna se sa tuđim, kao i sa načinom funkcionisanja virtuelne organizacije (Stefanović i Radević, 2009).

Funkcija obnavljanja znanja pomaže u tome da se otkrije koja su srodna znanja i gde se ona nalaze. Sve ovo rezultuje većom brzinom organizacionog učenja.

85

ZBORNIK RADOVA

5. ZAKLJUČAKKoncept upravljanja znanjem je od izuzetnog značaja za funkcionisanje

i razvoj virtuelnih organizacija. Ovaj koncept odnosi se pre svega na imple-mentiranje sistema koji će koordinirati tok informacija i stvaranje procesa uz koji će pojedinci moći da dele i koriste znanje. Svrha je da organizacija obezbedi maksimalno iskorišćenje raspoloživih resursa znanja. Implemen-tacijom koncepta upravljanja znanjem u sve organizacione procese, obez-beđuje se dobra osnova za institucionalizaciju organizacionog učenja unutar virtuelnih organizacija, čime one postaju učeće organizacije.

Uspostavljanjem virtuelnih organizacija kao svojevrsnih učećih organi-zacija, povećava se nivo njihove konkurentnosti na tržištu. S obzirom da virtuelne organizacije predstavljaju visoko fleksibilne organizacione struk-ture, dodavanjem učeće komponente njihovom delovanju podstiče se spo-sobnost njihove adaptibilnosti na sve promene relevantnih uslova u okru-ženju.

LITERATURA1. Karavidić, S., Ivković, D. (2011). Preduzetništvo, Visoka škola za poslovnu ekonomiju i

preduzetništvo, Beograd. 2. Marković Radović, M., Marković, D., Simović, V. (2018). Informatičke kompetencije me-

nadžera i virtuelnih timova, Trendovi u poslovanju, br. 21, Kruševac, str. 29-36.3. Petrović, B., Lazić, J., Cvijanović, J. (2004). Virtuelno poslovanje preduzeća, Industrija, br.

4, Beograd, str. 49-73.4. Radovanović, P. (2008). Elektronsko bankarstvo kao okosnica digitalne ekonomije, Eko-

nomski fakultet, Niš.5. Šekarić, M., Kostić, M., Šekarić Sotirovski, J. (2014). Informacione tehnologije u funkciji

upravljanja znanjem kao konkurentske prednosti, Zbornik radova međunarodne naučne konferencije Sinteza, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 493-495.

6. Softić, L. (2019). Upravljanje i virtuelni timovi. SoftConsulting, Tuzla, str. 1-5.7. Stefanović, I., Radević, B. (2009). Primena koncepta upravljanja znanjem u virtualnim

organizacijama, Ekonomske teme, br. 2, Ekonomski fakultet, Niš, str. 201-213.8. Stojanović, D. (2017). Digitalna ekonomija i transformacija poslovnih procesa – izazovi

i rizici, Ekonomija – teorija i praksa, br. 1, Fakultet za ekonomiju i inženjerski menadžment, Novi Sad, str. 80-90.

87

PRIMENA ABC ANALIZE KAO SAVREMENOG METODA OBRAČUNA TROŠKOVA

APPLICATION OF ABC ANALYSIS AS A MODERN METHOD OF COST MANAGEMENT

Zdravka Petković1, Denis Stojkanović2

SAŽETAKObračunskim troškovima u srpskoj ekonomiji posvećeno je relativno malo

pažnje, bez obzira što oni predstavljaju značajne izvore podataka u cilju donošenja poslovnih odluka. U cilju praćenja troškova kvaliteta, u praksi se najčešće primenjuju model tradicionalnog upravljanja troškovima i model upravljanja troškovima zasnovan na aktivnostima – ABC metode. Sadašnji uslovi poslovanja postavljaju zahtev menadžmentu u cilju stalnog praćenja kao i kontrola efikasnosti poslovanja u cilju ostvarivanja finansijskih rezul-tata. Osnovni cilj obračuna troškova jeste pružanje velikih izvora informaci-ja kako za potrebe internih tako i eksternih korisnika. To znači da se informa-cije koriste kako za potrebe finansijskog, tako i za potrebe menadžerskog računovodstva. Obračun troškova nema sopstvenih ciljeva, pa ciljeve ovog obračuna postavlja menadžment preduzeća. Obračun troškova spada u slo-ženije poslove, gde do izražaja dolaze postupci i metode obračuna troškova. Primenom ABC metode, računovodstvo troškova prikazuje bolje pokazatelje koji omogućavaju prećenje ekonomičnosti poslovanja svakog organizacionog dela preduzeća, a time i pravilniju ocenu doprinosa pojedinih organizacionih delova ostvarenom boljem finansijskom rezultatu poslovanja. Obračun tro-škova po pojedinim organizacionim delovima preduzeća zahteva i određene uslove, po kvalitetu i kvantitetu, po računovodstvu troškova, pa je neophodno računovodstvo organizaciono kreirati i prilagođavati potrebama novog siste-ma obračuna.

1 Dr Zdravka Petković, Beogradska akademija poslovnih i umetničkih strukovnih studija, Beograd, e--mail: [email protected] 2 MSc Denis Stojkanović, Ekonomsko – trgovinska i mašinska škola, Kučevo, e-mail: [email protected]

Stručni rad UDK 005.5:658.14/.17DOI 10.7251/BLCZB2101087P

COBISS.RS – ID

88


KLJUČNE REČI: sistemi obračuna troškova, ABC sistem, faze ABC sis-tema, prednosti i nedostaci, karakteristike ABC sistema.

ABSTRACTRelatively little attention has been paid to accounting costs in the Serbian

economy, despite the fact that they represent significant sources of data for business decision-making. In order to monitor the costs of quality, in practice, the model of traditional cost management and activity-based cost management model - ABC methods are most often applied. The current business conditions place a requirement on the management in order to constantly monitor as well as control the efficiency of business in order to achieve financial results. The main goal of cost accounting is to provide large sources of information for the needs of both internal and external users. This means that the informati-on is used for both financial and managerial accounting purposes. The calcu-lation of costs does not have its own goals, so the goals of this calculation are set by the company’s management. Costing is one of the more complex tasks, where costing procedures and methods come to the fore. By applying the ABC method, cost accounting shows better indicators that allow to overcome the cost-effectiveness of each organizational part of the company, and thus a more accurate assessment of the contribution of individual organizational parts to better financial performance. The calculation of costs for individual organi-zational parts of the company requires certain conditions, for quality and quantity, for cost accounting, so it is necessary to create and adjust accounting organizationally to the needs of the new accounting system.

KEY WORDS: costing systems, ABC system, phases of ABC system, ad-vantages and disadvantages, characteristics ABC system.

1. UVODSadašnji uslovi poslovanja zahtevaju kvalitetnije praćenje troškova, a

primenom ABC metode koja raspoređuje i prati troškove po aktivnostima je moguće i to postići. Obračun troškova po aktivnostima nastao je zbog zastarelosti i nepouzdanih informacija o ceni koštanja i troškova tradicio-nalnog sistema obračuna troškova. Primenom ABC metode ne odustaje se od tradicionalnog sistema praćenja troškova već se dopunjuje informacijama koje omogućavaju pravilan raspored troškova. Konkurencija na tržištu je vrlo agresivna, pa se na njenu agresivnost mora reagovati snižavanjem cena ili podizanjem kvaliteta roba i usluga kako bi se ona stigla i prestigla. Obra-čun troškova po ABC metodi je od veoma važnog značaja za identifikaciju mogućnosti za poboljšanje efikasnosti proizvodnog procesa. Vršenje usluga kao i obavljanje poslova se odvijaju u uslovima oštre konkurencije na tržištu, globalizacije, a i suočavaju se sa stalnim promenama. Sve veća složenost

89

ZBORNIK RADOVA

poslovanja uslovljava povećanje opštih troškova, koje tradicionalni modeli ne alociraju adekvatno po pojedinim učincima što iskrivljuje sliku profita-bilnosti svakog od njih. ABC metoda obračuna bazira se na opštim troško-vima proizvodnje koji su i osnovni razlog za prelazak sa tradicionalnih metoda obračun troškova na ABC metodu. Da bi se izračunala tačna cena koštanja, teorija i praksa su razvili obračun troškova na osnovu aktivnosti (Activity Based Costing).

Upravljanje troškovima jeste uspešnost svake organizacije koju treba posmatrati kroz funkciju ostvarenja profita, a nikako kao njihovo prosto rezanje. Ovaj sistem obračuna troškova stavlja akcenat na aktivnosti kao glavne izazivače opštih troškova i koristi ih za obračunavanje tih troškova i njihovu dodelu konačnim nosiocima troškova. Obračun na osnovu aktivno-sti je sistem koji sadrži poboljšanja u odnosu na sisteme obračuna troškova zasnovanim na mestima troškova. Obračun troškova na osnovu aktivnosti je istovremeno i sistem obračuna troškova zasnovan na mestima troškova.

2. SAVREMENI SISTEMI OBRAČUNA TROŠKOVASavremeni sistemi obračuna troškova ne mogu pratiti nagle promene u

načinima proizvodnje, kvaliteta proizvoda, razvoju informacionog društva, stvaranju naprednih tehnologija kao i sve veće potrebe za uključivanjem želja kupaca u izradi proizvoda i slično. Upravljenje inovacijama u preduze-ćima, kao i upravljanje troškova pre svega, odražavaju se na računovodstve-ni sistem, a posebno na podsistem menadžerskog računovodstva.

Menadžersko računovodstvo mora odgovoriti izazovima:1. lean proizvodnje,2. uvećanja globalne konkurencije,3. napretka u informacionim tehnologijama, internet uslugama i elek-

tronskom poslovanju,4. novih odluka organizacije upravljanja, 5. većeg fokusa na kupce, kao i6. promena u političkom, socijalnom i kulturnom okruženju.Značajni problem koji stvara uslove za promenu savremenih odluka

obračuna troškova jeste značajno uvećanje opštih troškova u strukturi uku-pnih troškova, a time se automatski smanjuje učešće direktnih troškova. Savremeni sistemi obračuna troškova bazirani su na nastanku novih uprav-ljačkih tehnika, metoda, koncepata i principa.

Najznačajniji savremeni sistemi su:1. obračun troškova po aktivnostima – ABC metod,2. obračun po ciljnim troškovima - Target metod,3. obračun troškova po fazama životnog ciklusa proizvoda,

90


4. obračun troškova kroz lanac vrednosti, 5. obračun troškova kvaliteta, 6. indentifikovanje konkurentskih prednosti putem benčmarkinga, 7. strategijsko mapiranje i drugo.

3. OBRAČUN TROŠKOVA PO AKTIVNOSTIMA (ABC SISTEM)

Na američkom području davne 1940. godine počeo se razvijati sistem obračuna troškova koji je zasnovan na aktivnosti. Kasnije 1950. godine teo-retičari razvijaju sličan sistem, nazivajući ga obračun troškova funkcije. Rad koji je obeležio početak razvoja obračuna troškova procesa objavili su Miler i Volman 1985. godine pod nazivom „The hidden factory” (Miller, Vollmann, 1985). Autori naglašavaju tezu da su mnogobrojne raznovrsne transakcije koje se odvijaju u preduzeću uzrok visokih opštih troškova. Jahnson i Kaplan idu korak dalje pa u njihovo knjizi “Relevance Lost: The Rise and Fall of Ma-nagement Accounting” opisuju postupak obračuna troškova, koji predstavlja osnovu za sva dalja istraživanja na ovu temu (Johnson, Kaplan, 1991).

Moderni uslovi poslovanja, primena novih tehnologija, veći zahtevi po-trošača, kao i velika konkurencija doveli su do toga da tradicionalna metoda obračuna troškova postaje nepouzdana metoda u pružanju informacija o troškovima i ceni koštanja (Lalević, 2005). Tradicionalna metoda obračuna troškova pokazuje veliki nedostatak u razvrstavanju opštih troškova na no-sioce troškova (Barfield et al., 1991).

Obračun troškova po aktivnostima obezbeđuje menadžmentu informa-cije za donošenje kratkoročnih i dugoročnih odluka o poslovanju. Veliku pažnju poklanja direktnim troškovima koji u današnjim uslovima poslovanja predstavljaju mali procenat ukupnih troškova, pa zbog toga nije moguće realno razvrstavanje opštih troškova na objekte trošenja primenom tradici-onalne metode obračuna troškova. Razvrstavanje opštih troškova na objek-te trošenja vrši se na osnovu ključeva vezanih za obim proizvodnje. Primenom ovog metoda obračuna troškova prevazilaze se slabosti tradicionalnog metoda obračuna troškova u pogledu razvrstavanja opštih troškova.

4. DEFINISANJE ABC SISTEMA (ACTIVITY BASED COSTED)

U poslednjoj deceniji prošlog veka intenzivno se razvija novi pristup alokaciji režijskih troškova proizvodnje koji je poznat u naučnoj literaturi i računovodstvenoj praksi kao ABC metoda. U vreme kada je informaciona tehnologija počela da doživljava svoj eksponencijalni rast, računovodstvene

91

ZBORNIK RADOVA

vlasti Robert Kaplan i Robin Cooper počeli su da razvijaju ABC metodu kao novi pristup zakazivanju rastućih opštih proizvodnih troškova kao alterna-tivu postojećim sistemima obračuna troškova. ABC metoda obračuna troš-kova pojavljuje se kao moguća alternativa postojećim tradicionalnim siste-mima obračuna troškova čiji su nedostaci počeli značajno da utiču na procenu proizvoda i cene prodaje (Perčević, 2006). Ova metoda je značajno sredstvo za usmeravanje operacija na osnovu fokusiranja i koncentracije na elemente od suštinskog značaja za postizanje boljih poslovnih rezultata. (Pravdić, 2006).

ABC sistem povećava vidljivost složenih pojava i problema i pomaže u odvajanju bitnog od nebitnog. ABC sistem obračuna troškova (Activity Based Costing) zasnovan na aktivnostima definiše se kao pristup upravljanju troškovima koji identifikuje procese uključene u isporuku proizvoda ili usluga i utrošene resurse tim procesima, zatim planiranje i kontrolu stvarne potrošnje resursa u polju indirektnih troškova, kada se troškovi naplaćuju odgovarajućem držaocu prema određenoj uzročno-posledičnoj vezi (Cooper et al., 1992). Drugim rečima, obračun troškova zasnovan na aktivnostima je koncept zasnovan na principu da su neproizvedeni proizvodi oni koji gene-rišu troškove, nego su to zapravo aktivnosti koje se obavljaju u procesima logistike, proizvodnje, marketinga i prodaje. Resursi potrebni za podršku ovim aktivnostima rezultiraju određenim troškovima koji se zatim raspore-đuju na pojedinačne proizvode. Osnovna premisa obračuna troškova zasno-vanih na aktivnostima je da aktivnosti „troše” resurse, a proizvodi„ troše “aktivnosti (Skoko, 1998).

5. RAZVOJ, PRIMENA I STRUKTURA ABC SISTEMACooper i Kaplan navode tri osnovna pravila za razvoj i primenu računo-

vodstvenog sistema zasnovanog na troškovima koji izbegava nepotrebne aktivnosti i beznačajne procedure (Skoko, 1998):

1. fokus na skupe resurse - ovo pravilo dovodi do onih vrsta resursa kod kojih novi metod obračuna troškova može dovesti do velikih razlika u troškovima proizvoda,

2. akcenat na onim resursima čija potrošnja značajno varira u zavisnosti od proizvoda ili njihovih vrsta, a sve važne razlike treba istražiti,

3. fokusi na one resurse čija zakonitost potražnje nije povezana sa tra-dicionalnim kriterijumima raspodele troškova ili „ključevima“ kao što su: neposredni rad, vreme obrade ili korišćeni materijali.

Primena ABC metode se sastoji u identifikaciji aktivnosti po kojima se mogu pratiti opšti troškovi proizvodnje, pri čemu se aktivnost definiše kao proces, zadatak, posao koji preduzeće preduzima s ciljem proizvodnje i

92


prodaje proizvoda ili usluga (Galić, 2008). Osnovno polazište jeste da proi-zvodi i usluge nisu ti koji uzrokuju troškove, već su to aktivnosti. ABC me-toda može se prikazati na sledeći način:

Slika 1. Primena ABC metode

Izvor: (Dražić, Butorac, 2014., str. 13)

1. Aktivnosti ili procesi - lanac zadataka i radnji potrebnih za stvaranje proizvoda ili usluga.

2. Faktor ili faktor potrošnje (identifikator troškova) - faktor koji uzro-kuje troškove određene aktivnosti, mera aktivnosti koja najbolje odražava odnos između identifikovane aktivnosti i proizvoda ili uslu-ge koje troše te aktivnosti.

3. Nositelj troškova (objekt troškova) - proizvod, usluga, kupac, ugovor, projekat.

Struktura ABC modela raščlanjuje poslovanje na aktivnosti. Važno je odrediti mesta troškova iz kojih su troškovi povezani sa troškovima vozača ili objekta troškova. Poslovanje preduzeća može se opisati kao obavljanje različitih aktivnosti. Pri utvrđivanju i pokrivanju troškova, tradicionalni si-stemi troškova polaze od mesta troškova, a mesto troškova za računovodstvo zasnovano na delatnostima može biti sama aktivnost (Hočevar, 2003).

Direktni troškovi se dodeljuju direktno objektima troškova. Indirektni troškovi resursa dodeljuju se aktivnostima za koje se pretpostavlja da su ih prouzrokovali primenom indikatora troškova, zatim se troškovi aktivnosti dodeljuju objektu troškova pomoću indikatora aktivnosti (Galić, 2008). Na taj način, troškovi su povezani sa upotrebom resursa i troškovi će se aloci-rali upravo na one troškove koji su uzrokovani za svoju svrhu, za razliku od tradicionalnih metoda koje dodaju prosečne troškove.

Pri određivanju prodajne cene proizvoda važno je, pored troškova proi-zvodnje, uzeti u obzir i sve one troškove koji se odnose na proizvod, a koji prethode proizvodnji i one troškove koji nastaju nakon završetka procesa proizvodnje (Ramljak et al., 2009). Pre donošenja odluke o implementaciji, neophodno je razmotriti strukturu troškova preduzeća i proveriti da li je navedena metoda prikladna za primenu s obzirom na specifičnosti poslova-nja određenog preduzeća u svrhu (Hicks, 2003):

93

ZBORNIK RADOVA

1. odlučivanja o dugoročnim ugovorima,2. odlučivanja o cenama proizvoda,3. donošenja odluka tipa proizvesti ili nabaviti,4. odlučivanja o cenama poručivanja,5. odlučivanja o kapitalnoj imovini.

6. KARAKTERISTIKE ABC SISTEMAABC metoda je metoda koja se temelji na pretpostavkama da svi nosioci

troškova koriste određene aktivnosti, a te aktivnosti su poslovni procesi koji upotrebljavaju određene resurse. Primenom ABC metode u proizvodnom preduzeću postiže se kvalitetnije i objektivnije razvrstavanje opštih troško-va proizvodnje u poređenju s tradicionalnom metodom razvrstavanja troš-kova. ABC metoda u zavisnosti od cilja ponudiće rešenja ukoliko postoji neka adekvatna informaciona podloga. ABC metoda analizira procese i utroške pa ih raspoređuje na nosioce. Direktni i indirektni troškovi na taj način postaju usko vezani uz proizvode i usluge koje se vrednuju s obzirom na opravdanost njihovog održanja, razvoja ili napuštanja. Primenom ABC metoda omogućava se vrednovanje proizvoda u skladu sa njegovim realnim doprinosom u ukupnom poslovnom rezultatu preduzeća. Može se zaključi-ti da je ovaj metod nastao kao odgovor na probleme sa kojima se susreo tradicionalni metod obračuna troškova. ABC metoda se fokusira na opšte troškove proizvodnje koji su i razlog revidiranja i redefinisanja tradicionalnih metoda obračuna troškova (Antić, Georgijevski, 2010). Opšti troškovi pro-izvodnje su isključivo indirektni troškovi, jer se, za razliku od troškova di-rektnog materijala i direktnog rada, ne mogu direktno obuhvatiti po nosio-cima troška, a mogu imati obeležja varijabilnih i fiksnih troškova.

Ova metoda ne predstavlja samo sistem obračuna troškova, nego i metod upravljanja troškovima. Potrebno je naglasiti da informacije koje se dobiju pomoću ABC metode služe pre svega menadžmentu na raznim nivoima odlučivanja, a manjim delom spoljnim korisnicima. Ovaj metod uglavnom se koristi pri odlučivanju o cenama proizvoda, ali mogu se primenjivati prilikom odluke o ceni poručivanja, o dugoročnim ugovorima, o kapitalnoj imovini i donošenju odluka (Hicks, 1999). U današnjim uslovima proizvod-nje i obavljanja usluga, globalizacije, segmentacije tržišta, pojave novih tehnologija, sve težem postizanju i očuvanju konkurentnosti, ABC model predstavlja prekid tradicionalnog koncepta koji nije mogao odgovoriti zah-tevima, odnosno savremenu alternativu tradicionalnom pristupu upravljanja troškovima. Ovaj model suprostavlja se pretpostavci da je obim proizvodnje glavni pokretač troškova. ABC model ne raspoređuje troškove isključivo prema satima direktnog rada ljudi i mašina, nego u obzir uzima i mnoge

94


druge uzročnike, kao što su npr. narudžbe, kretanje materijala i slično. Ta-kođe, ABC metod najpre se oslanja na raspoložive resurse, poslovne proce-se i aktivnosti koje se obavljaju.

Kod ABC metode uglavnom se naglašavaju dva osnovna obeležja i to: 1. identifikuje kratkoročno sve troškove koji nastaju u proizvodnji (va-

rijabilni i fiksni) i dugoročno povećava udeo troškova sa kojima se može efikasno upravljati smanjujući one sa kojima se teško upravlja (fiksni) i

2. uvažava troškova hijerarhije (troškovi potpore pogona, troškovi pot-pore serije i troškovi jedinice proizvoda), što je važno za efikasnost ABC metode, gde je potrebno najpre izračunati ukupne troškove, a zatim i jedinične troškove.

7. PREDNOSTI I NEDOSTACI ABC SISTEMAABC metoda nije savršena metoda alokacije troškova. Preduzeća koja su

je uvela pretrpele su velike troškove i napore kod uvođenja i dizajniranja, ali i poboljšala proces upravljanja troškovima. Kao najizraženije prednosti pri-mene ABC metode najčešće se navode sledeće (Gulin, 1992), (Dražić, Buto-rac, 2014):

1. Objektivnija alokacija troškova proizvodnje po pojedinim nosiocima troškova, pogotovo kod preduzeća kod kojih je udeo opštih troškova proizvodnje u ukupnim troškovima proizvodnje značajan.

2. Većina opštih troškova proizvodnje se može pratiti po pojedinim proizvodima na temelju njihovog konzumiranja aktivnosti.

3. ABC metoda prepoznaje da li aktivnosti uzrokuju troškove ili proi-zvodi.

4. ABC metoda usmerava pažnju na prirodu kretanja troškova i pomaže u smanjenju troškova i identifikovanju aktivnosti koje ne pridonose vrednosti proizvoda.

5. Prepoznaje kompleksnost i različitost modernih proizvodnih procesa.6. Pruža pouzdane informacije o kretanju dugoročnih varijabilnih troš-

kova proizvodnje bitnih za strateško odlučivanje.7. ABC metoda pruža korisne finansijske i nefinansijske pokazatelje. Iako se obračunom troškova na temelju aktivnosti mogu postizati više-

struke koristi u odnosu na tradicionalne sisteme obračuna troškova proi-zvoda, u praksi se neretko nailazi na znatne prepreke u primeni. Razlozi za to su brojni, a posebno treba istaći sledeće (Skoko, 1998):

1. strah da će se otkriti neefikasnost postojeće prakse, tj. stvarnost, koja je bila skrivena kroz primenu tradicionalnih sistema obračuna troš-kova,

95

ZBORNIK RADOVA

2. činjenica da uvođenje obračuna troškova na temelju aktivnosti povla-či za sobom povećani opseg rada i odgovornosti u odnosu na posto-jeće stanje,

3. privikavanje na novi sistem, s obzirom na to da je stari već „uhodan”,4. strah da će se raspoložive informacije koristiti protiv ustaljenih odno-

sa prema drugima,5. stvaranje napetosti zbog uvođenja nečega novog, što nužno dovodi

do promene ponašanja. S obzirom na sve navedene razloge podrške uvođenja obračuna troškova

na osnovu aktivnosti s jedne strane, značajnih prednosti tog sistema u od-nosu na one tradicionalne, vrlo je bitno osmisliti sve aktivnosti i procese koje treba koristiti kako bi se ovaj savremeni sistem obračuna i upravljanja troš-kovima uspešno sproveo u praksi. Koristeći se tim podacima i informacija-ma, može se zaključiti da je za savladavanje internog sadržaja uvođenja si-stema obračuna troškova na osnovu aktivnosti potrebno preduzeti sledeće mere:

1. pripremiti više programa obuke za zaposlene na svim funkcijama, 2. uveriti i pridobiti sve ključne zaposlene za novi sistem, tako da mogu

pružiti jasnu podršku,3. započeti sa praktičnom primenom novog sistema, kroz pilot projekte,4. razviti program za uvođenje sistema računovodstva troškova zasnovan

na aktivnostima u celoj kompaniji, 5. nakon uvođenja novog sistema najbolje je odmah odbaciti stari koji

se odnosi na područje novouvedenog sistema.Obračun troškova koji je zasnovan na aktivnostima je pre svega moderan

pristup, sistem i metoda obračuna troškova proizvoda koji ima neuporedive prednosti u poređenju sa tradicionalnim obračunom. Ovaj sistem je slože-niji i nudi brojne prednosti. Prema tome, kompanije koje su usredsređene na relativno brza i značajna poboljšanja u svom poslovanju takođe treba da rade na primeni obračuna troškova na osnovu aktivnosti u njihovom okviru (Dunković, 2020).

8. FAZE PRIMENE ABC SISTEMAPrimena ABC metode je prvenstveno usmerena na troškovnu hijerarhi-

ju, a čine je (Horngren et al., 2003):1. troškove jedinice outputa,2. troškove serije proizvoda,3. troškove podrške proizvoda i4. troškove podrške pogona.

96


U prvu kategoriju troškova jedinica outputa ulaze troškovi aktivnosti proizvodnje (energija, amortizacija postrojenja i troškovi održavanja). U drugu kategoriju troškova spadaju aktivnosti koje se odnose na vrstu proi-zvoda ili usluga (nabavka, prijem, čuvanje, plaćanje dobavljačima i drugo) (Ferrara et al., 1991). U treću kategoriju troškova podrške proizvoda spada-ju troškovi aktivnosti dizajniranja i modeliranja proizvoda koji se teško mogu povezati s jedinicom proizvoda ili njihovom serijom. U četvrtu kategoriju troškova spadaju troškovi podrške pogona koji obuhvataju aktivnosti koje se teško i direktno raspoređuju na nosioce troška (opšti administrativni troškovi pogona, troškovi osiguranja uređaja i objekata i drugi). Uključivanje ovih troškova po nosiocima važno je jedino prilikom utvrđivanja prodajnih cena proizvoda. Baza za alokaciju ili faktori trošenja mogu biti različiti.

Faze primene ABC metode su (Horngren et al., 2003): 1. utvrđivanje proizvoda koji su nosioci troškova - proizvodi za koje se

utvrđuju ukupni troškovi, zatim troškovi po jedinici proizvoda,2. utvrđivanje direktnih troškova proizvoda - potrebno je utvrditi direk-

tne troškove. tj. troškove direktnog materijala i tropkove direktnog rada jer se ovi troškovi direktno raspoređuju na nosioce troškova,

3. utvrđivanje aktivnosti, baza ili faktora trošenja po tim aktivnostima - faktori trošenja,

4. utvrđivanje iz računovodstvene evidencije indirektnih troškova pro-izvodnje po pojedinim aktivnostima,

5. alociranje indirektnih troškova na pojedine proizvode pomoću iza-branih baza ili faktora trošenja,

6. utvrđivanje indirektnih troškova po jedinici proizvoda ili usluge,7. utvrđivanje ukupnih troškova proizvodnje i troškova po jedinici pro-

izvoda ili usluge.

9. ZAKLJUČAKZbog želje za što preciznijim utvrđivanjem cene koštanja proizvoda pre-

duzeća se sve više odlučuju za savremene sisteme obračuna troškova. Uprav-ljanje troškovima jeste uspešnost svake organizacije koju treba posmatrati kroz funkciju ostvarenja profita, a nikako kao njihovo prosto rezanje. U zavisnosti od finansijskih mogućnosti i konkurentnosti na tržištu za datim proizvodom, preduzeća odlučuju o nivou rasporeda sredstava na nosioce troškova, pa na poslovne aktivnosti za što preciznijim određivanjem koji proces proizvodnje koliko košta kako bi se utvrdilo koje stvari koliko košta-ju i zašto stvari imaju troškove. Ovaj sistem obračuna troškova stavlja akce-nat na aktivnosti kao glavne izazivače opštih troškova i koristi ih za obraču-navanje tih troškova i njihovu dodelu konačnim nosiocima troškova.

97

ZBORNIK RADOVA

Obračunavanje troškova po ABC metodi je od veoma velikog značaja za identifikaciju mogućnosti za poboljšanje efikasnosti proizvodnog procesa. Vršenje usluga, kao i obavljanje poslova odvijaju se u uslovima oštre konku-rencije na tržištu, globalizacije i suočavaju se sa stalnim promenama. ABC metoda obračuna bazira se na opštim troškovima proizvodnje. Trenutno najzastupljenija metoda je ABC metoda koja tačno i precizno raspodeljuje troškove na aktivnosti i na osnovu toga na proizvode, što može uraditi kroz dve ili više faza u zavisnosti od potreba preduzeća i raspoloživih sredstava za ulaganje u ovaj sistem obračuna troškova. Problemi koji se mogu javiti prilikom uvođenja savremenih metoda se tiču pogrešnih izbora savremene metode, koja zavisi od glavnih ciljeva preduzeća, kao i velikih finansijskih izdataka koji se odnose na vreme potrebno da se prebaci sa starog na nov sistem obračuna i velikih troškova obuke zaposlenih.

Da bi se izračunala tačna cena koštanja, teorija i praksa su razvili obračun troškova na osnovu aktivnosti (Activity Based Costing). Sve veća složenost poslovanja uslovljava povećanje opštih troškova, koje tradicionalni modeli ne alociraju adekvatno po pojedinim učincima što iskrivljuje sliku profita-bilnosti svakog od njih. Obračun na osnovu aktivnosti je sistem koji sadrži poboljšanja u odnosu na sisteme obračuna troškova zasnovane na mestima troškova.

LITERATURA1. Antić, L., Georgijevski, M. (2010). Time–driven activity based costing. Economic Themes,

Faculty of Economics, Niš, pp. 497-512. 2. Barfield, J., Raiborn, C., Dalton, M. (1991). Cost Accounting: Traditions and Innovations.

West Publishing Company, New York.3. Chatterjee, P., Chakraborty, S. (2012). Material selection using preferential ranking met-

hods. Materials & Design, No. 35, pp. 384-393.4. Cooper, R., Kaplan, R., Maisel, L., Morrissey, E. Oehm, R. (1992). Implementing Activi-

tybased cost management: Moving from analysis to action. Institute of Management Accountants, Montvale.

5. Dražić, L. I., Butorac, N. (2014). Mogućnost primene metode obračuna troškova temeljem aktivnosti. Riznica, No. 11.

6. Dunković, D. (2010). Kako unaprediti upravljanje troškovima u poslovanju. RRiF, No.8., Zagreb.

7. Ferrara, W., Dougherty, F., Boer, G. (1991). Managerial Cost accounting: Planing and Control. Dame Publishing Inc, Houston.

8. Galić, Z. (2008). Strateško upravljanje troškovima. RRiF, Vol. 10, Zagreb.9. Gulin, D. (1992). ABC metoda u upravljanju troškovima, Zagreb, dostupno na: http://

web.efzg.hr/dok/RAC/hpercevic/upravljackoracunovodstvo/ABC%20metoda.pdf 10. Hicks, D. T. (1999). Activity-Based Costing-Making it work for small and mid-sized com-

panies, John Wiley & Sons, INC, NewYork. 11. Hočevar, M. (2003). Prednosti i manjkavosti nekih suvremenih računovodstvenih metoda.

RRiF, No. 5, Zagreb.

98


12. Horngren, C., Bhimani A., Datar S., Foster G. (2002). Management and cost accounting. Prentice Hill, London.

13. Horngren, C., Datar, S., Foster, G. (2003). Cost Accounting: A managerial emphasis. Upper Saddle River, Pearson Education, New York.

14. Lalević, A. (2005). Obračun ciljnih troškova kao savremeni koncept upravljanja troškova. Ekonomske teme, br. 21.

15. Johnson, H. T., Kaplan, R. S. (1991). Relevance Lost: The Rise and Fall of Management. Harvard Business School Press, Boston.

16. Miller, J. G., Vollmann, T. E. (1985). The Hidden Factory. Harvard Business Review, Har-vard.

17. Perčević H. (2006). Metode obračuna troškova u proizvodnom sektoru Republike Hrvatske. Ekonomski pregled br. 9 -10, Hrvatsko društvo ekonomista, Zagreb.

18. Pravdić, J. (2006). ABC analiza u trgovini, RRiF, Vol. 9, Zagreb.19. Ramljak, B., Rogošić, A. (2009). Koncept troška životnog ciklusa proizvoda, RRiF, Vol. 5,

Zagreb. 20. Skoko, H. (1998). Obračun troškova na temelju aktivnosti. RRiF, No. 10, Zagreb.

99

TEORIJSKO – PRAKTIČNI ASPEKTI PRANJA NOVCA

THEORETICAL – PRACTICAL ASPECTS OF MONEY LAUNDERING

Dragan Cvetković1, Jasmina Paunović2, Snežana Knežević3

SAŽETAKSticanje profita je osnovni motiv najvećeg broja izvršenih kriminalnih

aktivnosti kao što su trgovina narkoticima, razne zloupotrebe, pronevera, poreska utaja, nedozvoljena trgovina oružjem, prevare i dr. Da bi tako neza-konito stečeni prihodi mogli nesmetano da se koriste, izvršioci kriminalnih delatnosti, stalno pronalaze nove načine da „prljav“ novac «operu» i pretvo-re ga u prividno čist. To podrazumeva čitav spektar složenih finansijskih operacija čiji je krajnji cilj da prihod stečen kriminalom postane prihvatljiv za korišćenje u zakonite poslovne svrhe. Pranje novca predstavlja globalni problem. Kao oblik finansijskog kriminala proces pranja novca zastupljen je kako u nacionalnim, tako i u međunarodnim razmerama. S pravom možemo reći da ne postoji zemlja u svetu koja je pošteđena, odnosno u kojoj se ne obavlja pranje novca. Tačnije, ne postoji zemlja u kojoj se ne vrše kriminalne delatnosti, a koje su preduslov za sticanje protivpravne koristi koja dalje ne-minovno vodi ka pranju novca. U ovom radu, pokušaćemo da bliže prikažemo i objasnimo suštinu pranja novca, tipologiju ovog vida finansijskog kriminala novijeg datuma, uobičajne faze pranja novca i krivičnopravnu regulativu u Republici Srbiji sa prikazom studije slučaja. Cilj rada je da ukaže i ponudi širi spektar informacija i saznanja o pranju novca i to na osnovu raspoložive teorijske i empirijske građe, koja može doprineti kvalitetnijem sagledavanju navedene problematike.

1 dr Dragan Cvetković, Policijska uprava za grad Beograd, Uprava kriminalističke policije, e-mail: [email protected] 2 MSc Jasmina Paunović, Više javno tužilaštvo – Posebno odeljenje za suzbijanje korupcije u Beogradu, e-mail: [email protected] 3 Prof. dr Snežana Knežević, Fakultet organizacionih nauka, Univerzitet u Beogradu, e-mail: [email protected]

Stručni rad UDK 343.9.024:336.7DOI 10.7251/BLCZB2101099C

COBISS.RS – ID

100


KLJUČNE REČI: profit, kriminalne aktivnosti, nezakonito, prihod, finan-sijski kriminal.

ABSTRACTMaking a profit is the basic motive for the largest number of committed

criminal activities, such as drug trafficking, various abuses, embezzlement, tax evasion, illicit arms trafficking, fraud, etc. In order for the illegally obtai-ned income to be used without hindrance, the perpetrators of criminal acti-vities are constantly finding new ways to “launder” the “dirty” money and turn it into a seemingly clean one. This implies a whole range of complex financial operations whose ultimate goal is to make the proceeds of crime eligible for use for legitimate business purposes. Money laundering is a global problem. As a form of financial crime, the money laundering process is represented both on a national and international scale. We can rightly say that there is no country in the world that is spared, that is, in which money laundering is not done. More precisely, there is no country in which criminal activities are not carried out, and which are a precondition for gaining illegal benefits, which further inevitably leads to money laundering. In this paper, we will try to present and explain the essence of money laundering, the typology of this type of financial crime of recent times, the usual stages of money laundering and criminal law in the Republic of Serbia with a case study. The aim of the paper is to point out and offer a wider range of information and knowledge about money laundering, based on the available theoretical and empirical materi-al, which can contribute to a better understanding of this issue.

KEY WORDS: profit, criminal activities, illegal, income, financial crime.

1. UVODNezakonito sticanje prihoda nije samo za sebe cilj, već prevashodno da

bi kriminalne grupe ili pojedinci, tako stečen prihod/imovinu koristili za sopstvene potrebe, omogućavajući sebi i/ili drugima bolji i lagodniji život. Nakon sticanja “prljavog novca” za njih se javlja ozbiljan problem - kako nesmetano koristiti novac od kriminalne delatnosti i izbeći krivično gonje-nje? Drugim rečima, kako da uživaju u novcu i drugim prihodima koji su stečeni kriminalom, a da ne budu otkriveni. Stoga, pribegavaju procesu „pranja novca“ kojim lažno prikazaju, prema trećima licima i organima vla-sti, da je ta imovina zakonita. Izvršioci kriminalnih delikata pokušavaju da prikriju stvarno poreklo prihoda i činjenicu da on potiče od kriminalne delatnosti, tako da ti prihodi prividno izgledaju kao zakoniti. Naime, oni koristeći pranje novca, prikrivaju prirodu, poreklo i postojanje nelegalno stečenih prihoda, a time i sopstvenu kriminalnu delatnost, omogućavajući nesmetano korišćenje prihoda od kriminalne delatnosti.

101

ZBORNIK RADOVA

Pranje novca, kao jedan od oblika finansijskog kriminala, direktno se odražava na državu i njeno funkcionisanje u celini, pri čemu svoje štetne posledice ostvaruje u kontinuiranom dužem vremenskom periodu, a koje se ne identifikuje odmah. Naime, negativno se odražava na finansijski sistem jedne zemlje, na njene ekonomske, političke, bezbednosne i socijalne struk-ture i može ozbiljno da ugrozi njenu finansijsku stabilnost, proces tranzici-je i demokratski razvoj. Prva na udaru ove kriminalne radnje je država, a tek kasnije pojedinac, pa je verovatno iz tih razloga nedovoljno jasno običnom građaninu kakve posledice može da proizvede posredno i na njega ovaj vid finansijskog kriminala.

Jednom rečju, radi se o izuzetno štetnoj pojavi, koja ugrožava vitalne vrednosti jedne države, ali i na međunarodnom planu. S razlogom možemo reći da ne postoji država u kojoj se ne vrši pranje novca i da je to najopasni-ji vid finansijskog kriminala koji je na neki način u senci drugih kriminalnih oblika. Pranje novca je globalni problem na koji nije imuna ni jedna država.

Republika Srbija se kroz svoju pravnu regulativu bori sa pranjem novca i finansiranjem terorizma od trenutka potpisivanja međunarodnih konven-cija i samim tim preuzimanjem obaveze za donošenje Zakona o sprečavanju pranja novca 2001/2002. godine. Izmenama i dopunama Zakona o spreča-vanju pranja novca iz 2009. godine dobija na značaju i regulativa koja se odnosi na finansiranje terorizma. U skladu sa ovim Zakonom upodobljen je i Krivični zakonik. Stupanjem na snagu Zakona o izmenama i dopunama Krivičnog zakonika Republike Srbije od 2016. godine (Sl. glasnik RS, 94/2016), krivično delo pranje novca regulisano je članom 245 (za razliku od ranijeg člana 231). Ono što je kao novina uneto je samo obeležje da je za izvršenje ovog krivičnog dela dovoljno utvrditi da imovina potiče od kriminalne de-latnosti. Kriminalna delatnost4 uvedena ovim zakonom predstavlja više kriminološki nego krivično-pravni pojam. Stav po prethodnom zakonu je podrazumevao da mora biti izvršeno predikatno krivično delo, koje bi do-velo do osuđujuće presude jer sudska praksa je zastupala stav da samo osu-đujuća presuda može predstavljati osnov po kome je i proisteklo pranje novca. U tome i jeste prednost ovih izmena zakona, jer se traži bilo kakva izvršena kriminalna delatnost, odnosno da je irelevantno o kome se krivič-nom delu radi i da nije neophodno da prethodno postoji pravnosnažna osuđujuća presuda za to delo. Korišćenje pojma „kriminalna delatnost” dozvoljava da to delo ne mora biti pojedinačno utvrđeno, a još manje je potrebno da prethodno postoji pravosnažna presuda za to delo. Dovoljno je za potrebe konkretnog slučaja utvrditi da je novac ili imovina pribavljena

4 Pojam „kriminalna delatnost” treba razumeti kao protivpravno delo koje je u zakonu određeno kao krivično delo, tj. delatnost koja se može podvesti pod zakonski opis određenog krivičnog dela, čijim se izvršenjem dolazi do imovine koja je pred met krivičnog dela pranja novca (Stojanović et al., 2017)

102


takvom delatnošću čijim vršenjem se ostvaruje biće nekog krivičnog dela (Stojanović et al., 2017).

Nakon uvodnih napomena, razmatranja koncepta pranja novca i njegovih karakteristika, te osvrta na tipologiju i faze pranja novca, u radu je analizi-rana njegova inkriminacija u krivičnom zakonodavstvu Republike Srbije. Poslednji deo rada, posvećen je analizi slučaja koji je vođen pred nadležnim organima u Beogradu.

2. KONCEPT PRANJA NOVCAIzraz „pranje novca” je nastao u vreme prohibicije (vreme zabrane toče-

nja i prodaje alkoholnih pića) u SAD u trećoj deceniji XX veka. Tada su kriminalne organizacije (Al Capone, Bugsy Moran i dr.) koristile različite načine da zarađeni novac od ilegalne proizvodnje, krijumčarenja i prometa alkoholnih pića, prostitucije, iznuda i klađenja prikriju i prikažu kao zako-nito stečen prihod koji su ostvarili u lancu svojih perionica za pranje veša i automobila. Naime, perionice su bile sjajan paravan za pranje novca jer je prihodu ostvarenom u njima dodavan prihod ostvaren pomenutim krimi-nalnim radnjama i taj zbir je prikazivan kao prihod perionica. Ovo ukazuje na to da su izvršioci kriminalnih aktivnosti oduvek pokušavali da prikriju svoj plen, odnosno da pranje novca nije pojava novijeg datuma, s tim da danas poprima nove pojavne oblike. U vezi sa tom pojavom, novinari su koristili izraz „pranje novca” koji je kasnije preuzela i kriminološka nauka (Bošković, Cvetković, 2012).

Po svojoj suštini, pranje novca je derivatan oblik kriminala. Ne može biti pranja novca bez prethodnog izvršenja neke kriminalne delatnosti. Pored toga što predstavlja posledicu prethodno izvršene kriminalne delatnosti, pranje novca može da predstavlja i polaznu osnovu za buduće kriminalne radnje. Istovremeno se za ovaj vid kriminala može reći da predstavlja spoj između opšteg i privrednog kriminala.

Pranje novca može se svrstati u grupu savremenih oblika kriminala, a nastao je kao rezultat napora izvršioca inkriminisanih radnji da smanje ili potpuno isključe rizik od zaplene protivpravno stečenih sredstava i kazne za učinjena krivična dela. Naime, u slučajevima kada poseduju protivpravno stečena sredstva, izvšioci kriminlnih delatnosti, suočavaju se sa činjenicom kako da protivpravno stečena sredstva nesmetano koriste, a da pri tome ne ostave nikakav trag koji bi mogao da ukaže na njihovu kriminalnu delatnost (Bošković, Cvetković, 2012).

Pranje novca predstavlja proces pretvaranja «prljavog» novca ili druge imovinske koristi pribavljenih kriminalnim aktivnostima u „čist“ novac, onaj koji se može upotrebiti i koristiti kao legalni prihod u bankovnim, trgovač-

103

ZBORNIK RADOVA

kim, kupoprodajnim, investicijskim, preduzetničkim i drugim poslovima ili načinima ulaganja. Time se pokušava, ne samo prikriti izvršena krivična delatnost i njime ostvarena imovinska korist, nego se njegovom daljom upotrebom stvara konkurencija s onima koji nekriminalnom delatnošću ostvaruju prihode svog poslovanja. U tom smislu „perači novca“ pribegava-ju najraznovrsnijim finansijskim transakcijama kako bi prikrili pravo poreklo prihoda i tako ga učinili legalnim i osigurali njegovo normalno korišćenje u poslovnim transakcijama u kojima plasiraju svoj kapital. Karakteristično za ovaj vid kriminala jeste da predstavlja niz aktivnosti usmerenih na legaliza-ciju novca stečenog na ilegalan način kao što su: organizovani kriminal, korupcija, finansijska prevara, šverc i ostale ilegalne aktivnosti.

Pranje novca se može posmatrati sa šireg i užeg aspekta. Prema široj verziji – pranje novca je proces u kome se prihodi, za koje postoji sumnja da su stečeni kriminalnom aktivnošću, prenose, prebacuju, transformišu, razmenjuju, ili menjaju legalnim sredstvima, radi skrivanja ili prikrivanja prave prirode, izvora, namene, kretanja ili vlasništva tih prihoda. Cilj pro-cesa pranja novca jeste da se učini da sredstva dobijena od nedozvoljenih aktivnosti ili povezana sa njima budu prikazana kao legitimna. Prema užem shvatanju, pranje novca podrazumeva svaku radnju ili pokušaj radnje kojom se sakriva ili prikriva nelegalno poreklo sredstava, tako da izgleda da ona potiču iz legalnih izvora. Bez obzira na aspekt posmatranja i određivanje, svrha pranja novca je ista. To je, zapravo, proces koji podrazumeva postoja-nje ilegalnih izvora prihoda, koji se korišćenjem velikog broja finansijskih transakcija, prikazuju kao da potiču iz legalnih izvora (Schroeder, 2001).

Specifičnost ove kriminalne aktivnosti ogleda se i u izuzetno visokom stepenu prikrivenosti, nedostupnosti podataka i dokumenata, učešća struč-nih, tj. visokoobrazovanih lica u vršenju krivičnog dela pranja novca, koja deo svojih poslova proglašavaju poslovnom tajnom, mada po zakonu ili drugom pravnom aktu nemaju takav termin, ili raspolažu velikim finansijskim kapitalom pa imaju snažan uticaj na privredne subjekte i druge korisnike tog kapitala i drugo.

Klasens u vezi sa pranjem novca, kao specifične kriminalne aktivnosti, pored ostalog navodi da globalna priroda fenomena pranja novca čini da geografske granice postaju sve irelevantnije. Perači novca imaju tendenciju da premeštaju svoje aktivnosti u jurisdikcije gde je malo ili slabo utvrđenih mera za borbu protiv pranja novca (Klasen, 2006).

Na osnovu navedenog, navešćemo i ključne karakteristike koje čine pra-nje novca, fenomenom savremenog kriminaliteta, a to su:

- prljavi novac potiče od prethodne kriminalne aktivnosti, - pranje novca je proces kojim se prikriva postojanje, priroda i poreklo

nelegalno stečenih prihoda,

104


- proces pranja novca podrazumeva uključivanje nelegalno stečenog prihoda u legalne finansijske tokove: transformacijom, prebacivanjem, razmenjivanjem, prikrivanjem porekla i namene, mešanjem sa legalnim sredstvima,

- pranjem novca se i prikriva poreklo nelegalnog novca kao i prethodna kriminalna aktivnost pojedinaca i kriminalnih organizacija, čime se izbegava krivična odgovornost za učinjeno delo i

- krajnji cilj pranja novca je nesmetano korišćenje prihoda koji je stečen kriminalnom aktivnošću. Globalna priroda, fleksibilnost, mogućnost korišćenja najnovijih tehnoloških dostignuća i dostupnost velikom broju resursa, takođe, karakterišu ovaj vid kriminaliteta.

Takođe, karakteriše ga velika prilagodljivost aktuelnim promenama na tržištu. Pranje novca je mnogo prisutnije u onim državama u kojima posto-ji deficitarnost određenih roba na tržištu ili gde su poreska opterećenja su-više visoka. Pranje novca gotovo nikada ne predstavlja problem samo jedne države, to je najčešće multinacionalni problem zbog metodologije po kojoj se novac pere. Zbog toga je sasvim opravdano uključivanje međunarodne zajednice u borbu protiv ove kriminalne pojave na globalnom planu.

3. TIPOLOGIJA PRANJA NOVCA U REPUBLICI SRBIJIRazličiti su tipovi pranja novca u širem smislu. Ono što je zajedničko za

sve tipove, odnosno što čini tipologiju pranja novca jedinstvenom, je to da je pranje novca uvek vezano za neku prethodno izvršenu kriminalnu delat-nost. Prema stručnoj analizi koju je dala Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS), tipologije pranja novca se mogu razvrstati po različitim sektorima, pa su neke od njih tipologije u bankarskom sektoru, tipologije pranja novca preko menjačkih poslova, kod advokata i advokatskih ortačkih društava, sektoru računovodstva, sektoru revizije, na tržištu kapitala, sek-toru osiguranja, sektoru nekretnina, itd. Najčešće tipologije pranja novca poslednjih 15 - 20 godina su tipologije pranja novca u sektoru nekretnina i kod advokata i advokatskih ortačkih društava. Međutim, zastupljene su i druge tipologije pranja novca (Paunović, 2019).

Kroz sledeći šematski prikaz prikazaćemo tipologiju pranja novca, kroz sektor nekretnina uz konsultantske usluge advokata kao stručnog lica, an-gažovanog radi sačinjavanja fiktivnih ugovora radi prenosa novčanih sred-stava.

105

ZBORNIK RADOVA

Slika 1. Šematski prikaz pranja novca u privrednom poslovanju

Investitor- nepoznato poreklo novca

PD „Rosa“ - naručilac građevinskih radova

„Prima“ – preduzeće za pružanje konsultantskih

usluga

PD „Zora“ - izvođač

radova

PD „Krov“-podizvođač radova

„Sekunda“ – preduzeće za nadzor u građevinarstvu

Izvor: Izveštaj Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju, 2018.

Kroz šematski prikaz predstavljen je klasičan primer pranja novca preko prometa nekretnina, odnosno investiranja u građevinske radove. Ovde je važno napomenuti da investitor sam osniva sva privredna društva preko kojih će kasnije poslovati. Zakonski zastupnici novoosnovanih privrednih društava su izabrana lica, odnosno bliski rođaci ili prijatelji koji su spremni na saradnju sa investitorom zarad određenih koristi, te tako svi zajedno učestvuju u zloupotrebi položaja odgovornog lica (direktori privrednih dru-štava) i u pranju novca, jer se kroz „njihova“ preduzeća koja su i osnovana radi ove kriminalne delatnosti, provlači „prljav“ novac. Tačnije, ova predu-zeća predstavljaju „protočni bojler“ kroz koji prolazi novac bez ikakvog pravnog osnova, po ugovorima koje sačinjava advokat, u konkretnom slu-čaju savetnik investitora.

Novac koji se ulaže po takvim fiktivnim ugovorima je na ime izvođenja građevinskih radova. Da bi ovaj posao bio komplikovaniji i da bi se na taj način lica zaštitila od detektovanja njihove krivične delatnosti, investitor osniva dva privredna društva u Švajcarskoj i Delavere – SAD. Interesantno je što ova dva preduzeća imaju ugovor sa investitorom o navodnom pruža-nju usluga za nadzor u građevinarstvu, a da pritom nemaju neposredan uvid u izvođenje građevinskih radova.

Važno je napomenuti da je novac nepoznatog porekla, koji je investitor „uneo“ u sva tri preduzeća, gde se javljaju naručilac izvođenja građevinskih radova, izvođač i podizvođač, ima nominalno manju vrednost od novca koji

106


kroz ova preduzeća izvlači na osnovu aneksa ugovora o izvođenju građevin-skih radova. Što znači da je „na crno“ uneto mnogo više novca da bi se isti oprao preko privrednih društava i isti „izbacio“. Na osnovu već zaključenog ugovora o pružanju usluga za nadzor u građevinarstvu, novac je prenet u Delavere, a da bi krajnji korisnik, po takođe fiktivnom ugovoru o pozajmici, bilo preduzeće u Švajcarskoj, čiji je vlasnik sam investitor.

Analizom sumnjivih transakcija koje su uglavnom prijavile banke u 2019. godini u Srbiji se ponavljaju iste tipologije pranja novca kao i prethodnih godina, objavljeno je u Izveštaju Uprave za sprečavanje pranja novca. Jedan od glavnih načina je izdavanje fiktivnih faktura ka inostranstvu iza kojih ne stoji kretanje robe ili firma organizator u inostranstvu usmerava novac na srpsku firmu, obično po osnovu usluga, koji se odmah, istog dana transferi-še, takođe po osnovu fakturisanih usluga na račun ostalih firmi koje su često locirane u “off shore” zonama. U ovakvim slučajevima teško se prepoznaje prava delatnost firme organizatora i pretpostavlja se da im je prava svrha prikrivanje i raslojavanje “prljavog novca” ili aktivnosti poreskih prevara (http://aktuelno.net, pristupljeno 10.04.2021.).

Drugi uobičajeni način je izvlačenje novca sa računa pravnog lica preko preduzetnika. Fizičko lice otvara preduzetničku radnju, a u cilju izvlačenja novca sa računa pravnog lica koje je pod njegovom upravljačkom kontrolom. Uprava ukazuje i na pranje novca preko fizičkih lica investitora. Fizičko lice ubacuje novac nepoznatog porekla u izgradnju stambenih jedinica koje imaju regulisanu građevinsku dokumentaciju za izgradnju. Međutim, veća sumnja u pranje novca postoji u investiranjima u stambeno poslovne obje-kate koja nemaju građevinsku dozvolu. U takvim slučajevima obično nema nadzora u postupku izgradnje. Nakon izgradnje vrši se legalizacija objekata (stanovi) koji su predmet prodaje (najčešće u gotovini).

U proces pranja novca, neretko, su uključeni i otkupljivači sekundarnih sirovina. Radi se o simulovanim pravnim poslovima: novac se bez jasne ekonomske logike/opravdanosti transferiše između većeg broja međusobno povezanih pravnih lica. Na kraju se sredstva transferišu sa računa pravnih lica na račune fizičkih lica, a po osnovu otkupa sekundarnih sirovina. Lice sredstva, odmah po prispeću, podiže sa računa.

Načini pranja novca se neprekidno prilagođavaju i usavršavaju u odnosu na tehničko-tehnološki napredak i razvoj ekonomskih i finansijskih odnosa na nacionalnom i međunarodnom planu, tako da permanentno usavršavanje i pojava novih načina pranja novca iziskuje i stalno usvaršavanje mera i radnji koje preduzimaju nadležni organi u otkrivanju i sprečavanju pranja novca. Otkrivanje i suzbijanje pranje novca, jedan je od vodećih izazova većina savremenih država. Sve veći napori vlada u borbi protiv pranja novca znatno su otežali posao onih koji to pokušavaju. Oni sada moraju da smiš-

107

ZBORNIK RADOVA

ljaju sve složenije šeme kako bi zaobišli zakonske protivmere. Ova povećana složenost znači da pojedinci koji žele da operu nezakonito stečen novac - sem ako već nisu i sami profesionalci, moraju da se okrenu ekspertizi legalnih profesionalaca, računovođa, finansijskih savetnika koji će im pomoći u pre-nosu novca.

4. FAZE PRANJA NOVCABez obzira na to što prihod stečen na nezakoniti način nikada neće biti

čist u očima zakona, ma koliko je etapa prljavi novac prošao i različitih obli-ka promenio, pranje novca će biti uspešno tek ako (i kada) se uspe zamet-nuti trag njegove prave prirode, izvora ili vlasništva (Klasens, 2006).

Nakon što je dobijen novac iz nelegalnog posla, da bi se mogao koristiti kroz legalno poslovanje, a da pritom ne bude otkriven, potrebno ga je „pro-vući“ kroz tri faze procesa pranja. Savremena literatura govori o tri glavne faze, mada se mogu naći kod nekih autora i tzv. podfaze pranja novca, te tako oblici pranja novca mogu između ostalog biti: „ručno pranje“ (krimi-nalna organizacija upotrebljava manje svote za kupovinu ili plaćanje usluga); „porodična mašina za pranje“ (organizacija pere novac u skladu sa svojim ciljevima, a koji se može sastojati iz kratkog ciklusa: otvaranje računa i de-ponovanje novca); „zajedničke veš mašine“ (više porodica organizuju posao pranja novca); „praonica“ (kada kriminalna organizacija nudi drugim orga-nizacijama „servis pranja novca“) (Matijašević, 2010).

Danas egzistira veliki broj različitih tehnika pranja novca, a zajedničko obeležje im je da „prljav” novac prolazi kroz tri faze pranja:

Faza plasiranja - konverzija ili ulaganje (placement, immersion) - faza koja nastoji da prekine vezu novca koji je stečen od nelegalne aktivnosti. Karakteristika ove faze je da se novac pretvara u drugu imovinu, i kao takav se uvodi u finansijski sistem. Ulaganje se vrši na bankovne račune u varijan-ti legalnog posla u vidu zakupnina, pozajmica, te može da dođe do mešanja prljavog i čistog novca, kada je otkrivanje znatno otežano. Otvaranje ban-kovnih računa i ulaganje u njih vrši se u bankama zemalja u kojima ne po-stoji kontrola ili je ista slaba. Mnogo je načina na koji se nezakonito stečen novac može uvesti u legalne finansijske tokove. Ova faza podrazumeva:

- uplatu novca u gotovini od navodno legalnog prihoda, - osnivanje fantomskih preduzeća koja nemaju zaposlene, ne ostvaruju

prihod, te na račune kod banaka ulažu novac,- usitnjavanje veće količine novca koji se preko saradnika ubacuje na

bankovne račune ispod zakonskog cenzusa (15.000,00 evra) da ne bi bili predmet posebnog izveštaja od strane obveznika.

108


U ovoj fazi za kriminalce, aktere ovog procesa, postoji povećan rizik da bude otkriven (detektovan), istovremeno, i najveća mogućnost i šansa za otkrivanje kriminalne radnje (Schneider, 2008). Ova faza je najosetljivija, zato što je očigledno da novac potiče iz kriminalnih izvora (nema zakonito poreklo) i najpodložniji je zapleni. Prema tome, početni korak procesa pra-nja novca pruža najveću mogućnost kontrolnim mehanizmima nadležnih organa, u identifikaciji sumnjivih transakcija putem primena listi indikatora,5 tako da se u ovoj fazi najćešće i otkriva nelegalno poreklo novca koji se pla-sira, plaser ili klijent koji nema dokaza o legalnosti novca.

Faza prikrivanja (layering), ili netačno prikazivanje prave prirode, po-rekla, mesta nalaženja, kretanja, raspolaganja, vlasništva ili prava u vezi sa imovinom koja je stečena izvršenjem krivičnog dela. Ova faza nakon ulaga-nja novca u finansijske tokove, odnosno bankovne račune, prebacuje se sa jednog računa na drugi kod raznih banaka u svetu. Ova faza je najkompli-kovanija i najsloženija jer se radi o velikim transakcijama, velikom broju računa, učešću većeg broja lica, privrednih društava. U ovoj fazi se novac transferiše u destinacije „off shore” zone (Kajmanska ostrva, Delavere, Sej-šeli). Kupuju se skupocene vrednosti, nekretnine, zlato, umetnička dela, gde su vlasnici različita lica. Bankarska tajna je zagarantovana. Ova faza podra-zumeva i krijumčarenje gotovog novca koji se fizički prenosi i ulaže u strane banke, kolokvijalno nazvana „kurir“. Inače, novac koji se polaže na ovakve račune („protočni bojler“) polaže se pod formom „pozajmica osnivača“ i fiktivnih firmi koje uplaćuju na ove račune. Inače, „off shore“ banke na ovim destinacijama daju prednosti „peračima“ jer su porezi na visoke novčane iznose niski, a bankarska tajna, ko su vlasnici računa je zagarantovana.

Faza integracije (intergation), sticanje, držanje ili korišćenje imovine stečene izvršenjem krivičnog dela. Ovu fazu karakteriše da se novac javlja kao stečen od legalne delatnosti. Ulaže se u proces privatizacije, što je ka-rakteristično za Republiku Srbiju koja se 90-tih godina nalazila u fazi tran-zicije, a što je između ostalog podrazumevalo transformaciju društvenih preduzeća u privatna. Novac se u ovoj fazi vraća u legalne tokove, ulaže se i kupuju se nekretnine, poslovne zgrade, skladišta. Novac dobijen od zaku-pa je novac koji je finansiran „prljavim novcem“. Karakteristika ove faze je da je gotovo nemoguće utvrditi pravo poreklo novca.

Ovo je vrlo pojednostavljen prikaz onoga do čega dolazi u stvarnosti. Navedene faze pranja novca se često prepliću i usložnjavaju. U ekonomskoj teoriji susreće se i nova klasifikacija faza pranja novca na tri faze: ulaz – izlaz – obrada (Duzlevski, 2019).

5 Indikatori koji bi mogli ukazati na pranje novca su neobično visoki iznosi deponovanog gotovog nov-ca bilo da je u pitanju učestalost ili visina iznosa.

109

ZBORNIK RADOVA

Neke države u svetu važe za „rajska ostrva“ jer se mogu u njima za izu-zetno niske cene registrovati firme za koje prema zakonima tih država nije neophodno postojanje bilo kakve imovine, gotovo da imovinu i nemaju, sem kancelarije, stolice i faksa, i osnivaju se za nekih 500,00 dolara. To su npr. Devičanska ostrva, Kajmanska ostrva, Kipar. Prema procenama stručnjaka, na Kajmanskim ostrvima ima nekih 34.000 registrovanih kompanija, iako zemlja ima svega 39.000 stanovnika. Takođe, 590 banaka i oko 500 milijardi dolara na računima. Takva preduzeća su i osnovana sa namerom da se pre-ko njih fiktivnim poslovima, novac koji se uloži, opere i iznese na bankovne račune drugih država, da bi se opet vratio u zemlju porekla. Put legalizacije novca pored toga, kako smo i rekli da je namerno iskomplikovan, on je i skup. Ovo iz razloga što se koristi za angažovanje finansijskih stručnjaka kojima se prema najnovijim saznanjima plaća i do 25% vrednosti ukupne sume koja se „opere“. Pored toga, u pitanju je i finansiranje političkih moć-nika, da bi se novac uveo u legalne tokove, a odatle u legalne poslove. Ova-ko visok procenat ulaganja u finansijske stručnjake govori upravo o isplati-vosti tog posla. Novac koji se ovako stiče ide na ruke službenika finansijskog tržišta putem korupcije i tako nanosi nesrazmernu štetu finansijskom kre-dibilitetu (Tanjević, Kvrgić, 2012).

Samo izvođenje aktivnosti pranja novca nema neka jedinstvena pravila, već se metode prilagođavaju datoj situaciji. Uprkos različitosti metoda, po-menute faze u procesu pranja novca, mogu se pojaviti istovremeno u toku pojedinačne transakcije, ali se mogu pojaviti i u odvojenim formama jedna po jedna. Takođe, svaka od ovih faza može uključivati mnogobrojne pojedi-načne transakcije.

Za sve njih karakteristično je da mogu da ukažu na povezanost neke fi-nansijske institucije sa kriminalnom aktivnošću i da stvaraju za svog kori-snika (Masciandaro et al., 2007):

1. ekonomsku vrednost, uz minimalnu cenu kiminaliteta, transformišu-ći likvidnost, koja potiče od niza kriminalnih aktivnosti, u platežnu moć,

2. mogućnost prodiranja u legalni sektor ekonomije putem sukcesivne faze investiranja,

3. mogućnost povećanja stepena prikrivanja kriminalnih izvršilaca u sistemu kao celini.

Pranje novca kao proces ima i svoje tzv. slabe tačke, odnosno faze u ko-jima ga je lakše otkriti, a to su: a) ulazak gotovine u sistem (za perače najra-njivije za otkrivanje), b) prebacivanje u finansijski sistem iz njega (većina država propisala je obavezno obaveštavanje organa vlasti sumnjivih transak-cija, što predstavlja moćno oružje u borbi protiv pranja novca), c) prekogra-nično kretanje gotovine (perač novca izlaže se riziku da bude otkriven pri-

110


likom policijske i carinske kontrole na prelazu državne granice) (Stanković, 2014). Očigledno je da se u borbi protiv pranja novca, najviše može učiniti u prvoj fazi, koja predstavlja najranjiviju fazu za perače novca, jer je moguć-nost otkrivanje velika, naročito kada pojedincima/grupi koji se bave neza-konitim aktivnostima nakon izvršenih nelegalnih i nezakonitih radnji (npr. dileri droge) ostaju sredstva koja su velika i po vrednosti i po količini. U poslednjoj fazi vrlo je teško napraviti razliku između dopuštenih i nedopu-štenih fondova/sredstava, i najteže detektovati čin pranja novca i samog izvršioca. Nezakonita sredstva se transformišu u oblike koje je teže pratiti ili se mešaju sa zakonitim sredstvima. Takvo postupanje prvenstveno ote-žava prikupljanje dokaza. Nakon završetka treće faze teško će se razlučiti poreklo novca, što je posebno zanimljivo u slučaju da će takva sredstva poslužiti za početak novog, zakonitog poslovanja.

Slika 2. Tipična šema pranja novca

Izvor: http://www.uvra.net

5. KRIVIČNOPRAVNA REGULATIVA PRANJA NOVCAU krivično zakonodavstvo Republike Srbije krivično delo pranja novca

prvi put je uvedeno 2001. godine u tada važećem Zakonu o sprečavanju pranja novca. Važeći Zakon o sprečavanju pranja novca i finansiranja tero-rizma donet je 2019. Godine (Sl. glasnik RS, 113/2017 i 91/2019). Tim za-konom je predviđen niz upravnopravnih i drugih mera za suzbijanje pranja novca, dok krivičnopravnu zaštitu treba da obezbedi inkriminacija iz člana 245 Krivičnog zakonika (Sl. glasnik RS, 94/2016).

Stupanjem na snagu Zakona o izmenama i dopunama Krivičnog zakoni-ka Republike Srbije od 2016. godine (Sl. glasnik RS, 94/2016), krivično delo pranje novca regulisano je članom 245 (za razliku od ranijeg člana 231). Ono što je kao novina uneto je samo obeležje da je za izvršenje ovog krivičnog

111

ZBORNIK RADOVA

dela dovoljno utvrditi da imovina potiče od kriminalne delatnosti. Krimi-nalna delatnost uvedena ovim zakonom predstavlja više kriminološki nego krivično-pravni pojam. U konkretnom slučaju, ova delatnost podrazumeva svaku protivpravnu delatnost, radnju na osnovu koje se stiče imovina. Stav po prethodnom zakonu je podrazumevao da mora biti izvršeno predikatno krivično delo, koje bi dovelo do osuđujuće presude jer sudska praksa je za-stupala stav da samo osuđujuća presuda može predstavljati osnov po kome je i proisteklo pranje novca. U tome i jeste prednost ovih izmena zakona, jer se traži bilo kakva izvršena kriminalna delatnost, odnosno da je irelevantno o kome se krivičnom delu radi i da nije neophodno da prethodno postoji pravnosnažna osuđujuća presuda za to delo. Korišćenje pojma “kriminalna delatnost” dozvoljava da to delo ne mora biti pojedinačno utvrđeno, a još manje je potrebno da prethodno postoji pravosnažna presuda za to delo. Dovoljno je za potrebe konkretnog slučaja utvrditi da je novac ili imovina pribavljena takvom delatnošću čijim vršenjem se ostvaruje biće nekog kri-vičnog dela (Stojanović et al., 2017).

Osnovni oblik krivičnog dela - Pranje novca iz člana 245 Krivičnog za-kona, sastoji se od tri međusobno povezana oblika krivičnog dela. Može se zapaziti da su sva tri oblika, iako povezana, alternativno postavljena (ili-ili), tako imamo da je krivično delo izvršeno - ko izvrši konverziju ili prenos imovine saznanjem da ta imovina potiče od kriminalne delatnosti, u name-ri da prikrije ili lažno prikaže nezakonito poreklo imovine, ili prikrije ili lažno pokažu činjenice o imovini saznanjem da ta imovina potiče od krimi-nalne delatnosti, ili stekne, drži, ili koristi imovinu saznanjem, u trenutku prijema, da ta imovina potiče od kriminalne delatnosti. Učinilac ovog kri-vičnog dela može biti svako lice, sem u stavu 6. navedenog člana gde se traži svojstvo odgovornog lica u pravnom licu. Radnja izvršenja krivičnog dela se upravo sastoji u samom biću krivičnog dela, a to je kako smo naveli: konverzija ili prenos imovine koja potiče od kriminalne delatnosti; prikriva-nje ili lažno prikazivanje činjenica o imovini koja potiče od kriminalne de-latnosti; i sticanje, držanje ili korišćenje imovine koja potiče od kriminalne delatnosti.

Objekat radnje izvršenog krivičnog dela je upravo imovina koja potiče od kriminalne delatnosti. Taj pojam kod ovog krivičnog dela treba shvatiti najšire. Imovina obuhvata novac, pokretne i nepokretne stvari, imovinska prava i dr. Uslov koji se tiče imovine jeste to da ona potiče od kriminalne delatnosti. To može biti bilo koje krivično delo čijim se izvršenjem došlo do imovine koja je pred met krivičnog dela pranja novca. U pogledu utvrđivanja činjenice da imovina potiče od vršenja krivičnog dela, nije potrebno da već postoji pravnosnažna presuda za to krivično delo. Ta činjenica se, kao i svaka druga, utvrđuje u postupku utvrđivanja postojanja bitnih elemenata

112


krivičnog dela pranja novca, tj. može se samo za po trebe konkretnog sluča-ja pranja novca utvrđivati da imovina potiče od kriminalne delatnosti (to, uostalom, nije sporno kod krivičnog dela prikrivanja, gde se javlja isto pita-nje). Pri tome je irelevantno da li je u pitanju samo jedno delo, ili je u pitanju kriminalna delatnost koja se može sastojati od vršenja većeg broja krivičnih dela.

Oblik vinosti koji je potreban za izvršenje ovog krivičnog dela je umišljaj iz st. 1 do st. 4 i 6, što podrazumeva i obuhvata znanje da imovina potiče od kriminalne delatnosti. Što se tiče nehata, za ovo krivično delo može posto-jati u st. 5 i 6 navedenog člana, ako je izvršilac iz st. 1 i 2 morao biti dužan da zna da imovina predstavlja prihod ostvaren izvršenjem krivičnog dela.

Konverzija predstavlja pretvaranje jednog pravnog posla u drugi pravni posao, a da se pritom ne izgubi na značaju, odnosno vrednosti. Konkretno, konverzija vezana za ovo krivično delo predstavlja zamenu, odnosno pro-menu oblika imovine koja potiče od kriminalne delatnosti.

Prenos imovine koja potiče od kriminalne delatnosti predstavlja prenos na drugo pravno lice ili fizičko lice. Svaki vid otuđenja takve imovine može se smatrati prenosom, npr. cesijom, poklonom, prodajom, itd. Kada se radi o prenosu novca, onda se uglavnom prenos vrši transakcijom u okviru plat-nog prometa, a što može da podrazumeva plaćanja koja se vrše preko banke ili drugih finansijskih organizacija.

Prikrivanje ili lažno prikazivanje činjenica u vezi sa imovinom koja poti-če od kriminalne delatnosti, podrazumeva da se od nadležnih državnih or-gana prikrivaju bitne činjenice ili lažno prikazuju činjenice o poreklu imo-vine, npr. poreska utaja, kada korisnik, odnosno obveznik ne plati porez na dodatu vrednost nakon obavljenog pravnog posla, već isti zadrži, i nakon toga unese u legalne tokove (Krivični zakonik).

Dalje, sticanje imovine koja potiče od kriminalne delatnosti je uspostav-ljanje prava vlasništva nad takvom imovinom. Držanje takve imovine po-drazumeva da izvršilac ima faktičku vlast nad stvari. Korišćenje takve imo-vine predstavlja korišćenje njene upotrebne vrednosti, odnosno profitiranje od takve imovine. Moguć je pokušaj svih oblika krivičnog dela iz člana 245 Krivičnog zakonika, osim krivičnog dela iz stava 5 jer je za ovaj oblik zapre-ćena kazna zatvora do tri godine.

Pored osnovnog oblika opisanog u stavu 1 krivičnog dela Pranje novca iz člana 245 Krivičnog zakonika, u stavu 2 koji predstavlja teži oblik, predvi-đena je, odnosno zaprećena zatvorska kazna od 1 do 10 godina, kumulativ-no sa novčanom kaznom, i kao teži oblik postoji ukoliko iznos novca ili imovine prelazi 1.500.000,00 dinara.

Prema mišljenju istaknutih teoretičara krivičnog prava, u stavu 3 pred-viđen je poseban oblik krivičnog dela koji postoji „kada osnovni ili teži oblik

113

ZBORNIK RADOVA

(st. 1 i 2) krivičnog dela izvrši lice koje je imovinu koja predstavlja objekat krivičnog dela pranja novca, samo pribavilo vršenjem kriminalne delatnosti, tj. kada je ono učinilac i prethodnog krivičnog dela privrednog prestupa ili prekršaja od kojeg imovina potiče“. Ovde bi kroz ovu konstataciju moglo da se zaključi isto kao i kod krivičnog dela prikrivanja, a to je da je prethodno krivično delo ostalo nekažnjeno, što bi značilo da bi po principu „konsump-cije“ za posledicu imalo samo postojanje prethodnog krivičnog dela, odno-sno krivičnog dela kojim je imovina pribavljena.

Najteži oblik ovog krivičnog dela propisan je stavom 4 kada je učinjen u sastavu grupe. Pojam grupe treba tumačiti shodno članu 112 stav 22 Krivič-nog zakonika RS. Tumačenjem st. 5 i 6, moglo bi se reći da postoji i privile-govani oblik sa elementima nesvesnog nehata, i to samo u pogledu jednog obeležja, a to je znanje da novac ili imovina predstavlja prihod ostvaren krivičnim delom. Takođe, stavom 6 pored navedenog, regulisana je krivična odgovornost „odgovornog lica u pravnom licu“.

6. STUDIJA SLUČAJA – ANALIZA PREDMETAPranje novca je jedno od najteže dokazivanih krivičnih dela. Teret doka-

zivanja obeležja krivičnog dela iz čl. 245 Krivičnog zakonika, prema važećim propisima u Republici Srbiji, ne podrazumeva da je ovlašćeni tužilac dužan da dokaže da je izvršilac znao iz kog tačno krivičnog dela odnosno krimi-nalne delatnosti potiče nezakonita imovina. U tom smislu ne zahteva se kao dokaz u postupku za pranje novca pozivanje na presudu kojom je neko lice (što važi i za izvršioca pranja novca) pravosnažno osuđeno za tzv. glavno (osnovno) krivično delo iz kojeg potiče kriminalni prihod. Šta više, ne po-stoji ni obaveza dokazivanja znanja učinioca da ona uopšte potiče iz krivič-nog dela, već da potiče iz kriminalne delatnosti (Duzlevski, 2019). Za izvr-šenje ovog krivičnog dela dovoljno je utvrditi da imovina potiče od kriminalne delatnosti, koja predstavlja predmet pranja novca.

Uska saradnja između tužilaštva i policije, kada su u pitanju krivična dela iz oblasti privrednog kriminala, a posebno pranje novca, ogleda se u tzv. proaktivnoj istrazi. Ova istraga podrazumeva da se tužilac uključuje od prvog trenutka prilikom saznanja o potencijalnom izvršiocu i krivičnom delu, u prikupljanju pravno relevantnih dokaza, radi eventualnog kasnijeg vođenja krivičnog postupka. Tužilac u konkretnom slučaju, kao rukovodilac u istražnom postupku, daje smernice u prikupljanju potrebnih dokaza, te se i proaktivna istraga može smatrati jednim vidom otkrivanja krivičnog dela pranja novca. Nužan uslov za otkrivanje učinioca i dokazivanje kriminalne aktivnosti jeste saradnja svih nadležnih organa, stručnost, znanje, iskustvo i timski rad.

114


U narednom delu ćemo predstaviti primer iz prakse (studija slučaja) (Paunović, 2019): Predmet koji se analizira vođen je pred Posebnim odelje-njem za organizovani kriminal Višeg suda u Beogradu, a istražni postupak pred Tužilaštvom za organizovani kriminal. Formiranje ovog predmeta krenulo je od izveštaja Uprave za sprečavanje pranja novca koja je od strane poslovnih banaka obaveštavana o visokim uplatama na računima dva pri-vredna društva „M. Maks“ i „D-VB“. Uplate na ovim računima su vršene u kratkim vremenskim periodima od strane uglavnom istih privrednih dru-štava. Nakon ovakvih početnih informacija pristupilo se „otvaranju mera“. Sudija za prethodni postupak Posebnog odeljenja Višeg suda u Beogradu doneo je naredbu o tajnom nadzoru komunikacija. Prvu grupu izvršilaca krivičnih dela činili su oni kojima je stavljeno na teret da su u periodu od početka juna meseca 2015. do kraja 2016. godine, po prethodnom dogovoru osnovali dva privredna društva koja su predstavljala samo „paravan“ bavlje-nja poslova za koja su bila registrovana (pružanje različitih usluga i otkup poljoprivrednih proizvoda), a da su suštinski ta dva privredna društva pred-stavljala „protočni bojler“ novca koji je završavao na računima okrivljenih. Tačnije, okrivljeni D. D. je organizator kriminalne grupe koji je imao unapred dogovor sa okrivljenim B. Đ. da se osnuju zvanično dva privredna društva „M. Maks“ d.o.o. Novi Sad i „D-VB“ d.o.o. Novi Sad, kojima će faktički upravljati okrivljeni D. D. Pored njih dvojice, postojao je dogovor i sa okriv-ljenim V. B. koji će biti odgovorno lice u ova dva privredna društva. Okriv-ljeni B. Đ. je posredovao između ova dva novonastala privredna društva sa ostalim privrednim društvima koja su zasnivala sa njima „poslovnu saradnju“. Osnovana privredna društva su poslovala preko svojih poslovnih računa, na koje je pristizao novac na osnovu unapred sačinjene fiktivne poslovne do-kumentacije.

Drugu grupu okrivljenih (ako možemo tako da ih nazovemo) predstav-ljali su direktori – odgovorna lica već postojećih raznih drugih privrednih društava koji su imali za cilj da novac koji se nalazi na računima njihovih privrednih društava „izvuku“, odnosno da tzv. žiralni novac sa računa svojih privrednih subjekata pretvore u gotovinu. U tom smislu je okrivljeni S. B. u svojstvu odgovornog lica – direktora „Q Company” d.o.o. Beograd, da bi došao do gotovog novca, preuzimao račune – otpremnice neistinite sadrži-ne od privrednih društava „M. Maks“ i „D-VB“, koje mu je dostavljao okriv-ljeni B. Đ., na osnovu kojih iste mora da plati sa svog računa prema PD „M. Maks“.

Treću grupu okrivljenih predstavljala su lica koja su stavila na raspolaga-nje svoje račune kod poslovnih banaka preko kojih bi se, uz određeni pro-cenat, oprao novac nakon izvršenog krivičnog dela.

115

ZBORNIK RADOVA

Krivično delo zloupotreba položaja odgovornog lica, kao predikatno krivično delo i poreska utaja su u konkretnom slučaju vršena u dva smera:

- Jedan smer izvršenja krivičnog dela je išao od privrednih društava „M. Maks“ i „D-VB“, ka već postojećim različitim privrednim društvima, u smislu ispostavljanja lažnih – fiktivnih faktura i otpremnica za na-vodno izvršene usluge. Na osnovu tako dobijenih faktura, privredna društva, koja su zvanično i legalno poslovala su isplaćivala novac na ime takvih „usluga“ sa svojih računa na račune PD „M. Maks“ i „D-VB“. U takvim situacijama je V. B. kao direktor ova dva privredna društva podizao je novac, zadržavao 5% na ime provizije, a preostali iznos davao na ruke direktorima – odgovornim licima privrednih društava koja su navodno bili primaoci usluga.

- Drugi smer je išao od privrednih društava „M. Maks“ i „D-VB“, čiji je direktor bio okrivljeni V. B., iako je faktički upravljao okrivljeni D. D.. Ova privredna društva su i formirana sa zadatkom da sačinjavaju lažne otpremnice i fakture prema poljoprivrednim proizvođačima, tako što su na ime fizičkih lica – poljoprivrednih proizvođača, otva-rani računi kod banaka kako bi se vršila navodno isplata po kupljenim poljoprivrednim proizvodima. U ovom smeru vršenja krivičnog dela se javlja veći broj fizičkih lica koji suštinski i jesu poljoprivrednici, i koji u više navrata prodaju svoje proizvode, ali im se na otvorenim bankovnim računima uplaćuje mnogo veća količina novca od stvarne. Te tako, okrivljeni D. D. kao jedini ovlašćen za podizanje novca sa ovih računa, podiže kompletnu sumu novca od čega jedan deo isplaćuje poljoprivrednike, 5% od gotove sume zadržava za sebe, a preostali iznos daje na ime gotovine direktorima privrednih društava kojima je trebao gotov novac. Novac koji je uplaćivan poljoprivrednicima je uplaćen sa žiro računa privrednih društava „M. Maks“ i „D-VB“, kao navodno kupaca poljoprivrednih proizvoda.

Međutim, iako smo odvojili ova dva smera izvršenja krivičnih dela, da bi došlo do boljeg razumevanja same analize ovog predmeta, u realizaciji obav-ljanja ovakvog posla je dolazilo do mešanja ova „dva smera“, tako da je cilj izvršioca ovih krivičnih dela i bio da se iskomplikuje proces pranja novca, kako ne bi došlo do njihove identifikacije.

Tokom predistražnog postupka, odnosno u toku trajanja „tajnog nadzo-ra komunikacije“ po naredbi sudije za prethodni postupak prikupljeno je dovoljno drugih materijalnih dokaza koji su se odnosili na izvode iz banaka, račune privrednih društava, otpremnice, priznanice za otkup poljoprivred-nih proizvoda, priznanice izdate poljoprivrednim proizvođačima, potvrde o privremeno oduzetim predmetima Ministarstva finansija – Sektora pore-ske policije, knjigovodstvena dokumentacija preduzeća „M. Maks“ i „D-VB“.

116


Nadzor komunikacije prema naredbi sudije za prethodni postupak trajao je ukupno šest meseci. Ostala dokumentacija je prikupljena nakon hapšenja izvršilaca krivičnih dela jer bi u protivnom, da je ova radnja policije izvede-na ranije, došlo do „kontaminiranja“ rada na predmetu. Tačnije, izvršioci ovih krivičnih dela bi pre vremena saznali, te bi došlo do eventualno unište-nja pisane dokumentacije, odnosno uništenja materijalnih dokaza.

Istražni postupak u ovom predmetu je završen brže nego što se očekiva-lo. Ovo iz razloga što se nije pristupilo, pre svega, hapšenju svih poljopri-vrednika, bar ne onih koji su zaista prodavali svoje poljoprivredne proizvo-de, već se smatralo da su u konkretnom slučaju mogli biti bolji svedoci. Ovaj metod je pokazao dobre rezultate, jer su dobijeni relevantni svedoci koji su mogli tačno da navedu i prepoznaju lica koja su otkupljivala poljoprivredne proizvode i na čiji nagovor su otvarali račune kod banaka.

Takođe, tokom istražnog postupka organizator ove organizovane krimi-nalne grupe D. D. kao i lice sa kojim je unapred sve dogovorio B. Đ. preko svojih branilaca su predložili zaključivanje sporazuma o priznanju krivičnog dela. Zaključivanje sporazuma je prihvaćeno od strane tužilaštva, tako da je olakšan dalji postupak. Nakon podizanja optužnice tokom 2018. godine, pored predloga za izvođenje dokaza tokom dokaznog postupka, tužilaštvo se u optužnici pozvalo na presude Posebnog odeljenja Višeg suda u Beogra-du, kojima su prihvaćeni sporazumi o priznanju krivičnog dela. Na taj način je shodno članu 406 stav 1 tačka 5 Zakona krivičnog postupka, predloženo čitanje, odnosno vršenje uvida u zapisnike o saslušanju okrivljenih (sada osuđenih) lica koja su priznala izvršenje krivičnog dela.

Tokom glavnog pretresa u dokaznom postupku su pregledani video snimci, kao i čitani transkripti telefonskih komunikacija ostvarenih između okrivljenih u inkriminisanom periodu.

Takođe, izvršeni su uvidi u materijalne dokaze, pre svega izvode iz po-slovnih banaka preko kojih su vršene transakcije privrednih društava, po-tvrde o oduzetim predmetima, odnosno predmetima koji su nađeni kod privrednih društava u smislu knjigovodstvene dokumentacije za koju se utvrdilo da je falsifikovana.

Presuda koja je doneta pred Posebnim odeljenjem Višeg suda u Beogra-du je osuđujuća, a zasnovana je pre svega na prikupljenim materijalnim dokazima tokom prethodnog postupka, prethodno donetih presuda na osnovu prihvaćenih sporazuma o priznanju krivičnog dela, kao i na osnovu ispitivanja svedoka – poljoprivrednika koji su svoje iskaze dali neposredno tokom vođenja ovog krivičnog postupka.

Okrivljeni D. D. kome je stavljeno na teret krivično delo Udruživanje radi vršenja krivičnih dela iz člana 346 Krivičnog zakonika u sticaju sa produže-nim krivičnim delom Pranje novca iz člana 231 Krivičnog zakonika, kao i

117

ZBORNIK RADOVA

krivičnog dela Zloupotreba položaja odgovornog lica iz člana 234 Krivičnog zakonika, osuđen je na dve godine i šest meseci zatvorske kazne, sa obavezom vraćanja iznosa u visini od 1.697.526,36 dinara na ime pribavljene koristi od izvršenja krivičnog dela. Okrivljeni V. B. kome se stavlja na teret krivično delo Udruživanje radi vršenja krivičnih dela iz člana 346 Krivičnog zakoni-ka u sticaju sa produženim krivičnim delom Pranje novca iz člana 231 Kri-vičnog zakonika, kao i krivičnog dela Zloupotreba položaja odgovornog lica iz člana 234 Krivičnog zakonika, osuđen je na dve godine zatvorske kazne i 37.000,00 dinara na ime pribavljene koristi od izvršenja krivičnog dela. Okrivljeni B. Đ. kome se stavlja na teret krivično delo Poreska utaja iz člana 229 Krivičnog zakonika i krivično delo Pranja novca iz člana 231 Krivičnog zakonika, osuđen je uslovno na godinu dana i deset meseci sa rokom pro-veravanja od četiri godine, sa obavezom vraćanja iznosa u visini od 2.490.344,00 dinara, na ime pribavljene koristi od izvršenja krivičnog dela. Okrivljeni M. M. kome se stavlja na teret krivično delo Poreska utaja iz člana 229 Krivičnog zakonika i krivično delo Pranje novca iz člana 231 Krivičnog zakonika, osu-đen je uslovno na godinu dana sa rokom proveravanja od dve godine, sa obavezom vraćanja iznosa u visini od 433.400,00 dinara, na ime pribavljene koristi od izvršenja krivičnog dela. Okrivljeni M.I. kome se stavlja na teret krivično delo Pranje novca iz člana 231 Krivičnog zakonika, kao i krivično delo Zloupotreba položaja odgovornog lica iz člana 234 Krivičnog zakonika, uslovno je osuđen na godinu dana sa rokom proveravanja na tri godine, i na novčanu kaznu u iznosu od 10.000,00 dinara da vrati Republičkoj upravi prihoda. Okrivljeni D. Đ. kome se stavlja na teret krivično delo Poreska utaja iz člana 229 Krivičnog zakonika i krivično delo Pranje novca iz člana 231 Krivičnog zakonika, osuđen je deset meseci u kućnim uslovima bez primene elektronskog nadzora, i na novčanu kaznu u iznosu od 80.000,00 dinara vraćanja Poreskoj upravi i obaveza vraćanja iznosa u visini od 452.181,00 dinara, na ime pribavljene koristi od izvršenja krivičnog dela.

7. ZAKLJUČAKPranje novca je specifična kriminalna aktivnost koja se odvija u više ra-

zličitih faza, u kojoj učestvuje veći broj subjekata (fizička i pravna lica, do-maća i strana lica), u kojoj se preduzimaju protivpravne radnje, radi formal-nog legalizovanja «prljavog novca», između ostalog, i u finansijski sistem. Kriminalna delatnost koja prethodi sticanju ilegalnih prihoda, pojavni obli-ci i načini pranja novca, sadrže određene specifičnosti bez čijeg proučavanja i poznavanja nije moguće sagledati sve aspekte pranja novca, a naročito u njegovom suzbijanju. Suština „pranja novca“ je omogućavanje nesmetanog korišćenja nezakonito stečenog prihoda i izbegavanja krivičnog gonjenja.

118


Može se reći da pravna regulativa u Republici Srbiji iz oblasti pranja novca i oduzimanja imovine proistekle iz krivičnog dela je sveobuhvatna i primenljiva. Kroz studiju slučaja rezimirali smo karakteristike koje obeleža-vaju pranje novca i koje se uglavnom pojavljuju kroz različite tipove, u zavi-snosti od predikatnog dela. Naime, ono što karakteriše sve vidove pranja novca je, učešće većeg broja lica - izvršilaca krivičnih dela, uglavnom neo-suđivanih, pritom sa visokim ili višim obrazovanjem (nije obavezno), svako od njih ima svoju „ulogu“, iako ne strogo definisanu, pa se međusobno pre-pliću u zavisnosti od faze pranja novca i od potreba. Pored toga, učešće više privrednih društava koja imaju zadatak „maske“ vršenja privredne delatno-sti; učešće i angažovanje više različitih poslovnih banaka kod kojih se otva-raju računi, i gde pored vlasnika postoje i ovlašćena lica za podizanje novca; različite teritorije koje obuhvataju kako samo pranje novca, tako i izvršenje prethodnog krivičnog dela (može biti međunarodnog karaktera).

Glavna karakteristika analiziranog predmeta je da se „modus operandi“ ponavljao, odnosno bio je isti prilikom izvršenja predikatnih krivičnih dela i odvijao se, kako smo već naveli, u dva različita pravca, jedan pravac se kretao prema poljoprivrednim proizvođačima, a radi otkupa poljoprivrednih proizvoda (nije uvek došlo do realizacije), a drugi pravac je bio usmeren ka različitim privrednim društvima, na teritoriji Republike Srbije u vidu pru-žanja različitih usluga na osnovu falsifikovane dokumentacije. Samo izvrše-nje krivičnog dela, pre svega predikatnih krivičnih dela, a kasnije i samo pranje novca, obavljalo se u kratkim vremenskim periodima, sa istim odgo-vornim licima, što je posebno izazvalo sumnju poslovnih banaka, a što se kroz izveštaj Uprave za sprečavanje pranja novca i potvrdilo.

Razmatrajući fenomen „pranja novca“ kao savremene pošasti, nameće se pitanje kojim se sredstvima valja suprotstaviti ovoj pojavi. Jedan od ključnih koraka suprotstavljanja je obavezna, neposredna i aktivna saradnja svih državnih organa kojima je prioritetni cilj otkrivanje, praćenje i suzbijanje pranja novca uključujući i aktivnu međunarodnu saradnju državnih institu-cija. I na kraju, iako ne manje bitno, ne sme se zanemariti obučenost kadro-va koji neposredno obavljaju poslove u državnim organima koji se bave preduzimanjem preventivnih i represivnih mera u suprotstavljanju ovoj pojavi i to kroz razne stručne edukacije, savetovanja i seminare. Možemo konstatovati da je nužan uslov za uspešno okončanje otkrivanja učinioca i dokazivanje njegove kriminalne delatnosti upravo saradnja svih nadležnih organa, timski rad, stručnost, iskustvo i poštovanje svih načela i principa predviđeni zakonom tokom predistražnog i krivičnog postupka.

Suština otkrivanja i gonjenja izvršilaca krivičnih dela nije samo u utvrđi-vanju činjenica koje su vezane za samo izvršenje dela, kao i posledica koje je isto proizvelo, već i u oduzimanju protivpravno stečenog. Ovde se misli

119

ZBORNIK RADOVA

na imovinsku korist koja je izražena u različitim oblicima. Nije uvek jedno-stavno, pogotovo kada dođe do legalizacije novca stečenog kriminalnim aktivnostima, isti i oduzeti. Tačnije, u ovoj poslednjoj fazi pranja novca, došlo je do mešanja nelegalnog novca sa legalnim, pa je u tom smislu teško izvršiti privremeno, a kasnije i trajno oduzimanje ovog novca. Iz tih razloga, nužno je oduzeti imovinu koja odgovara vrednosti imovine proistekle iz krivičnog dela, i time pokazati da se kriminal ne isplati. Dakle, cilj inkrimi-nisanja pranja novca je da se sankcioniše profitiranje od kriminala kao i da se utiče na ponašanje konkretnog učinioca.

LITERATURA1. Bošković, G., Cvetković, D. (2012), Implikacije pranja novca u savremenom društvu.

Kultura polisa, Kultura – Polis Novi Sad, Kriminalističko - policijska akademija, Beograd, posebno izdanje 2, str. 543-559.

2. Duzlevski, I. (2019). Pranje novca. Fondacija Centar za javno parvo, dostupno na: http://www.fcjp.ba/analize/ivan_duzlevski1- pranje_novca.pdf

3. http://www.uvra.net/aktuelnosti/prikaz/razmatranje-nacrta-zakona-o-sprecavanju-pra-nja-novca-i-finansiranju-terorizma (pristupljeno 10.4.2021. godine)

4. https://aktuelno.net/vesti/srbija/Nova-ekonomija-Pranje-para-u-2019-od-gradjevine-pre-ko-otkupa-limenki/cl/4972800 (pristupljeno 10.4.2021. godine)

5. Izveštaj Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju. (2018). Ministarstvo finansija, Uprava za sprečavanje pranja novca, www.apml.gov.rs

6. Klasens, R. (2006) Sprečavanje pranja novca. Udruženje banaka Srbije, Beograd, str. 35-36.

7. Krivični zakonik (Službeni glasnik RS 85/2005, 88/2005 - ispr. 107/2005 - ispr. 72/2009, 111/2009, 121/2012, 104/2013, 108/2014 i 94/2016).

8. Masciandaro, D., Takats, E., Unger, B. (2007). Black Finance, The Economics of Money Laundernig, Edward Elgar Publishing Limited, UK&USA, str. 6-24.

9. Matijašević, J. (2010). Pranje novca, aktuelni oblik organizovanog kriminala, Pravo, teo-rija i praksa, Beograd, br. 5 -6/2010, str. 119-123.

10. Paunović, J. (2019). Pranje novca u privrednom poslovanju, master rad, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu.

11. Schneider, F. (2008). Money laundering and financial means of organised crime: some preliminary empirical findings. Global Business and Economics Review - Vol. 10, No.3, pp. 309-330.

12. Schroeder, R. W. (2001). Money laundering: A global threat and the internacional comu-nitys response. FBI Law Enforcement Bulletin, vol.70, Washington.

13. Stanković, N. (2014). Terorizam i finansiranje terorizma. Brčko district. 14. Stojanović, Z., Delić, N. (2018). Krivično pravo, Posebni deo, Beograd. 15. Stojanović, Z., i dr. (2017). Priručnik za suzbijanje privrednog kriminaliteta i korupcije,

Organizacija za evrpsku bezbednost i saradnju (OEBS) u Srbiji, Beograd, www.osce.org16. Sudska odluka Apelacioni sud u Beogradu Kž.Poi.br.5/2018 17. Tanjević, N., Kvrgić, G. (2012). Oblici, trendovi i tehnike pranja novca, NBP - Nauka,

bezbednost i policija, Beograd, str. 61-73.18. Zakon o izmenama i dopunama Krivičnog zakonika, „Službeni glasnik“ RS 94/2016.19. Zakon o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma („Službeni glasnik“ RS, br.

113/2017 i 91/2019).

120


20. Zakonik o krivičnom postupku („Službeni glasnik“ RS br. 32/2013, 72/2011, 101/11, 121/12, 32/13, 45/13, 55/14, 35/19).

121

THE BASIC CHARACTERISTICS OF MACEDONIAN MONETARY POLICY

OSNOVNE KARAKTERISTIKE MAKEDONSKE MONETARNE POLITIKE

Biljana Petrevska1, Jasmina Mishoska Simov2

ABSTRACTThe objective of this paper is to analyse the basic characteristics of Mace-

donian monetary policy. This paper is going to describe the concept of Mace-donian monetary system and the importance of law and institutional frame-work in our country for the manner of operation of the monetary policy. It will consist of fourth parts. The first part of this paper will be an introduction to the framework that will explain the subject of research and that is the mone-tary system and the monetary policy as an important part of the financial sector in every economy, while the second part of the paper, focuses on the law and institutional framework of Macedonian monetary system. The third part of this paper analyzes the instruments of Macedonian monetary policy from its beginning until today. Finally, in the fourth part of this paper, conclusion, we are giving our basic conclusions that will arise from our paper.

KEY WORDS: monetary system, monetary policy, instruments.

SAŽETAKCilj ovog rada je da se analiziraju osnovne karakteristike Makedonske

monetarne politike. U radu će se opisati koncept makedonskog monetarnog sistema i važnost zakona i institucionalnog okvira u zemlji, za način funkci-onisanja monetarne politike. Rad se sastoji od četiri dela. Prvi deo rada je uvod u kome će se objasniti predmet istraživanja, a to je monetarni sistem i monetarna politika kao važan deo finansijskog sektora u svakoj ekonomiji, dok se u drugom delu rada analiziraju pravni i institucionalni okvir make-

1 Prof. dr Biljana Petrevska, Faculty of Law “Iustinianus Primus“, University “SS. Cyril and Methodius“, Skopje, e-mail: [email protected] 2 Doc. dr Jasmina Mishoska Simov, University “Euro-Balkan”, Skopje, e-mail: [email protected]

Pregledni rad UDK 336.1/.5:330.341(497.7)DOI 10.7251/BLCZB2101121P

COBISS.RS – ID

122


donskog monetarnog sistema. U trećem delu rada biće objašnjeni instrumen-ti makedonske monetarne politike od njenog početka pa sve do danas. Na kraju, u četvrtom delu rada, u zaključku, predstavljeni su osnovni zaključci.

KLJUČNE RIJEČI: monetarsni sistem, monetarna politika, instrumenti.

1. INTRODUCTIONThe subject of research of this paper is the monetary system which can

be defined as the part of the economic system, and it is a set of legally esta-blished rules that regulate issues related to the currency in the national economy, money issue, determining the value of the currency (internal and in relation to others currencies) and the method of payment in the country and abroad. In institutional terms, the «center» of the monetary system is a separate institution, commonly referred to as the central bank, which is responsible for adopting and implementing the monetary policy in the co-untry. In addition, the central bank has the authority to supervise the banking sector, organize the payment system in the country and abroad and to per-form payment (technical) work of the national government (Todorova et al., 2018).

Until Macedonian independence in the year 1991, the monetary system of the Former Republic of Yugoslavia was applied in our country. In that system, each Republic had its own national or central bank, but the real main institution of the whole monetary system was the National Bank of Yugo-slavia. In that monetary system there was a single currency - the dinar - which was used in the whole territory of the Former Republic of Yugoslavia. Thus, in the period immediately before and after independence, the economy of the Republic of North Macedonia was «ruled» by huge inflation (Todo-rova et al., 2018).

After the Macedonian independence, among all other changes, the pro-cess of building the Macedonian monetary system began. At the beginning it was done by replacing the former dinars with vouchers in a ratio of 1:1. However, because that did not solve the problem of inherited hyperinflation, the most important moment in the monetary independence of the Republic of North Macedonia is the creation of its own currency. So, in April 1992, the current Macedonian currency - denar was introduced. With the intro-duction of the denar in the Macedonian monetary system and monetary policy, the vouchers were replaced with paper and coins, in a ratio of 1:100. This operation is known as denomination of the national currency, and it that period it was taken, above all, as a necessary measure to curb the infla-tion in the country. In addition to cash, banknotes have been introduced in the monetary system of the Republic of North Macedonia. Of course, after

123

ZBORNIK RADOVA

the introduction of the Macedonian national currency, all other parts of the monetary system of the Republic of North Macedonia also began to impro-ve (Todorova et al., 2018).

Hence, the purpose of this paper is to describe the concept of Macedonian monetary system and the importance of law and institutional framework in our country for the manner of operation of the Macedonian monetary po-licy.

2. THE LAW AND INSTITUTIONAL FRAMEWORK OF MACEDONIAN MONETARY SYSTEM

The basic legal framework that regulates the position of the Macedonian monetary system and the goals and instruments of the Macedonian mone-tary policy is the Law on the National Bank of the Republic of North Mace-donia (Law on the National Bank of the Republic of North Macedonia, 2018). Thereby, the legal framework of the monetary system of the Republic of North Macedonia is harmonized with the European regulation regarding the purpose and position of the central banks in the European Union mem-ber states, primarily with the Statute of the European System of Central Banks and the European Central Bank. However, the recommendations of the European Commission are that the Republic of North Macedonia should continue to build and harmonize the legal framework of the monetary system, primarily to ensure full independence of its central bank, as well as to gua-rantee its greater stability (Todorova et al., 2018).

The central and, in fact, the only institution in the monetary system of the Republic of North Macedonia is the National Bank of the Republic of North Macedonia (National Bank of the Republic of North Macedonia, 2021). The National Bank of the Republic of North Macedonia is a state-owned legal entity with personal, institutional, financial and administrative inde-pendence. Macedonian Central Bank has a high degree of independence that is guaranteed by the Constitution of the Republic of North Macedonia and the Law on the National Bank of the Republic of North Macedonia. In that sense, in accordance with Article 60 of the Constitution of the Republic of North Macedonia, the central bank is independent and responsible for the stability of the currency, for the monetary policy and for the general liqui-dity of the payments in the country and abroad. The National Bank of the Republic of North Macedonia supports the economic policy and financial stability of the country, without jeopardizing the achievement of the basic goal - economic development by respecting the principles of the market economy.

124


The Central Bank, and that is the National Bank of the Republic of North Macedonia, has the following legally defined competencies and performs the following functions (Law on the National Bank of the Republic of North Macedonia, 2018):

- determines and implements the monetary policy,- determines and implements the exchange rate policy,- regulates the general liquidity of the banking system of the country,- regulates the liquidity in payments abroad,- manages the foreign exchange reserves,- issues banknotes and coins,- regulates the payment system,- coordinates payments and settlement of accounts between commer-

cial banks,- issues licenses for establishment and operation of commercial banks

and savings houses and supervises then, - issues licenses for performing fast money transfer services and super-

vises the operation of the entities that perform those services, - issues work permits to the exchange offices and supervises their work,- performs activities as a custodian of the property of the pension funds,- buys rare and original coins from the territory of the Republic of North

Macedonia,- performs activities on behalf of the state administration bodies and- represents the Republic of North Macedonia in international financial

institutions.In addition to the above, the National Bank of the Republic of North

Macedonia is responsible for collecting, processing and publishing data in the field of monetary statistics, for preparing and publishing certain financial indicators (bank interest rates, money market interest rates, bills data, etc.), as and for collecting, processing and publishing data in the field of balance of payments statistics.

3. THE INSTRUMENTS OF MACEDONIAN MONETARY POLICY

In accordance with the Law on the National Bank of the Republic of North Macedonia, the main goal of the Central Bank, or the National Bank in the Republic of North Macedonia in our country is to maintain the price stabi-lity (which is the basis of the Macedonian monetary system and Macedonian monetary policy). By achieving that goal, the Macedonian Central Bank maintains financial stability, which has a positive impact on the economic development of the country.

125

ZBORNIK RADOVA

The monetary policy in the Republic of North Macedonia today is im-plemented with a combined impact in four segments:

- application of indirect monetary policy instruments,- exchange rate management,- coordination of monetary and fiscal policy and- gradual liberalization of foreign capital flows.By combining these four policies, throughout the period from the mid-

1990s to the present, the National Bank of the Republic of North Macedonia has been very successful in maintaining price stability (Chart No.1).

Chart No.1. Inflation rates in the Republic of North Macedonia in the period 1996-2019 (in %)

Source: National Bank of the Republic of North Macedonia

If we analyze the Chart No.1, we can conclude that: the increase in infla-tion, which is evident for the year 2000, was a result of the turbulent move-ments of the Macedonian economy in the period of the political crisis that was in that period of time. At the beginning of the year, 2008 in Macedonian economy there was again an increase in retail prices, i.e. inflation above the target level. This was primarily due to the impact of the increase in prices of some food products and energy (primarily oil) on world markets (so then there was the so called “imported inflation” in the Republic of North Mace-donia), but also due to increased emissions as a result of the domestic fiscal policy (i.e. the public consumption policy), as well as the poor coordination between the monetary and fiscal policy in that period. The National Bank of the Republic of North Macedonia reacted to that increase in prices and disruption of macroeconomic stability by applying part of monetary policy instruments. This was followed by a period of moderate (targeted) inflation.

In the year of 2013, the trend of slowing down the inflation growth con-tinued, primarily as a result of energy prices (electricity and heat and oil derivatives), but also due to the slower growth of food prices. This trend was

126


characteristic for the years: 2014, 2015 and 2016. Namely, for three years in a row (in 2014, 2015 and 2016) there was a deflation in the Republic of North Macedonia, i.e. a state of negative inflation rates. Low international food and oil prices, combined with lower prices of domestic utilities, were the reasons for the price deflation of 0.2% in the year 2016. This trend was reversed in the year 2017 when the inflation rate was 1.4% mostly as a result of shifts in the core component, in terms of a neutral contribution from the food and a minimal positive contribution from the energy component.

In the year 2018, the rate of inflation was 1,5% and in the year 2019 it was 0,8% (National Bank of the Republic of North Macedonia, 2019). In the year 2020 the inflation rate was expected to be 2%, and in the years: 2021 and 2022 the projected inflation rate is 2,2% (National Bank of the Republic of North Macedonia, 2021).

After the monetary independence of the Republic of North Macedonia, in order to successfully implement the monetary policy, the National Bank of the Republic of North Macedonia has made significant changes and adju-sted the operating framework. During the transition path of the monetary instruments, the Macedonian Central Bank has abandoned the so-called direct monetary policy instruments and has completely switched to the so-called indirect monetary policy instruments.

The current set includes the following legally defined monetary policy instruments:

1. Mandatory reserve (in denars and foreign currency),2. Open market operations: issuance of central bank bills, credit opera-

tions, foreign exchange swap operations, repo operations for issuing/withdrawing liquidity,

3. Lombard loan and4. Available deposits.The required mandatory reserve is a instrument of monetary policy,

which obliges commercial banks and saving houses to allocate funds to the accounts of the Macedonian Central Bank. It enables control of the money supply through a direct impact on the level of credit multiplication. The basis of the required mandatory reserve is determined as an average of the balance of deposits for each calendar day of the previous month. Mandatory reserve of commercial banks in foreign currency is allocated to special fo-reign currency accounts of the Macedonian Central Bank abroad and is fulfilled in euros. The system of fulfillment of the foreign exchange reserve requirement is at a fixed level. Mandatory reserve rates of commercial banks and savings houses are variable, and a summary of their amount in 2021 is presented in Table 1. (National Bank of the Republic of North Macedonia, 2021).

127

ZBORNIK RADOVA

Table 1. Mandatory reserve rate of commercial banks and savings houses in the Republic of North Macedonia

Obligation Mandatory reserve rateIn domestic currency 8%In domestic currency with a currency clause 50 %In foreign currency 15%Liabilities to individuals with a contractual maturity of more than two years 0%

Liabilities after repo transactions in domestic currency 0%Savings houses 2.5 %

Source: National Bank of the Republic of North Macedonia

Open market operations is a basic indirect monetary instrument applied by the Macedonian Central Bank in order to control the amount of money in circulation, on which the general price level (inflation rate) depends. Within this instrument, among the four legally existing ones, the most frequently used instrument are the cental bank bills. Thus, through the issuance of this bills, the Central Bank of the Republic of North Macedonia influences the (de)sterilization of the money supply. The signaling of the intentions (to increase or decrease the amount of money in circulation) is realized by the Macedonian Central Bank by changing the interest rates on the bills. That is, increasing the interest rate on bills means increasing the yield of this low-risk investment alternative for commercial banks, which makes commercial banks interested in buying (investing in) bills, which in turn affects the reduced supply of loans (investment corporate loans and consumer loans to citizens). Conversely, a reduction in the interest rate on the bills means a reduction in the yield of the same low-risk investment al-ternative for commercial banks, which makes them more interested in selling the bills, which in turn leads to increased liquidity (available capital for placement) of commercial banks and increased credit supply. Otherwise, the issuance of central bank bills is done through auctions, which are held once a week. The bills are sold at a discounted amount, and their face value is paid on the due date. Auctions can be conducted in the type of tender with amounts and tender with interest rates. Today, the rate of this bills in the Republic of North Macedonia is 1,5% (National Bank of the Republic of North Macedonia, 2021).

Credit operations were a key instrument of monetary policy during the period from the monetary independence until the year 1999. They were conducted through auctions using a tender with amounts or a tender with interest rates. However, the increased foreign exchange inflow in the coun-try in the period after the year 2000 led to an increase in liquidity in the

128


banking sector, to a decrease in the indebtedness of banks based on the use of loans from the National Bank of the Republic of North Macedonia, and to a gradual increase in interest in purchasing the central bank bills. Due to the excess liquidity in the banking system, the Central Bank of the Republic of Macedonia today does not apply that instrument of monetary policy.

Foreign exchange swap operations are a rarely used instrument, and the-ir main function is to mitigate unexpected «shocks» caused by the issuance or withdrawal of denar liquidity from the banking system. On the other hand, in conditions of excess liquidity, conducting auction of repo transactions is intended to manage liquidity in the shorter term, through occasional inter-ventions. Auction of repo transactions can be conducted in both directions - for issuance and for withdrawal of liquidity.

Lombard loan is a short-term loan available at discretion, which is given to commercial banks that have a lack of liquidity at the end of the business day. The central bank bills serve as a collateral for approving a pawn loan. The interest rate on the lombard loan also plays a role in the upper limit for fluctuations in the market interest rates, which, in fact, has an impact as an instrument for controlling the amount of money in circulation. This rate is determined by adding 0.50 pp. above the interest rate realized at the auction of the central bank bills.

Available deposits. The main function of this instrument is to manage the excess liquidity in individual commercial banks and/or in the short-term banking system, whereby commercial banks can place funds with the Central Bank on their own initiative. Available deposits are overnight or seven days. Commercial banks can place funds with overnight maturity every working day, with an interest rate of 0.15% per annum. The interest rate on deposits with a maturity of seven days is determined by the governor, and commercial banks can place such funds once a week. All commercial banks and branches of foreign banks have the right to place funds with the Macedonian Central Bank. (Todorova et al., 2018).

4. CONCLUSIONWe can see from this paper that the good functioning of the monetary

system is crucial for every economy, including the Macedonian economy. Monetary policy is an important part of the financial sector in the economy. In order to provide good functioning of the financial sector and for the monetary system, they must be a regulated area.

The basic legal framework that regulates the Macedonian monetary system consists of the Law on National Bank of the Republic of North Macedonia, and the most important institutions on the Macedonian monetary policy

129

ZBORNIK RADOVA

are: the National Bank of the Republic of North Macedonia, the Commercial Banks and the saving houses.

We can conclude that there is a huge importance of law and institutional framework for the manner of operation of the Macedonian monetary system and monetary policy.

After analyzing the features and instruments of Macedonian monetary policy, we can conclude that: in general, the most important monetary po-licy instruments that are implemented in our monetary system are: manda-tory reserve (in denars and foreign currency), open market operations, Lombard loan, and available deposits.

In addition, today there is an increase in the inflation rate because of the so-called “Corona Covid-19 Crises”. However, we hope that this will change in the near future, so the Macedonian monetary policy will continue to be the most successful policy in the Republic of North Macedonia.

REFERENCES1. Law on the National Bank of the Republic of North Macedonia. Official Gazette of the

Republic of Macedonia, No. 158/2010, 123/2012, 43/2014, 153/2015, 6/2016 and 83/2018.2. National Bank of the Republic of North Macedonia. (2019). Available at: http://nbrm.

mk/content/%D0%A4%D0%A1%D0%A0_2019.pdf, Accessed at 8.4.2021 in 12:00.3. National Bank of the Republic of North Macedonia. (2021). Avaliable at: http://nbrm.

mk/content/%D0%9A%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%88%D1%82%D0%B0%D1%98%20%D0%B-C%D0%B0%D1%98%202020.pdf, Accessed at 8.4.2021 in 13:00.

4. National Bank of the Republic of North Macedonia, https://www.nbrm.mk/, Accessed at 8.4.2021 in 11:00.

5. National Bank of the Republic of North Macedonia, Avaliable at: https://www.nbrm.mk/promieni_na_osnovnata_kamatna_stapka_na_nbrm.nspx, Accessed at 8.4.2021 in 14:00.

6. Todorova S., Uzunov V., Petrevska B. (2018). Applied Economy, Cultura, Skopje, pp.199-211.

131

ULOGA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA NA PRIVREDU BOSNE I HERCEGOVINE

THE ROLE OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT IN THE ECONOMY BOSNIA AND HERZEGOVINA

Erdin Hasanbegovic1, Semina Škandro2

SAŽETAKU vrijeme kada se Bosna i Hercegovina nalazi u jeku finacijske krize, vrlo

bitan faktor za privredni razvoj su strane direktne investicije, kao međuna-rodno kretanje kapitala. Strane direktne investicije predstavljaju ulaganje u jednu nacionalnu ekonomiju, bilo da se radi o ulaganju u već nešto postojeće ili ulaganju u nešto novo.

Strane investicije predstavljaju ključni razvojni faktor u savremenoj pri-vredi, uz trgovinu, najznačajnije sredstvo poslovanja preduzeća, organizova-nje proizvodnje, snabdjevanje robama i uslugama u svjetskim razmjerama.

U posljednjih nekoliko godina strane direktne investicije predstavljaju trend u svijetu. Bosna i Hercegovina kao tranzicijska država teži ka većem prilivu stranih direktnih investicija s ciljem ostvarivanja većeg GDP-a, a samim tim i privrednog razvoja Bosne i Hercegovine.

KLJUČNE RIJEČI: strane direktne investicije, privredni razvoj, GDP, BiH.

ABSTRACTAt a time when Bosnia and Herzegovina is in the midst of a financial

crisis, foreign direct investment, such as international capital movements, is a very important factor for economic development. Foreign direct investment is an investment in a national economy, whether it is an investment in some-thing already existing or an investment in something new.

1 Doc. dr Erdin Hasanbegović, Fakultet poslovne ekonomije, Sveučilište/Univerzitet „Vitez“, Vitez, e-mail: [email protected] 2 Doc. dr Semina Škandro, Fakultet poslovne ekonomije, Sveučilište/Univerzitet „Vitez“, Vitez, e-mail: [email protected]

Pregledni rad UDK 330.322:330.34(497.6)DOI 10.7251/BLCZB2101131H

COBISS.RS – ID

132


Foreign investments are a key development factor in the modern economy, along with trade, the most important means of business, organization of pro-duction, supply of goods and services on a global scale.

In recent years, foreign direct investment has been a trend in the world. Bosnia and Herzegovina, as a transition country, strives for a larger inflow of foreign direct investments with the aim of achieving higher GDP, and thus the economic development of Bosnia and Herzegovina.

KEY WORDS: foreign direct investment, economic development, GDP, BiH.

1. UVODStrane direktne investicije (SDI), kao međunarodno kretanje kapitala,

predstavljaju važan faktor za privredni razvoj svake zemlje. Kada je u pitanju privredni razvoj Bosne i Hercegovine, strani kapital predstavlja ključnu ulogu.

Da bi država imala što veći dotok stranih direktnih investicija, mora da donese osnovne propise. Svrha tih propisa je stvoriti stabilne ekonomske i pravne uslove za strane investitore, uz visok stepen sigurnosti i zaštite za strane investitore. Zakonom o politici stranog ulaganja u Bosni i Hercego-vini utvrđena su prava, obaveze i povlastice stranih investitora, oblici stranih ulaganja, postupak odobrenja i registracije. Zakonom o politici stranog ulaganja stvorene su osnovne prednosti za strane investitore kao što su:

– pojednostavljena procedura odobravanja ugovora o stranim ulaganji-ma,

– proširenje djelatnosti u kojima strani investitor može imati većinsko učešće,

– jasna prava ulagača (nacionalni tretman, poreski tretman, pravna si-gurnost, zaštita imovine stranog ulagača i sl.).

2. POJAM STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA (SDI)Sve države na globalnom nivou svoju privrednu aktivnost moraju zasni-

vati na međunarodnom kretanju kapitala, bilo da se radi o korištenju ili plasiranju. Strani kapital u zemlju može ući po dva osnova, i to po osnovu direktnog investiranja ili kroz kupovinu dionica kompanija – portfolio in-vesticije (u slučaju tranzicionih zemalja to se odnosi na privatizaciju). Di-rektne strane investicije su pojava kada investitor koji se nalazi u jednoj zemlji (zemlja porijekla) stiče aktivu u drugoj zemlji (zemlja domaćin) sa namjerom da upravlja ovom aktivom. Pod aktivom se podrazumijeva cjelo-kupna imovina firme. Dimenzija upravljanja je ono što razlikuje strane di-

133

ZBORNIK RADOVA

rektne investicije od portfolio investicija u strane dionice, obveznice i osta-le finansijske instrumente.

Definicija SDI koja je danas na snazi, a koju je usvojio Međunarodni monetarni fond (1993) i prihvatio OECD (1996), glasi: Direktne investicije su kategorija međunarodnih investicija koja odražava pojavu kada rezident koji se nalazi u jednoj zemlji (strani direktni investitor ili matično preduze-će) ostvaruje trajne koristi nad preduzećem koje je rezident neke druge zemlje (SDI preduzeće, ili preduzeće afilijacija ili inostrana afilijacija). Ostva-rivanje dugoročnih interesa ukazuje na postojanje dugoročnih odnosa sa-radnje između direktnog investitora i preduzeća afilijacije, kao i na značajan stepen uticaja investitora na upravljanje preduzećem koje je rezident neke druge ekonomije. Takve investicije uključuju kako inicijalne transakcije iz-među dva entiteta, tako i sve kasnije transakcije između njih i između samih afilijacija nad kojima su uspostavljeni odnosi korporativnog upravljanja, ali i one koje se ne nalaze pod kontrolom konkretnog matičnog preduzeća.

Kod SDI, transfer kapitala se najčešće vrši na način i u formi, koji obez-bjeđuje inostranom investitoru sticanje prava vlasništva, kontrole i uprav-ljanja nad subjektom u koji se ulaže. Osnovna svrha ovog oblika investiranja je stvaranje takvog aktivnog interesa koji odražava namjeru inostranog in-vestitora da kroz kontrolu i upravljanje nad uloženim kapitalom ostvaruje profit, ali i snosi rizik, odnosno gubitak. Direktne investicije su prema tome preduzetničke investicije.

Osim toga, strani direktni investitor također može ostvariti pravo glasa nad upravljanjem u poslovanju drugog entiteta na način koji ne uključuje kupovinu kontrolnog paketa akcija. Ova kategorija SDI predstavlja ne-equ-ity oblik SDI, i u sebi uključuje, između ostalog, podugovaranje (subcontra-cting), ugovore o upravljanju, aranžmane „ključ u ruke“, franšizing, licenci-ranje i učestvovanje u proizvodnji proizvoda (Unković, Kordić, 2011).

3. ANALIZA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA U BOSNI I HERCEGOVINI

SDI, kao dio međunarodnog kretanja kapitala, bilježe zadnjih godina u svijetu veliki rast. I BiH je, kao zemlja u tranziciji, privukla znatan broj stra-nih investitora. U cilju privlačenja stranih investitora, BiH je kreirala atrak-tivan pravni okvir koji osigurava „nacionalni tretman stranaca“, odnosno strani investitori imaju ista prava kao i domaći.

BiH bilježi dosta neujednačen priliv neto stranih direktnih investicija u peirodu od 2010 – 2019. godine, a to se može vidjeti iz narednog grafikona.

134


Grafikon 1. Tokovi direktnih stranih investicija u Bosni i Hercegovini, po godinama, milioni Eura.

307357

307

208

415326 316

436487

357

0

100

200

300

400

500

600

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Izvor: Centralna banka BiH: Tokovi stranih direktnih investicija (http://cbbh.ba, 27.04.2021.)

Porast direktnih strani ulaganja je registriran u 2010. i 2011. godini, ali tokovi u 2012. i 2013. godini nisu zadržali pozitivan trend. U 2014. je registrirano 415 miliona Eura, što je povećanje za 99.2% u usporedbi sa prethodnom godinom. 2015. i 2016. godine ponovo dolazi do pada stranih investicija ali 2018. dolazi do rekordnog broja za posmatrani period, nared-ne godine ponovo dolazi do pada stranih investicija.

Tabela 1. Odnos direktnih stranih ulaganja i BDP-a

Godina Odnos direktnih stranih investicija i BDP-a Godina Odnos direktnih stranih inve-

sticija i BDP-a2010 1,2% 2015 1,1%2011 1,4% 2016 1,0%2012 1,2% 2017 1,4%2013 0,7% 2018 1,5%2014 1,5% 2019 1,0%

Izvor: Izrada autora na osnovu sekundarnog istraživanja

Kao što se može vidjeti iz prethodno prikazane tabele, udio direktnih stranih investicija u BDP-u je jako nizak. Zabrinjavući je podatak da se pro-sječni udio direktnih stranih investicija kreće oko 1% ako se uzme u obzir da se prihodi direktnih stranih ulaganja također mogu koristiti za otplatu duga. Potrebna je promjena politika za privlačenje investicija, s tim da se omoguće isti uslovi za domaće preduzetnike koji bi investirali u BiH. Dugo-ročne investicije donose pozitivne efekte kao što su npr. smanjenje vanjsko-trgovinskog deficita, a samim time bi se omogućio rast BDP-a. Liberalizaci-ja tržišta je globalizacijski trend koji je nemoguće izbjeći i zemlja u

135

ZBORNIK RADOVA

tranziciji, kao što je naša, ne smije izbjeći, s tim da vlada ne bi trebala zapo-staviti domaće preduzetnike koji predstavljaju stub razvoja ekonomije.

Grafikon 2. Odnos direktnih stranih ulaganja i BDP-a BiH i zemalja jugoistočne Evrope (2010-2019)

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

Albanija Bosna iHercegovina

Crna Gora Hrvatska SjevernaMakedonija

Srbija

2011-20122015-20162018-2019


Na grafikonu se prikazuje odnos direktnih stranih ulaganja i BDP-a zemlje. BiH pokazuje stagnaciju privlačenja stranih investicija i najlošija je zemlja po ovome pitanju u regionu. Crna Gora, nakon nezavisnosti, doživjela je bum direktnih stranih investicija, prije svega zbog atraktivne turističke lo-kacije. Međutim, i prodaja državnih preduzeća, kao što je telekom, doprini-jeli su rastu stranih investicija u BDP-u. Primjetan je trend opadanja iako i dalje strane investicije zauzimaju 8% BDP-a. U drugim zemljama kao što su Albanija, Srbija i Makedonija primjetan je trend rasta zbog otvaranja tržišta za strane investitiore. Vlade ove tri zemlje provode politiku subvencionisa-nja stranih investitora što se ogleda u povećanju stranih investicija u ukupnom BDP-u.

Tabela 2. Usporedba plasmana na listi Doing Business BiH i zemalja jugoistočne Evrope (2017-2019)

Zemlja 2017 2018 2019Albanija 58 65 63Bosna i Hercegovina 81 86 89Crna Gora 51 42 50Hrvatska 43 51 58Sjeverna Makedonija 10 11 10Srbija 48 43 48


136


Doing Business obuhvata jedanaest oblasti poslovne regulacije u 190 zemalja. Deset ovih oblasti – započinjanje biznisa, rješavanje građevinskih dozvola, snabdijevanje električnom energijom, registrovanje imovine, dobi-janje kredita, zaštita manjinskih investitora, plaćanje poreza, prekogranična trgovina, sprovođenje ugovora i rješavanje nesolventnosti – uključeni su u konačan skor i rang u lakoći poslovanja.

Prema ovoj listi, generalno najproblematičniji faktori za poslovanje u BiH su visina poreza (doprinosi za plate), neefikasna vladina birokratija, nesta-bilnost politika, pristup finansiranju i korupcija. Od evropskih zemalja, od BiH, samo je lošija Moldavija, a može se vidjeti da su zemlje regiona daleko ispred BiH na listi. Treba istaći da ova lista ima određene paradokse. Odličan primjer paradoksa je Sjeverna Makedonija koja se nalazi na desetom mjestu i ubjedljivo je najbolja u regionu, a iza sebe ostavlja mnogo razvijenije svjet-ske zemlje poput Finske (13. mjesto), Australije (15), Njemačke (17), Austri-je (19), Kanade (22), Poljske (24), Češke (27), Holandije (28), Francuske (29). Ovakavi pozitivni pokazatelji nisu donijeli ekonomski prosperitet Sjevernoj Makedoniji, naime po svim važnim ekonomskim parametrima pripadaju samom dnu Evrope.

Grafikon 3. Najznačajnije zemlje ulagači u BiH, maj 1994 - decembar 2019.

27232434

1998

1084820 815 752 643 595 457

2701


Prema ukupnim iznosima, zaključno sa 2019. godinom, zemlje koje su investirale najviše u BiH su: Austrija (2,723 miliona KM), Hrvatska (2,434 milioni KM), Srbija (1,998 milioni KM) i Slovenija (1,084 miliona KM). U prethodnim godinama je registrovano povećanje investicija iz Ruske Fede-racije i sa Bliskog istoka, ali i dalje su evropske zemlje najznačajniji investi-tori u BiH. Ukupan iznos ulaganja iznosi 15.025 milijardi KM.

137

ZBORNIK RADOVA

Grafikon 4. Stanje SDI po sektorima (u %) maj 1994 – decembar 2019.

35%

25%

12%

12%

5%11%

ProizvodnjaBankarstvoTrgovinaTelekomunikaciejUslugeOstale djelatnosti

Izvor: Agencija za unapređenje stranih direktnih investicija u Bosni i Hercegovini

Zahvaljujući dobroj reputaciji i dugoj industrijskoj tradiciji u BiH, naj-značajniji iznos SDI je uložen u sektor proizvodnje (35%). Značajan udio u okviru ukupnog priliva direktnih stranih ulaganja ima i bankarski sektor (25%).

4. MJERE ZA PRIVLAČENJE STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA

Bez povećanja udjela proizvodnih investicija u BiH nema dugoročne perspektive ekonomskog i društvenog razvoja. Neproizvodne investicije imaju pozitivan učinak jer, početni priliv novca u gradnji takvog preduzeća, donosi novac i zapošljava radnike. Međutim, ti pozitivni učinci vrlo brzo nestanu. Zato je izuzetno važno unaprijediti i stabilizovati poslovno okru-ženje u odnosu na zemlje iz regiona, te definisati “investicijske proizvode” BiH u realnom sektoru ekonomije, prije svega u industriji, koji mogu biti atraktivniji od ostalih zemalja. Neophodno je uspostaviti jedinstven sistem na nivou države i entiteta za brži razvoj različitih oblika partnerstva između privatnog i javnog sektora, te privući strane ulagače u strateške razvojne projekte javno-privatnog partnerstva. Ključni ciljevi na koje bi se trebalo fokusirati, kod javno-privatnih partnerstava, su ulaganje u fizičku infrastruk-turu (transport i energetiku), ali i u naučno-tehnološku i poslovnu infra-strukturu, što bi činilo osnovu povećanja produktivnosti i konkurentnosti ekonomije BiH.

Ključni problem za investitore u BiH i dalje ostaje politička nestabilnost i poreska politika. Osim toga problemi postoje i kod registracija poslovanja, dobijanje boravišne i radne dozvole, građevinske dozvole, ostvarivanje pra-

138


va koja proizlaze iz radnih odnosa, te zakoni o privrednim društvima, izvrš-nom postupku i likvidaciji kompanija.

Registracije firmi (posebno “greenfield”) u BiH, te procedure pokretanja posla su previše komplikovane. Osim toga, okviri za strane investicije nisu ujednačeni u svim mjestima u BiH, tj. ne postoji ujednačenost zakonodavne regulative, plata, beneficija i poreza. Sve to otežava privlačenje stranih inve-sticija i odvlači ih u uređenije zemlje.

Dugoročna rješenja treba tražiti u stvaranju klastera i okrupnjavanju proizvodnje, uspostavljanju dogovora sa zemljama u regiji, kako bi se osigu-ralo privlačenje kvalitetnih investicija.

Značajni potencijali se nalaze i u dijaspori. BiH zauzima visoko mjesto u svijetu po brojnosti emigranata u odnosu na ukupan broj stanovnika. Kapa-citeti dijaspore su važni brojčano, kako sa aspekta obrazovne strukture, tako sa aspekta financijskih potencijala. Do sada se financijski uticaj izražavao putem doznaka, mada nije bilo aktivnosti kojim bi se maksimizirao razvojni uticaj migracije.

Visok priliv SDI postoji ukoliko je učešće SDI u BDP-u više od 10%. U BIH je ostvareno to učešće samo u 2007. godini, a kao rezultat prodaje Te-lekoma. Faktori koji su najviše uticali na priliv SDI su proces privatizacije i atraktivnost prirodnih resursa.

Pravna regulativa BiH je vrlo liberalna i pogoduje privlačenju SDI. Me-đutim, regulativa je vrlo liberalna u svim zemljama koje pretenduju na priliv SDI. Sve zemlje u tranziciji imaju sličnu regulativu, cijenu rada, podsticaje privlačenja SDI i druge podsticaje. Stoga će u narednom periodu faktori prednosti biti makroekonomska stabilnost, funkcionisanje tržišta, poslovne barijere na loklanom nivou, funkcionisanje pravnog sistema i institucija i drugo.

5. ZAKLJUČAKStrane direktne investicije su takav oblik ulaganja kod koga ulagač obez-

bjeđuje pravo svojine, kontrole i upravljanja nad firmom u koju su uložena sredstva radi ostvarivanja nekog dugoročnog ekonomskog interesa. Mišlje-nja o tome zašto i da li su potrebna strana ulaganja su podijeljena. Međutim, činjenica je da je priliv stranog kapitala uslov za više stope privrednog rasta, ubrzanje strukturnih reformi, poboljšanje financijske situacije zemlje, pove-ćanje deviznih rezervi, reduciranje ograničenja u tekućem bilansu i dobijanje povoljnijeg kreditnog rejtinga. Sa druge strane, negativni efekti stranih ulaganja u domaću privredu su vezani za rast platnobilansnog deficita (naj-češće u prvoj fazi rada, dok se ne aktiviraju izvozni kanali), rast nezaposle-

139

ZBORNIK RADOVA

nosti zbog otpuštanja, istiskivanje domaćih investicija, stvaranje lokalnih monopola, zagađenje okoline, izbjegavanje poreskih obaveza i slično.

Ipak, od stranih direktnih investicija se može ostvariti obostrana korist – i za stranog ulagača, i za zemlju domaćina, u vidu rasta i razvoja privrede.

BiH nije uspjela u prethodnom periodu privući kvalitetne proizvodne investicije koje su temelj dugoročne perspektive ekonomskog i društvenog razvoja. Takođe, regionalna distribucija SDI u BiH nije adekvatna, što stva-ra veću izloženost zemlje negativnim konjunkturnim kretanjima na pojedi-načnim tržištima. Zato se u budućem periodu moraju podsticati faktori prednosti za privlačenje stranih direktnih investicija kao što su: makroeko-nomska stabilnost, funkcionisanje tržišta, poslovne barijere na loklanom nivou, funkcionisanje pravnog sistema i institucija i dr.

LITERATURA1. Hasanbegović, E. (2019). Menadžment investicija, Bugojno. 2. Unković.M., Kordić. N. (2011). Menadžment stranih direktnih investicija, Zbornik rado-

va Naučnog skupa Sinergija, Univerzitet Sinergija, Bijeljina, str. 14-25. 3. Centralna banka Bosne i Hercegovine. (2021). Tokovi stranih direktnih investicija, Do-

stupno na: www.cbbh.ba (pristupljeno 17.04.2021.)4. Agencija za unapređenje stranih direktnih investicija u Bosnu i Hercegovinu: www.fipa.

gov.ba (pristupljeno 17.04.2021)

141

ANALIZA KONKURENTNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE I PREPORUKE

ZA JAČANJE KONKURENCIJE

ANALYSIS OF BOSNIA AND HERZEGOVINA’S COMPETITIVENESS AND RECOMMENDATIONS FOR THE

STRENGTHENING OF ITS COMPETITIVENESS

Jozo Piljić1

SAŽETAKKonkurentnost je održiv rast produktivnosti vođen kvalitetom strategija i

poslovanja poduzeća, na koju zajedno utječu makroekonomsko i mikroeko-nomsko okruženje. Zbog nastajanja mnogih prepreka u međunarodnoj trgo-vini, te smanjenja troškova u transportu i komunikacijama, sve zemlje i kompanije takmiče se na jednom globalnom tržištu. U današnjoj svjetskoj ekonomiji, koju karakterizira otvorenost i integracija, konkurentnost ima ključnu ulogu kako u razvijenim zemljama, tako i u zemljama u razvoju. Temelji ekonomskog razvoja u suvremenom svijetu počivaju na uvjetima zasnovanim na znanju i razvijenoj infrastrukturi, visoko razvijenoj tehnolo-giji i inovacijama. Prilikom postavljanja strategije, na globalnoj razini, neiz-bježno je pitanje: Na koji način ostvariti i održati konkurentnost? Odgovor na navedeno pitanje od ključnog je značaja za rast i razvoj svakog poslovnog sustava. Složenost problema konkurentnosti Bosne i Hercegovine traži neod-godive i sinhronizirane strukturne promjene na svim područjima, a posebno: institucija, razvoja tržišta roba, kapitala, rada i znanja, inovativnosti i ra-zvoja temeljenog na znanju i tehnologiji i obrazovanja za konkurentnost – od vrtića do fakulteta. Razlog pisanja ovog rada je u značaju konkurentnosti ekonomije jednog društva. U radu su korištene metode analize i sinteze, in-dukcije i dedukcije.

1 Prof. dr Jozo Piljić, Fakultet poslovne ekonomije, Sveučilište/Univerzitet „Vitez“, Vitez, e-mail: [email protected]

Pregledni rad UDK 338.1:330.342(497.6)DOI 10.7251/BLCZB2101141P

COBISS.RS – ID

142


KLJUČNE RIJEČI: konkurentnost, gospodarski razvoj, inovacije, promje-ne, klasteri.

ABSTRACTCompetitiveness is the sustainable growth of productivity led by a quality

of strategies and management of enterprises, which is influenced by both a macroeconomic and microeconomic surrounding. Due to the disappearance of the many obstacles in international trading and also a reduction in the costs of transportation and communication all countries and companies now com-pete in a global market. In modern world economy, which is characterized by openness and integration, competitiveness plays a key role in both developed and developing countries. The foundations of economic growth in modern times rest on conditions which are based on knowledge and a developed in-frastructure, highly developed technology and also innovation. While setting the strategy, on a global scale, we inevitably ask: How to achieve and sustain competitiveness? The answer to this question is of key importance for the growth and development of every business system. The complexity of the com-petitiveness of Bosnia and Herzegovina demands urgent and synchronized structural changes in all areas, but especially: institution, the development of commodities market, capital, work and knowledge, innovativeness and a development based on knowledge and technology and also educating for com-petiveness from kindergarten to college. The reason for writing this paper is the importance of the competitiveness of a society’s economy. Methods of analysis and synthesis, induction and deduction were used in the paper.

KEY WORDS: competitvness, economic development, innovation, chan-ges, clusters.

1. UVODU svjetskoj ekonomiji, koju karakterizira otvorenost i integracija, konku-

rentnost ima ključnu ulogu kako u razvijenim zemljama, tako i u zemljama u razvoju. Temelji ekonomskog razvoja u suvremenom svijetu počivaju na uvjetima zasnovanim na znanju i razvijenoj infrastrukturi, visoko razvijenoj tehnologiji i inovacijama. U današnjem poslovnom svijetu poduzeća se su-sreću s izazovima kao što su brze i stalne promjene, konkurentnost, globa-lizacija, globalne strateške krize itd. U uvjetima modernog poslovanja, po-duzeća moraju svakodnevno pronalaziti nova rješenja kako bi održala i povećala svoju konkurentnost, koja je osnova za uspjeh ili neuspjeh svake tvrtke (Porter, 2009). Poduzeće koje u području svojeg djelovanja želi nad-mašiti konkurente, mora pronalaziti mjere kojima će to ostvariti. Mjere mogu biti: kvaliteta, minimalni troškovi, minimalno trajanje i maksimalna ili do-voljna proizvodnja (Hauc, 2007).

143

ZBORNIK RADOVA

Kako bi mogla tražiti nova strateška rješenja, poduzeća prije svega mo-raju razumjeti promjene i upravljati njima. Dinamika tih promjena danas je mnogo veća nego što je bila ikada prije, a bilježi i daljnji progresivni rast. Upravo prilagodba sadašnjosti koja se stalno mijenja od fundamentalnog je značaja za uspjeh u budućnosti (Ristić, 2005). Ključne promjene o kojima u današnjem svijetu treba voditi računa su (Hauc, 2007):

– zbog novih političkih situacija, – u vezi s posljedicama vojnih žarišta, – na području ponude i istraživanja tržišta, – kao posljedice razlika između razvijenih i manje razvijenih, – kao posljedice tehničko-tehnološkog razvoja i ostalih oblika razvoja, – kao posljedice mjera zaštite okoliša, – zbog novih tržišnih odnosa i uređenja svjetskog tržišta, prouzrokova-

ne terorizmom i protuterorizmom,– kao posljedica suočavanja i nužnog zbližavanja različitih kultura,

ideologija i nacionalnosti koje donosi nova ekonomija itd. Ostvariti konkurentnost poduzeća, pa i gospodarski razvoj područja na

kojima ona djeluju, moguće je projektima koji se temelje na novim znanjima, vještinama i inovacijama. To je moguće međusobnim povezivanjem podu-zeća, njihovih dobavljača i potrošača u klastere (Kolaković, 2006). Koncept klastera predstavlja dobro rješenje za razvoj malog i srednjeg poduzetništva, poticaj inovacija i gospodarskog razvoja te za održanje i jačanje konkurent-ske prednosti poslovnih subjekata koji su članovi klastera.

2. ANALIZA KONKURENTNOSTI I NJENA VAŽNOST ZA BIH

Raspravljajući o konkurentnosti zemalja, Ekonomska komisija Ujedinje-nih nacija u svom Ekonomskom pregledu postavlja sljedeća pitanja:

– Zašto neke zemlje imaju veći ekonomski rast nego druge i imaju li one mnogo bolje vanjskotrgovinske performanse nego druge zemlje?

– Koji ključni faktori stoje iza tih razlika? – Koje politike države mogu slijediti radi poboljšanja ekonomskih per-

formansi svojih ekonomija (i blagostanja svojih građana)? Konkurentnost je relativno novo područje ekonomske nauke – javlja se

od 1980-tih. Konkurentnost je postala jedna od najznačajnijih područja suvremene ekonomske misli. Prilikom utvrđivanja konkurentnosti neke zemlje manje je važna apsolutna performansa, a puno je važnija relativna performansa zemlje, tj. koliko je uspješnija ili neuspješnija u odnosu na druge zemlje. Konkurentnost označava razvoj partnerstva javnog i privatnog sektora radi promoviranja ekonomskog razvoja i izvoza. U osnovi ima dva

144


značenje. Prvo se odnosi na blagostanje zemlje, odnosno kvalitetu života njenih građana, (mjereno veličinom BDP-a, a drugo na trgovinske perfor-manse zemlje.

Kolika je razina konkurentnosti određuje produktivnost – mjera sposob-nosti da se proizvedu robe i usluge, korištenjem postojećih ljudskih, finan-cijskih i prirodnih resursa. Produktivnost određuje životni standard zemlje ili regije - plaće, prihod od kapitala, očuvanje nacionalnog bogatstva. Pro-duktivnost zemlje je u krajnjoj liniji određena produktivnošću njenih podu-zeća. A ona se povećava s operativnom efektivnošću njenih aktivnosti i usvajanju najboljih praksa. Konkurentnost je održiv rast produktivnosti vođen kvalitetom strategija i poslovanja poduzeća, na koju zajedno i isto-dobno utječu makroekonomsko i mikroekonomsko okruženje.

Slika 1. Filozofija konkurentnosti

Konku

rentn

ost

ljudi osobno blagostanjeKonkurentnost

ljudi

država državni prosperitet ppppppppppppppppppppppp

Konkurentnost države

država državni prosperitet ppppppppppppppppppppppp

Konkurentnost države

Prosperitet države

Prema tradicionalnom pristupu konkurentnosti, nacionalno bogatstvo ovisi o komparativnim prednostima, zasnovanim na resursima: zemljište, radna snaga, infrastruktura i kapital, dok je prema modernom pristupu cilj održiva visoka kvaliteta života za sve građane, putem održive konkurentno-sti, a pomoću visoke produktivnosti rada, kapitala i ostalih resursa kroz ostvarenje izvoza i dobrog financijskog rezultata. U fokusu su određena poduzeća i industrijske grane, a ne gospodarstvo kao cjelina. Ekonomski razvoj je proces koji uključuje: vladu, poslodavce, obrazovne, naučne, istra-živačke i druge institucije.

Zbog ukidanja prepreka međunarodnoj trgovini, te smanjenja troškova transporta i komunikacija, zemlje i poduzeća se takmiče na regionalnom i globalnom tržištu. U postojećoj globaliziranoj ekonomiji, koju karakterizi-raju otvorenost i integracija, konkurentnost ima ključnu ulogu kako za zemlje s visokim dohotkom (razvijene zemlje), tako i za one s niskim i srednjim dohotkom (nerazvijene zemlje).

Kad postoje visoki deficiti tekućeg računa, koji prijete da postanu neo-drživi – kakva je situacija s BiH - nužno je djelovati na njihovom eliminira-nju, provodeći strukturne reforme, jačajući eksternu konkurentnosti i pro-

145

ZBORNIK RADOVA

vodeći fiskalnu politiku koja doprinosi tome. Niska konkurentnost ima za posljedicu stalni visoki trgovinski deficit BiH koji je u 2020. godini iznosio preko 6,3 mlrd KM, a u 2019. godini iznosio je preko 8 mlrd KM. Napredak u strukturnim reformama ne podržava dovoljno rast totalne faktorske pro-duktivnosti, kao temelja rasta izvoza zemlje koja se nalazi u tranziciji. U BiH skoro da nema ulaganja u istraživanje i razvoj, a bez toga nema rasta totalne faktorske produktivnosti.

Jedan od glavnih razloga niske konkurentnosti, kako u zemljama regiona, tako i u Bosni i Hercegovini, je slaba proizvodna baza, odnosno nizak nivo učešća prerađivačke industrije i izvoza roba u okviru BDP-a. Ovakvo stanje posljedica je globalnih ekonomskih dešavanja i neadekvatnih ekonomskih politika u zemljama Zapadnog Balkana koje su svoj ekonomski rast zasni-vale na rastu domaće potrošnje financirane uglavnom novčanim prilivima iz inozemstva. Međutim, za strategiju ekonomskog razvoja zasnovanu na izvozu neophodno je intenziviranje procesa reindustrijalizacije.

Ljudski resursi su bitan faktor konkurentnosti i ekonomskog razvoja. Temelj radnoj snazi daje obrazovanje. Obrazovana radna snaga lakše pri-hvata suvremenu tehnologiju, te brže razvija vlastitu, što zemlji pomaže u njenom napretku i prelasku sa jednostavne proizvodnje na proizvodnju veće složenosti. Za razvoj inovativnosti, kao glavnog pokretača ekonomskih to-kova, neophodno je stalno obrazovanje zaposlenih. Zaposleni moraju stva-rati, analizirati i transformirati informacije, uspješno komunicirati, te orga-nizirati i koordinirati aktivnosti.

Nedovoljan broj studenata u BiH, posebno na prirodno-matematičkim, te tehničko-tehnološkim fakultetima, čini malu i slabu bazu za regrutiranje istraživačko-razvojnih kadrova. U BiH nisu razvijeni istraživačko-razvojni centri u poduzećima (dok u zemljama članicama EU otpada oko 60% ukupnog broja istraživača), te se time ne radi dovoljno na razvoju novih proizvoda. Posljedica toga je, vrlo niska razina konkurentnosti poduzeća, koja su nosi-oci konkurentnosti zemlje. Vrlo je mali broj poduzeća koja pružaju internu obuku svojim uposlenicima ili im omogućiju eksternu obuku. Razlog tome je, što najveći broj poduzeća u BiH čine mala poduzeća koja nemaju raspo-laživih sredstava za obuku uposlenika.

Treba imati u vidu da razvijene zemlje, prvenstveno konkuriraju radnim vještinama, a poslije toga proizvodima i uslugama. BiH ako želi više napre-dovati na ljestvici konkurentnosti, više mora raditi na znanju. Od posebne je važnosti, za konkurentnost poduzeća kao i zemlje, sposobnost da razvije što bolji obrazovni sustav i unaprijedi znanje uposlenika kroz interne i ek-sterne obuke. Socijalna infrastruktura i političke institucije sve više dolaze u središte mnogih analiza i politika.

146


Empirijskim istraživanjima potvrđeno je da su one, promatrano na dugi rok, najvažniji faktor za objašnjenje dugoročnih razlika u napretku zemalja. Nedvojbeno je da vladavina prava u BiH nije snažno razvijena. Vladavina prava ima važan utjecaj na poduzimanje inicijativa u ekonomskoj sferi. Kri-minal i korupcija povećava troškove poslovanja i smanjuje investicijske poticaje koji osiguravaju veći nivo produktivnosti. Utjecaj vladavine prava na odvijanje ekonomskih procesa je moguće sagledati i kroz rasprostranjenost korupcije, odnosno kroz veličinu transakcijskih troškova uslijed utjecaja korupcije. Visok nivo korupcije znači institucionalnu slabost, odnosno ne-adekvatno funkcioniranje javnih institucija i porast transakcijskih troškova poduzeća.

Niska konkurentnost bosanskohercegovačke ekonomije posljedica je niskog obuhvata višim obrazovanjem i obukom uposlenika firmi, niska ra-zina investicije u opremu i niska kvaliteta upravljanja društvom i ekonomi-jom. Pozicija BiH u tehnološkoj konkurentnosti je vrlo niska. BiH nema dugoročnu strategiju ekonomskog razvoja. Sukladno tome, nema usklađen skup politika koje osiguravaju konkurentnost na dugi rok. Strategija bi tre-bala sadržavati jasne prioritete, utemeljene na očuvanju prednosti koje BiH ima i slabosti koje najviše prijete boljitku njenih građana. Strategija kazuje što se treba, ali i što ne treba činiti.

Neophodno je usvojiti politike konkurentnosti bosanskohercegovačke ekonomije i korištenje te politike kao jedne od sastavnica razvojne politike. Ta razvojna politika mora biti utemeljena na izvozno vođenom ekonomskom razvoju, radi boljeg globalnog pozicioniranja zemlje, kao i na konvergencijom vođenom razvoju pri čemu je potrebno zadovoljiti tzv. kopenhaške kriterije, jer BiH želi postati članicom EU. Prije svega potrebno je istražiti stvarne uzroke niske konkurentnosti bosanskohercegovačke ekonomije, kao i for-muliranje politike konkurentnosti kako bi zemlja počela izlaziti iz ekonom-ske krize.

Pred BiH je izazov stvaranja napretka za njene građane putem povećanja broja radnih mjesta i plaća. Kako bi se povećao broj radnih mjesta i nivo plaća poduzeća moraju proizvoditi i prodavati visoko kvalitetne proizvode i robe koje će zadovoljiti zahtjevne potrošačke potrebe. Poduzeća u BiH moraju proizvoditi ono što potrošači žele. Razviti konkurentnu prednost nije jednostavno. Konkurentnost zahtjeva strategije zasnovane na znanju, temeljito poznavanje potrošača, suradnju među firmama, vanjsku orijenta-ciju i pozitivan konstruktivan odnos između vlada i privatnog sektora.

147

ZBORNIK RADOVA

3. EKONOMSKI RAST, TRGOVINA I KONKURENTNOSTZastupnici liberalne trgovine zastupaju tezu da je liberalna trgovinska

politika nužna za ekonomski rast, međutim, činjenica je da ona nije dovolj-na i ne može sama po sebi osigurati rast trgovine. Kad se trgovinska reforma provodi u nestabilnom makroekonomskom okruženju ili se provodi bez osmišljene ekonomske politike ne postiže se ekonomski rast.

Učinkovita ekonomska politika traži aktivno sudjelovanje svih zaintere-siranih strana i postojanje institucionalne osnove za provođenje trgovinske politike. Shodno tome, iznimno je važno uspostaviti virtuozni krug rasta trgovine i ekonomskog rasta (Domljan et al., 2009):

– ekonomsko-političkim poticajima uspostavi tuzemne male i srednje transnacionalne tvrtke (TT),

– povećanje izvoznih mogućnosti tuzemnih malih i srednjih TT kroz podugovaranje poslova za inozemne TT,

– povećanje vještina uključujući radne,– povećanje uvoza i još više izvoza, – povećanje produktivnost i obima proizvodnje,– povećanje plaća i zaposlenosti,– diversifikacija/povećanje tražnje i potrošnje i– veća integracija u međunarodno poslovno okruženje.Otvorenost trgovine prije svega znači stimuliranje izvoza, a manje sup-

stitucije uvoza. Da bi se ostvarivao viši dohodak, BiH mora povećati veličinu izvoza tako da se izvoz kao postotak BDP-a ili još bolje izvoz per capita povećava. Nije glavni cilj izvozno vođene strategije povećati trgovinski su-ficit i devizne rezerve, nego postupno povećavati produktivnost zaposlenih, povećavati izvoz i uvoz, te konačno ostvarivati brži rast.

Neovisnost BiH i njeno ustrojstvo prouzrokovalo je višestruko povećanje javnih usluga. U ovako maloj zemlji kakva je BiH, javne usluge bi morale biti učinkovite s malim administrativnim aparatom. Razina izvoza BiH, mjerena udjelom veličine izvoza u BDP i veličinom izvoza per capita, je višestruko niža u odnosu na napredne tranzicijske zemlje kao i zemlje u okruženju. Poticaj vanjskoj trgovini pored smanjenja i ukidanja carina daju i pojedno-stavljene procedure vezane za poslove izvoza i uvoza. Unutarnja i izvozna konkurentnost poduzeća ovisi o njihovom pristupu odgovarajućim sirovi-nama i nabavkama, bez obzira da li su sa tuzemnih ili inozemnih tržišta. Za malu otvorenu ekonomiju praktično nema restrikcija uvedenih radi zaštiti-te tuzemnih proizvođača, a da u isto vrijeme nemaju negativan efekt na konkurentnost tuzemnih proizvođača.

Radi ovakvih, a i drugih štetnih mjera, te radi slabljenja globalne konku-rentnosti tuzemnih proizvođača, uspostavljen je trend slabljenja izvozne

148


aktivnosti. Izvoz BiH u odnosu na napredne tranzicijske zemlje stalno je u padu. Slabljenjem ekonomske aktivnosti u zemljama - partnerima smanjuje tražnju za bosanskohercegovačkom robom, što neprekidno pogoršava izvo-zne, a time i ekonomske performanse ekonomije u BiH.

Direktna posljedica oskudne proizvodne baze je bosanskohercegovački izvoz koji iznosi oko 35% BDP-a, što je prilično nizak nivo za zemlju sa tako malim brojem stanovnika. Bosanskohercegovački izvoz je još uvijek na znatno nižem nivou u odnosu na razvijene ekonomije koje dobar dio po-trošnje zadovoljavaju vlastitom proizvodnjom, kao i ispod nivoa zemalja Centralne i Istočne Europe. Tako zemlje poput Češke, Slovačke i Mađarske imaju dvostuko viši nivo izvoza u BDP u odnosu na zemlje Zapadnog Bal-kana i Bosnu i Hercegovinu. Bosanskohercegovački izvoz je vrlo niske teh-nološke razine, samo par postotaka ukupnog izvoza odnosi se na visoke tehnologije. Od ukupnog izvoza u 2020. godini 65,3% odnosi na Europsku uniju, a u 2019. godini čak 73%.

Izgradnja ekonomske otpornosti kroz konkurentnost je važnija danas nego ikad prije, posebno u ovom nestabilnom okruženju, gdje postoji visok nivo ranjivosti, zbog tehnoloških promjena, geopolitičkih napetosti i poten-cijalnih žarišta širom svijeta.

Isto tako, konkurentnije zemlje su mnogo bolje pripremljene u suočava-nju sa izazovima četvrte industrijske revolucije. Konkurentne zemlje, koje stavljaju prioritete na agilnije i inovativnije poslove i vještu radnu snagu u kombinaciji s vladama koje imaju viziju, imaju veće šanse da izdrže negativ-ne utjecaje novih tehnologija, dok su istovremeno bolje pripremljene da iskoriste svoje šanse za napredak.

Više nije moguće oslanjati se isključivo na efikasnost i smanjenje troško-va u ekonomskom napretku. Inovacije, fleksibilnost i mogućnost prilagođa-vanja promjenama postali su ključni sastojci napretka. Kada su promjene jedina konstanta, ekonomije koje brže usvajaju nove ideje, metode ili proi-zvode biće konkurentnije.

4. KLASTERI KAO POKRETAČI RAZVOJA I INOVACIJATermin industrijski, odnosno poslovni klaster popularizirao je Porter u

svojoj knjizi „Konkurentska prednost nacija”. Klastere možemo promatrati na više načina: kao koncepciju, fenomen, strategiju, strateški savez, organi-zacijsku strukturu itd. Za prepoznavanje klastera bitni su sljedeći pojmovi: zajednički proizvodi, zemljopisna koncentracija, međusobna povezanost, zajednička tržišta, specijalizacija, aktivna uključenost obrazovnih instituci-ja i državnih tijela (Horvat, Kovačević, 2004).

149

ZBORNIK RADOVA

Kooperacija predstavlja jedan od najvažnijih elemenata bez kojih ne može funkcionirati ni jedan klaster, budući da određuje odnose između subjekata koji su članovi klastera. Kooperacija je zajedničko djelovanje najmanje dva poduzeća u cilju promjene situacije u kojoj se nalaze. Uz moto „zajedno smo jači” svaki sudionik doprinosi posebnim vještinama, te istodobno profitira kroz suradnju s ostalim poduzećima. Rezultat toga je poboljšanje zajednič-kog poslovnog učinka koji je u određenoj mjeri viši od zbroja pojedinačnih rezultata svakog poduzeća. Upravo to predstavlja novostvorenu vrijednost kooperacije koja se još naziva i „sinergijski učinak”. Za kooperaciju su karak-teristična sljedeća obilježja: stvaranje određene koristi, usmjerenost na jake strane poduzeća, zadržavanje funkcionalne autonomije poduzeća koja ula-ze u kooperaciju, nastajanje novih sustava odnosa (Scheer, Von Zallinger, 2006). Kad se više poduzeća iz neke gospodarske grane, ili dijelova nekog lanca stvaranja novih vrijednosti, počnu povezivati u raznovrsne koopera-cije, nastaje klaster.

Ukoliko poduzeća, pa i gospodarstva određenih država, žele biti konku-rentna i postići uspjeh na globalnom tržištu, moraju pronalaziti nove načine poslovanja; dakle, moraju biti inovativni. Inovacije su svakako jedan od glavnih pokretača gospodarskog razvoja i konkurentnosti. Inovacije možemo promatrati kroz sljedećih pet oblika: (1) novi proizvodi, (2) novi procesi, (3) nova tržišta, (4) novi resursi i (5) nove organizacije (Hoolbrok, 2005).

Europska komisija prihvatila je koncept klastera kao važan pokretač konkurentnosti i inovacija jer je pomoću njih lakše postići interakciju izme-đu povezanih poduzeća, obrazovnih institucija, istraživačkog i razvojnog sektora, javnog sektora itd... Pošto klasteri omogućavaju stvaranje sinergijskog učinka između velikog broja partnerskih poduzeća i pratećih institucija, mnogo je lakši razvoj inovacija, za razliku od poduzeća koja djeluju samo-stalno.

Kako klasteri mogu uključivati veliki broj različitih subjekata, od ključne je važnosti i razvoj uspješnog sustava informiranja i povezivanja partnera u klasteru s klijentima klastera koji bi se trebao temeljiti na inovativnim IT rješenjima (Scheer, Von Zallinger, 2006). Inovativni sustavi informiranja također mogu doprinijeti i olakšati razvoj novih proizvoda i procesa unutar klastera, pristup novim tržištima i pridonijeti boljoj učinkovitosti klaster menadžmenta.

5. IZVJEŠTAJ O GLOBALNOJ KONKURENTNOSTIIzvještaj o globalnoj konkurentnosti je procjena konkurentnosti nacio-

nalnih ekonomija, koji predstavlja korisnu sliku privrednog okruženja i sposobnost država da dostignu održivu razinu prosperiteta i rasta. Svjetski

150


ekonomski forum, od 1979. godine, osigurava detaljnu procjenu produktiv-nog potencijala država širom svijeta. Izvještaj omogućava razumijevanje ključnih faktora koje određuju ekonomski rast i objašnjava zašto su neke zemlje uspješnije od drugih.

Od 2005. godine, Svjetski ekonomski forum (WEF - World Economic Forum) zasnovao je analizu konkurentnosti na Indeksu globalne konkuren-tnosti (GCI - Global Competitiveness Index), vrlo obuhvatnom indeksu, koji obuhvaća mikroekonomske i makroekonomske osnove konkurentnosti jedne zemlje.

GCI 4.0 predstavlja novo rangiranje koje se kreće od 0 do 100. Granica (100) odgovara željenom cilju za svaki indikator i obično predstavlja politič-ki cilj. Svaka zemlja treba nastojati da maksimizira svoje ocjene u svakom od indikatora, a rezultat pokazuje njen trenutni napredak u odnosu na gra-nicu, kao i preostalu udaljenost. Postoji ukupno 98 pokazatelja u indeksu, izvedenih iz kombinacije podataka međunarodnih organizacija, kao i iz Ankete Svjetskog ekonomskog foruma. Oni su organizirani u 12 stubova u GCI 4.0, što odražava obim i složenost pokretača produktivnosti i ekosiste-ma konkurentnosti.

Prvi stub: Institucije podrazumijeva sigurnost, imovinska prava, druš-tveni kapital, provjere i ravnotežu, transparentnost i etiku, javni sektor i korporativno upravljanje.

Drugi stub: Infrastruktura podrazumijeva kvalitet i proširenje tran-sportne (cestovni, željeznički, vodni i vazdušni saobraćaj) i komunalne in-frastrukture.

Treći stub: Usvajanje informatičkih i komunikacijskih tehnologija (ICT) podrazumijeva stepen širenja specifičnih informatičkih i komunika-cijskih tehnologija.

Četvrti stub: Makroekonomska stabilnost podrazumijeva nivo inflaci-je i održivost fiskalne politike.

Peti stub: Zdravstvo podrazumijeva očekivano trajanje zdravog života, predstavlja prosječan broj godina novorođenčeta za koje se očekuje da će živjeti u dobrom zdravlju.

Šesti stub: Vještine podrazumijeva opći nivo vještina radne snage, go-dine i kvalitet obrazovanja. Iako koncept kvalitete obrazovanja konstantno napreduje, danas važni faktori kvalitete obrzovanja uključuju: razvijenu digitalnu pismenost, interpersonalne vještine i sposobnost kritičkog i krea-tivnog razmišljanja.

Sedmi stub: Tržište roba podrazumijeva do koje mjere zemlja pruža podjednak prostor kompanijama da učestvuju na tržištima. Mjeri se u smi-slu obima jačine tržišta, otvorenosti prema stranim kompanijama i stepenu tržišnih poremećaja.

151

ZBORNIK RADOVA

Osmi stub: Tržišta rada obuhvata „fleksibilnost“, tj., u kojoj mjeri se ljudski resursi mogu reorganizovati i „upravljati talentima“, odnosno, stepen do kojeg su ljudski resursi iskorišteni.

Deveti stub: Financijski sistem podrazumijeva dubinu, odnosno raspo-loživost kredita, kapitala, duga, osiguranja i drugih financijskih proizvoda kao i stabilnost, tačnije, smanjenje preuzimanja prekomjernog rizika i opor-tunističko ponašanje financijskog sistema.

Deseti stub: Veličina tržišta podrazumijeva veličinu domaćeg i stranog tržišta na koje domaće kompanije imaju pristup. Predstavlja procjenu zbira vrijednosti potrošnje, investicija i izvoza.

Jedanaesti stub: Poslovna dinamika podrazumijeva kapacitet privatnog sektora koji generiše i usvaja nove tehnologije i nove načine organizovanja rada, kroz kulturu koja prihvaća promjene, rizik, nove poslovne modele i administrativna pravila koja omogućavaju kompanijama da jednostavno ulaze i izlaze na tržište.

Dvanaesti stub: Sposobnost inovacija podrazumijeva kvantitet i kva-litet formalnog istraživanja i razvoja, u kojoj mjeri okruženje zemlje podsti-če saradnju, povezanost, kreativnost, raznolikost i konfrontaciju različitih vizija i uglova posmatranja kao i sposobnost da se ideje pretvore u nove robe i usluge.

Tabela1. Rang - lista zemalja u regiji za 2019. godinu

Zemlja Pozicija OcjenaSlovenija 35 70,2Hrvatska 63 61,9

Srbija 72 60,9Crna Gora 73 60,8

Albanija 81 57,6Makedonija 82 57,3

BiH 92 54,7

Izvor: Konkurentnost 2019., Federalni zavod za programiranje razvoja, Sarajevo

Tabela 2. Rang - lista prvih 10 zemalja za 2019. godinu

Rang Zemlja Ocjena1. Singapur 84,82. SAD 83,73. Hong Kong 83,14. Nizozemska 82,45. Švicarska 82,36. Japan 82,37. Njemačka 81,8

152


8. Švedska 81,29. Velika Britanija 81,2

10. Danska 81,2


BiH stagnira kada je konkurentnost u pitanju i ubjedljivo je posljednja u Evropi, a samim tim i u regiji. Od 141 zemlje, Koliko je obuhvaćeno izvje-štajem za 2019. Godinu, BiH se našla na 92. mjestu sa ocjenom 54,7.

Tabela 3. Rang - lista prvih 10 zemalja za 2019. godinu

Redni broj Stub Pozicija Ocjena1. Institucije 114 44,42. Infrastruktura 84 63,03. IT napredak 80 51,64. Makroekonomska stabilnost 64 75,05. Zdravstvo 73 80,36. Vještine 82 60,07. Tržište roba 108 49,68. Tržište rada 107 53,39. Financijski sistem 80 57,910. Tržište 101 42,311. Poslovna dinamika 117 51,112. Inovacije 117 28,4


6. PREPORUKE ZA JAČANJE KONKURENTNOSTIRazvoj bosanskohercegovačke ekonomije treba biti izvozom vođen razvoj.

Da bi se izvoz povećao moraju se razvijati klasteri, infrastruktura, obrazo-vanje i izgrađivati institucije. Za zemlje sa srednjim dohotkom najbolje strategije razvoja su one koje se temelje na izvozom vođenim razvojem. Temeljne karakteristike takve strategije su (Domljan et. al. 2009):

– visok nivo domaće štednje i domaćih investicija,– visok nivo tuzemnih i inozemnih investicija, ponajviše u industriju,– visok nivo izvoza industrijskih proizvoda.Kritični faktori uspjeha konkurentnosti klastera su (OECD, 2005):– izvršenje zajedničke strategije ekonomskog razvoja, konzistentne sa

strategijom ekonomskog razvoja odnosnog prostora,– stvaranje širokih partnerstava aktera na određenim projektima,– fokusiranje na tehnologije za tržišta s visokim potencijalom rasta,

153

ZBORNIK RADOVA

– dostizanje kritične mase za stjecanje i održavanje internacionalne prepoznatljivosti,

– razvoj dijaloga s civilnim društvom radi uključivanja svih ključnih zainteresiranih strana.

Za unaprjeđenja konkurentnosti bosanskohercegovačke ekonomije po-trebno je da vlade, poslovna i akademska zajednica rade zajedno na rješava-nju izazova s kojima se poduzeća susreću na regionalnom i globalnom trži-štu. Vlade moraju stvarati okruženje koje privlači transnacionalne kompanije, promovira transfer tehnologija, stimulira nastajanje malih po-duzeća, potiče nastajanje lanaca ponude, razvija institucije koje omoguća-vaju ostvarenje izvoza, potiče razvoj banka infrastrukture. Glavni cilj podu-zeća treba biti povezivanje s transnacionalnim kompanijama kroz podugovaračke ugovore, dodavanje što veće vrijednosti proizvodima za koje su zahtjevniji potrošači zainteresirani kako bi ostvario što veći dohodak.

U vrijeme ekonomske krize smanjuju se izvoz, zaposlenost i dohodak. Posebno je važno imati u vidu visoke osobne troškove recesije, jer se osobni dohoci smanjuju uz istodobno povećanje ekonomske neizvjesnosti. Eko-nomska kriza će potrajati, posebno u slučaju zemalja sa strukturnim proble-mima kao što je BiH. Realni sektor ekonomije je u lošem stanju, izložen već više godina šokovima s globalnog tržišta uslijed neodmjerene vanjskotrgo-vinske liberalizacije i otvorenosti vanjske trgovine. Pitanje je kako prestruk-turirati ekonomiju u uvjetima niske i padajuće konkurentnosti i velikog vanjskotrgovinskog deficita, smanjena investicijske aktivnosti zbog smanje-nja priliva ino financijskih sredstava.

Nosioci ekonomske politike u BiH trebali bi donijeti antikrizni program. Od njih se također očekuje da sačine plan rješavanja problema koji nastaju zbog porasta nezaposlenosti i siromaštva. Oko polovice bosanskohercego-vačkog stanovništva je već siromašno ili na pragu siromaštva, a to će se, bez sumnje i dalje pogoršavati.

Poseban izazov za BiH je pripremiti program mjera kad ne postoje du-goročna ili srednjoročna strategija razvoja na koje bi se program mogao osloniti. Nedvojbeno je da se program mora usmjeriti na financijski sektor, prvenstveno na javne financije, te da to mora biti dopunjeno mjerama za sprječavanje smanjenja zaposlenosti i ekonomskog rasta. Prije svega, nužno je popraviti troškovnu konkurentnosti, pojačati trening i obrazovne aktiv-nosti, te afirmirati inovativnu aktivnost, kako u oblasti tehničkih inovacija, tako i u vođenju proizvodnih procesa, a suprotno tome potrebno je smanji-ti plaću političarima i vezati je za porast dohotka.

Ključne mjere u oblasti javnih financija trebaju biti:– povećanje kapitalnih javnih rashoda,– smanjenje tekućih javnih rashoda,

154


– povećanje poreznih javnih prihoda i– reformiranje javne uprave.Nema ekonomskog oporavka bez visokih stopa javnih investicija u infra-

strukturu, obrazovanje, istraživanja i razvoj. Potrebno je relativno smanjiti tekuće javne rashode, prije svega smanjiti broj uposlenika u javnom sektoru. Treba imati na umu da je javni sektor u BiH suviše veliki. Među relativno najvećim je u Europi, što istodobno znači da je privatni sektor među relativ-no najmanjim u Europi. Stoga daljnji porast javnih rashoda treba biti isklju-čivo produktivnog karaktera. Temeljem iskustva drugih zemalja jasno je da treba (Domljan et al., 2009):

– provoditi institucionalne reforme (razvoj institucija je od ključnog značaja za razvoj financijskog posredovanja), posebno pravni okvir za odvijanje ekonomske aktivnosti,

– razvijati primarno (i potom sekundarno) tržište državnih vrijednosnih papira,

– podizati standarde korporativnog upravljanja,– uvesti višesektorskog regulatora financijskog tržišta (sve nebankarske

regulatore na nivou entiteta ujediniti u jedan),– razvijati nebankarske depozitne institucije (štedionice, kreditne udru-

ge itd.) i– razvijati određene financijske poslove (faktoring itd.).Potrebno je poboljšati konkurentnost poduzeća popravljanjem poslovnog

okruženja (smanjenjem regulatornog tereta) i stimuliranjem ulaganja u istraživanja i razvoj. BiH spada među najslabije rangirane europske ekono-mije po lakoći poslovanja. Najveće poteškoće u Bosni i Hercegovini i dalje predstavljaju neefikasnost državne administracije, korupcija, vladina nesta-bilnost i politička nestabilnost.

7. ZAKLJUČAKDanašnji poslovni svijet karakteriziraju sve veće i brže promjene, konku-

rentnost, globalizacija i globalne strateške krize, te se poduzeća svakodnev-no susreću s izazovima na koje je otežano dati pravi odgovor. U ovako slo-ženim uvjetima poslovanja, poduzeća moraju neprestano usklađivati i prilagođavati svoje strategije tražeći nova rješenja, u cilju održanja i pove-ćanja svoje konkurentnosti, koja predstavlja osnov za uspješno poslovanje svakog poduzeća.

Nova rješenja treba tražiti prvenstveno u razvoju novih znanja, vještina, tehnologija i inovacija, kao i u stvaranju i razvoju klastera. Koncept klastera može biti važan pokretač konkurentnosti i inovativnosti, a samim time i gospodarskog razvoja poduzeća i ekonomije jedne države. Povezana podu-

155

ZBORNIK RADOVA

zeća u klasterima i njihova povezanost s obrazovnim i znanstvenim ustano-vama, vladom i institucijama omogućavaju stvaranje sinergijskog učinka i povećanje konkurentnosti.

Zbog svega navedenog, stvaranje i razvoj klastera treba da ima jednu od najvažnijih uloga u gospodarskom razvoju i povećanju konkurentnosti BiH, na njenom bržem putu prema Europskoj uniji. Za stvaranje i razvoj klastera, najvažnija je spremnost na kooperaciju i međusobno povjerenje između poslovnih partnera.

LITERATURA1. Domljan, V. i drugi (2009). Komparativna analiza konkurentne pozicije BiH ekonomije

sa implikacijama za oblikovanje politika, Ekonomski institut, Sarajevo.2. Hauc, A. (2007). Projektni menadžment i projektno poslovanje.M.E.P. Consult, Zagreb. 3. Hoolbrok, J.A. (2005). Quantifying Innovation. UNESCO South Asian Regional Works-

hop on S&T Statistics. New Delhi, pp. 19-24. 4. Horvat, Đ. i Kovačević, V. (2004). Clusteri - put do konkurentnosti. Cera Prom i M.E.P.

consult, Zagreb. 5. Kolaković, M. (2006). Poduzetništvo u ekonomiji znanja. Sinergija, Zagreb.6. Konkurentnost 2019., Federalni zavod za programiranje razvoja, Sarajevo.7. OECD. (2005), Business Clusters – Promoting Enterprise in Central and Eastern Europe.

OECD, Paris.8. Porter, M. E. (2009). Konkurentska prednost. Masmedia, Zagreb. 9. Ristić, D. i drugi. (2005). Upravljanje promenama (treće izdanje). Cekom Books i Fakul-

tet za menadžment, Novi Sad. 10. Scheer, G. i Von Zallinger, L. (2006). Cluster Management - priručnik za praksu, dio A:

Pregled. Deutsche Gesellscaft fur Tehnische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH, Koordina-cijski ured Zagreb.

157

MENADŽMENT I NOVE TENDENCIJE UPRAVLJANJA LJUDSKIM RESURSIMA – POREĐENJE JAPANA, AMERIKE I SRBIJE

MANAGEMENT AND NEW TENDENCIES OF HUMAN RESOURCES – COMPARISON

OD JAPAN, AMERICA AND SERBIA

Biljana Ilić1, Gordana Đukić2

SAŽETAKMenadžeri u organizacijama, na svim nivoima upravljanja, odgovorni su

za utvrđivanje pravih sposobnosti zaposlenih. Savremeni menadžeri moraju biti proaktivni, odnosno treba da predstavljaju prilagodljive vođe ili transfor-macione lidere. Zahvaljujući kvalitetu i veštinama koje poseduje, transfor-macioni lider može odabrati prave ljude, tj. može da postavi „odgovarajuće radnike” za neophodne i važne poslove u organizaciji, utvrđivanjem i prepo-znavanjem njihovih sposobnosti i adekvatnom motivacijom. Predmet istraži-vanja u radu jesu nove tendencije liderstva koje savremeni menadžeri prime-njuju, koordinišući ljudske resurse. Cilj rada je da se na osnovu analize relevantne literature i rezultata nekih od sprovedenih praktičnih istraživanja identifikuju specifične aktivnosti upravljanja i koordinacije, koje zavise i koje se razlikuju kako od nacionalnih, tako i od poslovnih kultura. Autori porede aktivnosti upravljanja u Japanu, Americi i Srbiji. Japan i Amerika su uzeti kao zemlje koje su zabeležile izuzetne napretke kada je u pitanju, kako opšti menadžment, tako i menadžment ljudskih resursa, odnosno to su zemlje koje su bez obzira na velike razlike u načinu i sprovođenju menadžerskih aktivno-sti, podjednako uspešne u tome. Srbija je uzeta kao primer male zemlje sa specifičnostima naconalne kulture koja u mnogome određuje i način i stil menadžmenta i rukovođenja organizacijama. Srbija je uzeta i kao primer evropskog načina rukovođenja i upravljanja. Svakako da dobar primer od-ređenih zemalja treba slediti i u poslovanju i u ekonomiji, pa se autori u radu pozivaju na dobru praksu velikih ekonomskih sila poput Amerike i Japana,

1 Doc. dr Biljana Ilić, Fakultet za menadžment, Zaječar, e-mail: [email protected] 2 Dr Gordana Đukić, Ekonomski fakultet, Beograd, e-mail: [email protected]

Pregledni rad UDK 005.96:316.422DOI 10.7251/BLCZB2101157I

COBISS.RS – ID

158


koja bi se donekle mogla primeniti i u Srbiji, ali i u ostalim zemljama slične Srbiji, poput zemalja članica bivše Jugoslavije.

KLJUČNE REČI: menadžment, transformacioni lideri, nove tendencije, ljudski resursi, Srbija.

ABSTRACTManagers in organizations, at all levels of management, are responsible

for determining the true abilities of employees. Modern managers must be proactive, that is, they should represent adaptable leaders or transformational leaders. Thanks to the quality and skills he possesses, the transformation lea-der can choose the right people, that is. can appoint “appropriate workers” for necessary and important tasks in the organization, by determining and reco-gnizing their abilities and adequate motivation. The subject of research in this paper is new leadership tendencies that modern managers apply, coordinating human resources. This paper is aimed to identify specific management and coordination activities, which depend on and differ from both national and business cultures, based on the analysis of relevant literature and the results of some of the conducted practical research. The authors compare management activities in Japan, America, and Serbia. Japan and America are taken as countries that have made remarkable progress when it comes to both general management and human resource management, these are countries that, despite the great differences in the manner and implementation of manage-rial activities, are equally successful in that. Serbia was taken as an example of a small country with the specifics of national culture, which largely deter-mines the manner and style of management and leadership of organizations. Serbia was also taken as an example of the European way of leading and managing. Certainly, a good example of certain countries should be followed in both business and economy, so the authors refer to the good practice of major economic powers such as America and Japan, which could be applied to some extent in Serbia, but also in other countries similar to Serbia of Yu-goslavia.

KEY WORDS: management, transformation leaders, new tendencies, human resources, Serbia.

1. UVODU današnje vreme menadžment se shvata kao vođenje poslovnih sarad-

nika do zacrtanog cilja, umesto nekadašnjeg klasičnog naređivanja i traženja poslušnosti podređenih (Rosiniski, 2003). Savremeni menadžer je pre svega vođa koji se zajedno sa svojim zaposlenima snalazi i dogovara, a ne onaj koji upravlja ljudima, dakle on je koordinator. Takvom koordinatoru je potrebno prateće menadžersko znanje, ali i sposobnost procene i poznavanja ljudi -

159

ZBORNIK RADOVA

sposobnost razumevanja ličnosti svakog od saradnika (Radonjić et al., 2019). Prema autorima Akan i Isik, kao vođa, on mora imati i dozu sugestivnosti, kako bi svoje želje preneo drugima i naterao da iste ostvare (akan, Iskik, 2019). Da bi to postigao, menadžer mora da ima snažno promišljanje kao i dobro snalaženje u praktičnim situacijama. Metode upravljanja i menadžer-skih veština se razlikuju, u zavisnosti od karakteristika menadžera i speci-fičnosti struktura, ali ono što je zajedničko svima jeste podsticanje drugih na aktivnost (Loizos, 2003). Sposobnost poznavanja i prepoznavanja ljudi, odnosno zaposlenih se može vežbati kontinuiranim obrazovanjem, kroz životno iskustvo ili pak može biti i spontana ili prirodno urođena. U savre-menim uslovima poslovanja, novi inovativni modeli upravljanja koji se i dalje razvijaju, mogu se podeliti na: participativno upravljanje, MBO uprav-ljanje ciljevima, 9-9 model vođstva, kao i vrlo uspešno „mrežno upravljanje“ - model upravljanja projektima (Simons, 2003). Tradicionalni modeli uprav-ljanja se menjaju. Budućnost zahteva objedinjavanje funkcija i protoka in-formacija. Novi modeli upravljanja zahtevaju menadžment koji objedinjuje orijentaciju, postavljanje ciljeva, donošenje odluka i primenu različitih oblika rukovođenja (Ilić, Simeonović, 2018). Rukovođenje znači postavljanje ciljeva i može se shvatiti kao proces koji obuhvata tri faze. Prva faza pred-stavlja formiranje mišljenja - procenu faktora kompanije ili organizacije koji utiču na razvojne tendencije. Druga faza jeste „voljna“ formacija – odnosno predlaganje i izbor odluka. Treća faza je vezana za postizanje ciljeva – defi-nisanje zadataka i radnji kao i praćenje postignutih rezultata (Mojić, 2002). S obzirom na to da današnje društvo, iz perspektive globalizacije karakteri-še sveobuhvatni trend, važno je napomenuti da postoje različiti načini upravljanja i koordinacije ljudskim resursima, u zemljama koje imaju svoju specifičnu kulturu življenja i poslovanja.

Autori će se u radu fokusirati na prakse upravljanja ljudskim resursima u Japanu, Americi i Srbiji. Japanska poslovna kultura razlikuje se od američ-ke poslovne kulture i poslovnog upravljanja. S obzirom na činjenicu da su iz Srbije, autori žele da istaknu imidž organizacione kulture i u tako maloj zemlji koja je još uvek u procesu tranzicije. Na taj način se u radu predstav-lja upravljanje i koordinacija ljudskih resursa u srpskim organizacijama, dok se Srbija istovremeno, u ovom slučaju može posmatrati kao jedan od pred-stavnika evropskog stila upravljanja.

160


2. RAZLIKE U MODELIMA UPRAVLJANJA U ZAVISNOSTI OD KULTURNE DETERMINANTE I DELEGIRANJE ZADATAKA

Sredinom devedesetih, žureći ka konačnom ujedinjenju, Evropa je usto-ličila princip prepoznavanja i prihvatanja različitosti. Ovo je bio vodeći pristup u stvaranju evropske ekonomske moći. Različitost, ili razlika se smatra glavnim katalizatorom naučnog, tehnološkog i inovativnog razvoja (Jovanović, Milićević – Langović, 2009). Difuzija znanja i tehnologije omo-gućila je snažnu međukulturnu i međuregionalnu saradnju koja bi zadovo-ljila potrebe ne samo najrazvijenijih zemalja već i onih manje razvijenih (u Evropi). Novi oblici obrazovanja i obuka kadrova smatraju se strateškim ciljevima u procesu razvijanja tzv. učećih organizacija (Jovanović et al., 2004). Ove promene su uticale na potrebe i pitanja ljudi iz različitih kultura. Na jednoj strani sveta je Japan, koji je postigao tehnološku ravnopravnost sa zemljama zapada, a na drugoj su zapadne zemlje koje su se suočile sa pro-blemom svoje industrijske snage i konkurentskom ekonomijom. Industrijska snaga, koju je Japan pokušao da postigne visokokvalitetnom proizvodnjom, istovremeno postižući ekonomsku konkurentnost, počivala je na strateškom razvijanju naučne kulture (Jovanović, Sung, 1992). Prema Jackson, dok je Evropa, fascinirana kulturom Japana, pokušavala da industrijske kulturne odrednice Japana prenese u svoje kompanije, tradicionalne vrednosti Zapa-da, poput individualnosti, jednakosti žena, demokratskog učešća i kvalitet života, sve više su se cenile u Japanu (Jackson, 2003). Amerikanci su siste-matizovali upravljanje tako što su u svim segmentima života, nauke i prakse postavili standarde koji su bili predmet upravljanja, ideja i istraživanja (Storti, 2004). Načini i stilovi rukovođenja ili menadžmenta razlikuju se od zemlje do zemlje i zavise od nacionalnih kultura (Stefanović, Ilić, 2019). Mnogo toga o interkulturnim dimenzijama je napisano u okviru interkul-turnog menadžmenta čija je misija da osvetli, objasni i sačuva kulturne i poslovne razlike među zemljama. Današnje moderno poslovanje zahteva od menadžera da posluju van granica matične zemlje. Kako bi poslovnost bila što bolja, menadžeri moraju poznavati načine uspešne komunikacije, odno-sno pregovaranja sa menadžerima u zemljama domaćinima. Uspešni prego-vori zasnivaju se na razumevanju i prihvatanju različitog ili drugačijeg na-čina razmišljanja, na dovoljnom poznavanju i poštovanju zemlje koja je na drugoj strani, odnosno domaćina u poslovnom pregovaranju (istorija zemlje domaćina, kultura). Dakle, potrebno je dovoljno znanja o procesu donošenja odluka i dovoljno znanja o međuljudskim odnosima.

Na kraju, potrebno je i proceniti pravo vreme za pregovore. U ovim pro-cenama, menadžeri igraju glavnu ulogu. Osnovni zadatak menadžera je

161

ZBORNIK RADOVA

uspešno upravljanje svojim zaposlenima, kako bi se mogli usmeriti ka kraj-njem cilju - postizanju najboljih mogućih poslovnih rezultata (Ilić et al., 2019). Sastavni deo koordinacije u uspešnom upravljanju jeste i proces de-legiranja poslovnih odgovornosti. Ciklus liderstva podrazumeva kako dele-giranje poslovnih zadataka, tako i uspešnu koordinaciju. Potrebno je napo-menuti da postoji razlika između specijaliste i rukovodioca koordinatora, kada su menadžment i rukovođenje u pitanju. Specijalista (koji ima funkci-ju menadžera) dodeljuje zaposlenima specijalne zadatke, dok rukovodilac - koordinator usmerava zaposlene prema zajedničkom cilju. U interesu kompanije je da dozvoljava produktivnu slobodu specijalistima, tj. specija-lizovanim menadžerima, odnosno da dozvoli podelu rada prema specijalnim zadacima. Međutim, ova podela istovremeno može da oteža uspostavljanje efikasne koordinacije. Specijalisti često vuku u različitim smerovima, na-metnutim uslovima poslovanja (zakonski propisi, inflacija, tržišna konku-rencija i tehnološki razvoj sa novim proizvodima).

S druge strane, menadžeri koji su samo koordinatori ne poseduju sve potrebne veštine i univerzalno znanje za uopštavanje posla (Nikolić et al., 2019). Organizaciji je potrebna dobro izabrana orijentacija i zajedničko koordinisano delovanje, drugim rečima, uspešna koordinacija zahteva „stručnjaka ili rukovodioca koji bi uopštio konačne ciljeve”. Prema nekim autorima, postoje četiri načina uspostavljanja efikasne koordinacije.

Prvi i drugi način zasnivaju se na direktnoj kontroli, treći je putem od-bora, a četvrti postižu „stručnjaci” za koordinaciju (Stefanović, 2007). U prvi način spada direktna hijerarhijska kontrola koja podrazumeva da preduzeće rešava problem koordinacije radi boljeg razumevanje opšte situacije. Među-tim ovde postoje neki ograničavajući faktori: vreme, povećano angažovanje glavnih rukovodilaca, neefikasna kontrola jer se odluke mogu doneti sa distance, odnosno bez realne slike o stvarnom poslovanju. Da bi se sprečile neželjene situacije potrebno je da viši menadžment koordinira sa nižim menadžerima, a ne sa zadacima. Način vršenja kontrole, kao jedne od funk-cija menadžmenta, mora takođe biti koordinisan između konkretnih izvr-šenja zadataka i finalnih rezultata, do konačnih kupaca (na primer prodaja i proizvodnja). Sama kontrola može biti vrlo nepopularna, jer ometa uspeš-nu komunikaciju i koordinaciju u organizaciji. Koordinacija preko odbora postiže se mehanizmom koji koristi hijerarhijsku ili proceduralnu kontrolu, bez narušavanja odnosa snaga i statusa organizacionih jedinica. Koordina-cija se bazira na širenju pravih informacija. Glavni zadatak odbora u ovom slučaju je da planira dobar protok informacija. Loša strana ove strategije je ta što odbor želi da proširi svoju strategiju radne odgovornosti i tako umno-ži birokratiju. Dakle, odbor može i da umanji uspešnost koordinacije. Koor-dinacija preko koordinatora može ponekad biti „put kojim treba ići”.

162


U teškim i problematičnim situacijama, kada postoji neusklađenost unu-tar kompanije, za koordinaciju se imenuje specijalista, čak celo odeljenje u ime višeg menadžmenta. Ova mera ponekad odmah rešava nastale probleme, koji bi, s druge strane, čekali da „dođu na red”. Koordinatori moraju imati znanje, važne informacije, razboritost i racionalnost kojom čuvaju svoj au-toritet. Loša strana ove strategije je što koordinatori žele da prošire svoje delovanje, pa često postaju prepreka za ostvarivanje krajnjeg cilja. Viši me-nadžment povremeno prepušta kontrolu i koordinaciju posebnom odeljenju u okviru preduzeća, jer postoji neefikasnost hijerarhijske kontrole, birokrat-ski sindrom (posebno u primeni izveštavanja na papiru, za koje se generalno pokazuje da nije u skladu sa stvarnim navodima, pa se stvari više kompliku-ju nego što se problemi efikasno rešavaju (Przulj, 2007). Na osnovu svega navedenog, može se postići dobra koordinacija samo direktnom koordina-cijom koja se iskazuje kroz nekoliko oblika (najveću odgovornost snosi menadžer preduzeća koji delegira zadatke): a. Kratkoročni koordinacioni zadaci, koji se tiču dugoročnih funkcija - mogu se obaviti podučavanjem, zbog želje za čestim promenama u karijeri; b. Privremeni zadaci - formiraju se radni timovi (3 - 5 stručnjaka) da bi se poboljšala koordinacija. To nisu odbori, jer deluju samo nekoliko meseci energično, ali bez sukoba i usred-sređuju se isključivo na postavljene probleme, deluju kao jezgro komunika-cionog sistema; c. Priprema radnih timova za usklađivanje poslovanja i upravljanje celim preduzećem. Može se postići stimulisanjem obuke struč-njaka za uspešnu koordinacija; d. Pomirenje zajedničkih ciljeva i stavova - dobra je tehnika sučeljavanja kojoj je cilj uspostavljanje ravnoteže između stavova „specijalista” i „generalista”. Obaveze preuzima javna kontrola.

3. PROCESI U UPRAVLJANJU LJUDSKIM RESURSIMA – PRIMER JAPANA, AMERIKE I SRBIJE

Svaka funkcija i podfunkcija definisana je odgovarajućom politikom koja je deo celokupne kadrovske politike. U Tabeli 1. je prikazan dinamički mo-del funkcije ljudskih resursa:

163

ZBORNIK RADOVA

Tabela 1. Dinamički model funkcije ljudskih resursa

Izvor: (Stefanović, Blagojević, 2009), (Ilić, Đukić, 2020)

Organizacija kadrovske funkcije ima različite oblike i nazive. Najčešće se zaposleni na poslovima upravljanja ljudskim resursima nazivaju odeljenjem ili jedinicom. Često se može desiti da su određena kadrovska radna mesta, raspoređena u drugim, neadekvatnim službama, što je svakako posledica neznanja ili loše prakse. Zbog toga se u pristupu organizaciji kadrovske funkcije, pre svega, mora izmeniti način razmišljanja, jer se sa starim misa-onim šemama ne može pristupiti novom problemu. Naime, kadrovskim pitanjima se mora dati šire značenje, jer je i sam čovek složena ličnost. Ka-drovska funkcija se mora tretirati kao poslovna funkcija, usko povezana sa proizvodnom, razvojnom i ekonomskom oganizacionom funkcijom. U sa-vremenoj organizaciji poseban značaj ima kadrovska funkcija, koja baveći se zaposlenima, prevazilazi opseg samo jedne funkcije. Upravljanje ljudskim resursima je jedna od najvažnijih funkcija organizacije, upravo zato što je fokus njenih aktivnosti na ljudima, a njen spektar delovanja obuhvata sve

164


ostale funkcije. Efikasnost i unapređenje poslovanja zavisi od izbora, raspo-reda i obrazovanja zaposlenih, a ljudski resursi čine suštinu uspeha ili sušti-nu problema (Brekić, 1995). Budući da su ljudski resursi odlučujući faktor u poslovanju, njihovom upravljanju se daje poseban status i oblik. Odeljenje za ljudske resurse ima brojne zadatke: planiranje, odabir, zapošljavanje i predlaganje novih kadrova, organizovanje obrazovanja i obuke osoblja, proučavanje ponašanja pojedinaca i grupa, informisanje i kulturno uzdizanje zaposlenih. Odeljenje ljudskih resursa trebalo bi da se bavi proučavanjem, konstruisanjem i primenom naučnih metoda u organizaciji, ali i u stimula-ciji zaposlenih.

Odeljenje za ljudske resurse ne bi trebalo da karakterišu administrativni - lični ili paternalistički pristup, već organizacioni i kreativni (Przulj, 2007). Stoga, mnogi autori ističu sledeću organizacionu strukturu kadrovske funk-cije: 1) Kompanije koje zapošljavaju do 70 zaposlenih treba da imaju (naj-manje) jednog stručnjaka za ljudske resurse, koji je obučen i spreman da preuzme određene zadatke, priprema i sprovodi odluke kadrovske politike. Zbog složenosti i odgovornosti profila takvog menadžera, potrebno je da isti poseduje univerzitetsku diplomu sa odgovarajućim zvanjem, odnosno isku-stvo u složenim radnim procesima - sa višim nivoom obrazovanja zaposlenih. 2) U kompanijama koje zapošljavaju 71 - 200 ljudi, potrebno je da postoji kadrovski (sektor) kružok koji bi upravljao ljudskim resursima. Broj i struč-nost osoblja u kružoku zavise od složenosti poslovanja i kadrovskih pitanja. 3) Kompanije koje zapošljavaju između 200 i 400 zaposlenih organizuju upravljanje ljudskim resursima u okviru odeljenja koje je u rangu ostalih službi. Što se tiče broja i profila osoblja u odeljenju i oblika saradnje, člano-vi tog odeljenja bi trebalo da budu visoko obrazovani, dok bi na čelu tima trebao da bude postavljen visoko obrazovani stručnjak za kadrovska pitanja. 4) Kadrovska služba je organizovana u preduzećima koje zapošljavaju od 400 do 1000 zaposlenih. U takvoj službi su zaposlene sve vrste kadrovskih stručnjaka, koje se bave ljudskim resusima, a posebno u kompanijama koje posluju sa više od 700 zaposlenih. Na ovaj način se slobodnije i komotnije mogu pripremati i donositi kadrovske odluke, posebno zbog stručnosti kadrova koji rade u kadrovskoj službi, naravno uz odgovarajuću saradnju sa profesionalnim institucijama koje pružaju ovu vrstu usluga. Šef odeljenja za ljudske resurse treba da bude specijalista za ljudske resurse, stručnjak sa dodatnim obrazovanjem iz upravjanja ljudskim resursima, a može se zahte-vati i da završi postdiplomske studije iz oblasti menadžmenta. 5) Kompani-je koje zapošljavaju više od 1000 radnika, upravljaju ljudskim resursima pomoću sektora kompanije za ljudske resurse. Sektor se sastoji od odeljenja u skladu sa odgovarajućim podfunkcijama osoblja. U sektoru su zaposlene sve vrste stručnjaka koji upravljaju ljudskim resursima, a postdiplomske

165

ZBORNIK RADOVA

studije su potrebne za menadžera ljudskih resursa (odeljenje). Funkcija šefa sektora za ljudske resurse identična je funkciji šefova drugih sektora (ode-ljenja). Upravljanjem i razvojem ljudskih resursa, vrši se i upravljanje razvo-jem i rastom samog čoveka koji je i glavni nosilac, pre svega tvorac a zatim i izvršilac radnog procesa, dok se upravljanjem problemima koje svaki za-posleni čovek nosi, dolazi do oslobađanja ličnosti i oslobađanja kreativnosti svakog pojedinca. To je i glavni razlog, odnosno potreba za profesionalcima iz oblasti ljudskih resursa. Oni pomažu zaposlenom da izađe iz anonimno-sti i uključi se u organizaciju na pravi način. Osnovni ciljevi udruženja ljudskih resursa na višem nivou (u okviru državnih institucija) mogu biti: pronalaženje savremenih oblika, metoda, tehnika i rešenja za upravljanje ljudskim resursima, usklađivanje i sinhronizacija rada u sprovođenju ka-drovske politike, organizovanje naučnih diskusija i stručnih seminara, pred-laganje odgovarajućih izmena i mera u zakonodavstvu, zajedničko pokreta-nje i finansiranje naučnih istraživanja i postdiplomskih studija iz oblasti ljudskih resursa, organizovanje i pokretanje publikacija kadrovskog novi-narstva (izdanja, časopisi i monografije) (Ilić et al., 2016). Menadžment i upravljanje ljudskim resursima se razlikuju od zemlje do zemlje i od regiona do regiona.

Može se reći da zavise od nacionalne kulture države. Specifičnosti me-nadžmenta biće opisane u radu, dok će primena deskriptivne metode osve-tliti specifičnosti japanskog, američkog i evropskog menadžmenta. Pre svega, potrebno je navesti neke od najvažnijih definicija upravljanja ljudskim resursima. Prema Armstrong-ovoj definiciji, upravljanje ljudskim resursima predstavlja strateški, integrisan i koherentan pristup zapošljavanju, razvoju i blagostanju ljudi koji rade u organizacijama. Prema Boxal-ovoj i Purcell-ovoj definiciji, upravljanje ljudskim resursima je proces kroz koji menadžment gradi radnu snagu i pokušava da stvori ljudske performanse koje su potreb-ne organizaciji.

Menadžment ljudskih resursa je od strane pojedinih stručnjaka za uprav-ljenje ljudskim resursima, predstavljen kao psihološki aspekt u kome se isti vezuje za AMO model. Boxal i Purcell su formulisali međusobno poveziva-nje sledećom jednačinom (Broxal, Purcell, 2016):

P = ƒ(A, M,O), gde je

P – preformansa koju zaposleni dostižu kada poseduju: A (Ability) - spo-sobnost vršenja radnje (veštine, znanje i sklonosti), M (Motivation) - moti-vacija da izvrše radne zadatke (zaposleni izvršavaju posao i osećaju da ga žele izvršiti), i O (Opportunity) - mogućnosti (zaposlenima se iz okruženja pruža neophodna podrška i mogućnosti za samostalnim izražavanjem.

166


Na Slici 1. predstavljen je AMO model za poboljšanje menadžmenta ili upravljanja ljudskim resursima. Ciljevi su klasifikovani u ekonomskom i društveno - političkom kontekstu. Organizacijama je potreban i ekonomičan pristup u upravljanju ljudskim resursima, kako bi na tržištu stekle konku-rentsku prednost (Ilić, Đukić, 2020).

Slika 1. AMO model za poboljšanje menadžmenta ljudskim resursima

Izvor: (Armstrong, Brown, 2019), (Ilić, Đukić, 2020)

Slika 2. prikazuje osnovne strateške ciljeve na kojima se zasnivaju aktiv-nosti upravljanja ljudskim resursima.

Slika 2. Strateški ciljevi upravljanja ljudskim resursima

Izvor: (Broxal, Purcell, 2016), (Ilić, Đukić, 2020)

167

ZBORNIK RADOVA

Autori Guest and Bos-Nehles objasnili su da efikasna primena strategije upravljanja ljudskim resursima zavisi od posvećenosti, veština i menadžerskih sposobnosti (Guest, Bos-Nehles, 2012). Faktori koji su važni tokom sprovo-đenja strategije upravljanja ljudskim resursima obuhvataju: jasno definisane ciljeve, jasno definisane strategije i savetodavnu podršku linijskim rukovo-diocima. Pored toga, isti autori su identifikovali četiri faze upravljanja ljud-skim resursima: 1. Odluka o uvođenju prakse ljudskih resursa (menadžeri ljudskih resursa i viši rukovodioci), 2. Kvalitet prakse ljudskih resursa (me-nadžeri ljudskih resursa), 3. Primena prakse ljudskih resursa (linijski me-nadžeri), 4. Kvalitet linijskih menadžera koji su važni za strateški proces upravljanja ljudskim resursima. U Tabeli 2. Prikazan je model primene upravljanja ljudskim resursima.

Tabela 2: Model primene ljudskih resursa (HR)

Izvor: (Guest, Bos-Nehles, 2012), (Ilić, Đukić, 2020)

Kvalitet linijskih rukovodilaca koji upravljaju ljudskim resursima leži u ocenjivanju kvaliteta rada, na osnovu usaglašenosti sa „centralnim” zahte-vima (Guest, Bos-Nehles, 2012). Horizontalna integracija sažima upravljanje ljudskim resursima u praksi i koordinaciju različitih sistema i prakse u upravljanju ljudskim resursima. Neuspeh primene integrativnog pristupa odlučivanja u ljudskim resursima rezultira nezadovoljstvom zaposlenih. Prema Wei, odrednice horizontalnog upravljanja ljudskim resursima su: 1.

168


politika ljudskih resursa koja je važna i u praksi, 2. opcije ljudskih resursa koje, praktično primenjene, stvaraju mogućnost za veću slobodu izbora u kompaniji i, 3. ulaganje ili investiranje u stručnjake za upravljanje ljudskim resursima (angažovanje spoljnih stručnjaka za određene aktivnosti) (Wei, 2007). Banfield i saradnici istakli su da je ključni koncept vertikalne integra-cije aspekt povezivanja upravljanja ljudskim resursima sa poslovnim, kor-porativnim i političkim ciljevima, politikom i nacionalnim strategijama, koji pružaju smernice za kvalitetnu primenu u praksi. Vertikalni koncept zasno-van je na informisanju korporativnog menadžmenta o trenutnom i budućem stanju upravljanja ljudskim resursima, tj. o tome da li će i kako biti moguće „primeniti” strategiju (Bonfield et al., 2018). U USA su organizacije smanji-le nivoe nesigurnosti i nejednakosti u odlučivanju, tako što su organizacije omogućile nižim nivoima zaposlenih da dobiju veća diskreciona (Mitu, Vasić, 2018). Viši menadžeri sa najmanje 45 godina iskustva igraju važnu ulogu u unapređenju ljudskih resursa. Mitu i Vasić smatraju da se menadže-ri u kompanijama suočavaju sa problemom fluktuacije ljudskih resursa (Mitu, Vasić, 2018). To povlači i dugoročne negativne finansijske posledice po kompaniju. Ipak, motivisani menadžeri dovode do: 1. razvoja karijere, 2. diverzifikacije i rotacije radnih mesta i zadataka 3. definisanja standarda poslovne efiksnosti, itd. Praksa upravljanja ljudskim resursima u američkim kompanijama, kada se u fokus stavi zapošljavanje odnosno angažovanje kadrova, zasniva se na uvažavanju kvaliteta budućih zaposlenih. U te kvali-tete spadaju talenat, individualna kompetentnost, nezavisnost, iskustvo, veština (Maharjan, Sekiguchi, 2016).

Slika 3. Komparativni menadžment ljudskih resursa za 2009. godinu (USA, Japan, Srbija)

Izvor: (Lithar et al., 2012), (Ilić, Đukić, 2020)

169

ZBORNIK RADOVA

Prema Mitu i Vasić-u, u Japanu je upravljanje adekvatno i profesionalno, jer je posvećeno ljudskim resursima, što se smatra dugoročnom investicijom (Mitu, Vasić, 2018). U pogledu izbora i angažovanja – zapošljavanja kadro-va, pre svega se cene lični kvaliteti, znanje i profesionalne veštine. Ljudski resursi uzvraćaju organizaciji u kojoj rade, dugoročnim poverenjem i garan-cijom, kao globalnom težnjom, za sigurnim poslom. Verbalnim stavom: „verujemo da ste potrebni za sledećih 50 godina”, organizacija doprinosi da se zaposleni zaista osećaju sigurno. Isti autori su istakli da raspodela plata ili zarada nije adekvatna zbog razlika između kadrova sa visokim i onih sa srednjim obrazovanjem (Mitu, Vasić, 2018). Osnovni kriterijum za odluči-vanje o napredovanju i visini zarade raste, proporcionalno starosti i stažu. Pogodnosti za zaposlene su te da zaposleni nakon više godina radnog staža dobijaju bonuse, posebno za poslove velike odgovornosti i visokog rizika. Osim toga, važno je istaći da su penzije za 3,5% veće od zarade. Pored prin-cipa dugoročnog zapošljavanja, u Japanu sindikati igraju značajnu ulogu, zastupajući interese većine zaposlenih u pogledu uslova rada, zaštite na radu, zdravlja i sistema nagrađivanja. Treći princip japanskog upravljanja ljudskim resursima se bazira na radnom stažu, prema kojem se primenjuju bonusi za rad i godišnji bonus za zaposlene. Ovo je takođe i princip koji je zastupljen u zapadnim zemljama.

Tabela 3. Suštinske razlike između dva stila upravljanja

Izvor: (Mitu, Vasić, 2018)

170


Mitu i Vasic su mišljenja da orijentacija menadžera mora biti usmerena ka zaposlenima sa puno poverenja, kao i ka angažovanju osoblja koje pose-duje kvalitete, znanja i veštine za postizanje poslovnog cilja i produktivnosti preduzeća. Pored toga, zaključuju da fokus i pažnja menadžera utiču na povećanje produktivnosti rada i sprovođenje planova upravljanja, dok isti stvaraju osećaj dugoročne sigurnosti u pogledu radnog statusa zaposlenih (Mitu, Vasić, 2018). Suština japanskog modela je u tome što je menadžment ljudskih resursa izrazito posvećen ljudskim resursima, odnosno sigurnosti posla za sve zaposlene. Menadžerska orijentacija, usmerena ka zaposlenima je sa puno poverenja prilikom angažovanja osoblja koje poseduje kvalitete, znanja i veštine za postizanje uspešnih poslovnih rezultata (Moriguchi, 2014). Japanski menadžment je primer najbolje prakse u svetu. Prema drugim autorima, upravljanje ljudskim resursima je sistematizovano, standardizo-vano, orijentisano ka učinku i poštuje principe organizacione structure (Maharjan, Sekiguchi, 2016).

U Srbiji su stručnjaci Centra za evropsku politiku (CEP) analizirali uprav-ljanje ljudskim resursima u vladinom sektoru i javnim službama. Mihajlović navodi da je primećeno da je potreba za adekvatnim i profesionalnim uprav-ljanjem u javnoj i državnoj službi neophodna, jer je primena određenih principa menadžmenta ljudskih resursa u javnim službama ispod proseka u poređenju sa zemljama zapadnog Balkana. Neophodno je da se u Srbiji usvoji princip sa jasno definisanim ciljevima, odnosno odgovarajuća prime-na zakonskih propisa u državnim i javnim preduzećima. Pored toga, Mihaj-lović je istakla da je neophodno primeniti jedinstvene principe i postupke prilikom izbora zaposlenih, jer su postojeći neadekvatni. Prema tom prin-cipu ili standardu, Srbija je prema SIGMA metodologiji, dobila ocenu 2 i nalazi se na dnu liste u odnosu na zemlje zapadnog Balkana (Mihajlović, 2018). Prema SIGMA, u Srbiji je što pre potrebna dosledna primena zakon-skih propisa u državi i javnim službama, funkcionalno upravljanje ljudskim resursima u praksi (kontrola), a pored toga, vlada Srbije je trebalo da done-se odgovarajuće zakone i propise o visini zarade u javnim preduzećima do 2020. godine, usvoji zakone za regulatorna tela i integriše se u delokrug Zakona o javnim agencijama. Vrlo je važno u Srbiji, obezbediti funkcional-nost upravljanja ljudskim resursima u vezi sa načinima plaćanja, povezati se sa javnim registrima kako bi se izbeglo dupliranje podataka, revidirati i pregledati status i odgovornosti regulatornih tela i izmeniti zakon (SIGMA, 2019).

Kada je riječ o transnacionalnom pristupu menadžmentu ljudskih resur-sa, važno je da se strateške odluke o upravljanju ljudskim resursima donose iz globalne, a ne samo iz nacionalne perspective, odnosno da se primenjuju strateške odluke iz perspektive uspešnih zemalja. Ovom strategijom uprav-

171

ZBORNIK RADOVA

ljanja ljudskim resursima donose se optimalne odluke uzimajući u obzir potrebe svih zaposlenih, sa primenom standarda koji su pošteni za sve za-poslene, bez obzira u kojoj zemlji posluju. Sastav menadžera i rukovodioca firme bi trebalo da budu multinacionalni. Transnacionalni proces menadžmen-ta ljudskih resursa podrazumeva da se multikulturalno razumevanje uzima u obzir, a ne da se međunarodni radnici uklapaju u domet domaćeg tržišta (ili domaći radnici da se uklapaju u međunarodne kompanije), a pritom se primenjuje „holistički pristup” upravljanju ljudskim resursima. Korišćenje transnacionalnog pristupa znači da su politike i prakse menadžmenta ljud-skih resursa presudni deo uspešnog poslovanja, jer oni mogu delovati kao mehanizmi za koordinaciju i kontrolu međunarodnih poslovnih aktivnosti. Cilj svake strategije upravljanja ljudskim resursima je da bude transnacio-nalna, što uključuje sposobnost donošenja odluka na globalnom, a ne samo na nacionalnom nivou, tj. menadžeri iz svih zemalja sa kojima preduzeće posluje treba da su uključeni u odlučivanje. Isto tako, to podrazumeva i primenu dobre prakse upravljanja ljudskim resursima, kao što su prakse u Japanu i Americi.

4. ZAKLJUČAKU savremenim, dinamičnim poslovnim uslovima, organizacije su prisi-

ljene da posvete pažnju aspektima sopstvenog funkcionisanja. Ne poseduju svi zaposleni isto znanje u svim poslovnim oblastima. Zbog toga treba pri-meniti kadrovski princip upravljanja ljudskim resursima - pristup - prave ljude na pravom mestu, u pravo vreme, prema kriterijumima sposobnosti. Na osnovu navedenog, može se zaključiti da su Japan i SAD napredovali u upravljanju ljudskim resursima, posvetivši pažnju zaposlenima i njihovim interesima, postavivši iste iznad interesa kompanije. U Japanu vlada domi-nantni stav „Verujemo vam i verujemo da ste osoba koja nam je potrebna u narednih 50 godina”, što rezultira poverenjem zaposlenih. Japanski model upravljanja ljudskim resursima karakteriše snažna posvećenost ljudskih resursa, te se smatra primerom najbolje prakse u svetu. Prema OECD-ovom profilu, Sjedinjene Države su jedna od prosečnih zemalja, kada je upravljanje ljudskih resursa u pitanju, zato što postoji nizak stepen odgovornosti, ali visoko razvijen sistem plaćanja na osnovu kvalifikacija. U Srbiji je potrebna primena zakonodavnog okvira u finansijskom sektoru, uz horizontalnu i vertikalnu integraciju svih javnih i državnih preduzeća. U vladinom i javnom sektoru odabir se vrši na političkoj, a ne na obrazovnoj osnovi, kao ni na osnovi kompetencija i znanja. Potrebno je izmeniti i primeniti Osnovne pravne akte.

172


LITERATURA1. Akan, Y., Isik, C. (2010). Human Resource Management: An Analysis of Strategic Appro-

ach. Lex ET Scientia Int’l J., No. 17., pp. 318.2. Armstrong, M., Brown, D. (2019). Strategic Human Resource Management: back to the

future?, Institute for Employment Studies. 3. Banfield, P., Kay, R., Royles, D. (2018). Introduction to Human Resource Management.

Oxford University Press, Oxford. 4. Brekić, J. (1995). Innovative Management. Alinea, Zagreb, pp. 70-80.5. Broxal, P., Purcell, J. (2016). Strategy and Human Resource Management, Palgrave Ma-

cmillan, London. 6. Guest, D., Bos-Nehles, A. (2012). HRM and Performance: the role of effective implemen-

tation, pp.81-82, https://www.researchgate.net/publication/235939568_HRM_and_per-formance_The_role_of_effective_implementation/figures?lo=1

7. Ilić, B., Đukić, G. (2020). Coordination management in new human resource management tendencies. Journal of Economic, Vol. 2, No. 1, DergiPark, pp. 8-14.

8. Ilić, B., Simeonović, N. (2018). Sustainable business operations using modern management systems. Fifth International Conference Innovation and Organization Development, BAS, Bitola, pp. 234-242.

9. Ilić, B., Đukić, G., Balaban, M. (2019). Modern management and innovative organizations, Proceedings of 41st International Scientific Conference on Economic and Social Deve-lopment, ESD, Belgrade, pp. 35-43.

10. Ilić, B., Mihajlović, D., Karabašević, D. (2016). Social component of sustainable development and quality of life in Serbia, Serbian Science Today, Vol. 1, No. 3, pp. 413-423.

11. Jackson, K. (2003). The changing face of Japanese Management. Business & Economics.12. Jovanović, M., Milićević-Langović, A. (2009). Interkulturni izazovi globalizacije. Megatrend

Univerzitet, Beograd. 13. Jovanović, M., Sung, Yo, P. (1992). What is behind the Japanese miracle. Megatrend In-

ternational Expert Consorcium Limited, London-Berlin. 14. Jovanović, M., Kulić, Z., Cvetkovski, T. (2004). Management of human resources. Mega-

trend Univerzitet, Beograd. 15. Lithart, P. E. M., Pendleton, A., Poutsma, E. (2012). Financial participation: the nature

and causes of national variation. In Brewser, C., Mayrhofer, W., Farndale, E. eds. (2012). Handbook of Research on Comparative Human Resource management. Edward Elgar Publishing, Cheltenham, pp. 288-289.

16. Loizos, H. (2003). Strategy and organization. Cambridge University Press, UK. 17. Maharjan, M. P., Sekiguchi, T. (2016). The Influence and effectiveness of US-style and Ja-

panese-style HR practices on Indian firms: a conceptual perspective. South Asian Journal of Human Resources Management, 3(1), SAGE.

18. Mihajlović, V. (2018). Serbia Scores a Weak Two in Professionalization of Public Admini-stration, CEP Insight. European Policy Centre, pp. 1-4, https://cep.org.rs/wp-content/uploads/2018/02/Weak-Two- for-Serbia.pdf

19. Mitu, E. I., Vasić, M. (2018). Comparative Management of Human Resources between USA and Japan. Valahian Journal of Economic Studies, 9 (23), pp. 94-100.

20. Mojić, D. (2002). National culture and styles of managing the companies in Serbia. Dire-ctor, No. 6, Belgrade.

21. Moriguchi, C. (2014). Japanese-Style Human Resource Management and Its Historical Origins, Japan Labour Review, 11(3), pp. 59-61, https://www.jil.go.jp/english/JLR/docu-ments/2014/JLR43_moriguchi.pdf

173

ZBORNIK RADOVA

22. Nikolić, M., Ilić, B., Cogoljević, M. (2019). The Situation and a Proposal for Development of Small and Medium Enterprises in Serbia. Thematic Proceedings: Employment, Edu-cation and Entrepreneurship, Faculty of Business Economics and Entrepreneurship, Belgrade, pp. 295-302.

23. Przulj, Z. (2007). Human Resource Management, BC University, Belgrade.24. Radonjić, A., Ilić, B., Stefanović, V. (2019). Innovative Strategy Entrepreneurial Manage-

ment. PaKsom Conference, https://paksom.cosrec.org/accepted-papers/25. Robbins, S., Coulter, M. (2019). Management, Pearson Education, SIGMA: Creating

Change Together, New Jersey. 26. Rosiniski, P. (2003). Coaching across Cultures: New tools for leveraging national, corpo-

rate and professional differences, Social Science. 27. Simons, G. (2003). Working together: Succeeding in multicultural organization. Business

& Economics.28. Stefanović, V., Ilić, B. (2019). Management Model of Tourism in Serbia. Proceedings of

the 9th International Symposium on Natural Resource Management, Faculty of Mana-gement, Zajecar, pp. 204-211.

29. Stefanović, V. (2013). Economic Efficiency, Human Resources Management. Institute for Agricultural Economics, Belgrade.

30. Stefanovic, V. (2007). Preduzetništvo. FABUS, Novi Sad.31. Storti, C. (2004). Americans at work: A guide to the Can-do people. Business &Economi-

cs. 32. The University of Hong Kong. Human Resources Management. Open Texbooks for Hong

Kong, http://www.opentextbooks.org.hk/system/files/export/32/32088/pdf/Human_Re-source_Management_32088.pdf

33. Vujić, V. (2006). Intellectual Capital Management. Hotel Management Faculty, Opatija.34. Wei, L. Q. (2007). Strategic HRM: chapter five, in: Raj, R. (2007). Corporate Planning and

Strategic Human Resources Management. Pune, Nirali Prakashan, pp. 5-18.

175

ANALIZA FINANSIJSKIH PERFORMANSI PREDUZEĆA ZA POSLOVNO-FINANSIJSKO ODLUČIVANJE PRIMENOM RACIO ANALIZE

ANALYSIS OF FINANCIAL PERFORMANCES OF COMPANIES FOR BUSINESS-FINANCIAL

DECISION MAKING USING RACIO ANALYSIS

Stefan Milojević1, Jelena Stojanović Alcaraz2, Jovan Travica3

SAŽETAKU ovom radu prikazuje se upotrebu stvarnih finansijskih podataka u

svrhu analize finansijskih pokazatelja. Studija ima za cilj da definiše značaj analize pokazatelja u proceni finansijskog položaja i učinka preduzeća, a potom da na primeru domaćeg preduzeća u oblasti ugostiteljstva identifiku-je ključne trendove finansijskih indikatora radi ocene postignutog finansijskog učinka. Ova analiza finansijskih performansi se bazira na finansijskim racio pokazateljima za petogodišnji period (2015–2019). Analiza je sprovedena na osnovu podataka koji su dati u ključnim finansijskim izveštajima posmatra-nog preduzeća - bilansu stanja i bilansu uspeha.

KLJUČNE REČI: ugostiteljsko preduzeće, finansijske performance, racio analiza, poslovno-finansijsko odlučivanje.

ABSTRACTIn this paper, we present the use of actual financial data for the purpose

of analyzing financial indicators. The aims of this study are to define the im-

1 MSc Stefan Milojević, Preduzeće za reviziju, računovodstvene, finansijske i konsultantske usluge „Moody's Standards“ doo Beograd, Fakultet za finansije, bankarstvo i reviziju, Beograd, e-mail: [email protected] 2 MSc Jelena Stojanović Alcaraz, Sales and Education Manager, San Diego, USA, e-mail: [email protected] 3 MSc Jovan Travica, Univerzitet Singidunum, Beograd, e-mail: [email protected]

Stručni rad UDK 005.5:658.14/.17DOI 10.7251/BLCZB2101175M

COBISS.RS – ID

176


portance of indicator analysis in assessing the financial position and perfor-mance of the company, and then to identify key trends in financial indicators on the example of a domestic company in the field of gastronomy in order to assess the achieved financial performance. This analysis of financial perfor-mance is based on financial ratio indicators for the five-year period (2015–2019). The analysis was conducted on the basis of data provided in the key financial statements of the observed company - balance sheet and income statement.

KEY WORDS: gastronomy company, financial performance, ratio analysis, business - financial decision – making.

1. UVODFinansijska analiza može da se definiše kao proces upotrebe finansijskih

informacija u donošenju investicionih i finansijskih odluka. Ona pomaže menadžerima u identifikovanju problematičnih područja u preduzeću, ali i u otkrivanju snaga na kojima preduzeće može da se gradi. Finansijski poka-zatelji imaju važnu ulogu u proceni učinka i finansijskog stanja/položaja bilo koje firme. Oni pomažu u definisanju prave slike o preduzeću s obzirom na snagu ili slabosti i pomažu u predviđanju budućnosti preduzeća, a time omogućavaju donosiocima odluka da donose različite operativne odluke i preduzimaju korektivne mere za boljitak firme. Poslovni sistem i njegovo funkcionisanje izražava se kroz veliki broj finansijskih i nefinansijskih ka-rakteristika. Najkoncentrisanija slika o radu preduzeća je njegova slika u obliku značajnih podataka iz osnovnih finansijskih izveštaja (bilans stanja i bilans uspeha). Finansijski podaci (ne samo finansijski, već i interno ili me-nadžersko računovodstvo) polazna su osnova za finansijske analize (Sieke-lova et. al., 2015). Racio analiza, kao jedna od tehnika finansijske analize, ne znači samo upoređivanje različitih brojki iz finansijskih izveštaja, poput izveštaja o novčanom toku, bilansa uspeha i bilansa stanja. To je poređenje tekućih brojki sa prethodnim godinama, sa drugim preduzećima, sa indu-strijom ili čak sa ekonomijom uopšte. Racio brojevi definišu odnose između pojedinačnih vrednosti i povezuju ih sa prethodnim vrednostima, kako je preduzeće poslovalo u prošlosti, kako se ponaša u sadašnjosti i kako bi mo-glo da posluje u budućnosti. Brojni su finansijski pokazatelji koji se koriste u analizi finansijskih performansi, ali najpopularniji su solventnost, stabilnost, profitabilnost, operativna efikasnost, kreditna sposobnost, analiza struktu-re, efikasno korišćenje resursa i leveridž ili eksterno finansiranje.

Finansijska racio analiza ima za cilj da pomogne da se razume šta orga-nizacija treba da uradi na osnovu dostupnih informacija koje potiču iz fi-nansijskih izveštaja. Ovu analizu bi trebalo da uradi svaka profitno orijenti-sana organizacija, jer će na osnovu rezultata ove analize moći da sazna kakvo

177

ZBORNIK RADOVA

je stvarno finansijsko stanje u organizaciji (Collier et al., 2010). Bilo koji određeni racio ili mera korisni su samo u odnosu na posmatrano stanovište i specifične ciljeve analize. Kada postoji takva podudarnost, mera može postati standard za upoređivanje. Štaviše, racija nisu apsolutni kriterijumi, već oni imaju najbolju upotrebnu vrednost kada se koriste u odabranim kombinacijama da ukažu na promene u finansijskim uslovima ili poslovnim performansama tokom nekoliko perioda, kao i za poređenje sa sličnim pre-duzećima. Racija pomažu u ilustraciji trendova i obrazaca takvih promene, koje bi pak analitičaru mogle ukazati na rizike i mogućnosti za biznis koji je predmet analize (Helfert, 2000).

U radu je analiziran finansijski učinak registrovanog privrednog subjek-ta „Društvo sa ograničenom odgovornošću za ugostiteljstvo, turizam i trgo-vinu Srbija“ pod matičnim brojem 07152906. Ovo preduzeće posluje od 2004. godine, a poseduje 65.758.000,00 RSD novčanog kapitala koji je upisan i uplaćen, a pored toga i nenovčani kapital u iznosu od 4.979.000,00 RSD koji je takođe upisan i unet u preduzeće. U svojoj grani, prema kriterijumi-ma za razvrstavanje koji su propisani, ovo preduzeće pripada grupi malih preduzeća za posmatrani period - od 2015. do 2019. godine. Delatnost kojom se ovo privredno društvo bavi jeste „delatnosti restorana i pokretnih ugosti-teljskih objekta“.

2. PODACI I METODOLOGIJAIstraživanje koje je sprovedeno u radu bazira se na studiji slučaja predu-

zeća „Društvo sa ograničenom odgovornošću za ugostiteljstvo, turizam i trgovinu Srbija.“ Primenjena racio analiza, kao često korišćena tehnika ana-lize finansijskih izveštaja, zasniva se na podacima koji su obelodanjeni u fi-nansijskim izveštajima - bilansu stanja i bilansu uspeha, a dostupni su na sajtu Agencije za privredne registre Republike Srbije (www.apr.gov.rs).

Postoje različite podele koje se odnose na racio analizu. U nastavku je prikazana podela racio brojeva u četiri srodne grupe: likvidnost, leveridž, aktivnost, profitabilnost i rast.

178


Tabela 1. Vrste racio brojeva

Izvor: (Rufus, R., 2003)

Za potrebe istraživanja, sprovedena je racio analiza kao često korišćena menadžerska tehnika, kojom su obuhvaćena racija likvidnosti, solventnosti, profitabilnosti i efikasnosti. Pokazatelji koji su primenjeni u okviru racio analize su prezentovani u narednoj tabeli.

Tabela 2. Finansijska racija za ocenu finansijskih performansi ugostiteljskog preduzeća

Racija likvidnosti Racija solventnosti Racija profitabilno-sti Racija efikasnosti

Racio tekuće likvid-nosti

Koeficijent pokrića kamate

Prinos na ukupnu imovinu (Return on Assets - ROA)

Prosečno vreme na-plate potraživanja od kupaca (u dani-ma)

Racio ubrzane li-kvidnosti

Koeficijent zaduže-nosti

Prinos na kapital (Return on Equity - ROE)

Prosečno vreme obr-ta zaliha (u danima)

Gotovinski racio li-kvidnosti

Odnos ukupnih oba-veza i vlasničke glav-nice

Prosečno vreme isplate obaveza pre-ma dobavljačima (u danima)

Neto obrtna imovinaIzvor: Izrada autora

179

ZBORNIK RADOVA

3. REZULTATI I DISKUSIJARacio tekuće likvidnosti važno je merilo likvidnosti, jer kratkoročne

obaveze dospevaju u narednih godinu dana. To znači da kompanija ima ograničen vremenski period kako bi se prikupila sredstva za plaćanje ovih obaveza. Obrtna imovina poput gotovinskih ekvivalenata i tržišnih hartija od vrednosti može se lako pretvoriti u gotovinu u kratkom roku. To znači da će preduzeća sa višim iznosima obrtne imovine lakše moći da isplate kraktoročne obaveze kada dospevaju bez potrebe za prodajom stalne imo-vine koja generiše prihod. Očigledno je da što je viši racio tekuće likvidnos-ti, svakako je veća verovatnoća da će preduzeće biti u stanju da plaća svoje račune. Dakle, sa stanovišta poverioca, viši koeficijent tekući likvidnosti je poželjnji (Jones, 2005). Međutim, sa stanovišta investitora (npr. akcionara), to nije uvek slučaj, jer akcionari zbog prinosa preferiraju da je samo mini-malni iznos kapitala preduzeća uložen u obrtna sredstva. Naravno, potreb-no je imati u vidu da i prenizak nivo ulaganja u obrtna sredstva može biti poguban i za poverioce i za vlasnike preduzeća. Ubrzani racio likvidnosti je strožija mera likividnosti koja predstavlja odnos likvidne aktive (gotovina, gotovinski ekvivalenti i potraživanja) i kratkoročnih obaveza. Racio goto-vinske likvidnosti je test likvidnosti koji pokazuje odnos između najlikvid-nije imovine i kratkoročnih obaveza. U Tabeli 3 je prezentovan obračun odabranih pokazatelja likvidnosti uz njihovu interpretaciju.

Tabela 3. Testiranje likvidnosti preduzeća (2015-2019)

Naziv 2015 2016 2017 2018 2019Koeficijent tekuće likvidnosti 0,19 0,21 0,27 0,43 0,46Koeficijent ubrzane likvidnosti 0,16 0,15 0,21 0,37 0,36Gotovinski racio likvidnosti 0,01 0,01 0,08 0,23 0,19

Izvor: Istraživanje autora zasnovano na bilansima stanja i bilansima uspeha (www.apr.gov.rs, 2021)

180


Slika 1. Dinamika pokazatelja likvidnosti za period 2015 - 2019

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

2015 2016 2017 2018 2019

Koeficijenti likvidnosti

Koeficijenttekuće likvidnosti

Koeficijentubrzanelikvidnosti

Gotovinski raciolikvidnosti

Izvor: Izrada autora na osnovu podataka iz Tabele 3

Sagledavanjem podataka iz Tabele 3 i trenda na Slici 1, uočava se da u svim posmatranim godinama racio tekuće likvidnosti pokazuje tendenciju rasta, ali je ispod željene normale (2:1), kao i ispod donje granice (1:1) u svim posmatranim godinama. Dobijeni indikatori pokazuju da je svaki dinar kratkoročnih obaveza pokriven je sa 0,19 dinara obrtne imovine u 2015. godini, sa 0,21 dinar u 2016. godini, sa 0,27 dinara u 2017. godini, sa 0,43 dinara u 2018. godine, i u poslednoj posmatranoj godini sa 0,46 dinara.

Ubrzani racio (tzv. „acid test“) je odnos likvidnosti koji meri sposobnost preduzeća da plati svoje tekuće obaveze kada dospeju samo sa tzv. „ubrzanom imovinom“. „Ubrzana imovina“ je kratkoročna imovina koja se može pre-tvoriti u gotovinu u roku od 90 dana ili u kratkom roku. Gotovina, gotovin-ski ekvivalenti, kratkoročne investicije ili utržive hartije od vrednosti i teku-ća potraživanja smatraju se brzom imovinom.

Kratkoročna ulaganja ili utržive hartije od vrednosti uključuju hartije od vrednosti za prodaju i hartije od vrednosti raspoložive za prodaju koje se lako mogu konvertovati u gotovinu u narednih 90 dana. Utrživim hartijama od vrednosti trguje se na otvorenom tržištu sa poznatom cenom i lako do-stupnim kupcima (Lessambo, 2018). Posmatrajući racija ubrzane likvidnos-ti uočava se da su u svim posmatranim godinama ispod preporučene vred-nosti od 1:1. Dobijeni rezultati pokazuju da je svaki dinar kratkoročnih obaveza pokriven sa 0,16 dinara monetarne imovine u 2015. godini, sa 0,15 dinara monetarne imovine u 2016. godini, sa 0,21 dinara monetarne imovi-ne u 2017. godini, sa 0,37 dinara u 2018. godini i u poslednoj godini sa 0,36 dinara. Kada je reč o kretanju racija gotovinske likvidnosti, sagledava se da je veoma nizak po godinama i pokazuje neznatne varijacije. Radi celovitog

181

ZBORNIK RADOVA

pogleda na likvidnost, prezentovan je i neto obrtni kapital u Tabeli 4. Obrt-ni kapital predstavlja apsolutnu razliku između obrtne imovine i kratkoroč-nih obaveza. Upravljanje obrtnim kapitalom je glavna stvar i izazov za upravljanje operativnim novčanim tokom. Menadžment treba da planira fluktuacije u obrtnom kapitalu, do kojih može doći usled promene uslova poslovanja.

Negativna vrednost neto obrtne imovine ukazuje na to da preduzeće neće moći da isplaćuje troškove poslovanja, ali prirodu i kretanje ovog pokazate-lja bi trebalo posmatrati i u kontekstu određene delatnosti.

Tabela 4. Neto obrtna imovina preduzeća (2015-2019)

Naziv 2015 2016 2017 2018 2019Neto obrtni

kapital -82.914.000 -72.594.000 -58.424.000 -41.406.000 -26.055.000


Slika 2. Dinamika neto obrtnog kapitala za period 2015 - 2019

-100000

-80000

-60000

-40000

-20000

02015 2016 2017 2018 2019

Neto obrtni kapital


Na osnovu Tabele 4 i Slike 2, uočava se da je neto obrtna imovina nega-tivna za ceo analizirani period, što može da ima negativne implikacije na likvidnost posmatranog preduzeća. Pored toga, uočava se smanjenje nega-tivne vrednost neto obrtnog kaptiala za posmatrani period.

Finansijska racija solventnosti se odnose na merenje kapaciteta preduze-ća da u dužem roku pokriva svoje obaveze, kao i u svrhu ocene finansijske strukture. Sledi Tabela 5 u kojoj su prikazana tri racija solventnosti: racio pokrića kamate, racio zaduženosti i odnos ukupnih obaveza i vlasničke glavnice.

182


Tabela 5. Racija solventnosti preduzeća (2015-2019)

Naziv 2015 2016 2017 2018 2019Koeficijent pokrića kamate 0,99 0,98 0,60 16,28 10,77Koeficijent zaduženost 0,70 0,66 0,63 0,59 0,53Odnos ukupnih obaveza i glavnice (%) 236,14 195,47 170,50 146,64 112,50


Koeficijent pokrića kamate koji pokazuje sposobnost plaćanja kamate iz generisane zarade pokazuje varijacije po godinama. Njegova maksimalna vrednost je uočena u 2019. godini od 10,77 puta, a najniža u 2017. godini od 0,60 puta. (Slika 3). Koeficijent zaduženosti pokazuje tendenciju smanjenja po godinama (0,70; 0,66; 0,63; 0,59; 0,53). Odnos ukupnih obaveza i vlasnič-ke glavnice, kao što se može videti na Slici 4, pokazuje tendenciju smanjenja za posmatrani period (od 2015. do 2019. godine).

Slika 3. Racio pokrića kamate i racio zaduženosti za period 2015 - 2019

0 5 10 15 20

2015

2016

2017

2018

2019

Koeficijenti zaduženosti i pokrića kamate

Koeficijentzaduženost

Koeficijentpokrića kamate


183

ZBORNIK RADOVA

Slika 4. Odnos ukupnih obaveza i vlasničke glavnice za period 2015 - 2019

0 50 100 150 200 250

2015

2016

2017

2018

2019

Odnos ukupnih obaveza i glavnice (%)


Racija profitabilnosti mere nivo zarade u poređenju sa osnovom, kao što su imovina, prihodi od prodaje ili kapital. U praktičnom ambijentu se pored pokazatelja prinosa, kao što su stopa prinosa na imovinu i stopa prinosa na kapital, često koriste i marže kao što su bruto profitna marža, marža poslov-ne dobiti, neto profitna marža i dr. Sledi prikaz pomenutih stopa prinosa, a to su stopa prinosa na ukupnu imovinu (Return on Assets - ROA) i stopa prinosa na kapital (Return on Equity – ROE).

Tabela 6. Racija profitabilnosti preduzeća u % (2015-2019)

Naziv 2015 2016 2017 2018 2019Stopa prinosa na aktivu (ROA) (%) 0,35 3,31 2,43 3,36 4,45Stopa prinosa na kapital (ROE) (%) 1,18 10,40 6,86 8,67 10,17


184


Slika 5. Pokazatelji ROA i ROE za period 2015 - 2019

0

2

4

6

8

10

12

2015 2016 2017 2018 2019

ROA i ROE

Stopa prinosana aktivu(ROA) (%)

Stopa prinosana kapital(ROE) (%)


Na osnovu podataka u prethodnoj tabeli i na slici, uočava se da je najviša vrednost ROA indikatora zabeležena u 2019. godini i iznosi 4,45%, što uka-zuje na to da je na svakih 100 dinara uložene poslovne imovine preduzeća generisano 4,45 dinara zarade, dok je minimalna vrednost zabeležena u 2015. godini od 0,35% što upućuje na to da je na svakih 100 dinara poslovne imo-vine zarađeno 0,35 dinara. Kada je reč o drugoj stopi, sagledava se da je za ROE pokazatelj zabeležena maksimalna vrednosti od 10,40% u 2016. godini, što pokazuje da je na 100 dinara uloženog kapitala ostvareno 10,40 dinara zarade, dok je minimalna vrednost karakteristična za 2015. godinu od 1,18% dinara (kao i kod ROA pokazatelja), a što znači da je na 100 dinara uloženog kapitala generisana zarada od 1,18 dinara. Obe stope, kako ROA, tako i ROE, pokazuju varijacije po godinama.

Racija efikasnosti služe za merenje sposobnosti imovine preduzeća da generiše prihode ili zaradu (Knežević et al., 2019). Ova finansijska racija su komplementarna sa pokazateljima likvidnosti. Primenom ove grupe racija dolazi se do podataka o broju obrta određene kategorije sredstava u poslov-nom ciklusu, odnosno o njihovom vremenu vezivanja u poslovnom ciklusu, a kombinuju se sa pokazateljima profitabilnosti. Prosečno vreme naplate potraživanja pokazuje koji je broj dana u proseku potreban za naplatu po-traživanja od kupaca. Prosečan broj dana obrta zaliha pokazuje koji je to prosečan broj dana držanja zaliha pre prodaje. Nizak broj dana je poželjan, dok visok broj dana podrazumeva da je menadžment nesposoban da proda postojeće zalihe, ali to bi trebalo posmatrati i u kontekstu konkretne delat-nosti zbog trajanja cilklusa poslovnog obrta. Prosečan broj dana za izmire-nje obaveza prema dobavljačima pokazuje za koliko dana se u proseku iz-

185

ZBORNIK RADOVA

miruju obaveze prema dobavljačima, a rok svakako zavisi od kreditne politike dobavljača. Sledi prikaz selektovanih racija efikasnosti (prosečno vreme naplate potraživanja, prosečno vreme obrta zaliha i prosečno vreme isplate obaveza prema dobavljačima) - Tabela 7, na osnovu čega je urađena i Slika 6.

Tabela 7. Testiranje efikasnosti (aktivnosti) (2015-2019)

Naziv 2015 2016 2017 2018 2019Prosečno vreme naplate potraživanja (u danima) 22,35 25,51 21,37 18,01 15,38Prosečno vreme obrta zaliha (u danima) 12,29 13,09 12,44 11,02 10,34Prosečno vreme plaćanja dobavljačima (u danima) 136,37 140,49 117,62 83,05 62,78


Slika 6. Pokazatelji efikasnosti (aktivnosti) (2015-2019)

020406080

100120140160

2015 2016 2017 2018 2019

Pokazatelji efikasnosti

Prosečnovreme naplatepotraživanja (udanima)

Prosečnovreme obrtazaliha (udanima)

Prosečnovreme plaćanjadobavljačima(u danima)


Prosečno vreme obrta zaliha pokazuje rast u 2016. u odnosu na 2015. godinu (rast sa 12,29 na 13,39), da bi u naredne tri godine pokazao tenden-ciju smanjenja, a to je poželjna tendencija – viši koeficijent obrta, te kraće vreme zadržavanja zaliha (12,44; 11,02; 10,34 posmatrano respektivno po godinama). Prosečno vreme naplate potraživanja od kupaca pokazuje vari-jacije po godinama. Najviša zabeležena vrednost ovog pokazatelja je u 2016. godini – 25 dana, a najniže u 2019. godini je zabeležena minimalna vrednost od 15 dana. Prosečno vreme izmirenja obaveza prema dobavljačima poka-zuje maksimalnu vrednost u 2016. godini – 140 dana, što je prilično dug rok za izmirenje komercijalnih obaveza, a minimalna vrednost u 2019. godini – 62 dana.

186


4. ZAKLJUČAKAnaliza finansijskih izveštaja igra važnu ulogu u određivanju finansijske

snage i slabosti preduzeća u odnosu na druga preduzeća u istoj industriji. Analiza takođe otkriva da li se finansijski položaj preduzeća poboljšavao ili pogoršavao tokom vremena. Finansijska racio analiza uključuje izračunava-nje i upoređivanje pokazatelja koji su izvedeni iz informacija datih u finan-sijskim izveštajima kompanije (bilansu stanja, bilansu uspeha i izveštaju o tokovima gotovine). Istorijski trendovi ovih pokazatelja mogu se koristiti za zaključivanje o finansijskom stanju kompanije i njenom poslovanju.

Opšti zaključak o finansijskim performansama analiziranog ugostiteljskog preduzeća upućuje na to da je potrebno obratiti posebnu pažnju na analizu tokova likvidnosti, kao i na neto obrtni kapital koji je u svim posmatranim godinama negativan. Za detaljniju analizu je potrebno uporediti dobijene rezulate sa targetiranim i sa ključnim konkurentima.

LITERATURA1. Agencija za privredne registre Republike Srbije (www.apr.gov.rs), pristup dana 3.2.2021. 2. Collier, H.W., Grai, T., Haslitt, S., McGowan, Jr., C.B. (2010). Using Actual Financial

Accounting Information to Conduct Financial Ratio Analysis: The Case of Motorola. Jo-urnal of Business Case Studies, 6(4), pp. 23-32.

3. Helfert, E.A. (2000). Financial analysis: tools and techniques A Guide for Managers, McGraw-Hill, New York.

4. Jones, S. (2005). Financial Analysis: Applications to Australian Toll Road Entities. Han-dbooks in Transport, pp. 325–357. doi:10.1108/9780080456041-019.

5. Knezević, S., Mitrović, A., Vujić, M., Grgur, A. (2019). Analiza finansijskih izveštaja, iz-danje autora, Beograd.

6. Lessambo, F.I. (2018). Financial Statements Analysis and Reporting. Central Connecticut State University New Britain, CT, USA.

7. Rufus R. (2003). Financial Ratios: Use, Predicitive, Power and Z-Score, http://www.ru-fusandrufus.com/financial_ratios.pdf, pristup dana 5.4.2021.

8. Siekelova, A., Kovalova, E., Ciurlău, F.C. (2019). Prediction financial stabilizy of Romanian production companies through Altman Z-Score. Ekonomičko-manažerske spektrum, 13(2), pp. 89-97.

187

MENADŽMENT I ORGANIZACIJA PROIZVODNJE U PREDUZEĆIMA

ZA OBRADU METALA

MANAGEMENT AND ORGANIZATION OF PRODUCTION IN METAL

PROCESSING COMPANIES

Admir Rizvan1

SAŽETAKPreduzeća koja se bave proizvodnjom su specifična iz više razloga. U pro-

izvodnji se uz pomoć radne snage i sredstava za rad transformišu predmeti rada u novi proizvod. Ako želimo uspješno obaviti proizvodni proces potreb-no je ispoštovati tri glavne stvari, a to su: kvalitet, vrijeme i novac. Menadžment ima ključnu ulogu u pripremi efikasne organizacije proizvodnje. Pored struč-nog menadžmenta, potrebni su i stručni zaposleni koji znaju da organizuju i vode proizvodni proces. To su uglavnom inžinjeri koji dobro poznaju preduzeće, mašinski park, raspoloživu radnu snagu i tehnologiju izrade. U ovom radu ćemo se bazirati na preduzeća koja se bave obradom metala. Metalna indu-strija je jako važna industrija za privredu i zato je predmet ovog rada. Takođe, vidjet ćemo i posljedice koje je prouzrokovala kriza na preduzeća u ovoj in-dustriji.

KLJUČNE RIJEČI: preduzeće, menadžment, organizacija, proizvodnja, kriza.

ABSTRACTManufacturing companies are specific for several reasons. In production,

with the help of labor and means of labor, objects of labor are transformed into a new product. If we want to successfully complete the production process, we need to pay attention to three main things, and they are: quality, time and

1 Mr Admir Rizvan, Fakultet poslovne ekonomije, Sveučilište / Univerzitet „Vitez“, Vitez, e-mail: [email protected]

Stručni rad UDK 621.9:005.5DOI 10.7251/BLCZB2101187R

COBISS.RS – ID

188


money. Management has a key role in preparing an efficient production or-ganization. In addition to professional management, we also need professional employees who know how to organize and lead the production process. These are mostly engineers who know the company, the machine park, the available workforce and the manufacturing technology well. In this paper, we will be based on companies that deal with metal processing. The metal industry is a very important industry for the economy and that is why it is the subject of this paper. We will also see the consequences of the crisis on companies in this industry.

KEY WORDS: company, management, organization, production, crisis.

1. UVODNa početku možemo reći da je proizvodnja i stvaranje novih proizvoda

od ključnog značaja za zadovoljavanje potreba pojedinaca, ali i važna kom-ponenta za potrebe industrija i privrednog razvoja. U tržišnoj privredi preduzeća se otvaraju jer postoji potreba za proizvodnjom određenih proi-zvoda. Menadžment je detaljnom analizom tržišta ustanovio da postoje kupci proizvoda za koje će biti organizovan proizvodni proces. Ovaj rad se bavi preduzećima za obradu metala. Metalna industrija je važna jer u pri-vredi postoji stalna potreba za metalnim proizvodima, najčešće zbog proi-zvodnje različitih uređaja kojima su potrebne metalne komponente. Kao što svaka industrija ima svoje specifičnosti, tako i ova ima u pogledu menadžmen-ta i organizacije proizvodnje. Uloga menadžmenta je još važnija u vremenu krize jer je potrebno brzo donositi kvalitetne i efikasne odluke. Da bismo shvatili organizacionu strukturu preduzeća u metalnoj industriji, prikazali smo potpunu organizaciju preduzeća. Počeli smo od top menadžmenta do menadžmenta nižeg nivoa i na kraju došli do proizvodnje, kao osnovnog razloga obavljanja ekonomske aktivnosti. Organizacija proizvodnje je pred-stavljena sistematičnim redoslijedom. Iako je proizvodnja komleksna mate-rija, u radu smo je pokušali objasniti na jednostavan način. Naravno, ovo su specifičnosti preduzeća u metalnoj industriji. Ne postoji univerzalni obrazac organizacije preduzeća, već svako preduzeće kreira svoj način rada kako bi se efektivno i efikasno obavili poslovni zadaci. U ovom preduzeću tok pro-izvodnog procesa je prikazan od izdavanja radnog naloga do pakovanja i otpreme proizvoda. Kao kompaktna cjelina proizvodnje, tj. proizvodnja u širem smislu obuhvata razvoj i tehnologiju, kao i kontrolu.

189

ZBORNIK RADOVA

2. OSNOVNI POJMOVI O MENADŽMENTURiječ „management“ je peuzeta iz engleske literature i kod nas se čita i

izgovara kao menadžment. Na engleskom jeziku glagol „manage“ ima više značanja, a najčešća su: snaći se i preovladati. Na osnovu navedenog glago-la nastala je i riječ menadžment, koja takođe ima više značenja, a osnovno joj je upravljanje, tj. vođenje raznih poslova. Iako riječ menadžment i kod nas ima više značenja, ona se uglavnom koristi kao odrednica savremenog koncepta upravljanja. Danas, kako u stranoj, tako i u domaćoj stručnoj lite-raturi o menadžmentu, sam pojam ima više značenja od kojih su tri najpri-sutnija: upravljanje, rukovođenje i organizacija. Različite definicije me-nadžmenta kod raznih autora rezultat su različitog pristupa proučavanju ovoga fenomena. Tako, prema jednom autoru, menadžment je umjetnost obavljanja poslova pomoću drugih ljudi, a drugi autori smatra da je riječ o aktivnosti kojom se vrše određene funkcije sa ciljem da se na efikasan način obezbijede, rasporede i iskoriste ljudski napori i fizički resursi kako bi se postigao neki cilj. Prema trećem autoru, menadžment je proces planiranja, organizovanja i kontrolisanja rada ljudi u datim uslovima.

Nastanak menadžmenta se vezuje za pojavu industrijske proizvodnje kao neophodan odgovor za rješavanje rastućih i sve složenijih problema. Prera-stanje zanatske organizacije rada u industrijsku organizaciju proizvodnje usložilo je ne samo probleme u samom procesu proizvodnje, već i u odno-sima između radnika i poslodavaca. Većina teorija menadžmenta se bazira na praktičnim iskustvima. Analiziranje i sublimisanje brojnih iskustava iz prakse, u vidu pravila i principa, imalo je za cilj brže osposobljavanje i pot-punije obrazovanje ljudi koji se bave menadžmentom, a time i većoj poslov-noj efikasnosti istih.

2.1. Hijerarhijski nivoi menadžmenta Broj nivoa menandžmenta zavisi od brojnih organizacionih specifičnosti

svakoga preduzeća. Te specifičnosti su: „dubina“ i „visina“ organizacije, vrste organizacione strukture i njena složenost, stepen centralizacije i slično. Nezavisno od navedenih specifičnosti, u svakom preduzeću možemo razli-kovati tri nivoa menadžmenta i to: vrhunski menadžment, srednji menadžment i niži menadžment.

190


Slika 1. Organizaciona struktura sa više nivoa i nivoi menadžmenta

Izvor: (Mikac, Blažević, 2007)

U svakom preduzeću svi zaposleni su podijeljeni u dvije osnovne grupe: – menadžere različitih nivoa i – izvršioce - zaposleni u proizvodnji i drugim sektorima i službama.Ova pojednostavljena podjela je izvršena na osnovu toga ko ima u nad-

ležnosti podređene, a ko ne, tako da su menadžeri ona zaposlena lica koja u organizacionoj šemi imaju svoje podređene, dok su izvršioci ostali zaposle-ni koji u preduzeću nemaju podređene.

Vrhunski menadžment (Top Managament), shodno svojoj ulozi, naziva se još i strategijski menadžment i nalazi se na najvišem hijerarhijskom nivou organizacione strukture preduzeća. U kompanijama to su predsjednik uprav-nog odbora, predsjednik kompanije, potpredsjednik, glavni izvršni direktor, a u našim preduzećima to su generalni direktor, pomoćnici generalnog di-rektora i izvršni direktori. Top menadžment upravlja kompanijom i najod-govorniji je za njen poslovni uspjeh. Osnovni zadaci su mu formulisanje politike kompanije, usvajanje strategije i utvrđivanje ciljeva iste. Odlučuju o najbitnijim pitanjima iz domena planiranja, koordinacije, raspodjele i kon-trole, te brine o misiji i viziji kompanije i stara se o njenom imidžu. Odluke top menadžmenta su malobrojne i dugoročne i proizilaza iz jasne streteške vizije rasta i razvoja kompanije. Njegov zadatak je da oblikuje svoje poslov-no okruženje uočavanjem zahtijeva i potreba tog okruženja i iznalaženjem adekvatnih načina da se ti zahtijevi ispune. Takođe, brine o oblikovanju sopstvene organizacije, razvijanju menadžera srednjeg i nižeg nivoa, aloka-ciji resursa, itd.

Srednji menadžment (Middle Managament) se još naziva i operativni, jer folmuliše taktiku kroz razrađivanje sprovođenja dijela strategije određe-ne oblasti. Kako su strateške odluke top menadžmenta globalne i načelne, neophodno ih je razraditi i pretvoriti u operativne zadatke. Na taj način operativni menadžment definiše konkretne zadatke i ciljeve poslovnih funk-cija i poslovnih jedinica. Kako je srednji mendžment uglavnom okrenut rješavanju unutrašnjih problema kompanije i dnevnim aktivnostima, to ga

191

ZBORNIK RADOVA

pojedini autori nazivaju i organizacionim menadžmentom. U kompanijama, srednji menadžment uglavnom čine direktori divizija, menadžeri fabrika i menadžeri odjeljenja. Potreba za srednjim menadžmentom je posebno izra-žena u kompanijama sa izraženom divizionom organizacionom strukturom. U našim preduzećima, srednji menadžment čine direktori sektora (tehnički direktor, direktor proizvodnje, finansijski direktor, direktor ljudskih resursa) i rukovodioci nižih organizacionih jedinica. U većim preduzećima uglavnom je prisutna više - nivovska struktura srednjeg menadžmenta, gde direktori sektora u hjerarhiji ispod sebe imaju rukovodioce odjeljenja, a ovi rukovo-dioce odsjeka. Osnovni zadaci srednjeg menadžmenta su da do detalja ra-zrađuje odluke top menadžmenta i da sprovodi usvojenu politiku i donijete planove. Direktno su odgovorni za organizaciju i realizaciju proizvodnog programa. S obzirom da se u strukturi menadžmenta nalaze između top i nižeg menadžmenta, njihova uloga je veoma specifična, jer su istovremeno i podređeni i nadređeni. Razvoj i primjena informacionih tehnologija najvi-še utiče na smanjenje srednjeg sloja menadžmenta, jer se dio njihovih po-slova prebacuje na viši i niži nivo, tako što top menadžment preuzima po-slove analitike, a niži menadžment dio tekućih odluka, što je ranije bio zadatak isključivo srednjeg menadžmenta.

Niži menadžment (Lower Management) čine rukovodioci na najnižem nivou organizacione strukture. To su menadžeri prve linije čiji su neposred-ni podređeni sami izvršioci. Ispod njih ne postoji više ni jedan nivo kojem bi oni prenosili zadatke, već neposredno rade sa izvršiocima na realizaciji zadataka dobijenih sa višeg nivoa. Neposredni kontakt sa izvršiocima omo-gućava im da najpre i najtačnije uoče novonastale probleme i da blagovre-meno reaguju na njih. S obzirom da neposredno rade na stvaranju proizvo-da i operacionalizaciji dobijenih zadataka, niži menadžment sačinjavaju rukovodioci odjeljenja, brigadiri i poslovođe. Za razliku od srednjeg me-nadžmenta, koji podjednako mora da zna i menadžment i stručna znanja (tehnička znanja), niži menadžeri moraju prije svega da posjeduju stručna znanja, jer oni su ti koji realizuju operativne zadatke.

U praksi upravljanje bilo kojom organizacijom od strane bilo kog me-nadžmenta će se ostvarivati na sličan način. To uslovljavaju navedene funk-cije i principi ostvarivanja menadžmenta. Bez obzira na specifičnosti kon-kretne organizacije, svi menadžeri bilo koga nivoa obavljaju sve funkcije, počevši od planiranja, organizovanja, vođenja i kontrole, uz različito vre-mensko angažovanje i različitu primjenu znanja. Top menadžment mnogo više troši vremena na dugoročnom planiranju i izradi strategijskih planova cijele organizacije, dok niži menadžment više vremena angažuje za izradu kratkoročnih planova i to za dijelove organizacije. U principu, što je viši nivo menadžmenta, to se više vremena posvećuje planiranju i organizovanju,

192


nego vođenju i kontrolisanju i obrnuto. Imajući u vidu da je teško precizno utvrditi kad menadžersko djelovanje nastaje, a kada prestaje, to navedenu više-nivovsku podjelu menadžmenta treba uslovno shvatiti. Ono što je ve-oma bitno za aktivnost vrhunskog menadžmenta jeste obezbjeđivanje po-vezanosti i skladnog funkcionisanja svih nivoa menadžmenta.

Jedan od značajnih elemenata za postavljanje neophodnih uslova i neo-metano odvijanje procesa proizvodnje i ostvarivanje strategijskih ciljeva je izbor adekvatnog organizacionog modela poslovanja, odnosno organizaci-one strukture kompanije (Mihajlović et al., 2016). Tipičan primjer najčešćeg organizacionog modela idustrijskog preduzeća, prikazan je na slici 2.

Slika 2. Klasična hijerarhijska organizacija preduzeća (funkcionalna)

Izvor: (Mihajlović et al., 2016)

Svako preduzeće ima svoje specifičnosti. Zbog toga postoje i različite organizacione strukture. U sljedećem primjeru je prikazana organizacija rukovodstva preduzeća za obradu metala. Kao što vidimo u ovom primjeru nije lako ustanoviti koji su nivoi menadžmenta u pitanju. Svakako sa sigur-nošću možemo potvrditi da se ova organizacija rukovodstva pokazala funk-cionalnom, jer se radu o preduzeću koje broji preko četiri stotine radnika i vrlo je dobro organizirano.

Korištene skraćenice su: – PRK/PRO – predstavnik rukovodstva za kvalitet i predstavnik ruko-

vodstva za okoliš,– Referent ZNR i PPZ – Referent zaštite na radu i protupožarne zaštite.

193

ZBORNIK RADOVA

Slika 3. Rukovodstvo preduzeća za obradu metala


3. ORGANIZACIJA PROIZVODNJEOrganizacija proizvodnje riješava tehničke probleme smišljenog povezi-

vanja i usklađivanja djelovanja pojedinih dijelova, kao i cjeline nekog sistema radi postizanja cilja: izrade proizvoda propisanog kvaliteta i količina u utvr-đenom roku, uz optimalne troškove (i roba, ali i usluga) (Milac, Blažević, 2007).

Slika 4. Transformacioni proces poslovno proizvodnog sistema

Izvor: (Milac, Blažević, 2007)

194


Proizvodnja je proces u kojem se dobra i usluge manje vrijednosti koje se nazivaju resursi (inputi) pretvaraju u dobra i usluge veće vrijednosti koja se nazivaju učinci (outputi) (Buntak, Šuljagić, 2015). Menadžeri proizvodnje odgovorni su za proizvodnju potrebnih roba (dobara) ili usluga u organiza-cijama (Čala, 2020). U bilo kojem proizvodnom sistemu posao voditelja proizvodnje je upravljanje procesom pretvaranja ulaznih resursa u željene izlazne učinke. Cilj proizvodnog sistema je pružanje dobara i usluga za čo-vječanstvo.

Planiranje proizvodnje i proizvodnja - ovom procedurom se propisu-je postupak proizvodnje, od momenta dobijanja radnog naloga do predaje gotovog proizvoda na završnu kontrolu i pakovanje, pri čemu se obezbjeđu-je nesmetano planiranje i tok proizvodnog procesa koji će osigurati izradu proizvoda u skladu sa zahtjevima kupca i u skladu sa zahtjevima ISO 14001 standarda.

Opis procesa - jako je važno poznavati tehnologiju obrade koja prouča-va postupke izrade i obrade (oblikovanja) mašinskih dijelova željenog oblika i dimenzija od polufabrikata, dobijenih livenjem, kovanjem, valjanjem i slično (Nedić, Lazić, 2006). Pojednostavljeno rečeno, tehnologija obrade obuhvata problematiku izrade i oblikovanja gotovih dijelova (slika 5).

Slika 5. Ilustracija postupka obrade

Izvor: (Nedić, Lazić, 2006)

Prijem radnog naloga - rukovodilac proizvodnje dobija radni nalog koji izdaje rukovodilac razvoja i tehnologije ili ovlašteni tehnolog, te i neka dru-ga rukovodeća funkcija u preduzeću, uz usmenu saglasnost direktora pre-duzeća/izvršnog direktora. Zajedno sa radnim nalogom, rukovodilac proi-zvodnje dobija i prilog vezan za proizvod (crtež, tehnološki postupak, kontrolni plan uzorak ili skicu) i eventualno plan kvaliteta.

Planiranje procesa izrade - na osnovu radnog naloga, rukovodilac pro-izvodnje analizira tehnološki postupak / kontrolni plan izrade. Rukovodilac

195

ZBORNIK RADOVA

proizvodnje će izuzeti količinu materijala potrebnu za realizaciju proizvod-nje, alate, mašine i uređaje, kontrolnike i mjerna sredstva, kao i upisati broj zapisnika ulazne kontrole sa identifikacione kartice na radni nalog.

Postavljanje i reglaža alata - reglažu izvodi regler na osnovu radnog naloga i tehničko tehnološke dokumentacije. Pri regliranju alata i izradi probnog komada obavezno je prisustvo poslovođe i kontrolora. U slučaju određenih problema, pri izradi probnog komada može biti prisutan i teh-nolog i/ili rukovodilac proizvodnje.

Izrada i kontrola probnog komada - nakon postavljanja i reglaže alata, pristupa se izradi probnog komada pridržavajući se uputstva za rad, tehno-loškog postupka ili kontrolnog plana izrade. Postavljanje i reglažu alata vrši regler.

Nakon izrade probnog komada, pristupa se kontroli i mjerenju zadanih karakteristika. Na osnovu izmjerenih karakteristika, utvrđuju se aktivnosti koje se moraju preduzeti da bi se uskladila eventualna odstupanja. Regliranje alata se vrši sve dotle dok se ne usklade zahtijevane i ostvarene karakteristi-ke na proizvodu.

Obrazac „Odobrenje procesa“ popunjava vođa odjeljenja/vođa grupe. Ukoliko se jave određeni nedostaci koji su navedeni u obrascu odobrenja procesa od strane vođe odjeljenja / vođe grupe (polomljen ili neispravan alat, nedostatak materijala, kontrolnika ili uređaja, neispravnosti mašine), vođa odjeljenja / vođa grupe o tome elektronski obavještava rukovodioca proi-zvodnje / rukovodioca površinske zaštite / rukovodioca kontrole / tehničkog direktora koji odmah obavještavaju odgovorne za otklanjanje uočenih ne-dostataka (elektronski). Nakon otklanjanja uočenih nedostataka, prilazi se realizaciji proizvodnje. Ukoliko se nedostaci ne mogu odmah otkloniti, pristupa se uslovnom puštanju proizvodnje, a eventualne probleme potreb-no je otkloniti u što kraćem roku.

Ostvarene karakteristike probnog komada, usklađene sa zahtjevom, upisuju se u mjerni list procesa proizvodnje. Mjerni list procesa proizvodnje popunjava radnik samokontrolor, procesni kontrolor ili vođa odjeljenja / vođa grupe za svaku operaciju izrade prema tehnološkom postupku / kon-trolnom planu, a prvi upisani rezultat u mjernom listu za svaku operaciju je rezultat mjerenja probnog komada. U slučaju vanredne situacije (npr. nesta-nak električne energije, kvar mašine i slično), ponovo se pristupa mjerenju prvog komada po gore navedenoj proceduri. Ovakav komad se definiše kao prvi komad koji se posebno pakuje zajedno sa obrascem „Prvi komad“ i koji je potpisan od osobe koja je izvršila mjerenje komada.

Izrada serije - nakon dobijanja probnog komada, koji zadovoljava zada-te karakteristike, pristupa se izradi serije. U toku izrade serije izvršioci se pridržavaju uputstva za rad, tehnološkog postupka izrade i kontrolisanja ili

196


kontrolnog plana izrade i kontrolisanja. Kontrolu komada vrši radnik (sa-mokontrola) i procesni kontrolor pridržavajući se režima kontrolisanja i koristeći kontrolnike i mjerna sredstva prema tehnološkom postupku / kontrolnom planu izrade i kontrolisanja. Zapisivanje rezultata mjerenja komada u toku procesa proizvodnje vrši se na mjernom listu procesa proi-zvodnje. Ispisani mjerni listovi se arhiviraju u arhivu vođe odjeljenja, a u slučaju odstupanja ostvarenih karakteristika proizvoda od zadatih, postupa se prema proceduri. U svakoj smjeni, pored prvog komada (prvi urađeni ispravan komad) koji se odlaže u posebno pakovanje zajedno sa potpisanim obrascem „Prvi komad“, na kraju smjene se odlaže i zadnji komad koji se pakuje isto kao i prvi komad zajedno sa potpisanim obrascem „Zadnji ko-mad“. Zadnji komad u izradi serije se odlaže uz alat kojim je rađen taj komad.

Na svakoj operaciji izrade pozicije i gotovog proizvoda (poslije montaže) formira se prateći list – usklađeno na svakom pakovanju na kojem se jasno vidi o kojem se proizvodu radi, kojoj poziciji, koja je količina i na koju se operaciju šalje taj proizvod. Ukoliko proizvodi ne odgovaraju postavljenim zahtjevima, formira se prateći list (žute boje) za neusklađene proizvode i sa takvim proizvodima se postupa prema proceduri (kontrola neusklađenog proizvoda). Ukoliko dokumentacija ne odgovara stvarnom stanju procesa izrade proizvoda, svi zaposleni dužni su da iniciraju usklađivanje dokumen-tacije na obrascu (Zahtjev za izmjenu tehničko – tehnološke dokumentaci-je) kojeg dostavljaju do prvog pretpostavljenog, a on do rukovodioca proi-zvodnje ili rukovodioca razvoja i tehnologije.

Termička obrada, tvrdi lem i zavarivanje - za izvođenje operacije termičke obrade, tvrdog lemljenja i zavarivanja (punktovanja) izvršioci se pridržavaju uputstva za rad na mašinama ili pećima, tehnološki postupak izrade i kontrolisanja ili kontrolnog plana izrade i kontrolisanja u kojima su navedeni režimi rada za pojedine operacije na pojedinim mašinama. Rezul-tati mjerenja komada nakon termičke obrade, tvrdog lemljenja i zavarivanja, ako je predviđeno mjerenje prema tehnološkom postupku, upisuju se u mjerni list procesa proizvodnje, a upisivanje rezultata vrši operater na ma-šini ili kontrolor koga imenuje rukovodilac proizvodnje. Stvarni režimi rada na pećima ili mašini za zavarivanje se upisuju u svesku za evidenciju režima rada i upoređuju sa zadatim režimima prema tehnološkom postupku. Rad-ni režimi moraju biti u tolerancijama propisanih režima. Svesku za eviden-ciju režima rada zadužuje i popunjava poslovođa. Pored sveske za evidenci-ju režima rada popunjava se i obrazac (Radni parametri procesa lemljenja) u kojima se zapisuju parametri procesa lemljenja za pojedine proizvode.

Površinska zaštita - proces površinske zaštite kalajisanjem, cinkovanjem, Zn/Ni legurom i mat kalajisanjem odvija se prema uputstvima i u kojima su opisani postupci izvođenja samog procesa galvanizacije, kao i postupak

197

ZBORNIK RADOVA

kontrolisanja zaštićenih komada. Pri površinskoj zaštiti poštuju se sve oba-veze monitoringa otpadnih voda i ostalih zahtjeva ISO 14001 standarda.

Završna kontrola - gotove proizvode koji se urade u ovom preduzeću, pakuje odjeljenje završne kontrole ili, ako to nalaže tehnologija izrade, za-vršni kontrolori iz sektora površinske zaštite koji su obučeni i za pregled kvaliteta prevlake na osnovnom materijalu. Na osnovu mjernog lista proce-sa proizvodnje i zapisa o usklađenosti (izvještaj o kontroli kvaliteta površin-ske zaštite) može se uraditi izvještaj o mjerenju serije. Izvještaj se može dostaviti kupcu zavisno od ugovorom definisanih obaveza i u njega se upi-suje veličina serije za koju se on odnosi. Na pakete u koje je upakovan pro-izvod, lijepi se naljepnica na koju se upisuje naziv kupca, naziv i broj proi-zvoda, količina (broj komada u paketu) i broj radnog naloga. Veličina paketa, broj komada u paketu, kao i način pakovanja su definisani tehnološ-kim postupkom montaže i kontrole ili kontrolnim planom montaže i kon-trole.

Otprema proizvoda - otprema proizvoda se vrši po uputstvu preduzeća. Održavanje proizvodne opreme - za održavanje proizvodne opreme

odgovoran je rukovodilac proizvodnje, a sam postupak održavanja se odvi-ja prema sistemskoj proceduri i uputstvu.

Upravljanje promjenama u proizvodnji - u slučaju potrebe za bilo kakvim promjenama koje se odnose na proizvod ili proizvodni proces, ru-kovodilac proizvodnje se mora konsultovati sa tehničkim direktorom i ru-kovodiocem razvoja i tehnologije. Sve promjene koje su neophodne da se dogode, moraju uključiti i saglasnost kupca. Komunikaciju sa kupcem u tom slučaju poduzima rukovodilac razvoja i tehnologije.

4. TRI KLJUČNE ŠEME U PREDUZEĆU ZA OBRADU METALA

S’ obzirom na činjenicu da je za obavljane proizvodnje ključna podrška tehnologije i razvoja, kao i kontrole, to se može i šematski prikazati. Ovaj trio u analiziranom preduzeću može se posmatrati kao pojam proizvodnje u širem smislu. Razvoj i tehnologija pomažu u definisanju tehnologije izra-de i pravila kojih se treba pridržavati u tehnološkom postupku, tj. u samom procesu proizvodnje. Kada se sve definiše, pristupa se izradi komada, odno-sno počinje proizvodni proces. Na osnovu tehničkog crteža vide se zahtjevi koji se moraju ispuniti, bez obzira da li je dokument interno napravljen ili je poslat direktno od kupca. Prilikom dobijanja gotovih proizvoda važna je uloga kontrole, tj. mora se pratiti da li se proizvod izrađuje prema postav-ljenim tehnološkim zahtjevima. Zbog svega toga, u nastavku su predstavlje-ne šeme proizvodnje, razvoja i tehnologije, kao i kontrole.

198


Slika 6. Organizacija proizvodnje u preduzeću za obradu metala


Slika 7. Organizacija razvoja i tehnologije u preduzeću za obradu metala


199

ZBORNIK RADOVA

Slika 8. Organizacija kontrole u preduzeću za obradu metala


Zbog kvalitetne organizacije u ovom preduzeću rizik poslovanja je bio smanjen pojavom pandemije koja je uzrokovala krizu. Problema je bilo u prvom kvartalu 2020. ali se kasnije stanje stabilizovalo, jer su popustile mjere koje su bile donešene, a koje su se odnosile na poslovanje sa zemljama Evropske unije. Danas se proizvodnja odvija uspješno, lanac nabavke mate-rijala je stabilan, a i roba se uspješno distribuira u inostranstvo.

5. ZAKLJUČAKZa poslovni uspjeh preduzeća ključan je kvalitetan menadžment. Ako

preduzeće ima iskusne menadžere koji znaju procijeniti situaciju, sprovodi-ti promjene i voditi organizaciju, onda se može očekivati i uspješan poslov-ni rezultat preduzeća. U svim preduzećima, pa tako i u preduzećima za obradu metala, nivoi menadžmenta su jako isprepleteni, tako da je vrlo teško ustanoviti koji menadžment pripada top, srednjem ili nižem nivou. U svakom slučaju, menadžer na nivou gdje se trenutno nalazi mora da obavlja sve funkcije menadžmenta, tj. planiranje, organiziaciju, kadrovanje, vođenje i kontrolisanje. Ako preduzeće ima stručne kadrove i svako uspješno radi svoj posao, onda ni proces proizvodnje nije teško organizovati. Uprava pre-duzeća, kao i kadrovi koji vode proizvodnju, su jedna kompaktna cjelina od čije saradnje zavisi uspješnost proizvodnog procesa. Naravno, i drugi ele-menti su važni za uspješno poslovanje, a prije svega to su raspoloživot strojnog parka, tržišne prilike u metalnoj industriji, kao i posvećenost i disciplina u obavljanju radnih zadataka. Kao što se vidi, u radu je opisan proces proizvodnje od samog početka do kraja. U preduzećima za obradu

200


metala važna je podrška razvoja i tehnologije, kao i kontrole. Proizvodnja jeste kompleksna materija i živ organizam, posebno u velikim preduzećima, ali ako se napravi kvalitetna podjela rada, i razrade operacije korak po korak u preduzeću, onda se proces proizvodnje nesmetano odvija.

LITERATURA1. Buntak, K., Šuljagić, N. (2015). Ekonomika logistike proizvodnje. Tehnički glasnik, Vol. 9,

No. 2. 2. Čala, I. (2020). Proizvodni menadžment, autorska predavanja, dostupno na: https://www.

fsb.unizg.hr/atlantis 3. Mihajlović, I., Milijić, N., Jovanović, A. (2016). Upravljanje proizvodnjom. Univerzitet u

Beogradu, Tehnički fakultet u Boru, Bor. 4. Milac, T., Blažević, D. (2007). Planiranje i upravljanje proizvodnjom. Tehnološki fakultet,

Rijeka. 5. Nedić, B., Lazić, M. (2006). Proizvodne tehnologije – obrada metala rezanjem. Mašinski

fakultet, Kragujevac.

201

FINANSIRANJE ODRŽIVOG RAZVOJA U ERI COVID-19

FINANCING SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE ERA COVID-19

Nataša Marjanović1, Milan Novović2

SAŽETAKVeć na početku pandemije COVID-19, Ujedinjene nacije su procenile da

je zemljama u razvoju potrebno dodatnih 2,5 biliona američkih dolara spolj-nih finansija da bi se izborile sa posledicama krize. Ogromna sredstva koja su trošena na zdravstvene usluge i socijalnu zaštitu, podudaraju se istovre-meno sa urušavanjem svih tradicionalnih izvora razvojnih finansija, kao što su poreski prihodi, izvoz, strane direktne investicije, neke od razvojnih pomoći itd. U ovom radu se prikazuju i analiziraju neki od najperspektivnijih i ino-vativnijih predloga politika za prikupljanje sredstava u okviru političkog di-jaloga o Finansiranju razvoja u doba COVID-19, koje su predložile Ujedinje-ne nacije zajedno sa vladama Kanade i Jamajke.

KLJUČNE REČI: finansiranje, održivi razvoj, COVID-19, kriza, MMF.

ABSTRACTAlready at the beginning of the COVID-19 pandemic, the United Nations

estimated that developing countries needed an additional $ 2.5 trillion in external finance to cope with the consequences of the crisis. The huge funds spent on health services and social protection coincide with the collapse of all traditional sources of development finance, such as tax revenues, exports, foreign direct investment, some of the development aid, etc. This paper presents and analyses some of the most promising and innovative fundraising policy proposals in the framework of the Covid-19 Development Finance Policy

1 Doc. dr Nataša Marjanović, Visoka poslovna škola strukovnih studija „Čačak“, Beograd, e-mail: [email protected] 2 Dr Milan Novović, Visoka poslovna škola strukovnih studija „Čačak“, Beograd, e-mail: [email protected]

Pregledni rad UDK 502.131.1:578.834DOI 10.7251/BLCZB2101201M

COBISS.RS – ID

202


Dialogue, proposed by the United Nations together with the governments of Canada and Jamaica.

KEY WORDS: financing, sustainable development, COVID-19, crisis, IMF.

1. UVODPandemija COVID-19 donela je ekonomske teškoće čak i državama koje

još nisu u velikoj meri pogođene njenim zdravstvenim efektima. Suočivši se sa ovom nezapamćenom zdravstvenom, socijalnom i ekonomskom krizom, mnoge vlade širom sveta su pokrenule obimne mere fiskalnih podsticaja čija se vrednost procenjuje na 10 odsto njihovog bruto domaćeg proizvoda (BDP). Međutim, za većinu privreda u razvoju to je teško, odnosno nemoguće je sprovesti dovoljno velike fiskalne pakete, koji za sada u proseku iznose ma-nje od 1 odsto njihovog BDP-a. U aprilu 2020. godine, grupa G-20 se sagla-sila da za 76 država u razvoju sa niskim dohotkom uvede moratorijum na servisiranje zvaničnih bilateralnih dugova, kako bi im pomogla da povećaju likvidnost i reaguju na efekte krize. Međunarodni monetarni fond (MMF) je ponudio dodatne olakšice u servisiranju dugova za 25 najsiromašnijih država, a Svetska banka, uz koordinaciju sa regionalnim bankama, razma-trala je mogućnosti za podršku u suzbijanju COVID-19, kao što su zajed-ničke inicijative, sufinansiranje i povećanje prenosa sredstava ka najsiromaš-nijim i najugroženijim državama.

Krajem maja 2020. godine održan je virtuelni skup na visokom nivou koji su sazvali Antonio Gutereš, generalni sekretar UN, Džastin Trudo, premijer Kanade i Endrju Holnes, premijer Jamajke na temu „Finansiranje za razvoj u doba COVID-19 i šire” (Financing for the Development in the Era of CO-VID-19 and Beyond Initiative (FFDI), 2021). Ovaj događaj okupio je preko 50 predsednika država i vlada, direktora međunarodnih institucija i lidera poslovne zajednice. Države i međunarodne organizacije u zajedničkoj ini-cijativi, za što adekvatniji i brži globalni odgovor na loš uticaj COVID-19 po privredu i ljude, za nalaženje konkretnih rešenja za urgentne razvojne po-trebe, uspešniji oporavak i izgradnju prosperitetnijih, otpornijih i inkluziv-nijih privreda i društava. Reč je o najširem sastanku država u čijem fokusu je bio socioekonomski oporavak i potrebe za finansiranjem koje proističu iz pandemije. Ono što je bilo zajedničko svima je potreba da se nastavi sa ko-ordinacijom aktivnosti u ovoj oblasti kako bi se izbegao poguban efekat na živote i egzistenciju ljudi. Na skupu je započeto i zajedničko razmatranje konkretnih predloga za prevazilaženje izazova u šest ključnih oblasti delo-vanja: (1) poboljšanje likvidnosti u globalnoj privredi i održavanje finansijske stabilnosti da bi se očuvali rezultati razvoja; (2) rešavanje problema zaduže-

203

ZBORNIK RADOVA

nosti svih država u razvoju da bi se zaštitili životi i egzistencija milijardi ljudi širom sveta; (3) otvaranje mogućnosti da se poverioci iz privatnog sektora proaktivno uključe u nalaženje delotvornih i blagovremenih rešenja; (4) stvaranje uslova da se spoljni izvori finansiranja i doznake što bolje ko-riste za inkluzivan rast i otvaranje radnih mesta; (5) mere za povećanje fi-skalnog prostora i podsticanje angažovanja domaćih resursa kroz sprečava-nje nezakonitih finansijskih tokova; (6) obezbeđivanje održivog i inkluzivnog oporavka kroz usklađivanje mera oporavka sa ciljevima održivog razvoja (COR).

Prvi sastanak na visokom nivou 28. maja 2020. zabeležio je impresivno učešće šefova država, uključujući sve iz pet najvećih država članica EU. Sa-stanak ministara finansija 8. septembra bio je najveće okupljanje pod pokro-viteljstvom UN-a ikada, a na njemu je sazvano skoro 40 ministara finansija i zamenika ministara i drugih visokih predstavnika. Drugi sastanak visokog nivoa 29. septembra 2020. bio je slično impresivan jer je ponovo sazvao veliki broj šefova država ili vlada, mada sa smanjenim interesovanjem sa globalnog severa (UK, FR, EU, DE, SAD) (Financing the 2030 Agenda for Sustainable Development in the Era of COVID-19 and Beyond, 2021). Pro-ces UN-a kulminirao je u meniju od 129 stranica koji sadrži oko 200 „opci-ja politike” (Financing for Development in the Era of COVID-19 and Beyond, 2021). To uključuje ponovo otkrivene ili potpuno nove predloge za finansi-ranje objekata, nove načine mobilizacije finansiranja, širok izbor mera oko duga i veliki izbor regulatornih mera, podsticaja ili standarda oko održivih privatnih finansija.

Meni opcija predstavlja skup ideja koje su razvijene od strane šest disku-sionih grupa (DG) između juna i avgusta 2020. godine. Sve ove grupe su zajedno vodile dve ili više država članica UN, uživajući u podršci Sekretari-jata agencija UN, a sastojale su se od višestrukog članstva koje su činile dr-žave članice UN-a, kao i stručnjaci međunarodnih organizacija, organizaci-ja civilnog društva, privatnog sektora i akademske zajednice. Kada je proces započeo, nije bilo jasno da li će ishod biti stvarna „odluka”. Pojam se pojavio na veb lokaciji već duže vreme kao predviđeni ishod ili samo izbor propozi-cija. Ispostavilo se da je ovo drugo. Ovo je s jedne strane bilo nesrećno, jer kriza COVID-19 zahteva hrabre mere politike, koje do sada nijedno multi-lateralno telo nije uspelo da sprovede adekvatno. Ali, to je bilo dobro s druge strane, jer je za mnoge od političkih opcija citiranih u ovom izveštaju malo verovatno da će postići jednoglasni konsenzus celog članstva u UN, posebno ne u tako kratkom roku i pod teškim pregovaračkim uslovima.

Sastav šest različitih generalnih direktora takođe je ukazao na preferen-cije zemalja i različite potrebe zemalja. Dok su DG3 (o likvidnosti), DG4 i DG5 (o dugu) i DG6 (o nedozvoljenim finansijskim tokovima) u svom član-

204


stvu imali relativno snažnu ravnotežu zemalja u razvoju, dotle su DG2 (oporavak na bolje) i DG1 (spoljne privatne i javne finansije) videle nesraz-merno jaku zastupljenost bogatijih zemalja.

Preferencije država članica prema različitim tematskim grupama poka-zuju da posebno manje zemlje u razvoju očekuju da će UN biti mesto gde će se raspravljati o međunarodnim finansijskim politikama i poslovima. To nije iznenađujuće s obzirom na to da oni nemaju mesto za stolom u telima kao što su G20 ili G7, niti u Pariskom klubu kreditora zapadnih država ili u OE-CD-u. Bogatije zemlje videle su UN uglavnom kao mesto za raspravu o pi-tanjima vezanim za SDG. Ironično, upoređivanje opcija ili političkih pred-loga DG1 i DG2 takođe je ukazalo na raspon mišljenja u debati, na šta je nesumnjivo uticao sastav grupe. Obe grupe su se bavile delimično prekla-pajućim temama, ali su došle do različitih zaključaka. DG2 je u velikoj meri nastavio neoliberalni diskurs o „održivim finansijama“ koji je dominirao tokom protekle decenije, stavljajući veliki naglasak na akcije privatnog sek-tora koje bi država trebalo samo da podstakne. DG1 je i dalje imao velike elemente u svojim sugestijama, ali je tome dodao mnogo više državnih in-tervencija. Ilustrativno za takva odstupanja je pitanje agencija za kreditni rejting. Povezana reforma koju je predložio DG2 je: „Regulatori agencija za kreditni rejting, sa sporazumima samih agencija, trebalo bi da osmisle za-jedničke smernice za progresivno uključivanje dugoročnih SDG, socijalnih i ekoloških pokazatelja u rejting agencije ...“. DG1 je predložio: „Stvaranje kredita u javnom vlasništvu rejting agencije, tako da agencije nisu istovre-meno ocenjivači tržišta i tržišni igrači”. Prva je u osnovi predlog za javno-pri-vatna partnerstva, uz meko-pravni predlog. Ovo drugo bi zamenilo ili bar dopunilo privatno sektorske institucije u strateškom području putem javnog sektora - proširivanje uloge države i vrativši demokratsku kontrolu nad tim područjem. Kako proces „FFD u eri COVID-19“ sam po sebi nije doveo do bilo kakve dogovorene odluke, sprovođenje opcija zavisi od budućih akcija donosilaca politika i odluka, bilo u kontekstu UN-a, bilo u drugim multila-teralnim telima, poput MMF-a ili MDB-a, ili na nivou država u državama članicama UN-a.

2. IZDAVANJE I PRERASPODELA PRAVA VUČENJAKada je UNCTAD u proleće 2020. godine procenio potrebe za spoljnim

finansiranjem zemalja u razvoju na 2,5 biliona američkih dolara, sugerisali su da bi od toga 1 trilion američkih dolara, mogao biti mobilizovan novim izdavanjem SDR-a (UN calls for $2.5 trillion coronavirus crisis package for developing countries, 2021). SDR su globalna rezervna imovina koju izdaje MMF. Korišćenje SDR-a se pokazalo veoma efikasnim u kriznim vremenima.

205

ZBORNIK RADOVA

SDR su odigrali ključnu ulogu u upravljanju posledicama globalne finansij-ske krize pre deceniju. MMF je 2009. godine u posebnu alokaciju stavio na raspolaganje SDR vredne 250 milijardi američkih dolara (IMF Governors Formally Approve US$250 Billion General SDR Allocation, 2021). Države članice koje dobiju novac mogu da ih zamene sa čvrstom valutom kao što su američki dolar ili evro. Na taj način dobijaju novu likvidnost, koju mogu koristiti za finansiranje troškova u stranoj valuti, kao što je uvoz roba i uslu-ga, ili takođe servisiranju obaveze po spoljnom dugu. Oni se široko smatra-ju najbržim i najefikasnijim načinom da se ogroman iznos finansiranja stavi na raspolaganje velikom broju zemalja. Izdavanje SDR-a u suštini znači stvaranje svežeg novca, opcije politike koja se trenutno koristi u ultra velikom obimu od centralnih banaka. Ali, dok ovi stvaraju novac uglavnom u korist sopstvene nacije (Evropska centralna banka za celu zonu evra), SDR se dis-tribuiraju među svim državama članicama MMF-a, prema kvoti MMF-a. Ako je MMF izdao SDR-e sa prvih 500 milijardi američkih dolara, oko 200 milijardi američkih dolara išao bi u zemlje u razvoju. Ekonomisti koji podr-žavaju ovaj predlog objašnjavaju da je novo izdavanje SDR-a jedini način u kojem ove (zemlje u razvoju) učestvuju u stvaranja međunarodnog novca (IMF Special Drawing Rights: A key tool for attacking a COVID-19 financial fallout in developing countries, 2021). Univerzalna raspodela je, međutim, takođe nedostatak, jer veliki udeo odlazi u bogatije zemlje kojima zapravo nisu potrebne.

Ključne prednosti izdavanja SDR-a u odnosu na alternativne odredbe devizne likvidnosti - recimo zajam MMF-a ili Svetske banke - je to što ne dolazi uz teške uslove politike koje bi ove institucije obično nametale i što su transakcioni troškovi vrlo niski. Neki kritičari tvrde da bi izdavanje SDR moglo stvoriti inflaciju, ali istraživanje koje je naručio MMF pokazalo je da se ovo verovatno neće dogoditi. Ključna prednost SDR-a je ta što oni nisu dugovi - ne treba ih otplaćivati i ne povećavaju dalje dugovanje teško zadu-ženih zemalja (Main, Weisbrot, 2020).

Postoje i alternativne upotrebe SDR-a, kao i njihovo direktno dodeljiva-nje zemljama. Oni bi takođe mogli da finansiraju koncesiono zaduženje Svetske banke za zemlje sa niskim prihodima, Međunarodno udruženje za razvoj (IDA), koje obično finansiraju i redovno dopunjavaju države članice. Sada se suočava sa nedostatkom u finansiranju od 25 milijardi američkih dolara za naredne godine, jer je unapred dodelio isplate 2020. godine. Kori-šćenje SDR-a na taj način znači da bi potrošnja mogla biti bolje usmerena na određene zemlje i sektore, ali to takođe znači imati uslove politike i po-litički definisana izdvajanja unazad. Druga opcija je korišćenje SDR-a za fi-nansiranje multilateralnog ublažavanja duga, na primer popunjavanjem CCRT-a MMF-a i stvaranjem sličnog povereničkog fonda pri Svetskoj

206


banci (Herman, 2020). Čak i bez novog izdavanja SDR-a, ovaj instrument može igrati ulogu, jer na kraju 2019. godine, napredne ekonomije imale su 126 milijardi neiskorišćenih SDR-a. Ovo je više od sve razvojne pomoći OECD-a. Donatori odbora (DAC) zajedno pružaju kao ODA za godinu dana. Bogate zemlje bi mogle jednostrano da odluče da ih koriste u gore navedene svrhe, kao što je Kanada već dozvolila MMF-u.

Politička izvodljivost: MMF može izdati nove SDR-ove kada se države članice koje predstavljaju 85% glasačkih prava MMF-a sa tim slože. Velika većina država članica MMF-a tvrdi da to čini, uključujući „glavne akcionare“ iz Evrope, poput Nemačke i Francuske. Međutim, SAD kao de facto, sila veta, pri MMF-u još uvek nisu podržale novo izdavanje. Za izdavanje SDR-a veće od 649 milijardi američkih dolara potrebno je odobrenje Kongresa SAD-a, a ne samo vlade, što bi moglo zakomplikovati i u svakom slučaju odložiti proces (Nye, 2020). Dakle, moglo bi se brzo dogovoriti nešto manje izdvajanje. Činjenica da se izdavanje SDR uspešno koristilo u odgovoru na krizu 2009. snažan je argument za njegovo ponovno korišćenje. Jednom kada je odluka doneta, opcija se lako može ponovo primeniti. Svaka država čla-nica može jednostrano da odluči šta će raditi sa svojim SDR-ima koji miru-ju kod MMF-a. Više zemalja može slediti primer Kanade i drugih zemalja i redistribuirati svoje SDR-ove.

3. STVARANJE FISKALNOG PROSTORA PUTEM RASTEREĆENJA DUGA

Čak i pre nego što je svet pogodila kriza COVID-19, nivo duga dostigao je rekordno visoke nivoe. OECD, kao i UN, tvrde da rastući troškovi servi-siranja duga smanjuju fiskalni prostor vlada zemalja u razvoju: svaki dolar koji se prebacuje poveriocima dug je koji se ne odnosi na zdravstvene uslu-ge ili održivi razvoj. Samo 68 zemalja sa niskim prihodima za koje su dostu-pni pouzdani podaci o dugu trenutno prenose oko 40 milijardi američkih dolara godišnje na servisiranje svojih kreditora (Fresnillo, 2020). Za teško zadužene zemlje sa srednjim dohotkom, ta cifra je prirodno mnogo veća. Štaviše, procene održivosti duga napravljene pre nego što je pogodila kriza više nisu važeće, jer je ekonomska recesija znatno smanjila platni kapacitet zajmoprimaca.

3.1. Moratorijumi na dugAkcija na dugu bila je na dnevnom redu međunarodne zajednice od

početka krize. Ali ekonomske moći G20 samo su ponudile moratorijum na dug - Inicijativa za obustavu duga (DSSI) dogovorena u aprilu 2020. godine. Oni su je preneli samo u zemlje sa niskim prihodima i najmanje razvijene

207

ZBORNIK RADOVA

zemlje. Nedostaci DSSI uključuju da pokriva samo bilateralne zajmove, koji su činili sve manji udeo u stanju duga i troškovima servisiranja duga. Traja-nje je u početku bilo ograničeno na kraj 2020. godine i nije bilo od koristi za teško zadužene zemlje sa srednjim dohotkom, kojih ima mnogo. Proširivanje DSSI-a na više poverilaca, ili na više zadužene zemlje, ili na 2021. i kasnije, UN je, dakle, bio jedan od opcija o kojima se raspravljalo. Ono što je najvaž-nije, međutim, DSSI zapravo ne predstavlja olakšanje duga. To znači da dužnici treba da sve isplate izvrše kasnije, ukoliko to ne izvrše na vreme. Samo stvarno oslobađanje duga može vratiti solventnost u zemljama u ko-jima više nije dato.

3.2. Oslobađanje duga putem zamene dugaOtpuštanje duga predloženo je u dva oblika: bezuslovno otkazivanje duga,

ili kao zamena duga. U slučaju zamene duga, zadužena država se obavezuje da oslobođene resurse troši u određene svrhe, a to mogu biti zdravstvene usluge, mere klimatskih promena, očuvanje prirode ili održivi razvoj uopšte. Zamene duga sa SDG su se pojavile tokom debata, kao i zamene za prilago-đavanje duga za klimu. Oni se zasnivaju na predlogu koji je razvijen od strane Regionalne ekonomske komisije UN-a za Latinsku Ameriku i Karibe (ECLAC) već pre krize COVID-19 (ECLAC’s Proposal on Debt for Climate Adaptation Awaps: a Strategy for Growth and Economic Transformation of Caribbean Economies, 2017).

3.3. Otpuštanje duga otkazivanjem dugaStvarno otkazivanje duga obično je prednost zaduženih zemalja jer stva-

ra stvarni fiskalni prostor. U nekim slučajevima, kada je dužnik u stvari bankrotirao i izgubio sposobnost plaćanja, to je jedina održiva opcija duga. Dakle, teže je proceniti sposobnost kada su u pitanju suvereni dužnici, nego kada je reč o npr. privatnim firmama, jer države imaju i imovinu i obaveze koje se ne mogu izraziti u novčanim vrednostima, ili se jednostavno proda-ju. OECD tvrde da bi država već trebalo da bude dužna da zaustavi isplate poveriocima kada joj ponestane sredstava potrebnih za ispunjavanje obave-za ljudskih prava prema svojim građanima - uključujući obezbeđivanje adekvatnog nivoa socijalne zaštite i zdravstvenih i obrazovnih usluga. Ovaj stav se takođe ogleda u Vodećim principima UN-a o spoljnom dugu i ljudskim pravima. MMF i Svetska banka zauzvrat definišu održivost duga više iz perspektive rizika bez greške (Ellmers, 2016). Bez obzira koje se tumačenje koristi, neki dužnici više ne mogu da plaćaju i, uprkos moratorijumu na bilateralni dug koji nudi G20, neki su već započeli pregovore o oslobađanju duga sa svojim poveriocima. Ključni problem je što ne postoje efikasne in-stitucije koje bi mogle upravljati brzim i sveobuhvatnim tretiranjem duga -

208


ogromna rupa u međunarodnoj finansijskoj arhitekturi. Dužnici koji imaju složeni portfelj duga koji čine dugovi bezbroj različitih bilateralnih, multi-lateralnih i privatnih poverilaca morali bi da uđu u bezbroj paralelnih pre-govaračkih procesa sa tim poveriocima. To uzrokuje kašnjenja i može dove-sti do nepravednih i nedovoljnih ishoda kada jedan poverilac otpiše više od drugog ili neki poverioci uopšte ne učestvuju. Nevoljni do sada u ovoj krizi bili su privatni poverioci i multilateralni poverioci, ali takođe bilateralni poverioci još uvek moraju da naprave korak od moratorijuma do olakšanja.

Bilateralni dug može se otkazati jednostavnom političkom odlukom poverioca, što čini da je relativno lako postići. Postoji obilna istorijska pred-nost za bilateralno redefisanje duga: akcije koje je preduzeo Pariški klub i multidržavne inicijative za teško zadužene siromašne zemlje (HIPC). Nije iznenađenje što je opcija za pokretanje „novog HIPC-a“ promovisana tokom dijaloga UN-a (Ellmers, 2020).

Multilateralni dug je teško otkazati. Toliko sredstava iz MDB-a, kao i iz MMF se okreće, odnosno novi zajmovi se finansiraju otplatom starih zaj-mova. Štaviše, Svetska banka je tokom rasprava tvrdila da bi oslobađanje duga moglo dovesti u pitanje njihov kreditni rejting AAA, što bi podiglo njihove troškove finansiranja na tržištima kapitala. Međutim, prednost ima - Multilateralna inicijativa za smanjenje dugovanja osnovana 2005. godine da bi se ukinuli krediti Svetske banke i drugih MDB-a. MMF može da otka-že zajmove kada se operacija refinansira putem povereničkog fonda - Cat astrophe Contention and Relief Trust (CCRT). Zahvaljujući donatorskoj podršci, CCRT je već finansirao neke olakšice za otplatu duga za 28 zemalja do oktobra 2020. godine (IMF Executive Board Extends Immediate Debt Service Relief for Mali for Another Six Months, 2020). Jedna od opcija koja je istaknuta bila je uspostavljanje sličnih povereničkih fondova pri Svetskoj banci i drugim MDB-ima. Međutim, pristup povereničkog fonda ne bi bio neto dobitak za zemlje u razvoju, jer apsorbuje ODA koja se više ne može koristiti drugde (Rise in value of IMF’s gold could help fund developing country debt cancellation, 2020).

Privatni dug - osiguranje učešća privatnih kreditora je centralni cilj pro-cesa UN-a, zbog čega se posebna diskusiona grupa (DG5) bavila isključivo „angažmanom kreditora u privatnom sektoru”. Države članice UN-a, poput Nemačke, kao i međunarodne organizacije poput Svetske banke, izričito su zahtevale svoje učešće tokom dijaloga o politici u UN-u. Ovo je iz dobrih razloga - sveži resursi koje obezbeđuje Svetska banka i dug koji i dalje osta-je putem DSSI-a pružaju zaduženim zemljama potreban novac za nastavak plaćanja privatnim poveriocima, ali njegovo korišćenje u ovu svrhu podriva ideju da se stvori fiskalni prostor za COVID-odgovor. Globalna mreža finan-sijske industrije i Institut za međunarodne finansije (IIF) razvili su termino-

209

ZBORNIK RADOVA

lošku listu za usmeravanje učešća privatnih kreditora u inicijativi za dug G20 (DSSI), ali do sada poziv za dobrovoljno učešće privatnih kreditora nije imao rezultata. Otkup duga, gde se novac poreskih obveznika koristi za otkup privatnih dugova (po diskontnoj ceni) na sekundarnim tržištima, pominje se kao rezervna opcija. Zbog toga što se kriza COVID-19 može smatrati u nepredviđenim događajima van kontrole bilo koje strane, zemlje dužnici bi takođe mogle da se pozovu na pravnu doktrinu o „neophodnosti“ i/ili da upotrebe klauzule o višoj sili u ugovorima o obveznicama, tamo gde one postoje. Ovo bi trebalo da pomogne u restrukturiranju privatnog duga na pravno valjan način. Međutim, nepredvidivo je ako svi sudovi širom sveta slede ovaj stav. Osnivanje poverilaca protiv suverenih dužnika glavni je problem brzog i održivog restrukturiranja duga poslednjih godina (Schu-macher et al., 2018). Jedna od retkih međunarodnopravnih opcija za pod-sticanje učešća privatnih poverilaca je zaštita zadužene države Rezolucijom Saveta bezbednosti UN, opcija koja je korišćena za omogućavanje ublaža-vanja duga za Irak 2003. godine. Time se omogućava izvršenje zakona po-traživanja poverilaca preko suda privremeno nemoguća ako država dužnik prestane da plaća (UN Security Council Resolution 1483). Generalno, po-verioci Pariskog kluba očekuju uporedivost tretmana od strane država koje traže bilateralno olakšanje duga, što znači da bi dužnik trebalo da zahteva slične olakšice od svih ostalih poverilaca. Međutim, u praksi se svi poverio-ci ne slažu s tim.

3.4. Reforme arhitekture dugaPoteškoće u obezbeđivanju učešća privatnih poverilaca ključni su razlog

zašto su potrebne temeljnije reforme strukture duga. UN-ov meni opcija predlaže dve mogućnosti. Prva je stvaranje Foruma za suvereni dug, koji bi pružio platformu za diskusije između dužnika i poverilaca o dugovima. Drugi je nešto ambiciozniji za stvaranje Uprave za suvereni dug, koja bi pružala stručne savete dužnicima, ali takođe mogla da napravi konceptual-nu osnovu za stvaranje stvarnog mehanizma za razradu državnog duga.

Politička izvodljivost - pitanje kako rešiti dužničke krize bilo je glavni fokus rasprava UN-a. Vlade zemalja u razvoju i pregovaračke grupe UN-a, poput onih iz zemalja za razvoj malih ostrva (SIDS) i Afričke unije (AU), zahtevale su ovu temu u gotovo svakoj intervenciji na događajima na visokom nivou. Zemlje G20 su rano ponudile DSSI. DSSI je prva duga inicijativa u korist veće grupe zemalja za 15 godina. Pritisak na zadržavajuće poverioce je visok: nekoliko vlada, kao i upravni direktori MMF-a i Svetske banke, zalagali su se za učešće privatnih poverilaca. Uticajne sile poput Kine pota-knule su učešće Svetske banke. Neki donatori su kanalizacionu pomoć ODA usmerili CCRT-u kako bi omogućili olakšicu duga MMF-a. Ovo krizno

210


vreme sigurno pruža bolji politički momenat za ublažavanje duga nego u bilo kom drugom trenutku u proteklih 15 godina. U novembru 2020. godine, G20 je odlučio da produži DSSI do juna 2021., ali u praksi je ovaj okvir dodao malu vrednost (Reaction to G20 Common Framework for debt treatments, 2021). Ključni izazov za sveobuhvatno prestrukturiranje duga ostaje ogra-ničena moć vladinih odluka nad privatnim dugom u odsustvu međunarod-nog zakona o nesolventnosti ili kao mehanizam za rešavanje prekomernog duga. Treba napomenuti da zadužena država uvek može jednostrano da obustavi plaćanja duga i zatraži oslobađanje duga od poverilaca, ili čak da te dugove u potpunosti odbaci. Ali ovaj postupak može dovesti do tužbi privatnih poverilaca ili do sankcija zvaničnih poverilaca.

4. POVEĆANJE POREZAIako se podizanje poreza čini najočiglednijim načinom stvaranja više fi-

skalnog prostora, tema poštenog i efikasnog oporezivanja nije bila centralna tema nedavnog procesa UN-a, jer je fokus bio u velikoj meri na mobilizaci-ji spoljnih finansija. Međutim, postoji spoljna dimenzija oporezivanja, kada beg kapitala ili štetna poreska konkurencija dovode do izbegavanja poreza. Shodno tome, o poreskim pitanjima se najčešće razgovaralo u kontekstu nedozvoljenih finansijskih tokova (DG6), od kojih je većina posledica izbe-gavanja plaćanja poreza, ali i u kontekstu povećanja radnih mesta (DG1).

4.1. Poreska konvencija UNNajdalekosežniju opciju izneo je DG6, Poreska konvencija UN-a uspo-

stavljena pregovorima Generalne skupštine UN-a. Obrazloženje je, prema UN-ovom dokumentu o opcijama: „Vreme je da se podrži istinski univer-zalni, međuvladin proces u UN-u za sveobuhvatno bavljenje poreskim oa-zama, poreskim zloupotrebama od strane multinacionalnih korporacija i drugim nezakonitim finansijskim tokovima koji ometaju redistribuciju i iscrpljivanje resursa ključno je za borbu protiv nejednakosti, posebno rodne nejednakosti”. Izgleda da se poziv na Poresku konvenciju UN-a duguje či-njenici da postoji toliko nedostataka i praznina u oblasti prekograničnih poreskih pitanja da je prvi korak koji treba preduzeti stvaranje prostora u kojem će se njima moći pristupiti na sveobuhvatan i kontinuirani način. Dodavanje Poreske konvencije u sistem UN-a takođe bi moglo da osigura da oporezivanje deluje kao podrška drugim sporazumima u okviru UN-a, poput međunarodnog okvira za ljudska prava ili Pariškog sporazuma o kli-mi. Poreska konvencija UN-a bila bi prvi korak ka rešavanju višestrukih oblika izbegavanja plaćanja poreza. Prema Privremenom izveštaju panela FACTI, samo preusmeravanje profita multinacionalnih korporacija u juris-

211

ZBORNIK RADOVA

dikcije sa niskim porezima uzrokuje gubitak od 500 milijardi američkih dolara prihoda od poreza na dobit svake godine. A privatno bogatstvo u vrednosti od 7 biliona USD skriveno je u poreskim rajevima, uglavnom neoporezivim, a i često kriminalnog porekla.

4.2. Progresivno oporezivanje Kada je reč o vrsti poreza, nekoliko generalnih direktora se osvrnulo na

potrebu progresivnog oporezivanja. Porez na finansijske transakcije nakrat-ko je oživio u DG1, gde se na njega gledalo kao na potencijalni izvor finan-siranja socijalne zaštite, zajedno sa digitalnim porezima. DG1 i DG2 takođe su predložili upotrebu fiskalnih politika za zelenu tranziciju. Pozvali su na ekološke poreze, uglavnom oporezivanje ugljenika i postupno ukidanje subvencija za fosilna goriva. Nekoliko opcija predloženih u UN-ovom me-niju, međutim, predlaže smanjenje prihoda od osovine. Posebno su se DG1 i DG2 takođe zalagali za korišćenje poreskih podsticaja, na primer, za pro-mociju investicija u životnu sredinu, socijalno i korporativno upravljanje, za oživljavanje doznaka ili za pomoć u formalizaciji ekonomije.

Politička izvodljivost - dizajniranje poreskih sistema uglavnom je suve-rena nacionalna stvar, tako da nije potreban nikakav multilateralni sporazum. Mnoge zemlje su, međutim, potpisale dvo ili multilateralne ugovore o po-rezima, trgovini ili ulaganjima koji ograničavaju njihov prostor politike. Štaviše, različite poreske stope između zemalja mogu dovesti do bega kapi-tala ili preraspodele ekonomskih aktivnosti, pa čak i ljudi, zbog čega je po-treban određeni stepen međunarodnog sporazuma o harmonizaciji poreza. OECD i EU su pokušali da postignu takav sporazum poslednjih godina, ali sa malim učinkom. Jačanje uloge UN-a u poreskim pitanjima bilo je na dnevnom redu već duže vreme i uživa podršku G77 (predstavlja 134 države članice globalnog juga), ali mu nedostaje podrška većine glavnih sila global-nog severa. Poresku konvenciju UN-a trebalo bi da usvoji Generalni skup UN-a , ali ne nužno jednoglasnim konsenzusom. Da bi imali pravni status, unapred određeni broj zemalja mora da ratifikuje Konvenciju na nacionalnom nivou.

5. NOVE MULTILATERALNE MOGUĆNOSTI FINANSIRANJA

Jedan od ključnih izazova koji je predstavljen tokom debata u UN-u je zavisnost zemalja u razvoju od spoljnih finansija i izuzetno visoki troškovi finansiranja koji s tim dolaze. Ovaj izazov je postao još ozbiljniji tokom te-kuće krize. Većina zemalja u razvoju sada može da se zadužuje kod privatnih kreditora putem finansijskih tržišta, ali po izuzetno visokim kamatnim

212


stopama. Dok se zemlja poput Nemačke zadužuje po stopi od 0% ili čak negativnoj kamatnoj stopi, a troškovi podmećivanja padaju od početka kri-ze, veće zemlje u Africi kažnjavaju finansijska tržišta. Oni plaćaju izuzetno visoke kamatne stope, koje su se čak povećale od početka krize, sa 8% na 9% u Južnoj Africi i na neverovatnih 15% u Egiptu. Bilateralne i multilateralne razvojne banke daju koncesijske zajmove pod povoljnijim uslovima. Ali njihov obim je ograničen - nemaju sve zemlje pristup njima i imaju visoku nepotpunu cenu u smislu prestanka nacionalnog suvereniteta nad spoljno-političkim uslovima i prioritetima stranog finansiranja.

UN su rano naglasile da bi COVID-19 kriza zahtevala novi Marshallov plan. Od 2,5 biliona američkih dolara spoljnog finansiranja koje je zemljama u razvoju potrebno da se nosi sa krizom, 500 milijardi američkih dolara trebalo bi da potiče iz zvanične razvojne pomoći. UNCTAD je tvrdio da su bogate zemlje akumulirale ogroman jaz u velikoj meri, jer tokom nekoliko decenija nisu uspele da ispune cilj od 0,7% za ODA. Argument su podržale i OCD. Okfam je, na primer, u nedavnom izveštaju pod naslovom „50 godi-na prekršenih obećanja“ tvrdio da je neplaćena ODA u poslednjih 50 godina iznosila 5,7 milijardi američkih dolara, odnosno 114 milijardi američkih dolara godišnje (Poor countries denied $5.7 trillion in aid because of rich countries’ 50-year failure to deliver on aid promises, 2020). Zvanični poda-ci OECD-DAC-a za 2019. godinu su da je ODA iznosila 152,8 milijardi američkih dolara, ili 0,30% BND-a članova DAC-a (Aid by DAC members increases in 2019 with more aidto the poorest countries, 2020). Postizanje cilja od 0,7% donelo bi 204 milijarde dolara više. Koncesione olakšice za fi-nansiranje već postoje, naravno. Najistaknutiji su verovatno Međunarodna asocijacija za razvoj (IDA) Svetske banke i kreditni aranžmani MMF-ovog Fonda za smanjenje siromaštva i rast (PRGT). Ali kriza je otkrila da ni raz-mere ni obim postojećih objekata nisu na visini zadatka, zbog čega je pred-ložen veliki broj novih objekata.

5.1. Fond za ublažavanje COVID – ekonomijeMožda najsmeliji predlog je Fond za ublažavanje COVID-ekonomije

(FACE), rezultat rasprave o DG3 - ovo je ogromna mogućnost za zemlje sa niskim i srednjim dohotkom, ali i zemlje sa visokim prihodom, koja bi tre-balo da obezbedi finansiranje u iznosu od 3% BND-a zemalja koje ispunja-vaju uslove, ili ukupno 516 milijardi američkih dolara. Kreditiranje preko FACE objekta bilo bi izuzetno dugoročno, a obezbedilo bi se na 50 godina, sa petogodišnjim grejs periodom i kamatom od 0%, ili kamatnom stopom utvrđenom po trenutnoj LIBOR stopi, koja iznosi oko 0,7%. Na strani finan-siranja, kapital bi obezbedile najbogatije svetske ekonomije i iznosio bi 0,74% njihovog BDP-a. Zajmovi FACE ne bi imali priložene uslove politike, ali bi

213

ZBORNIK RADOVA

trebalo da imaju obavezu da se koriste za svrhe SDG-a i sa zahtevima za dobro upravljanje i borbu protiv korupcije.

5.2. Instrument za likvidnost i održivost (LSF)Cilj ovog već uspostavljenog Instrumenta za likvidnost i održivost (LSF)

je da obezbedi novu likvidnost i obezbedi niže troškove pozajmljivanja za zemlje u razvoju, posebno za granična tržišta čiji je pristup finansijskim tržištima u kriznim vremenima klimav. Tokom UN rasprava, posebno je UN-ova ekonomska komisija za Afriku bila zainteresovana da vidi kako taj objekat počinje da radi. Uslugu bi finansirale centralne banke koje poseduju čvrstu valutu. To je u osnovi vozilo posebne namene, gde bi privatni zajmo-davci mogli zameniti obveznice zemalja u razvoju sa obveznicama dužeg roka dospeća i nižim kuponima. LSF bi stvorio novu likvidnost i smanjio troškove pozajmljivanja za zemlje u razvoju. Privatni investitori imaju pred-nost u tome što dobijaju likvidne i veće obveznice za rizičnu i visoko prino-snu imovinu koju zamenjuju.

5.3. Resilencijski fondoviOvaj fond snažno je podržala Ekonomska komisija UN-a za Latinsku

Ameriku i Karibe. Krizom COVID-19 teško su pogođeni naročito SID-ovi na Karibima, jer njihove ekonomije snažno zavise od trgovine i turizma. Izvan trenutne krize, klimatske promene i prirodne katastrofe (uragani) koje nanose velike štete. Istovremeno, većina karipskih zemalja su zemlje sa srednjim ili čak visokim dolaskom. To znači da nisu podobni za dobijanje visoko koncesijskih zajmova, npr. od Međunarodnog udruženja za razvoj (IDA). Regionalni fondovi za otpornost bili bi primarno sredstvo za finan-siranje prilagođavanja na klimatske promene i drugih mera za izgradnju ponovnog izbijanja. Oni bi se finansirali spoljnom podrškom međunarodnih finansijskih institucija i donatora, ali i domaćim resursima oslobođenim, na primer, zamenom duga za klimu.

5.4. Globalni fond za socijalnu zaštituPandemija COVID-19 je podigla svest o važnosti univerzalnog pristupa

socijalnoj zaštiti. Prema Međunarodnoj organizaciji rada (ILO), trenutno samo 27% svetske populacije uživa adekvatan nivo socijalne zaštite (Social protection, 2021). Jaz u finansiranju podova za socijalnu zaštitu u svim ze-mljama u razvoju procenjuje se na 1,2 biliona američkih dolara u ovoj godi-ni, ali je potrebno samo 76 milijardi američkih dolara za sve zemlje sa niskim prihodima (LIC) koje ne mogu da zatvore jaz sa domaćim resursima. Me-đunarodno pravo o ljudskim pravima navodi da su bogate zemlje dužne da podržavaju ostvarivanje ljudskih prava u siromašnijim zemljama. Stoga su

214


ideju o Globalnom fondu za socijalnu zaštitu u raspravu unijela dva neovisna stručnjaka UN-a za ljudska prava 2012. godine (Universal social protection floors are a joint responsibility, 2020). Međunarodna konfederacija sindika-ta podržava ideju da se finansira Globalni fond putem poreza na finansijske transakcije (FTT), trenutnih poreza, poreza na bogatstvo i opšteg suzbijanja izbegavanja poreza.

Politička izvodljivost - postavljanje novog mehanizma finansiranja nije nužno teško postići na političkom planu, iako se mnoge vlade i drugi akteri protive daljem širenju sredstava i objekata, jer je arhitektura pomoći već složena i fragmentirana. Politički izazovni aspekt je napajanje novih fondo-va i objekata dovoljnim kapitalom kako bi mogli da daju bespovratna sredstva ili visoko koncesione zajmove. Ako se novac jednostavno preusmeri iz dru-gih svrha, nova olakšica podrivaće tekuću međunarodnu saradnju u sekto-rima ili oblastima u kojima se povlači finansiranje. Dakle, dodatna sredstva za finansiranje imaju smisla samo ako postoje dodatna sredstva. Ako se radi o fiskalnim resursima koji dolaze iz bogatijih zemalja, oni bi trebali donosi-ti dopunske budžete, u većini slučajeva uz odobrenje parlamenta. To zahte-va vreme i politički je izazov, jer je kriza prouzrokovala pad prihoda i neo-čekivane troškove u svim zemljama, a konkurencija za oskudne resurse je velika.

6. PREUSMERAVANJE PRIVATNIH FINANSIJAOgromno gomilanje bogatstva u nekim privatnim rukama nakon dece-

nija neoliberalizma takođe je pokrenulo zanimljiva pitanja o tome kako bi ovi trilijuni mogli da se koriste za finansiranje održivog razvoja. Institucio-nalni investitori trenutno imaju više od 200 triliona američkih dolara pod upravljanjem. Konkretno, DG1 i DG2 su istraživali opcije u vezi sa načinom preusmeravanja dela novca za finansiranje održivog razvoja. Javni zajmo-primci pokušavaju da iskoriste apetit investitora za SDG investicije izdava-njem socijalnih obveznica ili zelenih obveznica, na primer, EU putem SURE socijalnih obveznica, ali i Afričke banke za razvoj ili Svetske banke (Questi-ons and Answers: European Commission to issue EU SURE bonds of up to €100 billion as social bonds, 2020). Međutim, procvat je takođe posledica činjenice da kriterijumi za ono što se računa kao ESG ulaganje nisu sasvim jasni ili ne baš strogi. Mnogi različiti skupovi standarda međusobno se nad-meću, što stvara dovoljno prostora za zloupotrebu i „zeleno pranje“ ili „so-cijalno pranje“ od strane privatnih investitora. Izbornik stoga predlaže ra-zvijanje uporedivih okvira za usklađivanje i javnih i privatnih finansija sa ciljevima održivog razvoja i Pariškim sporazumom. To bi uključivalo bolje harmonizovane takse, slično novoj zelenoj taksi EU usvojenoj u junu 2020,

215

ZBORNIK RADOVA

i globalni set standarda za finansijska ulaganja u vezi sa klimom i ESG. Takvi standardi bi olakšali učesnicima na tržištu da identifikuju stvarne moguć-nosti održivog investiranja. DG1 je sugerisao da bi vlade mogle biti proak-tivnije u zalaganju za usklađivanje SDG-a nego samo kroz postavljanje standarda, npr. tako što bi performanse ESG-a i SDG-a privatnih kompani-ja postale neophodni u procesima javnih nabavki. Prema računima Svetske banke, veličina globalnog tržišta javnih nabavki, za otprilike 12% globalnog BDP-a ili 11 biliona američkih dolara, ovo bi moglo imati ogroman uticaj na transformaciju ka održivim poslovnim modelima u privatnom sektoru (Bo-sio, Djankov, 2020).

Politička izvodljivost - privatno bogatstvo je dostupno u velikim količi-nama, ali opcije koje su predstavljene za njegovu ponovnu distribuciju su okvirne, i verovatno će se preraspodeliti samo manji deo. Štaviše, kako privatni investitori traže dobit, postavlja se pitanje održivosti: tokom inve-sticionog ciklusa oni će verovatno povući veće iznose iz zemalja u razvoju nego što su u njih uopšte investirali. EU je usvojila zelenu taksu u junu 2020. godine, što je bio korak napred, ali još uvek nije doneo socijalnu taksu. Da bi se postigao globalni standard, bilo bi potrebno vođstvo globalne institu-cije. Polagani napredak ka obavezujućem ugovoru UN-a o poslovanju i ljudskim pravima ukazuje na to da ozbiljne političke prepreke i dalje bloki-raju efikasnu regulativu aktivnosti privatnog sektora za održivost. Uključi-vanje socijalnih ili ekoloških kriterijuma u javne nabavke je moguće, npr. prema EU direktivi o nabavkama, ali u nekim slučajevima sporazumi o slobodnoj trgovini ograničavaju prostor politike (EU public procurement directives, 2014).

7. ZAKLJUČAKProces UN-a za finansiranje razvoja u doba COVID-19 i šire rezultirao

je bogatim izborom opcija politike, i na osnovu toga može se reći da je bio uspešan. Ojačala je ulogu UN-a kao foruma za podsticanje diskusija o refo-romi globalne finansijske arhitekture. Države članice koje nisu dobro za-stupljene, ili uopšte nisu zastupljene, u drugim telima globalnog ekonomskog upravljanja iskoristile su mogućnosti, tako što su same birale u kojoj će diskusionoj grupi učestvovati. Regionalne komisije UN-a, kao i UNCTAD i UN-ovo Odeljenje za ekonomska i socijalna pitanja, dokazali su da su u stanju da pruže značajno istraživanje i političku podršku globalnom kreira-nju politike o finansijskoj politici i reformi finansijske arhitekture. Međutim, meni opcija predstavljena šefovima država na događaju na visokom nivou u septembru 2020. godine do sada nije doveo do bilo kakve nove politike ili institucionalne inovacije u kreiranju politika na globalnom nivou. Pokretači

216


procesa su namerno izbegavali ponovno traženje usvajanja konsenzusom. Pristup jednostavnog objedinjavanja predloga različitih zainteresovanih strana ima i negativne strane, jer uključuje mogućnosti koje su itekako kon-tradiktorne. Složenost menija verovatno je bila jedan od ključnih razloga zašto uopšte nije doneta odluka kada su se ministri finansija i šefovi država sastali u septembru. Predstavljanje smanjenog i prioritetnog skupa opcija verovatno ima veće šanse za stvarnu primenu. Izbor opcija politike pred-stavljenih u ovom radu ima ogroman potencijal da mobiliše nove resurse za razvoj, da oslobodi resurse za razvoj vezane negde drugde ili da resurse preusmeri iz manje korisnih svrha.

LITERATURA1. Aid by DAC members increases in 2019 with more aidto the poorest countries. (2020).

Available at: https://www.oecd.org/dac/financing-sustainable-development/develop-ment-finance-data/ODA-2019-detailed-summary.pdf

2. Bosio, E. Djankov, S. (2020). How large is public procurement? Available at: https://blogs.worldbank.org/developmenttalk/how-large-public-procurement

3. ECLAC’s Proposal on Debt for Climate Adaptation Awaps: A Strategy for Growth and Economic Transformation of Caribbean Economies. (2017). Available at: https://www.cepal.org/sites/default/files/news/files/nydbetreliefcaribbeannovember2017.pdf

4. Ellmers, B. (2016). The evolving nature of developing country debt and solutions for chan-ge. Available at: https://d3n8a8pro7vhmx.cloudfront.net/eurodad/pages/200/attachments/original/1597402578/Evolving_nature_of_developing_country_debt_and_solutions_for_change.pdf?1597402578

5. Ellmers, B. (2020). Financing Sustainable Development in the Era of COVID-19 and Beyond. Available at: https://unctad.org/system/files/non-official-document/20210127_Igefd_GlobalPolicyForumEurope_contribution.pdf

6. EU public procurement directives, 2014. Available at: https://ec.europa.eu/environment/gpp/eu_public_directives_en.htm

7. Financing for Development in the Era of COVID-19 and Beyond. Menu of Options for the Consideration of Heads of State and Government, Part II, September 2020. Available at: https://www.un.org/sites/un2.un.org/files/financing_for_development_covid19_part_ii_hosg.pdf

8. Financing for the Development in the Era of COVID-19 and Beyond Initiative (FFDI). (2021). Available at: https://www.un.org/en/coronavirus/financing-development

9. Financing the 2030 Agenda for Sustainable Development in the Era of COVID-19 and Beyond. (2021). Available at: https://iccwbo.org/content/uploads/sites/3/2020/09/icc-ffd-finance-ministers-mtg.pdf

10. Fresnillo, L. (2020). The G20 Debt Service Suspension Initiative. Draining out the Titanic with a bucket? Available at: https://d3n8a8pro7vhmx.cloudfront.net/eurodad/pages/768/attachments/original/1610355046/DSSI-briefing-final.pdf?1610355046

11. Herman, B. (2020). An Easy Way to Provide Debt Relief for the World’s Poorest Countries. The Globalist Rethinking globalization. Available at: https://www.theglobalist.com/co-ronavirus-covid19-pandemic-debt-relief-imf-world-bank-sdrs-ccrt/

12. IMF Executive Board Extends Immediate Debt Service Relief for Mali for Another Six Months. (2020). Available at: https://www.imf.org/en/News/Articles/2020/10/30/

217

ZBORNIK RADOVA

pr20328-mali-imf-executive-board-extends-immediate-debt-service-relief-for-anot-her-six-months

13. IMF Governors Formally Approve US$250 Billion General SDR Allocation. Available at: https://www.imf.org/en/News/Articles/2015/09/14/01/49/pr09283

14. IMF Special Drawing Rights: A key tool for attacking a COVID-19 financial fallout in developing countries. Available at: https://www.brookings.edu/blog/future-develop-ment/2020/03/26/imf-special-drawing-rights-a-key-tool-for-attacking-a-covid-19-finan-cial-fallout-in-developing-countries/

15. Main, A., Weisbrot, M. (2020). The World Economy Needs a Stimulus: IMF Special Drawing Rights Are Critical to Containing the Pandemic and Boosting the World Economy, Center for Economic and Policy Research. Available at: https://cepr.net/report/the-world-eco-nomy-needs-a-stimulus-imf-special-drawing-rights-are-critical-to-containing-the-pan-demic-and-boosting-the-world-economy/

16. Nye, A. (2020). The G20’s impasse on Special Drawing Rights (SDRs). Program on Finan-cial Stability. Available at: https://som.yale.edu/blog/the-g20-s-impasse-on-special-drawing-rights-sdrs

17. Poor countries denied $5.7 trillion in aid because of rich countries’ 50-year failure to deliver on aid promises. (2020). Available at: https://www.oxfam.org/en/press-releases/poor-countries-denied-57-trillion-aid-because-rich-countries-50-year-failure-deliver

18. Questions and Answers: European Commission to issue EU SURE bonds of up to €100 billion as social bonds. (2020). Available at: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/qanda_20_1809

19. Reaction to G20 Common Framework for debt treatments. (2020). Available at: https://jubileedebt.org.uk/press-release/reaction-to-g20-common-framework-for-debt-treatments

20. Rise in value of IMF’s gold could help fund developing country debt cancellation. (2020). Available at: https://jubileedebt.org.uk/press-release/imf-gold

21. Schumacher, J., Christoph Trebesch, Ch., Enderlein, H. (2018). The legal cost of default: How creditor lawsuits are reshaping sovereign debt markets. Research-based policy analysis and commentary from leading economists. Available at: https://voxeu.org/artic-le/how-creditor-lawsuits-are-reshaping-sovereign-debt-markets

22. Social protection. Available at: https://www.ilo.org/global/topics/social-security/lang--en/index.htm

23. UN calls for $2.5 trillion coronavirus crisis package for developing countries. (2021). Available at: https://unctad.org/news/un-calls-25-trillion-coronavirus-crisis-package-de-veloping-countries

24. UN Security Council Resolution 1483. (2021). Available at: http://unscr.com/en/resolu-tions/doc/1483

25. Universal social protection floors are a joint responsibility. (2021). Available at: https://www.ilo.org/global/about-the-ilo/newsroom/news/WCMS_759106/lang--en/index.htm

219

EVALUACIJA FINANSIJSKOG UČINKA HOTELIJERSKOG PREDUZEĆA

EVALUTION OF THE FINANCIAL PERFORMANCE OF A HOTEL COMPANY

Milan Vujić1, Jovan Travica2, Tamara Vujić3

SAŽETAKCilj ovog istraživačkog rada je da se primenom jedne od tehnika finansij-

ske analize utvrdi koje su to ključne finansijske performanse domaćeg predu-zeća u oblasti hotelijerstva kao integralnog dela ugostiteljske delatnosti, a koje bi ukazale na značajne aspekte vezane za njegovo finansijsko zdravlje. Ova analiza finansijskih performansi zasniva se na racio pokazateljima za peto-godišnji period (2015–2019). Analiza je sprovedena na osnovu podataka u finansijskim izveštajima, i to: bilansa stanja i bilansa uspeha. Nakon sprove-dene racio analize, identifkovane su ključne tačke koje bi bile važne za dono-sioce odluka u posmatranom hotelijerskom preduzeću, a to je korisno za menadžere, ali i za donosioce odluka izvan preduzeća, kao što su to kredito-ri i dobavljači.

KLJUČNE REČI: hotelijersko preduzeće, finansijske performance, racio analiza, finansijsko odlučivanje.

ABSTRACTThe aim of this research is to apply one of the techniques of financial analysis

to determine the key financial performance of a domestic company in the hotel industry as an integral part of the hospitality industry, which would indicate important aspects related to its financial health. This analysis of fi-nancial performance is based on the ratio indicators for the five-year period

1 MSc Milan Vujić, Fakultet za hotelijerstvo i turizam u Vrnjačkoj Banji, Univerzitet u Kragujevcu, e-mail: [email protected] 2 MSc Jovan Travica, Univerzitet Singidunum, Beograd, e-mail: [email protected] 3 MSc Tamara Vujić, Fakultet za hotelijerstvo i turizam u Vrnjačkoj Banji, Univerzitet u Kragujevcu, e--mail: [email protected]

Stručni rad UDK 640.4:658.14/.17DOI 10.7251/BLCZB2101219V

COBISS.RS – ID

220


(2015–2019). The analysis was conducted on the basis of data in the financi-al statements, namely: balance sheet and income statement. After conducting ratio analysis, key points were identified that would be important for decision--makers in the observed hotel company, and this is useful for managers, but also for decision-makers outside the company, such as creditors and suppliers.

KEY WORDS: hotel company, financial performance, ratio analysis, fi-nancial decision – making.

1. UVODDonošenje finansijskih odluka u svakoj profitno orijentisanoj organiza-

ciji nezamislivo je bez podrške računovodstvenog sistema izveštavanja. Revizorska profesija garantuje pouzdanost finansijskih izveštaja (Brown et al., 2020), što je važno za donosioce odluka. Informacije koje su sadržane u finansijskim izveštajima preduzeća ne treba gledati kao kompletnu sliku o preduzeću, imajući u vodu da često ne sadrže kvalitativne informacije koje mogu biti veoma važne u poslovno-finansijskom odlučivnju (Mitrović, Mi-lašinović, 2020).

Ako se ima u vidu da bankrotstvo može da izazove velike negativne po-sledice, praćenje finansijskog zdravlja preduzeća predmet je interesovanja raznih interesnih grupa kao što su vlasnici, menadžeri, kreditori i najšira društvena zajednica (Milašinović et al., 2019). Operativno gledajući, hotelski menadžeri fokus preusmeravaju na radnje povećane budnosti u svim ode-ljenjima; ističući značaj lokalnih turista, a ne potpunu zavisnost od stranaca kao izvora prihoda; povećanje fleksibilnosti u rezervacijama i otkazivanjima radi podsticanja kupaca (Yacoub, ElHajjar, 2021). Pandemija COVID-19 dovela je do toga da je turistička industrija jedan od teže pogođenih sektora. Imajući u vidu da ova industrija trpi najneposrednije posledice, čini se da je važnije nego ikada vršiti evaluaciju finansijskih performansi preduzeća u ovoj delatnosti i pažljivo upravljati finansijskim zdravljem.

Menadžeri u hotelijerstvu su pod ogromnim pritiskom, baveći se deli-mičnim ili potpunim zatvaranjem, finansijskim gubicima sa uglavnom ne-promenjenim fiksnim troškovima i neizvesnom kratkoročnom i dugoročnom tražnjom za hotelskim sobama (Jiang, Wen, 2020). Stručnjaci iz industrije već dugo tvrde da vlasnici hotela imaju kritičnu ulogu u hotelijerskoj indu-striji i primenjuju različite strategije za poboljšanje performansi njihovih hotela. Nezavisno od toga, i pored velikog broja članaka i diskusija u vezi sa značajem vlasnika hotela, perspektiva vlasnika hotela još uvek nije dobila veliku pažnju u literaturi (Xiao et al., 2012). Hoteli su karakteristični po tome što uglavnom zahtevaju visok osnovni nivo fiksnih troškova, nezavisno od toga koliko je gostiju boravilo (ili nije boravilo) u hotelu. Ovi troškovi se

221

ZBORNIK RADOVA

odnose na plate i dnevnice svih zaposlenih koje bi gosti mogli videti kada ulaze u hotel (npr. portir, sobar, domar, recepcionari), na sve zaposlene koji nisu viđeni tokom boravka (npr. generalni direktor, računovodstveni me-nadžer, službenik na platnom spisku, osoblje u kuhinji, odeljenje za rezer-vacije, kao i na prodaju i marketinške troškove za privlačenje gostiju u hotel, poreze, osiguranje, i komunalne troškove povezane sa grejanjem, hlađenjem i osvetljenjem hotela (Akason et al., 2017).

U radu je analiziran finansijski učinak registrovanog privrednog subjek-ta „Ugostiteljsko-turističko preduzeće Hotel Požega, Društvo sa ograničenom odgovornošću, Požega“, pod matičnim brojem 07112777. Hotelijersko pre-duzeće posluje od 2001. godine, a poseduje 42.912.000,00 RSD novčanog kapitala koji je upisan i uplaćen, a pored toga i nenovčani kapital u iznosu od 1.856.000,00 RSD koji je takođe upisan i uplaćen. U svojoj grani, prema kriterijumima za razvrstavanje koji su propisani, hotelijersko preduzeće pripada grupi malih preduzeća za posmatrani period - od 2015. do 2019. godine, i kao takvo, nije obveznik revizije. Delatnost kojom se ovo privred-no društvo bavi jeste „delatnosti restorana i pokretnih ugostiteljskih objek-ta“.

2. PODACI I METODOLOGIJAIstraživanje koje je sprovedeno bazira se na studiji slučaja hotelijerskog

preduzeća „Ugostiteljsko-turističko preduzeće Hotel Požega, Društvo sa ograničenom odgovornošću, Požega“ (https://www.hotelpozega.com/) za petogodišnji period, od 2015. do 2019. Primenjena racio analiza, kao često korišćena tehnika analize finansijskih izveštaja, se zasniva na podacima koji su obelodanjeni u finansijskim izveštajima - bilansu stanja i bilansu uspeha, a dostupni su na sajtu Agencije za privredne registre Republike Srbije (www.apr.gov.rs).

Postoje različite podele koje se odnose na racio analizu. U nastavku je prikazana podela racio brojeva u četiri srodne grupe: likvidnosti, aktivnosti (efikasnosti), solventnosti i profitabilnosti.

222


Tabela 1. Vrste racio brojeva

Izvor: (Knežević et al., 2019)

Analiza finansijskih izveštaja (finansijska analiza) je problematika kojoj je posvećena značajna, kako akademska pažnja, tako i pažnja struke. Racio analiza jedna je od često primenjivanih tehnika finansijske analize u evalu-aciji finansijskih performansi preduzeća. U svrhu ovog istraživanja, prime-njenom racio analizom su obuhvaćena racija likvidnosti, solventnosti, pro-fitabilnosti i efikasnosti. U narednoj tabeli su predstavljeni pokazatelji koji su korišćeni u radu.

Tabela 2. Primena finansijskih racija za evaluaciju finansijskih performansi hotelijerskih preduzeća

Racija likvidnosti Racija solventnosti Racija profitabilno-sti Racija efikasnosti

Racio tekuće likvid-nosti

Koeficijent pokrića kamate

Prinos na ukupnu imovinu (Return on

Assets - ROA)

Prosečno vreme na-plate potraživanja od

kupaca (u danima)

Racio ubrzane li-kvidnosti

Koeficijent zaduže-nosti

Prinos na kapital (Return on Equity -

ROE)

Prosečno vreme obr-ta zaliha (u danima)

Gotovinski racio li-kvidnosti

Odnos ukupnih oba-veza i vlasničke glav-

nice

Prosečno vreme isplate obaveza pre-ma dobavljačima (u

danima)Neto obrtna imovina

Izvor: Izrada autora – sumirani prikaz

223

ZBORNIK RADOVA

3. REZULTATI I DISKUSIJALikvidnost se poistovećuje sa analizom kratkoročne finansijske sigurno-

sti odnosnog preduzeća, a može i da se posmatra u kontekstu analize krat-koročnog rizika ulaganja (investiranja) u jedno preduzeće. Za procenu li-kvidnosti zainteresovani su uglavnom kratkoročni poverioci kao što su banke, dobavljači i drugi. Racija likvidnosti služe za testiranje sposobnosti preduzeća da plati dospele kratkoročne obaveze, a pored toga, i da zadovo-lji neočekivane potrebe preduzeća za novim sredstvima. Za ocenu pozicije likvidnosti se koristi racio tekuće likivnosti, racio ubrzane likivdnosti i go-tovinski racio likvidnosti.

Racio tekuće likvidnosti uglavnom koriste finansijske institucije koje daju novac na kratkoročni period. Minimalni odnos koji je poželjan bi bio 1:1, a orijentaciona normala je 2:1. U slučaju kada je tekući racio niži od 1, to može da ukaže na to da su moguće neke finansijske poteškoće. Svakako, nikada nije dobar znak da je firma prisiljena da proda kapitalnu imovinu da bi pla-tila kreditnu liniju, dobavljače ili drugi kratkoročni dug. S druge strane, previsoki tekući racio takođe može predstavljati slabost u načinu upravljanja preduzećem, jer je neefikasno da novac stoji na računu, a mogao bi da se koristi kao ulaganje u neku drugu svrhu u kompaniji. Potrebno je istaći i to da se prihvatljiv racio tekuće likvdnosti razlikuje po industrijama. Racio ubrzane likvidnosti smatra se konzervativnijim od racija tekuće likvidnosti, jer njegovo izračunavanje uzima u obzir manje stavki, jer su isključene zali-he iz brojioca. Orijentaciona normala za ovaj pokazatelj je 1:1. Racio goto-vinske likvidnosti predstavlja sposobnost preduzeća da u potpunosti izmiri svoje kratktoročne obaveze u ravnoteži sa najlikvidnijim sredstvima. U Ta-beli 3 je prikazan obračun odabranih pokazatelja likvidnosti, nakon čega sledi njihova interpretacija.

Tabela 3. Testiranje likvidnosti preduzeća (2015-2019)

Naziv racija 2015 2016 2017 2018 2019Racio tekuće likvidnosti 0,75 2,66 2,75 2,40 1,44Racio ubrzane likvidnosti 0,50 1,73 2,14 2,00 1,23Gotovinski racio likvidnosti 0,14 1,02 0,79 1,04 0,88

Izvor: Istraživanje autora bazirano na godišnjim izveštajima 2015–2019 (www.apr.gov.rs, 2021)

224


Slika 1. Dinamika pokazatelja likvidnosti za period 2015-2019

00,5

11,5

22,5

3

1 2 3 4 5

Racija likvidnosti

Racio tekućelikvidnostiRacio ubrzanelikvidnostiGotovinski raciolikvidnosti


Na osnovu sagledavanja podataka iz Tabele 3 i trenda prikazanog na Slici 1, uočava se da su u 2015. i 2019. godini racija tekuće likvidnosti ispod željene normale (2:1), a u 2015. godini i ispod donje granice (1:1). Dobijeni indikatori pokazuju da je svaki dinar kratkoročnih obaveza pokriven je sa 0,75 dinara obrtne imovine u 2015. godini, sa 2,66 dinara u 2016. godini, sa 2,75 dinara u 2017. godini, sa 2,40 dinara u 2018. godine, i u poslednoj po-smatranoj godini sa 1,44 dinara.

Posmatrajući racija ubrzane likvidnosti uočava se da su u svim posma-tranim godinama u okviru orijentacione normale od 1:1, izuzev u 2015. godini. Dobijeni rezultati pokazuju da je svaki dinar kratkoročnih obaveza pokriven sa 0,50 dinara monetarne imovine u 2015. godini, sa 1,73 dinara monetarne imovine u 2016. godini, sa 2,14 dinara monetarne imovine u 2017. godini, sa 2 dinara u 2018. godini i u poslednoj godini sa 1,23 dinara. Za obračunati gotovinski racio likvidnosti se sagledava da on pokazuje va-rijacije po godinama, a u 2015. godini ima najnižu vrednost. U sklopu ocene likvidnosti, prikazana je i neto obrtna imovina (neto obrtni kapital) u nared-noj tabeli (Tabela 4). Neto obrtna imovina predstavlja razliku između obrt-ne imovine i kratkoročnih obaveza preduzeća. Negativna vrednost neto obrtne imovine ukazuje na to da preduzeće neće moći da isplaćuje troškove poslovanja, ali prirodu i kretanje ovog pokazatelja bi trebalo posmatrati i u kontekstu određene delatnosti.

Tabela 4. Neto obrtna imovina (2015-2019)

Naziv 2015 2016 2017 2018 2019Neto obrtna imovina -2339 14.173 20.630 13.990 10.281


225

ZBORNIK RADOVA

Slika 2. Dinamika neto obrtne imovine za period 2015-2019

-20000

0

20000

40000

2015 2016 2017 2018 2019

Neto obrtna imovina


Na osnovu Tabele 4 i Slike 2, uočava se da je neto obrtna imovina pozi-tivna za celokupni period analize, što je pozitivna tendencija. Pored toga, uočava se da je maksimalna vrednost neto obrtne imovine bila u 2017. go-dini, a najniža u 2015. godini.

Pokazatelji solventnosti mere u kojoj meri preduzeće može dugoročno ili tokom više od jedne godine pokriti svoje obaveze. Racija solventnosti se koriste i u analizi finansijske strukture. U nastavku je data Tabela 5 u kojoj su prikazana tri racija solventnosti: racio pokrića kamate, racio zaduženosti i odnos ukupnih obaveza i vlasničke glavnice.

Tabela 5. Racija solventnosti (2015-2019)

Naziv racija 2015 2016 2017 2018 2019Racio pokrića kamate 18,02 68,90 21,82 26,04 54,24Racio zaduženosti 0,17 0,23 0,31 0,23 0,30Odnos ukupnih obaveza i (vlasničke) glavnice (%) 2,00 30,23 45,34 29,40 42,17


Racio pokrića kamate pokazuje sposobnost plaćanja kamate iz ostvarene zarade. Pokazuje koliko puta je preduzeće u mogućnosti da izmiruje rasho-de kamata iz zarade. Ovaj pokazatelj pokazuje maksimalnu vrednost u 2016. godini, a najnižu u 2015. godini (Slika 3), a prilično je visok u svim posma-tranim godinama (18,2; 68,90; 21,82; 26,04; 54,24). Potrebno je postaviti pitanje da li ovo preduzeće možda propušta priliku da poveća prinos putem finansijskog leveridža. Na osnovu Slike 3 uočava se da racio zaduženosti pokazuje varijacije po godinama (od 2015-2019. godine). Odnos ukupnih obaveza i vlasničke glavnice, kao što se može videti na Slici 4, pokazuje nagli rast u 2016. godini u odnosu na 2015. godinu, dok je maksimalna vrednost ovog indikatora iskazana u 2017. godini (45,34%).

226


Slika 3. Racio pokrića kamate i racio zaduženosti za period 2015-2019

0

20

40

60

80

2015 2016 2017 2018 2019

Racio pokrića kamate i racio zaduženosti

Racio pokrića kamate

Racio zaduženosti


Slika 4. Odnos ukupnih obaveza i vlasničke glavnice za period 2015-2019

0

10

20

30

40

50

2015 2016 2017 2018 2019

Odnos ukupnih obaveza i (vlasničke) glavnice (%)


Profitabilnost se uobičajeno smatra konačnim testom poslovne efikasno-sti jednog preduzeća. Jedan od ključnih zadataka menadžera hotelijerskog preduzeća je da identifikuje faktore koji utiču na nivo profitabilnosti predu-zeća kojim upravljaju (Milašinović, Mitrović, 2020). U nastavku su prezen-tovane dve stope prinosa, a to su stopa prinosa na ukupnu imovinu (Return on Assets - ROA) i stopa prinosa na kapital (Return on Equity – ROE).

Tabela 6. Racija profitabilnosti u% (2015-2019)

Naziv 2015 2016 2017 2018 2019Stopa povrata aktive (ROA) (%) 5,96 8,11 10,12 8,01 6,33Stopa povrata na kapital (ROE) (%) 7,94 10,17 13,98 11,00 8,60


227

ZBORNIK RADOVA

Slika 5. Pokazatelji ROA i ROE za period 2015-2019

02468

10121416

2015 2016 2017 2018 2019

ROA i ROE

Stopapovrataaktive -ROA (%)

Stopapovrata nakapital -ROE (%)


Posmatrajući podatke iz prethodne tabele i slike, uočava se da je najviša vrednost ROA indikatora zabeležena u 2017. godini od 10,12%, a to ukazu-je na to da je na svakih 100 dinara uložene poslovne imovine preduzeća generisano 10,12 dinara zarade. Pored toga, drugi pokazatelj profitabilnosti - ROE pokazao je maksimalnu vrednosti od 13,98% u 2017. godini, a poka-zuje da je sa 100 dinara uloženog kapitala ostvareno 13,98 dinara zarade.

Ra ci ja efi ka sno sti služe da se utvrdi koliko se efikasno i dobro upravlja preduzećem. Primenom ove grupe racija dolazi se do podataka o broju obrta određene kategorije sredstava u poslovnom ciklusu, odnosno o njiho-vom vremenu vezivanja u poslovnom ciklusu, a kombinuju se sa pokazate-ljima profitabilnosti. U nastavku su prikazana odabrana racija efikasnosti (prosečno vreme naplate potraživanja, prosečno vreme obrta zaliha i pro-sečno vreme isplate obaveze prema dobavljačima) - Tabela 7, a na osnovu nje je prikazana Slika 6.

Tabela 7. Testiranje efikasnosti (aktivnosti) (2015-2019)

Naziv racija 2015 2016 2017 2018 2019Prosečno vreme naplate potraživanja 69,56 19,57 19,50 19,99 18,23Prosečno vreme obrta zaliha (u danima) 17,80 34,03 42,59 32,28 21,78Prosečno vreme plaćanja dobavljačima (u dani-ma) 158,55 45,06 50,07 46,62 72,18


228


Slika 6. Pokazatelji efikasnosti (aktivnosti) za period 2015-2019

020406080

100120140160180

2015 2016 2017 2018

Racija efikasnosti Prosečno vremenaplatepotraživanja (udanima)Prosečno vremeobrta zaliha (udanima)

Prosečno vremeplaćanjadobavljačima (udanima)


Vreme obrta zaliha pokazuje tendenciju rasta za prve tri godine – od 2015. do 2017. godine, dok u naredne dve godine dolazi do smanjenja vre-mena obrta, što predstavlja pozitivnu tendenciju. Kada se posmatra poka-zatelj - Prosečno vreme naplate potraživanja od kupaca, uočava se da dola-zi do naglog pada u 2016. godini u odnosu na 2015. godinu. Prosečno vreme izmirenja obaveza prema dobavljačima pokazuje maksimalnu vrednost u 2015. godini – 158 dana, što je prilično dug rok za izmirenje komercijalnih obaveza. Ovaj rok se smanjio (u proseku posmatrano) u narednim godinama (45 dana; 50 dana; 47 dana; 72 dana).

4. ZAKLJUČAKUtvrđivanje pojedinačnih finansijskih pokazatelja za posmatrani obra-

čunski period i praćenje promene njihovih vrednosti tokom vremena, vrši se radi uočavanja trendova koji se mogu razvijati u hotelijerskom preduzeću. Finansijski indikatori su veoma korisni za uporedne evalaucije sa učinkom kompanije. Upoređivanje finansijskih pokazatelja sa odnosima glavnih kon-kurenata vrši se da bi se utvrdilo da li preduzeće posluje bolje ili lošije od proseka u industriji. Dobijeni rezulatati primenom racio analize omoguća-vaju procenu snage različitih aspekata poslovanja kompanije, ali i moguće naznake finansijskih problema. Održivo poslovanje zahteva efikasno plani-ranje i finansijsko upravljanje. Racio analiza je koristan alat koji poboljšava razumevanje finansijskih rezultata i trendova tokom vremena. Menadžeri na osnovu racio analize određuju snage i slabosti hotelijerskog preduzeća iz kojih se mogu formirati strategije i inicijative, što je posebno važno u uslo-

229

ZBORNIK RADOVA

vima poslovanja koje karakterišu izmenjeni (otežani) uslovi poslovanja u turističkoj industriji zbog posledica nastalih pojavom pandemije COVID-19.

Sažet zaključak o finansijskim performansama posmatranog preduzeća upućuje na to da je potrebno povećati pažnju u segmentu profitabilnosti preduzeća, posebno u oceni elemenata koji utiču na stope profitabilnosti, kao i procenu mogućnosti da se poveća prinos tako će se iskoristiti efekat finansijskog leveridža. Za detaljniju analizu je potrebno uporediti dobijene podatke sa prosekom grane u kojoj posmatrano preduzeće posluje i sa ključ-nim konkurentima.

LITERATURA1. Agencija za privredne registre Republike Srbije (www.apr.gov.rs), pristup dana 3.2.2021. 2. Akason, D., Bennett, B., Famularo, F. (2017). Hotel Perennial. Kellogg School of Manage-

ment Cases, 1(1), pp. 1–19. doi:10.1108/case.kellogg.2016.000153. 3. Brown, A., Milašinović, M., Mitrović, A., Knežević, S. (2020). Are audit opinions related

to bancruptcy forecasting of companies listed on the Sector A-Agriculture, forestry and fisheries?. Fresenius Environmental Bulletin, 29(11), pp. 9899-9905.

4. Jiang, Y., Wen, J. (2020). Effects of COVID-19 on hotel marketing and management: a perspective article. International Journal of Contemporary Hospitality Management, 32(8), pp. 2563-2573.

5. Knezević, S., Mitrović, A., Vujić, M., Grgur, A. (2019). Analiza finansijskih izveštaja, iz-danje autora, Beograd.

6. Milašinović, M., Mitrović, A. (2020). Interne determinante profitabilnosti poljoprivrednih preduzeća u Srbiji. Agroekonomika, 49(88), pp. 1-9, dostupno na: https://agroekonomi-ka.rs/images/Brojevi/ae88/Agroekonomika_88.pdf, pristup 11.3.2021.

7. Milašinović, M., Knežević, S., Mitrović, А. (2019). Bankruptcy forecasting of hotel com-panies in the Republic of Serbia using Altman’s Z-score model. Hotel and Tourism Mana-gement, 7(2), pp. 87-95., dostupno na: https://doi.org/10.5937/menhottur1902087M.

8. Mitrović, A., Milašinović, M. (2020). Specifics of financial reporting of hotel companies in the Republic of Serbia. Scientific Conference Accounting and audit in theory and practi-ce, pp. 33-45. Banja Luka: Banja Luka College.

9. Xiao, Q., O’Neill, J. W., Mattila, A. S. (2012). The role of hotel owners: the influence of corporate strategies on hotel performance. International Journal of Contemporary Hos-pitality Management, 24(1), pp. 122–139. doi:10.1108/09596111211197836.

10. Yacoub, L., ElHajjar, S. (2021). How do hotels in developing countries manage the impact of COVID-19? The case of Lebanese hotels, International Journal of Contemporary Hos-pitality Management, 33(3), pp. 929-948, DOI 10.1108/IJCHM-08-2020-0814.

231

DIGITALNA PODRŠKA OBRAZOVANJU TOKOM PANDEMIJE

DIGITAL SUPPORT TO EDUCATION DURING PANDEMICS

Nikola Novaković1, Zorana Agić2, Dragan Pejić3

SAŽETAKDanašnje društvo slobodno bi se moglo nazvati digitalnim društvom, jer

digitalna tehnologija mijenja svaki aspekt života i rada. Ona donosi velike transformacije u društvu koje podrazumijevaju promjene u načinu pristupa uslugama, interakciji sa drugim ljudima, dobijanju i razmjeni informacija do promjena u prirodi i organizaciji rada. Koliko je današnje društvo razvijeno u digitalnom smislu i spremno na sve izazove koje tehnologije donose, najbo-lje se pokazalo tokom pandemije Covid-19, koja je promijenila živote ljudi širom svijeta. Pandemija je promijenila i način obrazovanja, jer je učenje u učionici zamijenjeno učenjem na daljinu. Cilj rada je da se stekne uvid o kvalitetu nastave na daljinu koja se realizovala na visokoškolskim ustanova-ma, te da se sagledju stavovi studenata o organizaciji nastave u narednom period. Rezultati istraživanja pokazuju da većina studenata želi da prati nastavu na daljinu i u narednom period, jer im takav način učenja oduzima manje vremena, a kvalitet je isti kao kada nastavu prate u učionicama.

KLJUČNE REČI: nastava na daljinu, informaciono-komunikacione teh-nologije, digitalizacija, Covid-19.

ABSTRACTNowadays society could easily be called digital society because digital

technology changes every aspect of life and work. It brings tremendous trans-formations in society that address the changes in the ways of accessing services,

1 Doc. dr Nikola Novaković, Visoka škola „Banja Luka College“, Banja Luka, e-mail: [email protected] 2 Doc. dr Zorana Agić, Visoka škola “Banja Luka College”, Banja Luka, e-mail: [email protected] 3 Mr Dragan Pejić, Visoka škola “Banja Luka College”, Banja Luka, e-mail: [email protected]

Originalni naučni rad UDK 37.016:578.834]004DOI 10.7251/BLCZB2101231N

COBISS.RS – ID

232


interaction with other people, gathering and exchange of information until changes in the nature and work organization. How much is nowadays society developed in digital sense and prepared for all the challenges that technolo-gies bring was best presented during Covid -19 Pandemic, that changed people’s lives. Pandemic changed the way of education because education in the clas-sroom was changed with online education. The aim of this paper is to get in-sight into the quality of the online education that was organized on higher education institutions, and to analyze standpoints of the students on organi-zation of the educational process in the future period. The results showed that majority of the students want to participate online education in the future period because that way of educational process organization take away less time for them, and the quality is the same to that organized in the classroom.

KEY WORDS: online education, information-communication technolo-gies, digitization, Covid-19.

1. UVODTermin “digitalno doba” obično se koristi da označi istorijski period u

razvoju društveno-ekonomskog poretka razvijenog svijeta, koji je započeo krajem XX vijeka i traje do danas. Njegova osnovna karakteristika je ekspan-zija ekonomije zasnovane na informacionim tehnologijama, kao i ubrzani rast i upotreba ovih tehnologija u svim društvenim djelatnostima, zbog čega se takva društva i nazivaju “informatičkim” ili “umreženim” društvima. Svjedoci smo digitalne transformacije društva, koja je transformisala način učenja i obrazovanja. Digitalne tehnologije sve više prodiru u obrazovanje i cjeloživotno učenje, tako da se učionice “sele” na World Wide Web koji se ukorijenio u obrazovne i poslovne aktivnosti, ali i svakodnevni život.

U zadnjih petnaestak godina, nastava na daljinu se sve više spominje i polako razvija u obrazovanju studenata u Bosni i Hercegovini, ali se nastav-ni proces, sve do 2020. godine, uglavnom organizovao tradicionalno u uči-onicama. Nove generacije studenata, rođene u kasnim 90-tim ili ranim 2000-im, ne poznaju svijet bez interneta. Upravo zbog toga, moglo bi se reći da su oni već odavno prešli na nove alate, tehnologije i metode koje donosi digitalno doba, te da su bilješke zapisane u sveskama zamijenili digitalnim dokumentima snimljenim u svom mobilnom telefonu ili na računaru.

Za razliku od studenata koji su išli u korak sa razvojem novih tehnologi-ja, visokoškolske ustanove se nisu mnogo prilagođavale novim tehnologija-ma i internet generacijama studenata. Bez obzira što postoje određeni izu-zeci, većina visokoškolskih ustanova nije iskoristila mogućnosti koje nudi digitalno doba. Međutim, u martu 2020. godine, desila se nagla promjena. Pojavom pandemije Covid-19 iz temelja se promijenio svakodnevni život

233

ZBORNIK RADOVA

stanovnika širom svijeta. Vlade i krizni štabovi država širom svijeta fokusi-rali su se na zaštitu zdravlja i života ljudi, što se svakako odrazilo i na funk-cionisanje cjelokupnog obrazovnog sistema.

Pandemija Covid-19 izazvala je najveći prekid obrazovanja u modernoj istoriji (Dušanić Gačić, Agić, 2021). Ovim prekidom pogođeno je 94% uče-nika širom svijeta, odnosno 1,58 milijardi djece i mladih od predškolskog do visokog obrazovanja u više od 200 zemalja (United Nations, 2021). Prema podacima Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine, u aprilu 2020. godine pola miliona djece i mladih u Bosni i Hercegovini prekinulo je svoje obra-zovanje. U tom trenutku zatvorene su škole, fakulteti i univerziteti, a nastav-ni proces se, skoro preko noći, prebacio na TV ekrane i “online” platforme. Nijedna zemlja, pa ni Bosna i Hercegovina, nije bila u dovoljnoj mjeri pri-premljena na ovakvu situaciju, tako da su se koristili različiti modeli i rješe-nja kako bi se nastavni proces ipak nastavio. Problemi i prepreke za organi-zaciju samog procesa, prebacivanje nastavnih sadržaja u digitalne formate i pronalaženje adekvatnih metodičkih rješenja, rješavali su se u atmosferi straha za živote najbližih, brige za ekonomski opstanak, uz fizičko zatvaranje u svoje domove. Kako se sve odvijalo veoma brzo, niko nije imao vremena da razmišlja o navedenim problemima, već se tražilo najbolje moguće rje-šenje za nstavak obrazovnog procesa u školama i na fakultetima.

Nastavno osoblje je preko noći moralo da promijeni cjelokupan koncept nastavnog procesa i da uvede nove metode predavanja, vježbi i ispita, koji bi bili prilagođeni vanrednim okolnostima. Pandemija Covid-19 primorala je svakog nastavnika i saradnika u nastavi da se bolje upozna sa novim teh-nologijama i digitalnim mogućnostima i primijeni ih na svojim predavanji-ma i vježbama. Čini se da su se studenti mnogo bolje snašli i spremni doče-kali prelazak na nastavu na daljinu, ali i tu su se javili određeni problemi poput nedostatka informaciono-komunikacione opreme, nedostatka inter-neta i dijeljenja prostora sa ostalim ukućanima. Nastava na daljinu postala je nezaobilazna u trenutnoj globalnoj situaciji u kojoj vlada pandemija, a pojedini autori ističu da nikada do sada nije bilo situacije koja bi na globalnom nivou podstakla veliki broj zemalja da naprave slične korake u obrazovanju (Tonković et al., 2020).

Cilj rada je da ukaže na trenutnu i moguću buduću praksu upotrebe in-formaciono-komunikacionih tehnologija u visokom obrazovanju u Bosni i Hercegovini. Zaključci su donešeni na osnovu rezultata istraživanja o pro-cesu nastave na daljinu u Visokoj školi “Banja Luka College” za vrijeme pandemije Covid-19. Važno je napomenuti da su u radu predstavljeni isklju-čivo stavovi studenata, dok stavovi nastavnika nisu razmatrani. Autori se nadaju da će rezultati istraživanja pomoći rukovodiocima obrazovnih insti-

234


tucija i nastavnicima da unaprijede trenutno stanje i spremno dočekaju eventualne slične situacije u budućnosti.

2. METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJAPojava pandemije Covid-19 bila je veliki izazov za visokoškolske ustanove

koje su uložile mnogo napora da pripreme i motivišu nastavnike i studente za rad u virtuelnom okruženju. I jedni i drugi su pokazali veliki interes i motiva-ciju da unaprijede svoje digitalne vještine, koje će koristiti u obrazovanju, ali i u svom radnom okruženju. Visokoškolska ustanova “Banja Luka College” je organizovala nastavu na daljinu koristeći alate unutar platforme Office 365, tako da su nastavnici mogli da koriste alat za postavljanje različitih materija-la u digitalnom obliku (SharePoint), alat pomoću koga su organizovali sastan-ke i postavljali različite materijale (Microsoft Teams) i alat pomoću koga su kreirali kratke testove da provjere znanje studenata (Microsoft Forms). Pored navedenih alata, nastavnici su sve materijale u digitalnom obliku postavljali na platformi Moodle, koja se već više od deset godina koristi kako sistem učenja na daljinu u ovoj visokoškolskoj ustanovi. Ipak, nastavnici i saradnici u nastavi su većinu predavanja i vježbi realizovali putem Microsoft Teams-a. Tokom predavanja dijelili su ekrane svojih računara i prikazivali PowerPoint prezentacije, a mogli su da koriste i bijelu tablu (Whiteboard) na kojoj su mogli pisati i crtati kao na tabli u učionici. Zahvaljujući navedenim tehnolo-gijama, nastavni proces na daljinu odvijao se baš kao i u učionici.

Istraživanje o tome kako su studenti doživjeli nastavu na daljinu, kakva su njihova mišljenja i iskustva, ali i želje za organizaciju nastave u narednom periodu, realizovano je pomoću anketnog upitnika. Anketni upitnik dostav-ljen je studentima Visoke škole “Banja Luka College” putem interneta, a grafički je bio prilagođen korištenju na različitim uređajima (mobilni telefon, tablet, laptop i računar) i različitim rezolucijama i veličinama ekrana. An-ketni upitnik je sadržao tri pitanja o ispitaniku i jedanaest pitanja zatvorenog tipa o nastavi na daljinu. Anketiranje je sporovedeno u periodu od 1.3.2021. do 15.3.2021. godine, a prikupljeno je ukupno 180 anketnih upitnika.

Istraživanjem se nastojalo odgovoriti na sljedeća pitanja: – na koji način studenti prate nastavu na daljinu, – kako ocjenjuju kvalitet realizovane nastave na daljinu, – kako ocjenjuju angažman nastavnika i saradnika u nastavi tokom

nastave na daljinu, – kako ocjenjuju ukupan kvalitet nastave na daljinu, – da li studenti smatraju da se kvalitet nastave na daljinu razlikuje od

kvaliteta nastave u učionici, – da li su se studenti snašli za vrijeme nastave na daljinu,

235

ZBORNIK RADOVA

– koliko vremena im je oduzimala nastava na daljinu, – kako studenti procjenjuju svoju motivaciju tokom nastave na daljinu, – sa kojim problemima su se susretali tokom praćenja nastave na dalji-

nu, – na koji način žele da prate nastavu u narednom periodu (u učionici ili

na daljinu). Obradom prikupljenih anketnih listića, dobijeni su rezultati o zadovoljstvu

studenata organizacijom nastave na daljinu. Potrebno je naglasiti da dobi-jeni rezultati istraživanja nisu dovođeni u vezu sa drugim pokazateljima koji bi u određenoj mjeri mogli da objasne pojedine rezultate, tako da prezento-vane rezultate treba posmatrati samo onakvim kakvi jesu, ne dovodeći ih u vezu sa nekim drugim rezultatima i pretpostavkama, osim ako je drugačije naglašeno. Rezultati sprovedenog istraživanja datu su u nastavku.

3. REZULTATI I DISKUSIJAKao što je već rečeno, anketiranje je sprovedeno među studentima Viso-

ke škole “Banja Luka College” u martu 2021. godine, a učestvovalo je ukupno 180 studenata. Od toga, 36,7% je muškog pola (66 studenata), a 63,3% ženskog pola (114 studenta). Najveći broj ispitanika su studenti prve godine (52 stu-denta, odnosno 28,9%), a zatim slijede studenti druge godine (48 studenata, odnosno 26,7%), treće godine (45 studenata, odnosno 25%) i najmanje je studenata četvrte godine (35 studenata, odnosno 19,4%). Od ukupnog bro-ja studenata, njih 66,7% su redovni studensti (120 ispitanika), a preostalih 33,3% studenata (60 ispitanika) su se prilikom upisa opredijelili da prate nastavu na daljinu.

Preostalih jedanaest pitanja iz anketnog upitnika odnosi se na realizova-nu nastavu na daljinu, a rezultati su, sa pripadajućim objašnjenjima, prika-zani u nastavku.

Prvo pitanje postavljeno je sa ciljem da se vidi koji uređaj (mobilni telefon, tablet, laptop ili računar) su studenti koristili prilikom praćenja nastave na daljinu. Odgovori na ovo pitanje prikazani su tabelarno (Tabela 1).

Tabela 1. Uređaji za praćenje nastave na daljinu

VRSTA UREĐAJA UČESTALOST PROCENATMobilni telefon 42 23,3 %

Tablet 18 10,0 %Laptop 75 41,7 %

Računar 45 25,0 %UKUPNO 180 100,0 %


236


Rezultati pokazuju da najveći broj studenata nastavu na daljinu prati preko laptopa (41,7% ispitanika), a zatim preko računara (25,0%) i mobilnog telefona (23,3%), dok najmanji broj studenata koristi tablet (10,0%).

Studenti su trebali da ocjene kvalitet realizovane nastave na daljinu, ocjenama od 1 do 5, pri čemu je ocjena 1 najniža, a 5 najviša ocjena. Ocjena kvaliteta nastave na daljinu koja je realizovana u ovoj visokoškolskoj usta-novi prikazana je u Tabeli 2.

Tabela 2. Kvalitet nastave na daljinu

OCJENA UČESTALOST PROCENAT1 0 0,0 %2 4 2,2 %3 8 4,4 %4 34 18,9 %5 134 74,5 %

UKUPNO 180 100,0 %Izvor: Izrada autora

Rezultati pokazuju da su skoro tri četvrtine studenata (preciznije 74,5%) kvalitet nastave ocijenili najvišom ocjenom (ocjenom 5), zatim slijede oni koji su dali ocjenu 4 (18,9%), dok je mali broj onih koji su dali ocjene 3 (4,4%) i 2 (2,2%). Potrebno je naglasiti da niko od studenata kvalitet realizovane nastave na daljinu nije ocijenio najnižom ocjenom.

Pored kvaliteta realizovane nastave, studenti su trebali da ocijene i anga-žman nastavnika i saradnika u nastavi tokom realizacije na daljinu, pri čemu je 1 bila najniža, a 5 najviša ocjena. Dobijeni rezultati su prikazani u Tabeli 3.

Tabela 3. Angažman nastavnika u nastavi na daljinu

OCJENA UČESTALOST PROCENAT1 0 0,0 %2 0 0,0 %3 0 0,0 %4 78 43,3 %5 102 56,7 %

UKUPNO 180 100,0 %Izvor: Izrada autora

Dobijeni rezultati pokazuju da su studenti primijetili da su se nastavnici i saradnici u nastavi potrudili da koriste savremene tehnologije, te da na-

237

ZBORNIK RADOVA

stavne materijale pripreme u digitalnom obliku i stave ih na raspolaganje studentima. Od ukupnog broja ispitanika, njih više od polovine je angažman nastavnika i saradnika u nastavi ocijenilo najvišom ocjenom (56,7%), dok su preostali studenti angažman tokom nastave na daljinu ocijenili ocjenom 4 (43,3% studenata).

Nakon kvaliteta nastave na daljinu, studenti su trebali da uporede orga-nizovanje nastave u učionici i na daljinu, odnosno da procijene da li se kvalitet nastave na daljinu razlikuje od kvaliteta nastave u učionici, te da li im je nastava na daljinu oduzela manje, podjednako ili više vremena od klasične nastave. Dobijeni rezultati su prikazani u Tabeli 4 (razlika u kvali-tetu nastave) i Tabeli 5 (vrijeme provedeno na nastavi).

Tabela 4. Razlika u kvalitetu nastave u učionici i nastave na daljinu

STAV UČESTALOST PROCENATSlažem se u potpunosti 1 0,6 %Slažem se 98 54,4 %Niti se slažem niti se ne slažem 14 7,8 %Ne slažem se 67 37,2 %UKUPNO 180 100,0 %


Dobijeni rezultati pokazuju da više od polovine studenata smatra da se kvalitet nastave na daljinu razlikuje od kvaliteta nastave u učionici (54,4% ispitanika), dok se 37,2% studenata ne slaže sa navedenom konstatacijom.

Tabela 5. Vrijeme provedeno na nastavi

STAV UČESTALOST PROCENATViše vremena 21 11,7 %Manje vremena 133 73,9 %Podjednako vremena 26 14,4 %UKUPNO 180 100,0 %


Rezultati anketiranja pokazuju da veliki broj studenata, njih 73,9% smatra da im nastava na daljinu oduzima manje vremena, dok 11,7% smatra da im nastava na daljinu oduzima više vremena od tradicionalne nastave. Manji broj studenata (njih 14,4%) smatra da provedu podjednako vremena na nastavi kada se ona realizuje u učionici ili na daljinu.

Dalje, studenti su trebali da se izjasne o tome da li su se, i u kojoj mjeri, snašli kada se nastava organizovala isključivo na daljinu. Odgovori studena-ta prikazani su u Tabeli 6.

238


Tabela 6. Prilagođavanje nastavi na daljinu

STAV UČESTALOST PROCENATSnašao sam se u potpunosti 118 65,6 %Snašao sam se vrlo dobro 52 28,9 %Djelimično sam se snašao 6 3,3 %Malo sam se snašao 4 2,2 %Nisam se snašao 0 0,0 %UKUPNO 180 100,0 %


Na osnovu dobijenih rezultata, može se zaključiti da su se studenti uglav-nom veoma dobro snašli kada se počela realizovati nastava na daljinu jer je 65,6% ispitanika reklo da se snašlo u potpunosti, a nih 28,9% da se snašlo vrlo dobro. Mali broj studenata se djelimično ili malo snašao tokom realiza-cije nastave na daljinu (5,5% ukupnih ispitanika), dok nije bilo studenata koji se nisu prilagodili novom načinu izvođenja nastave na ovoj visokoškolskoj ustanovi.

Tokom trajanja pandemije Covid-19, najveći broj predavanja i vježbi realizovan je pomoću platforme Microsoft Teams, pa su studenti trebali da se izjasne da li im je ova platforma bila jednostavna za upotrebu ili im je bilo potrebno više vremena da savladaju kako da je koriste. Odgovori na ovo pitanje prikazani su u Tabeli 7.

Tabela 7. Platforma Microsoft Teams je jednostavna

STAV UČESTALOST PROCENATNe slažem se 2 1,1 %Niti se slažem niti se ne slažem 8 4,4 %Slažem se 170 94,5 %UKUPNO 180 100,0 %


Dobijeni odgovori potvrđuju stav da studenti nemaju problema kada koriste informacione tehnologije, tako da je čak 94,5% studenata odgovori-lo da je platforma koja se koristila za izvođenje predavanja i vježbi jedno-stavna za upotrebu.

Prelaskom na nastavu na daljinu, nastavnici i saradnici u nastavi su raz-mišljali da li će uspjeti da pravilno koriste digitalne tehnologije, ali i da li će i na koji način uspjeti da motivišu studente da nastave da se obrazuju, uprkos velikim promjenama koje je pandemija donijela sa sobom. U skladu sa tim,

239

ZBORNIK RADOVA

studenti su trebali da procijene svoju motivaciju tokom realizacije nastave na daljinu, a njihovi odgovori predstavljeni su u Tabeli 8.

Tabela 8. Motivacija tokom nastave na daljinu

STAV UČESTALOST PROCENATTrudim se da postignem maksimalan uspjeh 142 78,9 %Učim samo ono što mi je neophodno 34 18,9 %Uopšte se ne trudim 4 2,2 %UKUPNO 180 100,0 %


Predstavljeni rezultati pokazuju da su se i studenti trudili da postignu što bolji uspjeh tokom nastave na daljinu (78,9% ispitanika). Ograničeno kreta-nje, zatvoreni kafići i sportski centri, te zabranjeno okupljanje, uticali su na smanjenje uobičajenih aktivnosti studenata, tako da su oni vrijeme prove-deno u kući iskoristili za učenje novih nastavnih jedinica. Ipak, bilo je i onih koji su učili samo ono što im je neophodno (18,9% studenata).

Na osnovu predstavljenih rezultata može se zaključiti da su studenti uglavnom zadovoljni realizacijom nastave na daljinu. Ipak, tokom predava-nja i vježbi oni su se suočili sa određenim problemima, koji su prikazani u Tabeli 9. Važno je napomenuti da su studenti imali mogućnost da navedu više problema sa kojim su se suočili.

Tabela 9. Problemi tokom nastave na daljinu

PROBLEM UČESTALOST PROCENATBrzina i dostupnost internet veze 72 40,0 %Nemogućnost pristupa MS Teams platformi 4 2,2 %Nedostatak uređaja za praćenje nastave na daljinu 0 0,0 %Problemi sa kamerom, mikrofonom i slično 21 11,7 %Dijeljenje prostora sa ukućanima 86 47,8 %Komunikacija sa nastavnikom 0 0,0 %Veliki broj zadataka za samostalnu izradu 51 28,3 %Nisam imao problema 84 46,7 %


Rezultati pokazuju da je više od polovine studenata imalo jedan ili više problema tokom nastave na daljinu (53,3% studenata), dok malo manje od polovine studenata nije imalo nikakvih problema (46,7%). Slika o problemi-ma studenata tokom praćenja nastave na daljinu mnogo je jasnija kada se dobijeni rezultati prikažu grafički (Grafikon 1).

240


Grafikon 1. Problemi tokom nastave na daljinu

0102030405060708090

100

Brzina idostupnost

internet veze

Nemogućnostpristupa MS

Teamsplatformi

Nedostatakuređaja zapraćenje

nastave nadaljinu

Problemi sakamerom,

mikrofonom islično

Dijeljenjeprostora saukućanima

Komunikacijasa nastavnikom

Veliki brojzadataka za

samostalni rad


Grafički prikaz omogućava da se sagleda učestalost problema sa kojima su se studenti suočili tokom nastave na daljinu. Oni su uglavnom dijelili iste “muke”, a one su se odnosile na dijeljenje prostora sa ukućanima (47,8%) i brzinu i dostupnost internet veze (40,0%). Interesantno je da studenti nisu imali problema sa komunikacijom sa nastavnikom, te da svi posjeduju od-govarajuće uređaje preko kojih mogu da prate nastavu organizovanu na ovaj način.

I na samom kraju, studenti su trebali da iznesu svoj generalni stav o na-stavi na daljinu, odnosno da odrede da li je ona lakša, teža ili pak podjedna-ko laka / teška kao i nastava koja se izvodi u učionici. Pored toga, trebali su da se opredijele na koji način žele da pohađaju nastavu u narednom periodu (u učionici, na daljinu ili kombinovano). Dobijeni rezultati predstavljeni su u Tabeli 10 i Tabeli 11.

Tabela 10. Poređenje nastave u učionici i nastave na daljinu

STAV UČESTA-LOST

PROCE-NAT

Nastava na daljinu je lakša od nastave u učionici 70 38,9 %Nastava na daljinu je podjednako teška kao i nastava u učionici 98 54,4 %Nastava na daljinu je teža od nastave u učionici 12 6,7 %UKUPNO 180 100,0 %


Na osnovu predstavljenih rezultata može se zaključiti da veliki broj stu-denata smatra da su nastava na daljinu i nastava u učionici podjednako teške (54,4% studenata), dok nešto manje studenata smatra da je nastava na

241

ZBORNIK RADOVA

daljinu ipak lakša od nastave u učionici (38,9%). Najmanje je onih koji misle da je nastava na daljinu teža od nastave u učionici (samo 6,7% studenata).

U Tabeli 11 predstavljeni su stavovi studenata o načinu praćenja preda-vanja i vježbi u narednom periodu. Studenti su mogli da se opredijele za jedan od tri ponuđena modela: nastava samo u učionici, nastava samo na daljinu ili kombinacija ova dva načina izvođenja nastave.

Tabela 11. Nastava u narednom periodu

STAV UČESTALOST PROCENATNastava u učionici 11 6,11 %Nastava na daljinu 108 60,0 %Kombinacija nastave u učionici i nastave na daljinu 61 38,9 %UKUPNO 180 100,0 %


Na osnovu rezultata anketiranja, može se zaključiti da više od polovine studenata (njih 60,0%) želi da prati nastavu na daljinu i u narednom periodu, a veliki broj je onih koji neke predmete žele da slučaju u učionici, a neke putem nastave na daljinu (38,9% studenata). Najmanji broj je onih studena-ta koji žele na tradicionalan način da prate nastavu u učionici. Interesantno je da su uglavnom studenti koji su prethodno naveli da se nisu trudili da tokom nastave na daljinu postignu veliku uspjeh, izabrali da u narednom periodu nastavu pohađaju u učionici.

Sumirajući prethodno navedeno, može se konstatovati da su studenti generalno zadovoljni nastavom na daljinu koja je realizovana na “Banja Luka College”-u. Oni su se vrlo brzo prilagodili obrazovnim promjenama koje je pandemija Covid-19 nametnula, a svakako su primijetili i zalaganje nastav-nika i saradnika u nastavi da istu realizuju na najbolji mogući način. Veliki broj studenata smatra da na ovaj način štede svoje vrijeme, jer ne moraju da dolaze na fakultet, tako da im više vremena ostaje za neke druge svakodnev-ne aktivnosti. U skladu sa tim, veliki broj je onih koji i u narednom periodu žele da prate nastavu na daljinu.

Nastava na daljinu ima veliki broj prednosti, ali ona sa sobom nosi i određene nedostatke. Prvi, a možda i najveći, jeste činjenica da su mladi generalno mnogo izloženi digitalnim tehnologijama. To potvrđuje i nedav-no sprovedeno istraživanje među srednjoškolcima, a rezultati tog istraživa-nja pokazuju da je skoro 65% srednjoškolaca (od ukupno 474 ispitanika) navelo da je mobilni telefon uređaj koji bi im najviše nedostajao kada bi im bio oduzet (Išaretović, 2021). Potrebno je napomenuti da je pomenuto istra-živanje sprovedeno prije pandemije, tako da je izloženost mladih didgitalnim tehnologijama danas sigurno još i veća.

242


4. ZAKLJUČAKTokom pandemije Covid-19 nastava na daljinu je potpuno zamijenila

nastavu u učionicama, a pošto pandemija još uvijek traje, neizvjesno je kada će se studenti vratiti u učionice. Bez obzira na to da li će se ova akademska godina završiti u učionici ili ne, ostaje pitanje šta ćemo naučiti iz iskustva sa pandemijom i kako ćemo to implementirati u budućnosti. Nastava na dalji-nu realizuje se pomoću informaciono-komunikacionih tehnologija, što svakako doprinosi razvoju digitalnih vještina nastavnika i studenata, a vje-rovatno će se digitalne vještine koristiti svakodnevno, u životu i radnom okruženju.

Nameće se pitanje budućnosti visokog obrazovanja – da li se vraćamo tradicionalnom načinu učenja u učionicama, da li ćemo nastavu izvoditi i pratiti pomoću digitalnih tehnologija ili će se koristiti mješoviti model na-stave. Na osnovu rezultata sprovedenog istraživanja, može se zaključiti da studenti žele da se tradicionalni oblici nastave i metode učenja dopune novim alatima i platformama koje nudi digitalna era. Takav stav studenata ne pred-stavlja veliko iznenađenje, ali je pitanje koliko visoko obrazovanje može i treba da bude dio digitalnog svijeta. Ovo pitanje će izazvati suprotne stavo-ve i mišljenja, sa relevantnim argumentima za i protiv digitalizacije obrazo-vanja. Zadatak akademske zajednice jeste da nađe naučno utemeljene od-govore na ovo pitanje i da ponudi rješenje za budućnost.

Potrebno je napomenuti da digitalizacija obrazovanja ne treba da znači odbacivanje tradicionalnih principa nauke, već naprotiv, nove tehnologije je potrebno iskoristiti u svrhu razvoja, unapređenja i promocije temeljnih i univerzitetskih principa. Prelazak na nastavu na daljinu pokazao se uspješ-nim u većini visokoškolskih ustanova. Ipak, ovaj period potrebno je iskori-stiti za podizanje svijesti akademskog osoblja o neophodnosti uvođenja novih tehnologija i metoda u obrazovanje, podizanja nivoa vještina primje-ne novih tehnologija i poboljšanje tehničke opremljenosti na fakultetima i univerzitetima. U narednom periodu digitalne tehnologije će se sve više koristiti u visokom obrazovanju i ne treba u potpunosti odbaciti ideju da ono bude dio digitalne ere. Ipak, koliko će visoko obrazovanje postati virtu-elno zavisi od svakog sistema, ustanove i pojedinca koji o tome treba da donese odluku.

LITERATURA1. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. (2021). Dostupno na: https://bhas.gov.ba/

Calendar/Category/15, pristupljeno 17.3.2021.2. Dušanić Gačić, S., Agić, Z. (2021). Finansiranje obrazovanja tokom pandemije Covid-19.

Časopis za društvena pitanja “Aktuelnosti”, Banja Luka College i Besjeda, Banja Luka, pp. 81-91.

243

ZBORNIK RADOVA

3. Išaretović, S. (2021). Značaj medijske pismenosti u infodemiji. Časopis za društvena pi-tanja “Aktuelnosti”, Banja Luka College i Besjeda, Banja Luka, pp. 81-91.

4. Tonković, A., Pongračić, L., Vrsalović, P. (2020). Djelovanje pandemije Covid-19 na ob-razovanje diljem svijeta. Časopis za odgojne i obrazovne znanosti Foo2rama, Vol. 4, No. 4, pp. 121-134.

5. United Nation. (2020). Policy Brief: Education during Covid-19 and Beyond, august 2020. Dostupno na: https://www.un.org/development/desa/dspd/wp-content/uploads/si-tes/22/2020/08/sg_policy_brief_covid-19_and_education_august_2020.pdf, pristupljeno: 17.3.2021.

245

ПОЛИТИКИ ЗА МЕНАЏИРАЊЕ СО СТРЕСОТ КАЈ СМЕТКОВОДИТЕЛИТЕ

ПРЕДИЗВИКАН ОД ВЛИЈАНИЕТО НА ВИРУСОТ КОВИД-19,

СЛУЧАЈ НА МАКЕДОНИЈА

ACCOUNTANTS STRESS MANAGEMENT POLICIES CAUSED BZ THE IMPACT OF

COVID-19 VIRUS: THE MACEDONIAN CASE

Марија Магдинчева-Шопова1, Анета Стојановска-Стефанова2

РЕЗИМЕВлијанието на вирусот Ковид-19 целосно го промени начинот на

живеење и работа при што се наметнаа нови услови за работа. Новите услови за работа предизвикуваат одредени стресни состојби кај сите вработени и деловни субјекти вклучително и сметководителите и овластените сметководители. Сметководството претставува процес кој обезбедува неопходни информации за изработка на финансиските извешатаи и бара исклучителна посветеност од страна на сметководителите односно овластените сметкводители за да можат да обезбедат квалитетно и навремено извршување на работните обврски. Сметководителите мора да се прилагодат на новонастанатата состојбата од аспект на извршувањето на работните обврски но во услови на зголемен ризик во работењето. Поради тоа во рамки на трудот ќе биде спроведено истражување со цел да се согледат причинителите на стресни состојби кај сметководителите I овластени сметководители а посебно влијанието на вирусот Ковид-19.

1 Проф. др Марија Магдинчева-Шопова, Факултет за туризам и бизнис логистика, Универзитет „Гоце Делчев“, Штип, e-mail: [email protected] 2 Доц. др Анета Стојановска-Стефанова, Факултет за туризам и бизнис логистика, Универзитет „Гоце Долчев“, Штип, e-mail: [email protected]

Originalni naučni rad UDK 005.5:578.834(497.7)DOI 10.7251/BLCZB2101245M

COBISS.RS – ID

246


Добиените резултати од истражувањето ја потврдуваат поставената хипотеза дека влијанието на вирусот Ковид-19 претставува основен фактор за зголемување на стресните состојби кај сметководителите/овластените сметкводители од аспект на навремено извршување на обврските во согласност со законските рокови вработените на работноте место како и намалување на работата. Врз основа на добиените резултати ќе бидат дадени препораки за креирње на политики за менаџирање со стресот кај сметкводителите и овластените сметководители.

КЉУЧНИ ЗБОРОВИ: стрес, сметководител, овластен сметководител, менаџирање со стресом, политики.

ABSTRACTThe effects of the COVID-19 virus have completely changed the way we live

and work, and new working conditions have been imposed. The new working conditions cause certain stressful situations for all employees and business entities, including accountants and certified accountants. Accounting is a process that provides the necessary information for the preparation of finan-cial statements and requires exceptional commitment on the part of accoun-tants or certified accountants to be able to ensure quality and timely perfor-mance of work responsibilities. Accountants must adapt to the new situation in terms of performing their duties but in conditions of increased risk in the operation. Therefore, research will be conducted in order to identify the causes of stress in accountants and certified accountants and especially the impact of the virus COVID-19s.

The results of the research confirm the hypotheses that the impact of the virus COVID-19 is a key factor in increasing the stress of accountants and certified accountants in terms of timely performance of duties in accordance with the determined deadlines and job reduction. The results of the research are the basis for creating recommendation for creating stress management policies for accountants and certified accountants.

KEY WORDS: stress, accountants, certified accountants, stress manage-ment, policies.

1. ВОВЕДВлијанието на вирусот Ковид-19 придонесе за големи ненадејни

промени во начинот на живеење и работа кај сите деловни субјекти и индивидуи-вработени и менаџери. Пандемијата предизвикана од влија-нието на вирусот Ковид-19 која го зафати светот кон крајот на месец декември 2019 година, предизвика значајни промени и последици во сите области од секојдневното живеење и работа на глобално ниво.

247

ZBORNIK RADOVA

Промените и последиците се чувствуваат секојдневно веќе подолг вре-менски период од една година. Долготрајната и континуирана изложе-ност на новите услови на работа предизвикува одредени стресни со-стојби кај сите осигуреници, вработени, посебно кај лицата кои работат како сметководители односно овластени сметководители. Работата, работното место обезбедуваат финансиска сигурност и соодветен ста-тус. Но, работното место може да биде и причина за загриженост и појава на силен стрес, особено во денешните услови на глобална криза (Magdinčeva-Šopova, Stojanovska-Stefanova, 2021). Не постои претприја-тие или работа, работно место каде не постои одредено ниво на стрес при извршување на работните обврски. Степенот на стресно искуство-то кое ќе го доживее една индивидуа е делумно зависно од тоа колку таа е способна да се сноси со обврските кои и ги наметнува самата работа, и начинот на кој таа ги сноси обврските и одговорностите и соочувањето со промените кои настануваат ненадејно (European Agency for Safety and Health at Work, 2000). Стресот се јавува како резултат на непознати и непредвидливи ситуации, непријатни или пријатни, кон кои секој поединец или вработен мора да се прилагоди. Професионал-ниот стрес или стресот на работа најчесто се јавува како резултат на несоодветните барања од конкретната работа и можностите на врабо-тениот (Lazarus, Folkman, 1986).

Познати се голем број на дефиниции кои го објаснуваат поимот стрес. Стресот претставува процес во кој карактеристиките на работата или на работните места создаваат чувство на неудобност или болест (Nikolovski, 2000). Поголемиот број дефиниции кои го објаснуваат по-имот стрес имаат негативно значење бидејќи ги објаснуваат негатив-ните ефекти од влијанието на стресот кај вработените и покрај тоа што понекогаш стресот предизвикува позитивни промени кај вработените. За разлика од негативниот стрес кој предизвикува чувство на инфери-орност и неможност да се прифатат предизвиците и состојбите на ра-бота и вон работа, позитивниот стрес претставува нормален дел од животот кој генерира енергија и ги мотивира вработените кон оства-рување на добри излезни резултати и извршувања. Стресот претставу-ва секојдневна, нормална појава која се јавува како резултат на реак-цијата на заканите и промените кои се случуваат околу поединецот како и очекувањата кои треба да бидат исполнети од одредена личност (Magdinčeva-Šopova et al., 2017). Вообичаено непознатите и непредви-дливи ситуации, предизвикуваат стресни состојби. Вработените, вклу-чително и сметководителите и овластените сметководители секојднев-но ги чувствуваат влијанијата на стресот предизвикани од одговорноста како сметководители и овластени сметководители, навремено извшу-

248


вање на законските обврски, намалување на плата, намалување на ра-бота, промени во законската регулатива и сл. но со различен интензи-тет. Одговорноста го означува степенот на одговорност за работата и влијанието кое го има во претпријатието (Petrevska, Magdinčeva-Šopova, 2018).

Влијанието на вирусот Ковид-19 предизвикува негативен стрес кај сите активни сметководители / овластени сметководители кој се раз-ликува од останатите извори на стрес. Со зголемувањето на стресот и продолжување на периодот на дејствување, во услови на глобална здравствена криза која генерира и економска криза, од голема важност е креирње на политики за менаџирање со стресот кај сметкводителите и овластените сметководители заради успешно надминување на стрес-ните состојби и намалување на негативните последици кои ги предиз-викува стресот. Практикувањето на добри политики за менаџирање со стресот ќе овозможи контролирање на изворите на стресот. Основа за креирање на политиките за менаџирање со стресот претставуваат пред-видувањата на идните појави кои може да предизвикуваат стресни состојби. Најголемо влијание во намалувањето на изворите на стрес и интензитетот на дејствување има работното окружување, условите за работа, меѓучовечките односи и социјалните односи. По препознавање на факторите и изворите на стресни состојби и при креирањето на политики за намалување на влијанието на стресот треба да се има во предвид континуитетот во таргетирање на критичните точки кои гене-рираат стресни состојби.

При креирањето на политиките за управување со стресот кај смет-ководителите и овластените сметководители од голема важност е умешноста за препознавање и контролирање на стресот како основа за ефикасност во справувањето со стресот. Според Американската пси-холошка асоцијација постојат три вида на стрес: акутен стрес, епизо-дичен стрес и хроничен стрес – секој со посебни карактеристики, симптоми и траење (American Psychological Association, 2018).

Ефикасното справувањето со стресот зависи од личните карактери-стики на поединецот како што се одговорноста, способноста за работа, способноста за само контрола и сл., и од способноста за контролирање на негативните чувства кои се јавуваат како резултат на влијанието на изворот на стресни состојби. Извори на стресот на работа се: физич-кото окружување, општественото окружување, личните диспозиции, работните задачи, степенот на задоволство од работа и позициите во претпријатието (Lazarus, Folkman, 1986).

249

ZBORNIK RADOVA

2. МЕТОДОЛОГИЈА НА ИСТРАЖУВАЊЕПреку примената на соодветна методологија во истражувањето се

овозможува согледување на начинот преку кој ќе се стекнат сознанија-та на појавата која е предмет на истражување. Користењето на соод-ветна методологија и примена на соодветни методолошки постапки и методи на истражување со користење на квалитативните и квантита-тивните техники и методи за собирање и обработка на податоците овозможува аргументирање и потврдување или отфрлање на поставе-ните хипотези како и потврда на предметот и целта на истражувањето. За да се оправда истражувањето кое има за цел да се согледа значењето на стресот предизвикано од влијанието на вирусот Ковид-19 и сѐ пого-лемото индиректно или директно влијание на работата на сметково-дителите или овластените сметководители спроведено е практично истражување.

Секојдневната застепеност на стресот во работата на сметководи-телите и овлатените сметководители придонесува за актуелизирање на проблемот и ги принудува менаџерите и самите вработени да бараат соодветни решенија. Од посебна важност е препознавањето и презе-мањето на одредени активности за намалувањето на влијанието на стресот на работа.

Практичното истражување кое е спроведено во рамките на овој труд има за цел да укаже не само на влијанието на стресот предизвикан од влијанието на вирусот Ковид-19 кај сметководителите и овластените сметководители туку и на важноста на политиките за менџирање со стресни состојби. Како методи на истражување за согледување на влија-нието на стресот предизвикан од влијанието на вирусот Ковид-19 и политиките за менаџирање со стресни состојби применет е методот на анкета и анализа на добиените податоци. Анкетата како метод на ис-тражување е спроведена преку составување на прашалник од десет прашања. Преку одговор на прашањата се потврдија поставените цели на истражувањето- дали сметководителите и овластените сметково-дители се изложени на стрес, изворите на стрес како и политиките кои се преземаат за намалување на стресот. Истражувањето се реализира во периодот од месец декември 2020 година заклучно со месец март 2021 години. Во истражувањето беа вклучени вкупно 110 лица кои работат како сметководители и овластени сметководители. Од нив доставениот прашалник го одговорија 95 испитаници а останатите 15 лица не покажаа интерес да бидат вклучени во истражувањето.

250


3. РЕЗУЛТАТИ ОД ИСТРАЖУВАЊЕТОСпоред добиените резултати од спроведеното истражување и вкуп-

ниот број на добиени одговори на секое прашање се констатира дека примерокот се состои од 95 испитаници. Во истражувањето активно учествуваа 95 испитаници од кои 66 се жени а 29 мажи (слика 1).

Слика 1. Структура на испитаници

Извор: Авторско дело

Приказ на структурата на испитаниците според возраст е даден на слика 2.

Слика 2. Структура на испитаниците според возраст


251

ZBORNIK RADOVA

На слика број 3 даден е приказ на испитаниците според овластување- сметководител и овластен сметководител а во табела 1 даден е приказ на анкетните прашања и понудените одговори.

Слика 3. Структура на испитаници според овластување


Табела 1. Прашања и понудени одговори

р.б. Прашање Одговор1. Дали сте изложени на стрес на работа? а) Да б) Не

2. Дали често во претпријатието се појавуваат стресни состојби?

а) Да б) Не

3. Дали Вашиот претпоставен ги препознава стресните состојби и изворите на стрес?

а) Да б) Не

4. Поради кои причини сте изложени на стрес?

а) Вирус Ковид-19б) Премногу работав) Промени во работатаг) Промени во прописид) Недоразбирање

5. Поради кои причини сте изложени на стрес од влијание на вирусот Ковид-19?

а) Страв од заболувањеб) Законските роковив) Несоодветна заштитаг) Намалување на работад) Несоодветно работно време

6. Дали на работното место(канцеларија) се применуваат мерките за заштита?

а) Да б) Не

7.Дали изложеноста на стресни состојби придонесува за намалување на ефективноста во работата?

а) Да б) Не

252


8.Дали сте редовно информирани за промените во работата кои произлегуваат во промена на законските прописи?

9. Дали сте мотивирани и имате поддршка за прилагодување на новонастаната состојба? а) Да б) Не

10.Дали во претпријатието во кое работите се применува одредени методи за управување со стресните состојби на работно место?

а) Да б) Не


На првото прашање кое гласи Дали сте изложени на стрес на работ-ното место?, најголем дел од испитаниците одговорија потврдно од-носно 89 испитаници се изјаснија потврдно а само 6 испитаници се изјаснија негативно. На второто прашање кое гласи Дали често во претпријатието се појавуваат стресни состојби?, најголем број од испи-таниците или 82 испитаници оговорија потврдно а 13 испитанци одго-ворија негативно. На прашањето Дали Вашиот претпоставен ги препо-знава стресните состојби и изворите на стрес?, поголемиот број на добиени одговори (88) потврдуваат дека претпоставените може да ги препознаат стресните состојби и причините - изворите на стрес а 7 испитаници се изјаснија негативно и тие сметаат дека претпоставени-те не можат да ги предвидат изворите на стрес. На четврттото прашање Поради кои причини сте изложени на стрес?, со дадените можни одго-вори а) влијанието на вирусот Ковид-19, б) премногу работа, в) проме-ни во работата, г) промени во прописи и д) недоразбирања на работа, најголем дел од испитаниците се изјаснија дека влијанието на вирусот Ковид-19 предизвикува најголем стрес кај испитаниците за што се изјаснија 55 испитаници, 34 испитаници се изјаснија дека промените во прописите предизвикуваат стрес и 6 испитаници се изјаснија дека зголемениот обем на работа е извор на стрес. На петтото прашање кое гласи Поради кои причини сте изложени на стрес од влијание на виру-сот Ковид-19? и дадените одговори: а) страв од заболување, б) немож-ност за почитување на законски рокови, в) несоодветна заштита, г) намалување на работа, д) несоодветно работно врме, најголем причи-нител на стрес кај 48 испитаници е неможноста за почитување на за-конските рокови, 42 испитаници се изјаснија дека стравот од заболување предизвикува стрес а 5 испитаници се изјаснија дека веројатноста за намалување на работата влијание негативно и предизвикува стрес. На следното прашање Дали на работното место (канцеларија) се примену-ваат мерките за заштита? поголемиот број од испитаниците вклучени во истражувањето или 92 испитаници се изјаснија дека во претприја-тието се применуваат односно почитуваат мерките за заштита а само

253

ZBORNIK RADOVA

3 испитаници одговорија дека не се почитуваат мерките за заштита. На прашањето Дали изложеноста на стресни состојби придонесува за намалување на ефективноста во работата?, поголемиот број од испи-таниците вклучени во истражувањето или 82 испитаници се согласни дека стресот негативно влијае на ефективноста во работењето а 13 испитаници сметаат дека стресот не влијае на извршувањето во рабо-тата. На осмото прашање Дали сте редовно информирани за промени-те во работата кои произлегуваат во промена на законските прописи? поголемиот број од испитаниците вклучени во истражувањето или 85 испитаници се изјаснија дека навремено се информирани за промени-те на законските прописи а само 10 испитаници сметаат дека не се редовно информирани за законските измени. Во однос на прашањето Дали сте мотивирани и имате поддршка за прилагодување на новона-станата состојба?, поголемиот број од испитаниците вклучени во ис-тражувањето одноцно 87 се изјаснија дека немаат поддршка за надми-нување на новонастанатата состојбата а 8 испитаници се изјаснија дека имаат поддршка и се мотивирани да ја надминат настанатата состојба. На последното прашање - Дали во претпријатието во кое работите се применува одредени методи за правилно управување со стресните состојби на работно место?, 88 испитаници се изјаснија дека не се при-менуваат одредени активности за намалување на стресот а само 7 ис-питаници се изјаснија позитивно и сметаат дека веќе се применуваат одредени методи за намалување на стресот на работното место.

4. АНАЛИЗА И ДИСКУСИЈАДобиените резултати од истражувањето ја потврдуваат поставената

хипотеза дека влијанието на вирусот Ковид-19 претставува основен фактор за зголемување на стресните состојби кај сметководителите и овластените сметководители. Добиените резултати од истражувањето ја потврдуваат поставената хипотеза дека влијанието на вирусот Ко-вид-19 претставува основен фактор за зголемување на стресните со-стојби кај сметководителите/овластените сметкводители од аспект на навремено извршување на обврските во согласност со законските ро-кови вработените на работноте место како и намалување на работата. Според добиените резултати може да се констатира дека поголем дел од лицата вклучени во истражувањето сметаат дека се постојано изло-жени на стрес. Причините за стрес може да ги поделиме во две основ-ни групи: причини кои се директно поврзани со работата и со органи-зацијата во која индивидуата работи и причини поврзани со други сегменти од животот на човекот (Leka, Stavroula, 2005). Основен при-

254


чинител на стресот за овие вработени претставува влијанието на виру-сот Ковид-19 како и спреченоста на сметководителите/овластените сметководители навремено да одговорат на законските барања. Стресот на работното место го сочинуваат следните компоненти: даден предиз-вик кој го нуди работното место, значење на индивидуалните вредности и несигурен исход (Wagner, Hollenbeck, 2002). Сметководителите на директен или индиректен начин се погодени од здравствената криза и имаат најголема обврска за практично спроведување на мерките доне-сени на државно ниво. Токму поради тоа сметководителите чувствува-ат стрес поради спреченоста навремено да ги извршат барањата од нивните клиенти и достават до надлежните државни инстутуции од една страна и од друга страна опасноста од намалување на работата како резултат на економската криза која влијае на намалување на обемот на работа на деловните субјекти и веројатноста да бидат заболени, што претставува голема неизвесност за сметководителите. Неизвесноста предизвикува стрес кој има тенденција на зголемување кога се чувству-ва неможност да се одговори на предизвикот. Неизвесност од неиспол-нување на предизвикот создава стрес на работното место. Поради тоа потребно е да се обезбедат организациски услови за навремено инфор-мирање за сите промени поврзани со вирусот Ковид-19, спроведување-то на мерките и редовно извршување на работните обврски.

5. ЗАКЛУЧОКСтресот претставува еден од најважните причинители за неефикас-

но исполнување на работните обврски. Не постои претпријатие или работа каде не постои одредено ниво на стрес. Стресот се манифести-ра како резултат на неусогласеноста помеѓу она што се очекува од вработениот односно сметководителот / овластен сметководител и знаењата и способностите за навремено извршување на работните обврски во согласност со законската регулатива. Вообичаено стресот се поврзува со вработените во претпријатието, организациската култу-ра на претпријатието, комуникацијата во претпријатието, начинот на организација на работењето, начинот на решавање на конфликтните ситуации во и вон работа (Magdinčeva-Šopova, 2017). Но влијанието на вирусот Ковид-19, предизвикува зголемено ниво на стрес што е при-чина за намалување на ефикасноста во работата но предизвикува и зголемена опасност за нарушување на здравјето со изразено штетни последици. Ефикасноста во управувањето со стресот кај сметководи-телите се состои во способноста за откривање и отстранување на из-ворите на стресни состојби и нивно намалување. Стресот предизвикан

255

ZBORNIK RADOVA

од влијанието на вирусот Ковид-19 како негативна појава во работење-то може да се надмине со примена на соодветни политики за менаџирање со стресот кои се соодветни за актуелната состојба. Со оглед на тоа дека пандемијата предизвикана од влијанието на вирусот Ковид-19 и импле-ментацијата на мерките за поддршка и намалување на последиците од влијанието на вирусот Ковид-19, придонесе за зголемување на обвски-те на сметководителите, неопходно е да се иницираат постапки за промена на роковите за достава на финансиските извештаи и пријави до соодветни државни институции.

РЕФЕРЕНЦИ1. American Accounting Association. (1996). A Statement of Basic Accounting Theory,

Evanston III, pp.1-10.2. American Psychological Association (2018). Stress - The different kinds of stress, презе-

мено на 10 април 2021 г. од http://www.apa.org/helpcenter/stress-kinds.aspx3. European Agency for Safety and Health at Work. (2000). Research on Work, Related Stress,

pp. 123.4. Lazarus, R. S., Folkman, S. (1986). Cognitive theories of stress and the issue of circularity,

In Appley, M. H., Trumbull, R., Eds, pp. 57. 5. Leka, Stavroula. (2005). Work organization & Stress, Protecting workers’ health series,

No. 3, World Health Organization. 6. Magdinčeva Šopova, M., Bardarova S., Stojanovska-Stefanova, A. (2017). The role of the

entrepreneur in managing the professional stress of the employees. In: Proceedings Book of First International Scientific Conference, Challenges of Tourism and business logistics in the 21st century – ISCTBL 2017, University Goce Delcev-Stip, Gevgelija, Macedonia.

7. Magdinčeva Šopova, M., Stojanovska-Stefanova, A. et al. (2021). Employee stress management caused by the impact of the Covid-19 virus: the Macedonian case, SocioBrains, ISSN 2367-5721 (online), Issue 80, April 2021.

8. Wagner, A. J., Hollenbeck R. J. (2002). Organization behavior. Harcourt College Publishers, Fort Worth.

9. Nikoloski, T. (2000). Psihologija na trudot. Univerzitet “Sv. Kiril li Metodij”, Skopje. 10. Petrevska, B., Magdinčeva-Šopova, M. (2018). Ekonomika na pretprijatija. Univerzitet

Goce Delčev, Štip.

257

OBLIKOVANJE BSC MODELA KOD KOMUNALNIH PREDUZEĆA

DESIGN OF BSC MODEL IN COMMUNAL ENTERPRISES

Samir Sanulahpašić1

SAŽETAKVeoma veliki broj preduzeća koristi finansijske pokazatelje poslovanja na

temelju kojih donose finansijske odluke, međutim da bi uprava stekla pravu sliku o poslovanju preduzeća potrebno je uzeti u obzir i nefinansijske pokaza-telje kao što su odnosi sa kupcima, ljudski resursi, interni poslovni procesi itd. Upravo iz tih razloga, javila se potreba za novim modelom koji bi objedinio i finansijske i nefinansijske pokazatelje poslovanja preduzeća. Osnovni model uspješnosti poslovanja preduzeća, koji ujedno koristi četiri međusobno pove-zane perspective, kao što su finansijska perspektiva, perspektivu kupaca, perspektivu internih poslovnih procesa i perspektivu ljudskih resursa (učenja i razvoja) predstavlja tzv. BSC model (Balanced Scorecard model). U ovom radu će se na praktičan način prikazati oblikovanje BSC modela na primjeru komunalnog preduzeća koje je otišlo u stečaj i nad kojim se uspješno provodi plan reorganizacije u stečaju, odnosno stečajni plan.

KLJUČNE RIJEČI: BSC model, strategija, preduzeće, perspective, zapo-sleni.

ABSTRACTA very large number of companies use financial indicators on the basis of

which they make financial decisions; however, in order for the management to get a true picture of the company’s business, it is necessary to take into account non-financial indicators such as customer relations, human resources, internal business processes, etc. It is precisely for these reasons that the need for a new model has emerged that would integrate both financial and non-

1 Doc. dr Samir Sanulahpašić, Ekonomski fakultet, Sveučilište/Univerzitet „Vizet“, Travnik, e-mail: [email protected]

Originalni naučni rad UDK 005.21:658.1DOI 10.7251/BLCZB2101257S

COBISS.RS – ID

258


-financial indicators of the company’s operations. An essential model of busi-ness success, which also uses four mutually related perspectives, such as the financial perspective, customer perspective, the perspective of internal business processes and the perspective of human resources (learning and development) is the so-called BSC model (Balanced Scorecard model). In this paper, we will present in a practical example the design of the BSC model on the example of a communal enterprise that went bankrupt and over which the plan of reor-ganization in bankruptcy or bankruptcy plan is successfully implemented.

KEY WORDS: BSC model, strategy, company, perspectives, employees.

1. UVODPrilikom analize finansijskih izvještaja, odnosno analize uspješnosti po-

slovanja, obično se koriste finansijski pokazatelji poslovanja. Međutim, za uspješno poslovanje preduzeća veoma su bitni i nefinansijski pokazatelji poslovanja, kao što su: poslovanje s kupcima, interni poslovni procesi, uprav-ljanje ljudskim resursima itd. Osnovni model uspješnosti poslovanja predu-zeća, koji ujedno koristi četiri međusobno povezane perspektive kao što su finansijska perspektiva, perspektiva kupaca, perspektiva internih poslovnih procesa i perspektiva ljudskih resursa (učenja i razvoja), jeste tzv. BSC model (Balanced Scorecard Model). Dakle, svrha ovog modela je da osim finansij-skih mjera, prikaže i nefinansijske mjere poslovanja preduzeća, budući da se uspješno poslovanje preduzeća ne može postići prikazivanjem samo fi-nansijskih pokazatelja preduzeća.

Iz tako definisanog problema istraživanja proizilazi i predmet istraživanja, a to je oblikovanje i upotreba BSC modela za izvještavanje menadžmenta komunalnog preduzeća koje je otišlo u stečaj i nad kojim se provodi plan reorganizacije u stečaju, odnosno stečajni plan. Dakle, objekt istraživanja je jedno komunalno preduzeće u stečaju koje posluje na području Federacije Bosne i Hercegovine. Na početku istraživanja postavljena je osnovna hipo-teza: “Upotrebom BSC modela omogućava se bolje upravljanje perfoman-sama preduzeća i kvalitetnije menadžersko izvještavanje stečajnog upravni-ka kao nadzora nad poslovanjem stečajnog dužnika”. Pored osnovne, postavljena je i pomoćna hipoteza: „Na osnovu rezultata istraživanja koji su dobijeni pomoću anketnog upitnika, dolazi se do adekvatne strategije uprav-ljanja kupcima u komunalnom preduzeću”.

Cilj istraživanja je dokazati da su radnje koje se provode u postupku oblikovanja BSC modela komunalnog preduzeća u stečaju, relevantne i pomažu mnogim drugim komunalnim preduzećima, zatim ovlaštenim ra-čunovođama i revizorima, kao i ostalim zainteresovanim korisnicima finan-sijskih izvještaja.

259

ZBORNIK RADOVA

Pored uvodnog, rad ima još tri dijela. U drugom dijelu definiše se pojam BSC modela, a u trećem dijelu je, na praktičnom primjeru, prikazano obli-kovanje i upotreba BSC modela u komunalnom preduzeću u stečaju, odno-sno preduzeću nad kojim je usvojen i uspješno se provodi plan reorganiza-cije u stečaju, a sve u svrhu dostavljanja kvalitetnijih menadžerskih izvještaja stečajnom upravniku koji vrši nadzor nad poslovanjem stečajnog dužnika. U četvrtom dijelu rada predstavljena su zaključna razmatranja koja pokazuju kako dobro i kvalitetno oblikovan BSC model upravljanja komu-nalnim preduzećem utiče na dugoročno poslovanje preduzeća, kvalitetnije menadžersko izvještavanje stečajnog upravnika, a olakšava rad i ovlaštenim računovođama i drugim korisnicima finansijskih izvještaja (investitorima, kreditorima, vlasnicima).

2. BSC (BALANCED SCORECARD) – MODEL ZA MJERENJE USPJEŠNOSTI PREDUZEĆA

BSC model predstavlja savremenu tehniku strategijskog menadžmenta, odnosno predstavlja metodu uspješnosti poslovanja preduzeća, tj. ostvari-vanja postavljenih ciljeva preduzeća. BSC metoda uglavnom se koristi u privatnom sektoru, međutim, njegova primjena je moguća i u javnom sek-toru. BSC model polazi od temeljne pretpostavke da finansijski pokazatelji nisu dovoljni u analizi uspješnosti poslovanja preduzeća, već su potrebna četiri segmenata kako bi se dobio balansirani pogled za mjerenje rezultata uspješnosti poslovanja preduzeća (Ministarstvo finansija i trezora BiH, 2014).

2.1. Pojam BSC modelaPočetak primjene BSC modela veže se za početak devedesetih godina

prošlog vijeka i potiče od glavnih autora ovog modela Roberta D. Kaplana i Davida P. Nortona, koji su proveli istraživanje u desetak preduzeća sa ciljem proučavanja novih metoda mjerenja perfomansi uspješnosti poslovanja preduzeća. Temeljna pretpostavka njihovog proučavanja modela bila je da su za uspješno poslovanje preduzeća, pored finansijskih pokazatelja, bitni i nefinansijski pokazatelji poslovanja. U tu svhu, isti autori su 1992. Godine objavili i knjigu “The Balanced Scorecard”, koja predstavlja temeljno načelo poslovanja mnogih uspješnih preduzeća u svijetu (Niven, 2002).

BSC model predstavlja model koji se temelji na četiri međusobno pove-zane perspektive i to: perspektiva finansija, perspektiva kupaca, perspektiva internih poslovnih procesa i perspektiva ljudskih resursa, odnosno učenja i razvoja. Dakle, osnovni cilj ovog modela je da osim finansijskih pokazatelja poslovanja uključi i nefinansijske pokazatelje u analizi uspješnosti poslova-

260


nja preduzeća. Te nefinansijske mjere služe kao vodeći pokazatelji održava-nja dugoročnih finansijskih perfomansi preduzeća (Horngren et al., 2012).

Dakle, BSC model ukazuje da u savremenom poslovanju postoje i druge dimenzije uspješnosti poslovanja preduzeća kaošto su intelektualni kapital, znanje zaposlenih, zadovoljstvo kupaca, kvalitet proizvoda koji predstavlja-ju osnovu uspjeha i konkurencije (Šunjić-Beus et al., 2011).

2.2. Temeljne pretpostavke BSC modelaBSC model se zasniva na četiri temeljne pretpostavke (Hannabarger,

Buchman, 2006):1) Finansijska perspektiva - mjeri uspjeh kompanije u povećanju vrijed-

nosti za akcionare, a bazirana je uglavnom na upotrebi finansijskih pokazatelja i predstavlja najbitniji aspekt poslovanja preduzeća. Naj-značajnije finansijske mjere koje koriste preduzeća u svom poslovanju mogu se svrstati u slijedeća područja (Belak, 2002):

– rast poslovanja mjerena finansijskim pokazateljima: porast prihoda, prodajni i tržišni udio, produktivnost, odnos prihoda i aktive, prihod po zaposlenom, porast aktive, prihod od novih proizvoda i usluga,

– profitabilnost poslovanja je najčešće u interesu menadžmenta, a mje-ri se pomoću pokazatelja: profitna marža (profit kao postotak od prihoda), povrat na vlastiti kapital (ROE), povrat na aktivu (ROA), povrat na korišteni kapital (ROCE) i profit po zaposlenom,

– stvaranje vrijednosti je važan aspekt procjene uspješnosti za akciona-re, a za procjenu koriste pokazatelje kao što su: ekonomska dodana vrijednost (EVA), tržišna dodana vrijednost (MVA), dividende i cijene akcija.

2) Perspektiva kupaca – mjeri kako strategije i aktivnosti preduzeća ori-jentisane prema kupcima utiču na lojalnost kupaca i veću profitabilnost. Neke od najčešćih mjera perspektive kupaca su (Atkinson et al., 2007):

– zadovoljstvo kupaca proizvodom ili uslugom je važan pokazatelj za buduće poslovanje u pogledu ispunjavanja očekivanja kupaca. Ako mjerenje zadovoljstva kupaca preduzeću ukazuje na pad zadovoljstva kupaca ili na nezadovoljstvo kupaca, to je signal da preduzeće treba da preduzme korektivne korake na vrijeme, kako bi spriječilo gubitak buduće prodaje jer zadovoljstvo kupaca vodi do lojalnosti kupaca,

– lojalnost kupaca predstavlja tendenciju postojećeg kupca da kontinu-irano nabavlja proizvode i usluge od preduzeća, a pokazuje koliko je preduzeće uspješno u zadržavanju svojih kupaca, budući da sticanje novog kupca košta puno više od zadržavanja već postojećeg kupca,

– sticanjem novih kupaca preduzeće ostvaruje rast prodaje i povećava svoj tržišni udio,

261

ZBORNIK RADOVA

– profitabilnost kupaca se ostvaruje zadržavanjem postojećih kupaca jer oni utiču na povećanje profitabilnosti,

– rast prodaje se ostvaruje prodajom dodatnih proizvoda i usluga po-stojećim kupcima ili pak novim kupcima,

– podjela tržišta mjeri udio preduzeća na određenom tržištu. 3) Perspektiva internih poslovnih procesa – mjeri kako se procesi unutar

preduzeća trebaju odvijati da bi se povećala efikasnost preduzeća. U najvažnije perspektive internih poslovnih procesa ubrajaju se (Atkin-ston et al., 2007):

– operativni procesi koji uključuju aktivnosti potrebne za proizvodnju proizvoda i usluga i njihovu dostavu krajnjem kupcu,

– procesi upravljanja kupcima predstavljaju aktivnosti kojima se odno-si sa kupcima još više unapređuju, a obuhvataju odabir kupaca, stica-nje kupaca, zadržavanje kupaca i povećanje poslovanja s kupcima,

– procesi inovacije predstavljaju konstantnu inovativnost i usredstre-đenost na potrebe kupaca, a zavise od mogućnosti zaposlenih da budu inovativni i da inovacije pretvore u nove proizvode i usluge,

– socijalni procesi i procesi regulacije predstavljaju skup nacionalnih i lokalnih regulativa kojih se preduzeće mora pridržavati u poslovanju, te aktivnosti na unapređenju zajedničkog dobra zajednice.

4) Perspektiva učenja i razvoja mjeri kako inovacija, edukacija i zadovolj-stvo zaposlenih doprinose ostvarenju strateških ciljeva. U najvažnije perspektive ulaganja u ljudski potencijal ubrajaju se (Podrug et al., 2012):

– zadovoljstvo zaposlenih i njihova motivacija su preduslov za unapre-đenje kvaliteta, produktivnosti i zadovoljstva kupaca, a preduzeća koja žele da osiguraju visok nivo zadovoljstva kupaca moraju da osiguraju da te kupce uslužuju zadovoljni zaposleni,

– zadržavanje zaposlenih radi se sa ciljem da se zadrže zaposleni za koje preduzeće ima dugoročni interes,

– produktivnost zaposlenih se mjeri outputom po zaposlenom, a može se mjeriti fizičkim mjerama (broj proizvoda po zaposlenom) ili sa fi-nansijskim mjerama (prihod po zaposlenom, profit po zaposlenom, dodana vrijednost po zaposlenom i slično).

3. OBLIKOVANJE BSC MODELA ZA JKP “JABLANICA U STEČAJU”

Na osnovu poslovne strategije preduzeća, kao i njegove misije, vizije i ciljeva poslovanja u postupku reorganizacije u stečaju, definisana je mapa ciljeva i skup pokazatelja pomoću kojih treba pratiti uspješnost poslovanja

262


JKP “Jablanica u stečaju”. Dakle, predstaviće se BSC model preduzeća koje je otišlo u stečaj i nad kojim se provodi stečajni plan, odnosno plan reorga-nizacije u stečaju, a sve sa ciljem prihvatanja ili odbacivanja postavljene hipoteze istraživanja. Potrebno je napomenuti da je pri izradi modela veliku pomoć dala uprava preduzeća, kao i radnici koji rade na administrativno - knjigovodstvenim poslovima, kako bi se prikupile značajne informacije na osnovu kojih se došlo do spoznaje o ciljevima sve četiri perspektive BSC modela.

Misija preduzeća JKP „Jablanica u stečaju“ je prikupljanje i zbrinjavanje komunalnog otpada za grad Jablanica na optimalan i ekološki prihvatljiv način, a ovo preduzeće svoj prioritetni zadatak obavlja pružanjem usluge koja kvalitetom i cijenom zadovoljava potrebe korisnika.

Vizija ovog preduzeća ogleda se u razvijanju i uvođenju novih djelatnosti sa ciljem obavljanja osnovne djelatnosti. Veoma dobrom komunikacijom sa svim zainteresiranim stranama, a prije svega sa korisnicima usluga, te uvo-đenjem modernih tehničko-tehnoloških dostignuća u okviru djelatnosti dobija se povjerenje svih sadašnjih i budućih korisnika usluga. Vizija predu-zeća se i u povezivanju sa poznatim firmama iste ili slične djelatnosti, kako bi se postigao najveći kvalitet pružanja usluga u svim segmentima djelovanja.

Na osnovu misije, vizije i strategije preduzeća, utvrđuju se ciljevi za sva-ku od četiri perspektive bilanse uspješnosti poslovanja, te inicijative za nji-hovo ostvarivanje, nakon čega se definišu mjere, odnosno pokazatelji koji će se uzeti u obzir pri izradi modela uspješnosti poslovanja.

U četiri perspektive BSC metode mogu se izdvojiti sljedeći ciljevi: 1) Finansijska perspektiva: – povećanje prihoda,– poboljšanje finansijskog rezultata,– smanjenje troškova.2) Perspektiva kupaca:– povećanje broja kupaca,– povećanje zadovoljstva i očekivanja kupaca,2– povećanje profitabilnosti kupaca.3) Perspektiva internog procesa:– unapređenje softverskog paketa usluga,– modernizacija poslovanja.4) Perspektiva ljudskih resursa (učenja i razvoja):– povećanje zadovoljstva zaposlenih radnika,– poboljšanje uslova rada zaposlenih radnika.Nakon što su definisani ciljevi za svaku od perspektiva BSC modela,

potrebno je odrediti mjere učinka za svaku od navedenih perspektiva. To se 2 Urađeno je anketno ispitivanje kupaca komunalnih usluga

263

ZBORNIK RADOVA

može postići tako što se svakom cilju pojedine perspektive dodijele mjere /od jedne do tri mjere). To se može prikazati tabelarno (Tabela 1).

Tabela 1. Perspektive BSC metode sa pripadajućim ciljevima i mjerama

RB Perspektiva Cilj Mjera

1.Finansijska perspektiva

Povečanje prihoda Odnos ostvarenog i planiranog prihoda

Poboljšanje finansijskog rezultata Odnos ostvarenog i planiranog profita

Smanjenje troškova Troškovi po zaposlenom2.

Perspektiva kupaca

Povečanje broja kupaca Broj novih kupacaPovečanje zadovoljstva kupaca Stopa zadovoljstva kupacaPovečanje profitabilnosti kupaca Broj novih kupaca

3. Perspektiva internog pro-cesa

Unapređenje softverskog paketa usluga

Uvođenje softvera za knjigovod-stvo

Modernizacija poslovanja Uvođenje daljinskog oćitavanja vodomjera

4. Perspektiva učenja i ra-zvoja

Povečanje zadovoljstva zaposle-nih Sistem nagrađivanja zaposlenih

Poboljšanje uslova rada zaposle-nih Kvalitet radnog okruženja


Nakon što su se odredili ciljevi za svaku perspektivu, te odredile mjere, sljedeći korak je oblikovanje BSC modela na osnovu perspektiva. BSC me-toda će se oblikovati u JKP „Jablanica u stečaju“ d.d. Poslovni rezultat pre-duzeća mjeri se u odnosu na postavljene ciljeve. Za utvrđivanje konačnog rezultata, biće izrađen model procjene rezultata i to rezultata u 2016. godi-ni u odnosu na prethodno razdoblje.

Svakom cilju pridružena je odgovarajuća mjera. Ciljano ostvarenje pred-stavlja ostvarenje iz prethodne godine, odnosno kao cilj se navodi poboljša-nje rezultata iz prethodne godine (rezultat iz 2015. godine). Dakle, računa se razlika ciljanog i ostvarenog rezultata, a vrijednost se prikazuje u postot-ku.

Za mjerenje i procjenu rezultata u BSC metodi, upotrebljavaju se ocjene postignutog rezultata za svaku mjeru. U modelu za ocjenu postignuća na osnovu svakog pokazatelja koriste se odjece od 1 do 10, tako da ocjena 5 znači 100% ispunjenja ciljane norme, ocjene od 1 do 4 znače da je preduze-će imalo podbačaj u ostvarenju, a ocjene od 6 do 10 znače prebačaj u ostva-renju norme. Ocjene se dodjeljuju tako da se za ostvarenja iznad i ispod nivoa ciljanog postignuća koristi sljedeća tabela (Tabela 2).

264


Tabela 2. Ocjene modela postignuća

RB Ostvarenje u % Ocjena1. Ispod 69% 1,0-1,92. 70%-79% 2,0-2,93. 80%-89% 3,0-3,94. 90%-99% 4,0-4,95. 100% 5,06. 101%-110% 5,1-6,07. 111%-120% 6,1-7,08. 121%-130% 7,1-8,09. 131%-140% 8,1-9,010. Preko 140% 9,1-10,0


U rasponu između dvije ocjene za svaki postotak rezultata dodaje se ili oduzima 0,1 bod od ocjene. Na primjer, u rasponu ostvarenja rezultata od 121% do 130% ocjene se preciziraju na način prikazan u Tabeli 3.

Tabela 3. Ocjene u rasponu ostvarenja rezultata od 121% do 130%

Ostvarenje u % Ocjena121% 7,1122% 7,2123% 7,3124% 7,4125% 7,5126% 7,6127% 7,7128% 7,8129% 7,9130% 8,0


Na osnovu ponderisane ocjene svake mjere u području ocjenjivanja, procjenjuje se prosječno postignuće u posmatranom području. Za procjenu ukupnog postignuća određuju se intenziteti uticaja svakog područja ocje-njivanja. Na osnovu ponderisane ocjene svakog područja ocjenjivanja pro-cjenjuje se ukupno postiguće u odnosu na kontrolne mjere.

U nastavku će biti prikazana BSC metoda za JKP „Jablanica u stečaju“ d.d., odnosno mjerenje postignuća tokom 2016. godine u odnosu na strateš-ke ciljeve.

265

ZBORNIK RADOVA

Tabela 4. BCS metod za preduzeće JKP „Jablanica u stečaju“ (2016. godina)

Ciljevi

Poka

zate

lji

Cilj

ana

vri-

jedn

ost

Ost

vare

no u

20

16

Raz

lika

+-

Ocj

ena

Uti

caj p

o-ka

zate

lja

Bod

ovi

Uti

caj p

od-

ručj

a

Broj

bod

ova

1. Poveča-nje priho-da

Odnos ostva-renog i plani-ranog priho-da

1.584.990 1.599.255 0,9% 5,1 20% 1,02

2. Pobolj-šanje fi-nans.re-zultata

Odnos ostva-rene i plani-rane dobiti

216.917 240.000 10,64% 6,0 20% 1,20

3. Smanje-nje troš-kova

Troškovi za-poslenih 730.562 725.583 0,7% 5,1 40% 2,04

Odnos ostva-renih i plani-ranih troško-va

1.328.728 1301.000 2,13% 5,2 20% 1,04

I. FI-NANSIJ-SKA PER-SPEKTI-VA

100% 5,30 25% 1,32

1.Poveća-nje broja kupaca

Broj kupaca 3.200 3.300 3,13% 5,1 40% 2,04

2.Poveča-nje zado-voljstva kupaca

Stopa zado-voljstva ku-paca

50% 85% 35,00% 8,5 40% 3,40

3.Poveča-nje profi-tabilnosti kupaca

Broj kupaca 3.200 3.300 3,13% 5,1 20% 1,02

II.PER-SPEKTI-VA KU-PACA

100% 6,46 25% 1,61

1.Unapre-đenje sof-tvera

Softver za knjigovodvo 80% 90% 10% 5,9 50% 2,95

266


2.Moder-nizacija poslova-nja

Očitavanje vodomjera 90% 95% 5% 5,5 50% 2,75

III.PER-SPEKTI-VA IN-TERNIH PROCE-SA

100% 5,70 25% 1,42

1.Poveča-nje zado-voljstva zaposle-nih

Nagrade za-poslenih 5.000 5.000 0% 5,0 50% 2,5

2.Pobolj-šanje uslova rada

Kvalitet radn.mjesta 55% 65% 10% 6,0 50% 3,0

IV.PER-SPEKTI-VA UČE-NJA I RAZVO-JA

100% 5,5 25% 1,37

UKUPNA OCJENA 100% 5,72


Kao početna perspektiva BSC modela postavljena je finansijska perspek-tiva. Postavljeni su ciljevi i mjere, te date ocjene i broj bodova za svaku od mjera postavljene perspektive. Porast prihoda računa se kroz ostvarenje planiranih prihoda, a kao planirani prihod uzima se vrijednost koju je pre-duzeće planiralo ostvariti u budućnosti. Zbog povećanja broja domaćinsta-va koji su postala korisnici usluga preduzeća, došlo je do povećanja prihoda, te su redukovani i smanjeni troškovi poslovanja. Sve to dovelo je do 0,90% povećanja prihoda u odnosu na ciljanu vrijednost, što je u konačnici doni-jelo ocjenu od 5,1.

Poboljšanje finansijskog rezultata računa se kroz ostvarenje dobiti poslo-vanja, a kao planirana uzima se vrijednost koju je preduzeće planiralo ostva-riti u budućnosti. Dobit poslovanja porasla je za 10,64% u odnosu na pret-hodni period, a to je donijelo ocjenu 6,0.

Smanjenje troškova se računa kroz ostvarenje planiranih troškova, a kao planirani iznos uzima se vrijednost koju je preduzeće planiralo ostvariti u budućnosti, te nivo troškova koje preduzeće ima za svoje zaposlene. Ostva-

267

ZBORNIK RADOVA

reni troškovi bili su manji od planiranih, pa je došlo do smanjenja ukupnih troškova za 2,13%, što je ocjenjeno ocjenom 5,2. Troškovi zaposlenih takođe su samnjeni za 0,70%, što je donijelo do smanjenja troškova i ukupne ocjene od 5,1. Nakon što su pokazateljima pridružene ocjene, svaka ocjena se po-nderiše određenim postotkom, te se iskazuje u bodovima. Finansijska per-spektiva komunalnog preduzeća JKP „Jablanica u stečaju“ ocjenjena je sa 5,30 bodova, što se množi sa 25% jer svaka od četiri perspektive utiče na poslovanje sa 25%, a na taj način se dobija ukupan broj bodova za finansijsku perspektivu koji iznosi 1,32.

Druga perspektiva u BSC metodi je perspektiva kupaca. Cilj preduzeća je povećanje broja kupaca i ono je, u odnosu na planirano, poraslo za 3,13%, tako da je dodijeljena 5,1. Stopa zadovoljstva kupaca se mjeri u preduzeću i uključuje prikupljanje podataka, te analiziranje i mjerenje putem anketnira-nja. Zadovoljstvo kupaca je u ovom periodu takođe poraslo u odnosu na planirano za 35%, tako da je ocjena 8,5. Profitabilnost kupaca se ogleda u broju kupaca, a ona raste kada raste i broja kupaca. Zbog povećanja broja kupaca profitabilnost je porasla za 3,13%, tako da je dodijeljena ocjena 5,11. U konačnici, perspektiva kupaca je ocjenjena ukupnom ocjenom od 6,46 i to joj donosi ukupan broj bodova od 1,61.

Treća perspektiva u BSC metodi je perspektiva internih procesa. Cilj preduzeća je modernizacija poslovanja u okviru djelatnosti, a stalno se uvo-de nova tehnološko-tehnička dostignuća. Unapređenje tehnologije mjeri se postotkom uvođenja savremene tehnike i tehnologije u sredstva za rad koje preduzeće posjeduje i koji su im neophodni za pružanje usluga. Moderni-zacija poslovanja se povećala u odnosu na planiranu vrijednost za 5%, što joj je donijelo ocjenu od 5,5. Plan uvođenja softvera za knjigovodstvo po-boljšava poslovanje preduzeća, tako da se bilježi rast za 10% i dodijeljena mu je ocjena 6,0. Perspektiva internih procesa ocjenjena je s ukupnom ocjenom od 5,70, što joj je donijelo 1,42 bod.

Četvrta perspektiva u BSC metodi je perspektiva učenja i razvoja, odno-sno unapređenja ljudskih resursa u preduzeću. JKP „Jablanica u stečaju“ d.d. poboljšanje uslova poslovanja želi povećati poboljšanjem kvaliteta radnih mjesta. Povećanje kvaliteta zaposlenih od 10% dovelo je do poboljšanja uslova poslovanja zaposlenih i dodijeljena je ocjena od 6,0. Zadovoljstvo zaposlenh je postignuto isplatom ukalkulisanog regresa za godišnji odmor i stalnim nagrađivanjem prema radnom učinku zaposlenih i to im je doni-jelo ocjenu od 6,0. Perspektiva učenja i razvoja ocjenjena je ukupnom ocje-nom od 5,50, što je donijelo 1,37 bod.

Kada se saberu ukupne ocjene svake perspektive dolazi se do ukupnog postignuća JKP „Jablanica u stečaju“ d.d. Ukupni broj bodova iznosi 5,72. U odnosu na planirane rezultate, može se reći da je preduzeće poboljšalo svo-

268


je poslovanje otprilike za 7%, te da ono sprovodi dobre kontrolne mjere za svoje poslovanje.

4. METODOLOGIJA I REZULTATIAnketa javnog mišljenja o JKP „Jablanica u stečaju“ d.d. sprovedena je sa

ciljem da se odredi perspektiva kupaca, koja je najvažnija za prikazano pre-duzeće. Mišljenje kupaca je od velike važnosti za poslovanje komunalnog preduzeća. Rezultati ankete daju smjernice preduzeća jer ukazuju na dije-love koje treba poboljšati i u koje treba ulagati, kako bi usluge koje se pru-žaju kupcima bile još bolje.

Anketa se sastojala od osam pitanja na koja su kupci komunalnih usluga trebali dati odgovore. Rezultati sprovedenog anketiranja dati su u nastavku.

Demografski dio upitnika – u ovom dijelu predstavljeni su osnovni podaci o ispitanicima, a odnose se na pol ispitanika, starosnu i stručnu strukturu ispitanika. Važno je naglasiti da su analizom obuhvaćeni ispitani-ci koji koriste usluge ovog preduzeća (njih 78) i na osnovu toga se može konstatovati da je uzorak reprezentativan.

Tabela 5. Polna struktura ispitanika

Polna struktura ispitanikaFrequency Percent Valid Percent Cumulative Percent

ValidMuško 45 57.7 57.7 57.7Žensko 33 42.3 42.3 100.0Total 78 100.0 100.0


Na osnovu podataka iz prethodne tabele može se zaključiti da u ispitanom uzorku ima 57,7% ispitanika muškog pola, dok je 42,3% ispitanih ženskog pola.

Tabela 6. Starosna struktura ispitanika

Starosna struktura ispitanikaFrequency Percent Valid Percent Cumulative Percent

Valid

Od 18 do 30 18 23.1 23.1 23.1Od 31 do 40 24 30.8 30.8 53.8Od 41 do 50 18 23.1 23.1 76.9Od 51 do 60 18 23.1 23.1 100.0

Total 78 100.0 100.0Izvor: Izrada autora

Rezultati pokazuju da najveći broj ispitanika pripada starosnoj grupi od 31 do 40 godina (30,8%), dok je u svim ostalim starosnim grupama zastuplje-

269

ZBORNIK RADOVA

no po 23,1% ispitanika. Grafički prikaz starosne structure ispitanika pred-stavljen je na Grafikonu 1.

Grafikon 1. Starosna struktura ispitanika


Struktura prema stručnoj spremi ispitanika predstavljena je u Tabeli 7.

Tabela 7. Stručna struktura ispitanika

Stručna sprema ispitanikaFrequency Percent Valid Percent Cumulative Percent

Valid

SSS, KV, VKV 45 57.7 57.7 57.7

VŠS 15 19.2 19.2 76.9VSS 12 15.4 15.4 92.3Mr i Dr 6 7.7 7.7 100.0Total 78 100.0 100.0


Rezultati ankete pokazuju je u uzorku najviše ispitanih koji imaju zavr-šenu SSS, KV ili VKV spremu (57,7%), zatim slijede ispitanici koji imaju VŠS (19,2%), te ispitanici sa VSS (15,4%) i mr i dr (7,7%). Grafički prikaz stručne structure ispitanika predstavljen je na Grafikonu 2.

270


Grafikon 2. Stručna sprema ispitanika


Nakon što je prikazana demografska struktura ispitanika, predstavljeni su rezultati anketiranja koje je sprovedeno sa ciljem da se odredi zadovoljstvo kupaca koji koriste usluge JKP “Jablanica u stečaju” d.d. U tabeli 8 prikazani su odgovori koje su dali ispitanica, a odnose se na redovnost odvoženja komunaknog otpada.

Tabela 8. Redovnost odvoženja komunalnog otpada

Redovnost odvoženja komunalnog otpadaFrequency Percent Valid Percent Cumulative Percent

ValidDa 66 84.6 84.6 84.6Ne 12 15.4 15.4 100.0Total 78 100.0 100.0


Na osnovu rezultata koji su predstavljeni tabelarno, može se zaključiti da ispitanici smatraju da je redovnost odvoza otpada od strane JKP “Jablanica u stečaju” d.d. redovno, a to je potvrdilo 84,6% ispitanih, dok njih 15,4% smatra da se otpad ne odvozi redovno. Redovnost odvoženja komunalnog otpada, u skladu sa dobijenim rezultatima, prikazana je na Grafikonu 3.

271

ZBORNIK RADOVA

Grafikon 3. Redovnost odvoženja komunalnog otpada


Tabela 9. Odgovarajuća cijena komunalnih usluga preduzeća

Cijena komunalnih uslugaFrequency Percent Valid Percent Cumulative Percent

ValidDa 51 65.4 65.4 65.4Ne 27 34.6 34.6 100.0Total 78 100.0 100.0


Ispitanici uglavnom smatraju da je cijena komunalnih usluga primjerena (65,4% ispitanika), dok postoje i oni koji smatraju da cijena ipak nije primje-rena za ovu vrstu usluga (34,6% ispitanika). Dobijeni rezultati predstavljeni su i grafički (Grafikon 4).

272


Grafikon 4. Odgovarajuća cijena komunalnih usluga


Tabela 10. Najbolji način informisanja

Način informisanja

Frequency Percent Valid Percent

Cumulative Percent

Valid

Televizija i radio 48 61.5 61.5 61.5Brošure, letke, plakat 9 11.5 11.5 73.1Odbori mjesnih zajednica 12 15.4 15.4 88.5Otvoreni telefon 9 11.5 11.5 100.0Total 78 100.0 100.0


Ispitanici koji koriste usluge ovog preduzeća smatraju da je najbolji način informisanja i edukacije građana u vezi sa postupanjem sa komunalnim otpadom i sa njegovim odvoženjem, putem televizije i radija (61,5% ispita-nika), zatim putem odbora mjesnih zajednica (15,4%), te putem brošura, letaka, plakata i otvorenog telefona (11,5% ispitanika). Grafički prikaz struk-ture odgovora predstavljen je na Grafikonu 5.

273

ZBORNIK RADOVA

Grafikon 5. Najbolji način informisanja


Tabela 11. Ocjena zadovoljstvom usluga preduzeća

Descriptive StatisticsOcijenite ocjenom 1-5 u kojoj ste mjeri zadovoljni uslugama JKP “Jablanica u stečaju”

N Minimum Maximum Mean Std. Deviation

78 3.00 5.00 3.9231 .56022

Valid N (listwise) 78Izvor: Izrada autora

Na skali od 1 do 5, gdje je 1 najniža ocjena, 5 najviša, prosječna ocjena koja je dobijena na osnovu odgovora ispitanika je 3,9231, što je izuzetno visoko. Standardna devijacija ili odstupanje od aritmetičke sredine iznosi 0,56022, što je prilično malo odstupanje, a to pokazuje visoku stopu homo-genosti dobijenih odgovora. Takođe, vidljivo je da je raspon odgvora od 3 do 5, što pokazuje da niti jedan ispitanik nije dao najniže ocjene, tj. ocjene 1 i 2.

5. ZAKLJUČAKBSC model je sistem mjerenja i upravljanja performansama preduzeća

koji se temelji na četiri međusobno povezane perspektive –finansijska per-spektiva, perspektiva kupaca, perspektiva internih poslovnih procesa i perspektiva učenja i razvoja. Upravo zbog ove četiri perspektive, BSC me-toda pomaže i daje konkretna i jasna uputstva preduzećima u kojim poljima poslovanja griješe i kako te greške da isprave. Primjena BSC modela olakša-

274


va menadžerima održavanje ili promjenu strategije poslovanja, te omogu-ćava izvještavanje o napretku u ostvarenju ciljeva preduzeća. U dosadašnjim modelima mjerenja i upravljanja performansama preduzeća najveća pažnja bila je usmjerena na finansijske pokazatelje koji izvještavaju o prošlim do-gađajima. Takav model mjerenja i upravljanja performansama nije dovoljan za uspješnu implementaciju strategije preduzeća i projekciju budućih doga-đaja.

BSC model ne predstavlja samo sistem pokazatelja, već sistem upravlja-nja koji oblikuje cjeloviti proces planiranja, upravljanja i kontrole. Za uspješ-no uvođenje BSC modela od ključnog značaja su jednostavnost prikupljanja podataka, prihvaćenost od strane menadžmenta, veza sa poslovnim ciljevi-ma, zahtjevnost ciljeva, te prilagođavanje modela stalnim promjenama u poslovanju. BSC model je namijenjen i proftno i neprofitno orijentisanim preduzećima.

Svrha rada bila je prikazati kako BSC model funkcioniše u praksi, a kao primjer je uzeto komunalno preduzeće JKP „Jablanica u stečaju“ d.d. nad kojim se uspješno provodi plan reorganizacije u stečaju. Prvi korak u odre-đivanju BSC modela ovog preduzeća je analiza finansijskog stanja preduze-ća. Dubinskim snimanjem postojećeg stanja utvrdili su se nedostaci posto-jećeg izvještavanja, te je predložen alternativni model, tzv. BSC model. Nakon što je utvrđena misija, vizija i strategija preduzeća, postavljeni su ciljevi za sve četiri perspektive modela, te mjere pomoću kojih se može utvrditi da li su ostvareni rezultati u skladu sa postavljenim ciljevima. Izra-đena je strateška mapa ciljeva, te je svakom od njih pridružen odgovarajući pokazatelj. Nakon izračuna svih pokazatelja, te ponderisanja ocjena, dobi-jena je konačna ocjena performansi poslovanja. Konačna ocjena dala je puno bolju i precizniju sliku od postojećeg modela, tako da se moglo zaključiti da je komunalno preduzeće JKP „Jablanica u stečaju“ d.d. poboljšalo svoje po-slovanje u odnosu na ono koje je planirano. Poboljšanje poslovanja iznosilo je oko 7%, tako da se može zaključiti da preduzeće sprovodi dobre kontrol-ne mjere za svoje poslovanje.

Na kraju, u radu je potvrđena polazna osnovna hipoteza, tj. Dokazano je da se upotrebom BSC modela omogućava bolje upravljanje performansama preduzeća i kvalitetnije menadžersko izvještavanje stečajnog upravnika kao nadzora nad poslovanjem stečajnog dužnika. Takođe, potvrđena je i pomoć-na hipoteza, tj. dokazano je da se anketiranjem kupaca dolazi do adekvatne strategije upravljanja kupcima u komunalnom preduzeću.

275

ZBORNIK RADOVA

LITERATURA1. Atkinson, A. A., Kaplan, S. R., Matsumura, M. E., Young, M. S. (2007). Management

accounting. Pearson Education, Inc., New Jersey.2. Belak, V. (2002). Bilanca postignuća u planiranju i praćenju rezultata poslovanja. RRiF,

Zagreb, br.11/2002.3. Hannabarger, C., Buchman, R., Economy, P. (2006). Balanced Scorecard Strategy for

Dummies. Paperback.4. Horngren, C. T., Datar, S. M., Rajan M. V. (2012). Cost Accounting: Managerial emphasis.5. Ministarstvo finansija i trezora BiH. (2014). Priričnik za finansijsko upravljanje i kontro-

lu u institucijama BiH, Centralna harmonizacijska jedinica, Sarajevo.6. Niven, P. R. (2002). Balanced Scorecard:Step by step. John Wiley&Sons Inc, New York.7. Podrug, N., Vrdoljak Raguž, I., Pavković, I. (2012). Istraživanje primjene bilance posti-

gnuća u hrvatskim poduzećima, Ekonomska misao i praksa, br. 2/2012.8. Šunjić-Beus, M., Matrinović, D., Veselinović, Lj. (2011). Ekonomika preduzeća: perfor-

manse poslovanja, Ekonomski fakultet. Sarajevo.

277

RAČUNOVOSKI SERVISI IN COVID-19

ACCOUNTING SERVICES AND COVID-19

Malči Grivec1

POVZETEKPandemija covida-19 je dodobra pretresla gospodarstvo in življenje, najprej

s popolno ustavitvijo aktivnosti, kasneje z ukrepi za omejevanje širjenja viru-sa. Če so na eni strani podjetja iz nekaterih dejavnosti močno omejene in je zato njihovo delovanje okrnjeno, pa so na drugi strani računovodski servisi tisti, katerih obseg nalog se je v času epidemije močno povečal. Države so namreč za ublažitev posledic ukrepov sprejela večje število odlokov oz. zako-nov, s katerimi so pomagala tako gospodarskim subjektom kot posameznikom. Vse te odloke pa so morali gospodarski subjekti implementirati v svoje poslo-vanje oz. za dodelitev pomoči v roku oddati zahtevek. Prav slednje pa so podjetja pogosto zaupala računovodskim servisom. Ti so tako morali poleg rednega dela naprej proučiti odloke, le-te potem predstaviti svojim strankam in na osnovi izračunov skupaj z njimi sprejeti odločitev, ali bo stranka pomoč koristila ali ne. V primeru koriščenja pomoči pa so morali računovodski ser-visi še oddati zahtevke v roku. V prispevku predstavimo rezultate raziskave med računovodji v računovodskih servisih v Sloveniji. In sicer ugotavljamo, da so se vsi računovodski servisi v času epidemije covida-19 soočili s poveča-nim obsegom dela, pri čemer so se soočali s številnimi izzivi. Ne samo, da so odloki pogosto nejasni in da jih je veliko, soočajo se tudi s pritiski po hitri obravnavi strank ter pritiski po kršitvi etičnih norm. Ob vsem tem pa svoje dodatne naloge še nismo mogli ustrezno zaračunati.

KLJUČNE BESEDE: računovodstvo, računovodski servis, covid-19, im-plementacija odlokov, Slovenija.

ABSTRACTThe Covid-19 pandemic shook business and life, first with a complete

shutdown of activities, later with measures to limit the spread of the virus. If

1 Doc. dr Malči Grivec, Univerza v Novem mestu Fakulteta za ekonomijo in informatiko, Novo mesto, e-mail: [email protected]

Originalni naučni rad UDK 657.05:578.834DOI 10.7251/BLCZB2101277G

COBISS.RS – ID

278


on the one hand, companies are severely restricted from certain activities, thus limiting their activity, on the other hand, it is the accounting services, the volume of which increased significantly during the epidemic. In order to mi-tigate the consequences of the measures, the states have issued a larger num-ber of regulations or laws to help both economic operators and individuals. All of these regulations had to be implemented by the economic entities in their operations or they had to submit an application for aid before a deadli-ne. However, the latter was often entrusted by the companies to accounting services. These had to study the regulations in addition to their regular work, present them to their clients and decide together with them, on the basis of calculations, whether the client would claim the aid or not. If the aid was claimed, the accounting services still had to submit the claims on time. In this paper we present the results of a survey among accountants in accounting services in Slovenia. Namely, we find that all accounting services faced an increased workload during the Covid-19 epidemic and a number of challenges. Not only are regulations often vague and numerous, but the accountants are also under pressure to deal with customers quickly and even to violate ethical standards. Besides, they have not been able to adequately charge for their additional tasks.

KEY WORDS: accounting, accounting service, Covid-19, implementation of regulations, Slovenia.

1. UVODMesto, vloga in pomen računovodstva so se skozi čas spreminjali. Reče-

mo lahko, da se je računovodstvo razvijalo skupaj z družbo in civilizacijo (Hočevar et al., 2008). Vsak napredek v družbi je pomen računovodstva povečal. V 20. stoletju, z ločitvijo lastniške in upravljavske funkcije, je raču-novodstvo za obstoj podjetja postalo še pomembnejše. Namesto zgolj zah-teve, da daje informacije samo o tem, kaj je nabavljeno in prodano, koliko se dolguje in terja ter na splošno s kakšnim premoženjem podjetje razpola-ga, se sedaj od računovodstva tudi pričakuje, da bo posredovalo informaci-je o doseženi in pričakovani finančni in poslovni uspešnosti podjetja. Vedno bolj se je kazala tudi potreba po računovodskem analiziranju in nadziranju (Igličar et al., 2017). A informacije računovodstvo že dolgo ne pripravlja samo informacije o pretekli uspešnosti, ampak računovodje dandanes po-ročajo tudi o uspehih gospodarskih družb na področju izpolnjevanja obve-znosti do širše družbene skupnosti (Turk et al., 2006). Skratka, poslanstvo računovodstva je oblikovanje informacij ter poročanje zunanjim in notranjim uporabnikom (Bergant, 2010).

Od računovodstva se tako zahteva, da tistim, ki si prizadevajo za uspeš-nost gospodarskega subjekta, pomaga na eni strani sprejemati poslovne

279

ZBORNIK RADOVA

odločitve in na drugi strani ugotoviti, kakšno je gospodarsko in finančno stanje subjekta ter tudi kakšne so možnosti razvoja subjekta v prihodnje. Tovrstna »podpora« je še toliko bolj pomembna v času zaostrenih gospo-darskih razmer. Takrat morajo biti gospodarski subjekti usmerjeni v dolgo-ročno delovanje. Pri tem pa morajo težiti k odpravljanju nepotrebnih stroš-kov (Pustatičnik, 2018). Odločitve pa lahko poslovodstvo sprejema le, če imajo ustrezne informacije, ki morajo ustrezati štirim kakovostnim značil-nostim računovodskega poročanja (Schwarzmann in Premk, 2005a). To so: razumljivost, ustreznost, zanesljivost in primerljivost. Koliko je pri posre-dovanju podatkov in informacij to zagotovljeno, pa je odvisno od organiza-cije dela v računovodstvu.

Čeprav se na prvi pogled zdi, da je sistem priprave informacij utečen, pa v spreminjajočem se okolju, ko se je vedno znova treba odločiti na hitro in pravilno, postaja poročanje vsem interesnim javnostim vedno bolj zapleteno. Če sodimo po raziskavah, se pomen računovodstva povečuje, saj poglavitna naloga računovodstva ni več zadovoljitev interesov države, ampak računo-vodja s svojim znanjem pomembno sovpliva na uspešnost poslovnega siste-ma (Kavčič et al., 2003). Notranje računovodstvo namreč daje spoznavne podlage za sprotno vodenje organizacij, poslovodstva pa pričakujejo, da bo oskrbovalo vse ravni odločanja z informacijami, potrebnimi za strateško vodenje organizacij (Schwarzmann in Premk, 2005b). Pred sodobnega ra-čunovodjo je tako postavljen izziv. Na eni strani opozarja na pozitivne in negativne procese v gospodarskem subjektu in njegovem okolju, preučuje in ocenjuje poslovne odločitve, na drugi strani pa temu gospodarskemu subjektu tudi svetuje. Računovodja ni nič več le pasivni poročevalec, ampak zaupni svetovalec in poslovni partner najvišjih odločitvenih ravni (Grivec, 2014). A. Muren (2011) ob tem pravi, da je računovodja med najbolj izpo-stavljenimi poklici. Na eni strani lahko napačne informacije, za katere je odgovoren, pripeljejo do napačnih strateških odločitev, na drugi strani pa je lahko deležen pritiskov s strani vodstva organizacije, ki ga lahko izrabi za oblikovanje zavajajočih računovodskih informacij. Z vsemi naštetimi dile-mami pa se srečujejo računovodje tudi v času epidemije covida-19.

Epidemija covida-19 je v mnogih podjetjih razkrila veliko pomanjkljivo-sti, saj poslovodstva niso imela pravih podatkov in so bila neinformirana ter negotova glede sprejemanja nadaljnjih odločitev. Pokazalo se je, da številni vodilni ne razumejo pomena računovodstva danes. Tako še vedno ne razu-mejo, da računovodstvo tisto, ki lahko pomaga sprejemati odločitve na podlagi točnih in pravočasnih informacij (Dolenšek, 2020). Covid-19 pa je zahteval ravno hitre odločitve, saj je treba sprejete odloke hitro implemen-tirati v poslovanje ter pravočasno oddati zahtevke za državno pomoč.

280


1.1. Delo računovodij v času covid-19V Sloveniji je država do danes sprejela osem protikoronskih paketov, s

katerimi je poskušala ublažiti gospodarske posledice covida-19, in tako omiliti število brezposelnih ter preprečiti množično zapiranje gospodarskih subjektov. Za implementacijo tej ukrepov so gospodarski subjekti zadolžili računovodje. Ti so namreč bili tisti, ki so v večini primerov, skupaj s kadrov-sko službo, bili zadolženi za pripravo podlag za oddajo zahtevkov za pomo-či. Pogosto pa so bili odgovorni za oddajo potrebnih vlog v ustreznih rokih in na ustrezen način.

Poleg implementacije protikoronskih ukrepov v gospodarske subjekte pa so morali računovodje sproti opravljati tudi tekoče delo. Eno prvih takih aktivnosti je bila priprava poslovnega poročila za leto 2019, v katerega so že morali računovodje vnesti pojem covid-19. Gre za to, da so gospodarski subjekti, ki sestavljajo pojasnila k računovodskim izkazom, po Slovenskih računovodskih standardih zavezana k poročanju tudi o dogodkih, ki se zgo-dijo po datumu bilance stanja. In covid-19 je bil prav gotovo dogodek, ki je bil tako pomemben, da njegovo nerazkritje pomenilo zmanjšanje zmožnosti uporabnikov računovodskih izkazov za sprejem pravilnih odločitev. Mušič Bajuk (2020) tako pravi, da so gospodarski subjekti pri razkrivanju informa-cij morali presoditi učinke zaprtja oz. prekinitve proizvodnega procesa. Ukrepi so namreč vodili v zmanjšanje prihodkov, manjše število zaposlenih ... To kar so podjetja ocenjevala v poslovnih poročilih za leto 2019 pa se je realiziralo v poročilih za leto 2020. Slednja so bila pripravljena do 30. aprila 2021, saj je vlada sprejela podaljšanje roka za predložitev letnih poročil. Še več nalog, ki so zaradi epidemije covida-19 doletele računovodje tako v podjetjih kot v računovodskih servisih, pa bomo spoznali v empiričnem delu prispevka v nadaljevanju.

2. METODOLOGIJA

2.1. Namen in cilji raziskaveEpidemija covida-19 je dejavnosti in s tem poklice postavila pred nove

izzive. Enako velja tudi za računovodje. Namen raziskave je tako proučiti pogoje, v katerih so se zaradi epidemije znašli računovodje v računovodskih servisih, ter kako so le-ti vplivali na njihovo delo. Cilji raziskave so ugotovi-ti:

- v kolikšnem meri se je povečal obseg dela v računovodskih servisih, - kateri dejavniki v okolju so najbolj otežili delo v času epidemije,- v kolikšni meri so se povečali pritiski naročnikov oz. strank na raču-

novodje po kršenju etičnih norm.

281

ZBORNIK RADOVA

2.2. Metode in tehnike zbiranja podatkovZa potrebe proučevanja dela računovodskih servisov v času epidemije

covida-19 in odgovore na raziskovalna vprašanja smo uporabili neeksperi-mentalno kvantitativno metodo raziskovanja, in sicer metodo anketiranja. Metoda anketiranja je postopek, s katerim na podlagi ankete raziskujemo in zbiramo podatke, informacije, stališča in mišljenja o raziskovalnem pred-metu (Ivanko, 2007; Zelenika, 1990).

Anketa je ena najbolj poznanih in pogosto uporabljenih tehnik zbiranja podatkov. S pomočjo ankete hitro in preprosto zbiramo podatke od ljudi na osnovi njihovih odgovorov na vprašanja o problemu, ki ga proučujemo (Cencič, 2009). Primerna je zlasti takrat, kadar želimo z raziskavo zajeti velik krog ljudi (Cencič, 2009), a hkrati pridobiti čim bolj kakovostne podat-ke hitro in ob čim manjših stroških ter čim manjši porabi drugih virov (Gri-vec, 2017). To je danes še posebej lahko z uporabo spleta, ki postaja vedno pomembnejši.

Ker je bila izvedba slučajnega vzorčenja nemogoča, kajti nismo razpola-gali z ustreznim vzorčnim okvirom, smo se odločili, da bomo izvedli prilož-nostno vzorčenje (angl. accidental sampling), ki je ena izmed oblik never-jetnostnega vzorčenja. Priložnostno vzorčenje, ena najbolj enostavnih oblik neverjetnostnega vzorčenja (Kalton in Vehovar, 2001), temelji na izbiri vzorčnih enot, ki so najlažje dosegljive. Pri tem je možnost za reprezenta-tivnost vzorca (v tem primeru) majhna (Bregar et al., 2005), zato je rezulta-te tovrstnih raziskav tvegano uporabljati za sklepanje o celotni populaciji, saj je pri takih vzorcih precejšna verjetnost, da pride do pristranskosti (Kal-ton in Vehovar, 2001). Je pa tovrstno vzorčenje tudi sicer v praksi nadvse razširjeno, saj so taki vzorci mnogo cenejši in izvedbeno hitrejši. Velja, da se ocene velikokrat ne razlikujejo od ocen iz verjetnostnih vzorcev (Kalton in Vehovar, 2001).

Glede na to, da smo želeli v raziskavo zajeti kar se da največ enot z različ-nimi lastnostmi, a se zaradi finančnih omejitev nismo mogli poslužiti ko-mercialnega spletnega panela, smo se zadeve lotili »gverilsko«. Tako smo se odločili za naraščajoče vzorčenje (Dimovski et al., 2005), ki ga nekateri imenujejo tudi verižno vzorčenje (Bregar et al., 2005) oz. princip snežne kepe oz. »snowball sampling«. V tem primeru smo vsem računovodjem, katerih e-naslove smo imeli, posredovali link do spletne ankete in jih hkrati prosili, da e-pošto skupaj s povezavo do spletne ankete posredujejo svoji stanovskim kolegom in hkrati naslovnike prosijo, da izpolnijo anketo. Vse z namenom, da bi v raziskavo vključili starostno, izobrazbeno in geografsko razpršen vzorec. Povezavo do ankete pa smo objavili tudi na družbenem omrežju

282


Facebook, in sicer tako na osebnem profilu kot tudi v zaprti skupini računo-vodij. In sicer je zbiranje podatkov potekalo od 10. do 25. maja 2021.

Prav tako smo uporabili statistično metodo, v okviru katere smo s pro-gramom MS Excel analizirali rezultate ankete ter jih za boljšo preglednost prikazali grafično ter prikazali vzročno-posledične odnose med proučeva-nimi spremenljivkami.

2.3. Predstavitev vzorcaV raziskavo so bili zajeti računovodje, ki delajo v računovodskih servisih,

in sicer je 71 % računovodij delalo v računovodskih servisih z do 3 zaposle-nimi, 17 % jih je delalo v srednje velikih računovodskih servisih (od 4 do 7 zaposlenih) in 12 % v velikih računovodskih servisih (8 in več zaposlenih).

Kljub velikemu deležu majhnih računovodskih servisov pa imajo raču-novodski servisi v povprečju 62 strank, pri čemer smo v vzorec zajeli anke-tirance, katerih računovodski servisi imajo med 10 in 20 strank.

Anketirani računovodje so prihajali iz celotne Slovenije. Največ jih je bilo iz Osrednjeslovenske regije (28 %), sledili so računovodje iz Gorenjske (15 %) in Savinjske regije (16 %) ter računovodje iz Podravske in Obalno-kraške regije (9 %). Računovodje iz ostalih regij so bili v vzorcu zajeti v manjšem deležu.

Zaposleni v računovodskih servisih so imeli različno izobrazbo (graf 1). Med njimi je bilo največ takih, ki so imeli zaključeno drugo bolonjsko stop-njo študija (26 %), sledili so zaposlenih z zaključeno višjo šolo (23 %) ter z zaključeno prvo bolonjsko stopnjo študija (23 %).

Graf 1. Izobrazba

Vir: Anketa, 2021.

283

ZBORNIK RADOVA

Anketirani računovodje so imeli tudi različen čas dela na delovnem me-stu računovodja (graf 2), in sicer je večina anketiranih (86 %) na delovnem mestu računovodje delovalo do 11 do 30 let. Med njimi pa ni bilo takih, ki delo računovodje opravljajo manj kot eno leto.

Graf 2. Delovna doma na delovnem mestu računovodja

Vir: Anketa, 2021.

3. REZULTATI IN RAZPRAVARezultati preliminarne raziskave so pokazali, da se je obseg dela v času

epidemije covida-19 povečal prav v vseh računovodskih servisih, v katerih delajo anketiranci. Kot vidimo iz grafa 3 se je obseg dela računovodskih servisov zelo povečal. Tako kar 46 % računovodij poroča, da se je obseg dela povečal za 31–50 %, 12 % anketirancev pa poroča celo o 51–70-odstotnem povečanju obsega dela. V vzorec smo zajeli celo take, ki pravijo, da se je obseg njihovega dela povečal za več kot 90 %.

284


Graf 3. Povečanje obsega dela računovodskih servisov

Vir: Anketa, 2021.

Kljub drastičnemu povečanju obsega dela pa ugotavljamo, da dodatno opravljenega dela večina ne more zaračunati. Tako je 39 % anketiranih od-govorilo, da za vse dodatno delo niso zaračunali popolnoma nič, medtem ko je preostanek računovodskih servisov zaračunalo zgolj nekaj. Kot razlog najpogosteje navajajo dejstvo, da so njihove stranke iz dejavnosti, ki jih je epidemija najbolj prizadela in tako niso imeli srca zaračunati dodatno oprav-ljene storitve. Opozarjajo pa tudi, da stranke kljub večjemu obsegu dela niso želela le-tega plačevati, a so hkrati zahtevala kakovostno in pravočasno izvedbo naročenega. Tako ne preseneča, da se računovodje danes počutijo izčrpane, prazne. Anketiranci namreč navajajo, da so vse do oddaje poroči-la za 2020 bili pod neprestanim časovnim pritiskom, prav tako pa so čutili visoko mero odgovornosti do svojih strank. Ob tem anketiranci poudarjajo pomembnost, da bi se postavila enotna tarifa zaračunavanja tovrstnih sto-ritev.

So pa računovodski servisi se soočali tudi z novimi strankami, saj je kar 21 % anketirancev poročalo o tem, da so v času epidemije sklenili pogodbe z novimi strankami in s tem povečali obseg svojih strank tudi za 20 %. So pa nekateri morali novo sodelovanje tudi prekiniti, saj je bilo dela enostavno preveč, a premalo za dodatno zaposlitev. Pri tem nekateri anketiranci tudi izpostavljajo, da zaradi narave dejavnosti v vsem tem času niso bili deležni nikakršne državne pomoči. Posledično se počutijo ogoljufane, saj se govori, da so pomoči bili deležni vsi. Ta stroka namreč ni bila upravičena do krizne-ga nadomestila, saj računovodje niso zaslužili manj, ker se je povečal njihov obseg dela. Tega pa strankam niso mogli zaračunavati, saj marsikatera ni sledila rednim plačilom (Bizovičar, 2021).

285

ZBORNIK RADOVA

V nadaljevanju nas je zanimalo, kaj jim je pri opravljanju dela predstav-ljalo dodatne izzive. Kot vidimo iz grafa 4, so anketiranci največ težav imeli s tekočim spremljanjem sprejetih odlokov in njihovo implementacijo (pri 98 % anketirancev so se ti izzivi pojavljajo zelo pogosto oz. pogosto), saj so prav vsi anketiranci mnenja, da so bili ti nejasni. Ob tem so jim dodatne težave predstavljali kratki roki za oddajo vlog za pomoč ter nejasna navodila za izpolnjevanje obrazcev (94 % anketirancev je o tovrstnih izzivih poročalo zelo pogosto oz. pogosto). 94 % anketirancem je kot težavo navedlo tudi pozne odločitve države o podaljšanju rokov za oddajo poročil. Poleg vsega navedenega pa so anketirancem težave povzročale tudi nedelujoče aplika-cije za oddajo vlog za pridobitev pomoči (o pogostih oz. zelo pogostih mot-njah poroča kar 77 % anketirancev) ter pritiski strank, ki so želele prednost-no obravnavo (58 % anketirancev).

Graf 4. Izzivi dela računovodskih servisov v času covida-19

Vir: Anketa, 2021.

Vse razmere pa so po poročanju računovodskih servisov vodile tudi do zahtev strank po bolj pogostem poročanju oz. bolj pogosti pripravi računo-vodskih informacij. O tem namreč poroča kar 75 % anketirancev.

286


Na koncu ankete smo anketirance tudi vprašali, ali so zaradi nastalih razmer bili pod večjimi pritiski po kršenju etičnih norm. 44 % anketirance tako poroča, da so v času epidemije covida-19 bolj pogosto soočeni etičnimi dilemami kot sicer. So pa pritiske po kršenju etičnih norm izvajale tudi stranke, o čemer poroča 29 % anketirancev.

4. ZAKLJUČEKŽivljenje se je s pandemijo covida-19 spremenilo in vprašanje je, kdaj se

bo vrnilo v stare tirnice. Enako pa seveda velja tudi za opravljanjanje gospo-darskih aktivnosti. Pričakovati namreč je, da bodo tudi ob zmanjšanju šte-vila okuženih še vedno veljale določene omejitve, zlasti to velja za storitvene dejavnosti. S tem pa je seveda pričakovati, da bodo potrebe po računovodskih informacijah še naprej naraščale, naraščale pa bodo tudi naloge, ki jih bodo morali računovodje ob tem opravljati. Ena takih nalog je prav gotovo pripra-va vsega za vračilo prejetih pomoči tistih subjektov, ki ne izpolnjujejo pogo-jev določenih v odlokih (zadostno zmanjšanje prihodkov glede na leto 2019). Po nekih ocenah naj bi bilo teh skoraj polovica. Glede na nadaljevanje epi-demije pa predvidevamo, da bodo računovodje dodatno obremenjeni tudi v prihodnje. Že danes namreč vemo, da bodo morali poskrbeti tudi za vse nadaljnje sprejete protikoronske ukrepe. Prav tako lahko pričakujemo, da se bo zaradi naraščanja administracije vedno več majhnih gospodarskih su-bjektov in samostojnih podjetnikov odločilo, da za vodenje računovodstva najamejo računovodski servis. O porastu števila strank poročajo namreč tudi anketiranci v naši preliminarni raziskavi. Prav v luči vsega navedenega so pričakovanja računovodij na bolj intenziven odziv Zbornice računovod-skih servisov na nastale razmere razumljiva. Prav slednje in seveda razmere dela računovodij bodo predmet proučevanja tudi naslednjih raziskavah.

LITERATURA1. Bergant, Ž. (2010). Organiziranje računovodstva v povezavi s finančno funkcijo. Abeceda

svetovanje, Ljubljana.2. Bizovičar, M. (2021). Alarmantno stanje v računovodskih servisih. Spletna stran: https://

www.delo.si/gospodarstvo/novice/alarmantno-stanje-v-racunovodskih-servisih [Citira-no 15.4.2021].

3. Bregar, L. et al. (2005). Metode raziskovalnega dela za ekonomiste: izbrane teme. Ekonom-ska fakulteta, Ljubljana.

4. Cencič, M. (2009). Kako poteka pedagoško raziskovanje: primer kvantitativne empirične neeksperimentalne raziskave. Zavod RS za šolstvo, Ljubljana.

5. Dimovski, V. et al. (2005). Metode raziskovalnega dela. Ekonomska fakulteta, Ljubljana.6. Dolenšek, T. (2020). V času krize in po njej računovodje najpomembnejši zavezniki me-

nedžerjev. Svet kapitala. Spletna stran: https://svetkapitala.delo.si/

287

ZBORNIK RADOVA

mnenja/v-casu-krize-in-po-njej-racunovodje-najpomembnejsi-zavezniki-menedzerjev/ [Citirano 15.4.2021].

7. Grivec, M. (2014). Delo računovodje v času gospodarske krize. Revija za ekonomske in poslovne vede, letnik 1, št. 1, str. 62-8. Grivec, M. (2017). Vpliv oglaševanja zdravil na potrošnike in zdravnike. Doktorska disertacija. Fakulteta za poslovne in upravne vede Novo mesto, Novo mesto.

9. Hočevar, M. et al. (2008). Osnove računovodstva gospodarskega in javnega sektorja. Fa-kulteta za upravo, Ljubljana.

10. Igličar, A. et al. (2017). Osnove računovodstva. Ekonomska fakulteta, Ljubljana. 11. Ivanko, Š. (2007). Raziskovanje in pisanje del. Metodologija raziskovanja in pisanja stro-

kovnih in znanstvenih del. Cubus image d.o.o, Kamnik. 12. Kalton, G. in Vehovar, V. (2001). Vzorčenje v anketah. Fakulteta za družbene vede, Lju-

bljana.13. Kavčič, S. et al. (2003). Računovodstvo v Sloveniji. 35. simpozij o sodobnih metodah v

računovodstvu, financah in reviziji. Zveza ekonomistov Slovenije, Zveza računovodij, finančnikov in revizorjev Slovenije, Ljubljana, str. 161–175.

14. Muren, A. (2011). Poslovna etika računovodje. Diplomska naloga. Visoka šola za uprav-ljanje in poslovanje Novo mesto, Novo mesto.

15. Mušič Bajuk, A. (2020). Vpliv epidemije novega koronavirusa na razkritja dogodkov po datumu bilance stanja. IKS: revija za računovodstvo in finance, letn. 47, št. 5, str. 23–29.

16. Pustatičnik, K. (2018). Finančna kriza in uspešnost poslovanja računovodskih servisov v Sloveniji. Ekonomsko-poslovna fakulteta, Maribor.

17. Schwarzmann, A. in Premk, U. (2005a). Pravilnik o računovodstvu: vzorci sklepov in primeri iz prakse. Društva, sindikati, zadruge, zavodi in ostala javna podjetja. Primath, Ljubljana.

18. Schwarzmann, A. in Premk, U. (2005b). Pravilnik o računovodstvu: vzorci sklepov in primeri iz prakse. Gospodarske družbe, samostojni podjetniki. Primath, Ljubljana.

19. Turk, I. et al. (2006). Poslovodno računovodstvo. Slovenski inštitut za revizijo, Ljubljana. 20. Zelenika, R. (1990). Metodologija i tehnologija izrade znanstvenog i stručnog djela. Par-

tizanska knjiga, Ljubljana.

289

METODE NASTAVE STRANOG JEZIKA STRUKE U VISOKOŠKOLSKIM

USTANOVAMA

METHODS OF THE TEACHING OF A FOREIGN LANGUAGE FOR SPECIFIC PURPOSES IN

HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS

Vesna Đurović1

SAŽETAKNastava stranog jezika predstavlja gotovo obavezan dio svakog nastavnog

plana i programa bilo koje školske ustanove, pa tako i visokoškolskih ustano-va. Engleski jezik, kao jedan od jezika koji se najviše koristi u međunarodnom poslovanju nezaobilazni je dio obrazovanja mladih poslovnih ljudi. Pozna-vanje engleskog jezika na jednom prilično visokom nivou sa znanjem specifič-nog vokabulara struke pokazalo se kao neophodni dio obrazovanja. U radu će se detaljno analizirati nastava stranog jezika, u ovom slučaju engleskog jezika, sa posebnim osvrtom na Poslovni engleski kao i metode rada prila-gođene podučavanju jezika struke (ekonomije i menadžmenta).

KLJUČNE REČI: engleski jezik, metode rada, pristupi u proučavanju.

ABSTRACTForeign language is almost obligatory part of every curriculum in any

educational institution, in higher education institutions as well. English lan-guage, as one of the languages that is most frequently used in international business is obligatory part of the education of the young businessmen and businesswomen. Knowledge of the English language on advanced level with the knowledge of the vocabulary specific for certain profession is proven to be inavoidable part of education. In this paper foreign language teching, in this case - English language as a foreign language with special accent on Busines

1 Mr Vesna Đurović, Visoka škola „Banja Luka College“, Banja Luka, e-mail: [email protected]

Stručni rad UDK 378.147:371.3DOI 10.7251/BLCZB2101289D

COBISS.RS – ID

290


English, as well as the methods of teaching, specially adjusted to English for Specific Purposes (economy and management) will be analysed in details.

KEY WORDS: English language, methods of teaching, teaching approaches.

1. UVODNastava stranih jezika na visokoškolskim ustanovama predstavlja sastav-

ni dio skoro svih nastavnih planova i programa. Engleski jezik kao lingua franca je prisutan u većini visokoškolskih ustanova u Bosni i Hercegovini, u većem ili manjem obimu. Bespredmetno je raspravljati koliko je kvalitetno znanje jednog stranog jezika neophodno u svakodnevnom radu i poslovanju bilo kojeg čovjeka. Znanje stranog jezika često se mjeri testovima koji su prilagođeni CEFR-u (Common European Framework of Reference). CEFR jeste zajednički evropski okvir preporuka i predstavlja zajedničku osnovu za razvijanje programa učenja jezika, ispita i udžbenika širom Evrope i svi-jeta. CEFR se takođe popularno naziva još i jezički pasoš. Prema CEFR postoje ukupno tri nivoa znanja jezika: A, B, C, a svaki od ovih nivoa podi-jeljen je na dva podnivoa (A1, A2; B1, B2; C1 i C2).

A nivoi znanja jezika podrazumijevaju početni, odnosno osnovni nivo znanja jezika. Podrazumijeva se da sa položenim A nivoom znanja jezika učenik ili student zna samostalno da piše, čita i razumije osnovne konver-zacije.

B nivoi predstavljaju srednji nivo znanja jezika, to jeste pretpostavlja se da sa ovim nivoom znanja jezika pojedinac može da ostvari solidnu komu-nikaciju sa govornicima stranog jezika i da se može dovoljno asimilovati u sredinu gdje je to službeni jezik.

C nivo je nivo koji posjeduju pojedinci kojima je to maternji jezik. Ovo je akademski nivo poznavanja jezika i pretpostavlja se da pojedinac može da nastavi svoje akademsko školovanje i usavršavanje pod uslovom da strani jezik poznaje na C1 ili C2 nivou znanja jezika prema CEFR-u.

Kada je jezik struke u pitanju podrazumijeva se da pojedinac ima pred-znanje akademskog jezika na nivou B1 ili B2. Fokus podučavanja u tom slučaju, pored proširivanja znanja iz opšteg jezika kroz vježbe čitanja, pisa-nja, slušanja i gramatike, jeste zapravo na dodatnom podučavanju vokabu-lara. Upravo je vokabular ono što čini ESP (English for Specific Purposes) posebnim. Vokabular (rječnik) može se razvijati na različite načine. Kada je ESP u pitanju izuzetno je važno poznavati osnove nauke koja jeste osnova jezika struke. Kao nastavnici stranih jezika jasno je da različite nauke ne predstavljaju fokus našeg izučavanja, ali kao nastavnici stranog jezika struke, važno je kvalitetno izučiti i razumjeti naučnu oblast jezika koji se podučava.

291

ZBORNIK RADOVA

Metode i tehnike podučavanja su raznovrsne i zavisno od uzrasta učeni-ka/studenata, njihovog predznanja, kao i struke na koju se oslanja poduča-vanje stranog jezika predavač će izabrati ono što je najkorisnije za specifič-nu grupu.

2. METODE RADA U NASTAVI STRANIH JEZIKAMetode rada u nastavi stranih jezika mijenjale su se kroz istoriju i vrijeme,

te su se prilagođavale društveno-ekonomskim trendovima. Od direktnog metoda koji se i danas često primjenjuje u nastavi stranih jezika, preko gra-matičko-prevodilačkog metoda, tihog metoda, audio-lingvalnog metoda, zatim strukturološkog pristupa, potpunog fizičkog odgovora, komunkativnog pristupa, uranjanja i drugih metoda, nastavnici stranih jezika su u neprekid-noj potrazi za najboljom metodom podučavanja stranog jezika. Sve ove metode i svi ovi pristupi imali su za cilj približiti strani jezik osobama koje uče određeni strani jezik, te prilagoditi način podučavanja kako bi se jezičke cjeline, vokabular i akcenat jezika koji se podučava lakše prenijeli studenti-ma i učenicima.

Direktni metod (Direct method) je jedan od najrasprostranjenijih meto-da podučavanja stranog jezika. Kod direktnog metoda cjelokupno poduča-vanje izvodi se na stranom jeziku, dok je upotreba maternjeg jezika zabra-njena. Gramatička pravila se ne uče. Gramatičke jedinice se uče kroz primjere i to na način da studenti sami izvedu zaključak kada se pojedine gramatičke jedinice koriste, kakva im je struktura i forma kroz prezentova-nje tih jedinica od strane nastavnika ili predavača. Fokus ovakvog učenja je na akcentu i pravilnom usmenom izražavanju. Vježbe obiluju konverzacijom (Richards, Rodgers, 1986).

Gramatičko-prevodilački metod (Grammar-translational method) je metod gotovo suprotan direktnom metodu. Tekstovi se prevode sa stranog jezika na maternji jezik i obrnuto, a gramatička pravila i riječi se uče na pamet. Ovo je metod koji je široko rasprostranjen u ovdašnjim školskim sistemima već godinama. Iako ovaj metod ima svojih prednosti u smislu učenja mnoštva riječi, konteksta kao gramatike, na žalost malo pažnje se posvećuje govoru i komunikaciji što i predstavlja suštinu podučavanja stra-nog jezika (Richards, Rodgers, 1986).

Audio-lingvalni pristup (Audio-lingual method) podrazumijeva da učenje jezika, između ostalog, znači i usvajanje navika. Studenti su izloženi raznim vrstama dijaloga iz različitih svakodnevnih situacija mnogo puta, kao i uvježbavanju istog, prije nego što taj dijalog vide u pisanom obliku. Fokus podučavanja je učenje pravilnog izgovora i savladavanje svakodnevnog vo-kabulara kroz prezentaciju dijaloga (Richards, Rodgers, 1986).

292


Strukturalni pristup (Structural Approach) je metod u okviru kojeg se jezik posmatra kao mješavina gramatičkih pravila od kojih se svako pravilo pojedinačno uči određeni vremenski period. Gramatičke jedinice se podu-čavaju precizno određenim i logičnim redoslijedom. Na primjer, pomoćni glagoli TO BE i TO HAVE podučavaće se prije podučavanja glagolskih vre-mena u kojima se koristi The Present Continuous Tense ili The Present Per-fect Tense. Tek kada studenti i učenici u potpunosti savladaju navedene glagolske oblike pristupiće se učenju glagolskih vremena (Harmer, Jeremy, 2001).

Sugestivna metoda (Suggestopedia) je metoda koja se pojavila sedamde-setih godina dvadesetog vijeka. Suština ovakvog načina podučavanja je či-njenica da osoba koja uči strani jezik bude u potpunosti izložena jeziku koji uči. U uslovima kada se ova metoda primjenjuje u učionici studenti bi mogli izabrati svoje uloge, nova imena, nove biografije i u okviru situacije koju predstavljaju koristili bi isključivo strani jezik. Krajnji oblik ove metode je odlazak u stranu zemlju u kojoj je to zvanični jezik. Na taj način, kroz pot-puno uranjanje u kulturu i sredinu u kojoj se jezik koji se podučava nepre-kidno koristi, studenti bi sticali nova znanja i nove vještine ciljanog jezika. Iako stresno za osobu koja na ovaj način uči jezik, nerijetko je jedna od najefikasnijih metoda (Lozanov, 2008).

Potpuni fizički odgovor (Total Physical Response – TPR) je metod koji se često koristi u grupama mlađih učenika. Sam metod osmišljen je kao izvr-šavanje jednostavnih komandi koje su jasne svim učesnicima procesa podu-čavanja kao na primjer Stand up! Sit down! i slično. U okviru ovog metoda ključno je shvatanje šta koji fizički znak koji nastavnik pokaže predstavlja i podrazumijeva. Da bi učenici jasno shvatali signale i komande neophodno je jedan period posvetiti audio metodi, gdje će učenici biti izloženi jeziku od strane nastavnika. U ovom periodu neophodno je jasno naglasiti koji signa-li predstavljaju koju komandu, kao i koji odgovor se očekuje od samih uče-nika. Nakon toga metoda Potpunog fizičkog odgovora ima smisla i razvoj jezika na ovaj način prepušten je kreativnosti i spontanosti učenika i samog toka časa (Asher, 2018).

Tihi metod (The Silent Way) je metod gdje je cilj da se smanji vrijeme kada nastavnik ili profesor govori, a maksimalno se povećava vrijeme kada student ili učenik govori. Kroz ovu metodu upotreba maternjeg jezika je u potpunosti isključena. Studenti moraju objasniti zadatke na najbolji mogu-ći način koristeći strani jezik, a zadatak profesora jeste da ponudi smjernice i ispravke ukoliko dođe do grešaka. Ova metoda je izuzetno korisna za po-dizanje samopouzdanja studenata i ohrabrivanja da studenti i učenici samo-stalno koriste strani jezik, pa makar pravili i greške (Richards, Rodgers, 1986).

293

ZBORNIK RADOVA

Uranjanje (Immersion) je metod koji je često prisutan u situacijama kada učenici i studenti izučavaju sve ostale nastavne predmete nastavnog plana i programa, ali u jednom, ciljanom jeziku. Ovo je često prisutno kod iseljeni-ka u druge zemlje gdje se studenti i učenici priključuju fakultetima ili škola-ma u stranim zemljama i svoje školovanje nastavljaju u drugoj zemlji na stranom jeziku. U ovom slučaju učenici i studenti su suočeni sa učenjem ne samo stranog jezika, već i različitih tematskih cjelina koje su im potpuno strane, ali bez ikakve pomoći maternjeg jezika. Oni u potpunosti uranjaju u obrazovni sistem zemlje u kojoj se nalaze, na jeziku koji im je stran. Zadatak predavača u ovoj situaciji je da prilagodi gradivo ovakvim studentima i uče-nicima i približi koliko god je to moguće u datim uslovima.

Podučavanje jezika kroz tačno određeni zadatak (Task-based language learning) je metoda koja je prisutna u mnogim školama i fakultetima. Cilj podučavanja je podučavanje ciljanog jezika iz odabrane teme kroz poduča-vanje sve četiri jezičke vještine sa fokusom na rječniku karakterističnom za temu koja se podučava. Ovo se često koristi kada se želi predstaviti neka tema kroz prezentaciju. Na ovaj način studenti razvijaju jezičke vještine i stiču nova saznanja, a posebna pažnja posvećuje se vještini izlaganja i pre-zentovanja što je i te kako potrebno i prisutno u današnjem načinu poslova-nja (Krashen, 1981).

Prirodni pristup (The Natural Approach) je pristup koji podrazumijeva učenje stranog jezika na način na koji se uči maternji jezik. Studenti su po-stepeno izloženi jezičkim cjelinama stranog jezika tako da postepeno uče nove riječi, jezičke cjeline i teme komunikacije, ali bez ispravljanja grešaka ili teoretskog izučavanja gramatičkih cjelina. Kroz izloženost stranom jeziku i pravilnoj upotrebi istog, studenti usvajaju jezik na način na koji djeca uče svoj maternji jezik. Ova metoda je više prisutna u mlađem uzrastu, ali je takođe izuzetno efikasna i korisna za proširivanje znanja i starijih studenata (Krashen, 1981).

Leksički silabus (The Lexical Syllabus) je metoda koja se zasniva na po-dučavanju određene skupine riječi koje se, prema kompjuterskom proraču-nu, najčešće koriste u određenom stranom jeziku. Ovaj metod podrazumi-jeva da ukoliko se poznaju najčešće upotrebljavane riječi stranog jezika studenti su u mogućnosti da shvate kontekst određene cjeline ili komunika-cije. Iako je poznavanje vokabulara izuzetno važno, bez pravilne jezičke strukture teško da se pravilno može razumjeti određeni smisao u komuni-kaciji. Ova metoda u kombinaciji sa drugim metodama može biti izuzetno korisna (Doughty,Pica, 1986).

Komunikativni pristup (Communicative language teaching – CLT) je pristup koji se sve češće koristi u učionicama i amfiteatrima. Suština ovakvog načina podučavanja je upravo da se studenti osposobe da komuniciraju na

294


jeziku koji uče. Vježbe su osmišljene tako da simuliraju različite situacije u kojima bi se studenti mogli naći i u kojima bi jezik mogli koristiti pismeno ili usmeno. Tako na primjer imaju prijedlog dijaloga gdje je potrebno pred-staviti upoznavanje i predstavljanje, zatim pisanje žalbe, pohvale ili prepo-ruke, popunjavanje različitih vrsta obrazaca i slično (Canale, Swain, 1980).

Ovo je metoda koja se možda najviše može koristiti za podučavanje je-zika struke. Prilikom podučavanja jezika bilo koje struke fokus interesovanja je podučavanje određene vrste vokabulara. Upravo je vokabular ono što čini razliku između poslovnog engleskog, informatičkog engleskog, pravnog engleskog, medicinskog engleskog i ostalih jezika struke. Struktura jezika i gramatika engleskog jezika podučava se kroz primjere koji su zasnovani na primjerima iz prakse. Kada je poslovni engleski u pitanju, često se koriste tekstovi iz ekonomije i menadžmenta kako bi se studentima približile teme koje su u fokusu interesovanja određene struke. Cilj podučavanja nije samo pravilna upotreba vremena i ostalih gramatičkih jedinica, već pravilna upo-treba gramatičkih jedinica u smislu komuniciranja značajnih tema određenih oblasti. Može se reći da u okviru jezika struke svaka od metoda koje su prethodno navedene se koristi u nastavi, ali cilj je podučavanje vokabulara i komunikacije na stranom jeziku (Đurović, 2014).

Za nastavnika je od izuzetne važnosti da prepozna koja su to znanja potrebna da njegovi/njeni studenti usvoje i prema tome da prilagodi metod rada. Najkorisnije je svakako kombinovati nekoliko različitih metoda i pri-stupa, zavisno od ciljeva časa i vještina koje su određenog časa u fokusu (govor, slušanje, pisanje ili čitanje). Jezičke vještine moraju biti ravnomjerno raspoređene i usklađene sa temom izučavanja jezika struke. Ovo zahtijeva posebno planiranje i pripremu svakog časa (Pirsl, Šušnjar, 2012).

Sa razvojem novih tehnologija metode rada, kao i sredstva koja se koriste na časovima stranih jezika se mijenjaju. Sve su više prisutni mobilni telefoni u nastavi stranih jezika zato što pored mnoštva aplikacija koje su razvijene sa ciljem samostalnog učenja stranog jezika, studenti često mogu samostal-no i individualno da rade vježbe iz gramatike, slušanja, ili čitanja kao uvod u neku od vježbi koja se kasnije razvije u timski ili grupni rad. Video mate-rijali, kao što su filmovi, ili neki govori sa specifičnom temom, te razne vježbe slušanja i tekstovi su postali pristupačni i izuzetno korisni na časovi-ma stranih jezika zahvaljujući spremnosti nastavnika stranih jezika da ova-kve sadržaje svakodnevno uključe u svoja predavanja (Đurović, 2014).

3. ZAKLJUČAKPodučavanje stranog jezika predstavlja neizostavni dio obrazovanja mla-

dih ljudi i djece. Znanje stranih jezika olakšava svakodnevno poslovanje i

295

ZBORNIK RADOVA

funkcionisanje ekonomije na lokalnom i globalnom nivou. Engleski jezik, kao jedan od jezika koji se najviše koristi u međunarodnom poslovanju predstavlja osnovu obrazovanja današnjih poslovnih ljudi. Kako bi se kvali-tetno naučio strani jezik neophodna je posvećenost kako osobe koja taj jezik uči tako i predavača. Studenti uče engleski jezik u okviru svojih nastavnih planova i programa u različitom obimu. Izuzetno je važno posvetiti dio vremena i časova podučavanju jezika struke zato što bez kvalitetnog pozna-vanja jezika struke poslovni ljudi nisu u stanju da se međusobno razumiju, a komunikacija je previše opšta i neprecizna. Ovo može dovesti do brojnih nesporazuma. Kako bi se izbjegle ovakve situacije, neophodno je posvetiti pažnju upravo ovom dijelu podučavanja jezika.

LITERATURA1. Canale, M., Swain, M. (1980). Theoretical bases of communicative approaches to second

language teaching and testing. Applied Linguistics (1): pp. 1–47. doi:10.1093/applin/I.1.1. 2. Doughty, C., Pica, T. (1986). “Information Gap” Tasks: Do They Facilitate Second Langu-

age Acquisition?. TESOL Quarterly. 20 (2): pp. 305–325. doi:10.2307/3586546. JSTOR 3586546.

3. Đurović, V. (2014). Preparation of the students for the foreign language learning on non-co-re faculties, 21st Century Challenges to Developing Communicative Competence for Professional Purposes, Conference Proceedings of the VII Internacional Conference, Bulgaria.

4. Harmer, Jeremy. (2001). The Practice of English Language Teaching. 3rd Edition. Pearson Education Ltd, Essex.

5. http://www.lozanov.org/index.php?option=com_content&view=article&id=48&Itemid=736. Krashen, S. D. (1981). Second Language Acquisition and Second Language Learning.

Pergamon, Oxford.7. Pirsl, D., Šušnjar, V., Šušnjar, V. (2012). Culture and Entrepreneurial Potential as Mana-

gerial Skills. International Journal of Innovations in Business.8. Richards, J, Rodges, T. (1986). Approaches and Methods in Language Teaching. CUP

Cambridge.

297

TRGOVINA HARTIJAMA OD VRIJEDNOSTI NA FINANSIJSKOM TRŽIŠTU

TRADING SECURITIES ON FINANCIAL MARKET

Naida Zaimović1

SAŽETAKTržište hartija od vrijednosti je kompleksan i obiman pojam. Kada firme

imaju potrebu prikupiti određenu količinu kapitala, jedan od načina da se to realizuje je prodajom hartija od vrijednosti na tržištu koje može biti direk-tno, brokersko, dilersko i aukcijsko. Cijeli proces se najčešće odvija preko inve-sticionih banaka koje preuzimaju ulogu pokrovitelja emisije hartija od vrije-dnosti. Plasiranje novih hartija se odvija na takozvanom primarnom tržištu, dok se trgovanje ranije emitovanim hartijama od vrijednosti odvija na sekun-darnom tržištu između investitora. Ukoliko kompanija svoje akcije po prvi put emituje javnosti, onda se radi o inicijalnoj javnoj ponudi (IPO) ili javnom istupanju, dok se dodatna nova emisija odnosi na akcije kompanija koje su ranije izašle u javnost, odnosno svoje akcije su već emitovale preko IPO-a. Investitori su posebno zainteresovani za IPO, jer ovakve ponude često donose nadprosječne zarade. Tržišta hartija od vrijednosti su regulisana brojnim zakonima. Osnovni ciljevi regulacije su da investitori budu snabdjeveni ade-kvatnim i tačnim informacijama u vezi dostupnih hartija od vrijednosti i sprečavanje malverzacija pri prodaji, odnosno kupovini.

KLJUČNE REČI: hartije od vrijednosti, emisija hartija od vrijednosti, trgovina hartijama od vrijednosti, investitori.

ABSTRACTSecurities market is a complex and extensive concept. When a business

needs to raise a certain amount of capital, it can choose to sell its securities on direct, broker, dealer or auction financial market. The entire process is usually completed through investment banks that take on a role of securities

1 Naida Zaimović, student, Visoka škola „Banja Luka College“, Banja Luka, e-mail: [email protected]

Pregledni rad UDK 336.76:658.14DOI 10.7251/BLCZB2101297Z

COBISS.RS – ID

298


issuance sponsors. The issuing of new securities takes place on so called pri-mary market, while the trading of previously issued securities occurs on the secondary market between the investors. If the business issues its securities to the public for the first time, the process is called initial public offering (IPO), while the secondary offering is the process of issuing additional stocks of bu-sinesses that previously made an initial public offering. The investors are especially interested in IPO, as these offerings usually conduct earnings that are above average. Securities markets are regulated with several laws. The main goals of these regulations are to keep investors provided with adequate and accurate information related to available securities, as well as to prevent any frauds during sale or purchase.

KEY WORDS: securities, issuing securities, trading securities, investors.

1. UVODHartije od vrijednosti predstavljaju dokumente kojima se obećava ispla-

ta novca, kamate, zarade ili dividende (Hartije od vrednosti, 2021). U užem smislu, one predstavljaju investicione instrumente, odnosno hartije od vri-jednosti kod kojih postoji rizik ulaganja, a koji se kompenzuje mogućom zaradom. U praksi se najčešće pod hartijama od vrijednosti podrazumijeva-ju akcije i obveznice, pa su u tom smislu one izraz vlasničkog, odnosno kreditnog aranžmana. One su predmet kupovine i prodaje na specijalizova-nom tržištu kapitala, tj. tržištu novca. U širem smislu, pod hartijama od vrijednosti se podrazumijevaju i instrumenti kredita, plaćanja, tj. čekovi, mjenice, konosmani, skladišnici, itd. Berza je mjesto na kojem se trguje hartijama od vrijednosti, te ona kao takva predstavlja organizovano tržište gdje posrednici trguju standardizovanim tržišnim materijalom, po određe-nim pravilima, što je svakako popraćeno i određenom dokumentacijom. Tri osnovna uslova koja hartija od vrijednosti mora ispuniti su:

1. da je u pisanoj formi,2. da ta forma sadrži neko građansko pravo,3. da je postojanje i ostvarenje imovinskog prava povezano sa postojanjem

hartije od vrijednosti.Hartije od vrijednosti imaju razne uloge u savremenom prometu. One se

pojavljuju kao sredstva plaćanja, krediti, obezbjeđenja za potraživanja, rob-ni promet i slično. Svaka od njih mora sadržavati pet elemenata: oznaku vrste, naziv i sjedište njenog izdavaoca, tačno utvrđenu obavezu izdavača, mjesto, datum i serijski broj izdavanja i potpis izdavaoca hartije od vrijed-nosti (Hartije od vrednosti, 2021). Prema načinu određivanja korisnika hartije, razlikuju se hartije na ime, hartije od vrijednosti po naredbi i harti-je od vrijednosti na donosioca. Kod hartija na ime korisnik isprave je izriči-

299

ZBORNIK RADOVA

to naveden po imenu i onemogućen je prenos takve hartije, dok kod hartija od vrijednosti po naredbi kao imalac prava pojavljuje se neko lice izričito označeno u samoj ispravi, ali je tom licu istovremeno data mogućnost da svojom naredbom odredi neko treće lice kao korisnika isprave. Kada su u pitanju hartije od vrijednosti na donosioca, kod njih imalac prava tj. korisnik nije imenovan izričito, tako da se svaki imalac takve isprave smatra korisni-kom hartije. Prema tome, hartije na donosioca se prenose najlakše.

Najčešće korištena podjela hartija od vrijednosti je prema kriterijumu ročnosti, jer je ona u skladu sa segmentima finansijskog tržišta. Sve hartije od vrijednosti koje imaju rok dospijeća do godinu dana smatraju se kratko-ročnim, a sve hartije čiji je rok dospijeća duži od godinu dana su dugoročne hartije od vrijednosti.

Kratkoročne hartije od vrijednosti su:- blagajnički zapisi, - komercijalni zapisi,- državni zapisi, - certifikati o depozitu, - finansijski derivati (fjučersi i opcije), terminski ugovori, izvedene

hartije od vrijednosti kojima se trguje isključivo na berzi.Dugoročne hartije od vrijednosti su :- akcije, koje emituju preduzeća ili banke.- obveznice, koje emituju preduzeća ili državaU skladu sa time, finansijsko tržište takođe ima dva segmenta: tržište

novca i tržište kapitala. Tržište novca je tržište kratkoročnih finansijskih sredstava na kojem se trguje kratkoročnim kreditima i kratkoročnim harti-jama od vrijednosti. Tržište kapitala je tržište dugoročnih finansijskih sred-stava na kojem su predmet trgovine dugoročni krediti i dugoročne hartije od vrijednosti (Hartije od vrednosti, 2021).

2. POSTUPAK EMITOVANJA HARTIJA OD VRIJEDNOSTIKada firme dobiju potrebu da prikupe određenu količinu kapitala, to

mogu postići prodajom ili emisijom hartija od vrijednosti. Ovaj proces se može podijeliti na četiri faze: faza procjene kapitala, faza pregovora, faza sporazuma i faza administrativne procedure. Prije nego što kompanija pri-stupi emisiji hartija od vrijednosti, potrebno je procijeniti količinu potrebnog kapitala za rast biznisa. Potom se donosi konačna odluka da li će taj kapital biti prikupljen prodajom hartija od vrijednosti. Postojeći akcionari moraju biti obaviješteni o namjeri za emisijom novih hartija od vrijednosti, prven-stveno zato što oni imaju pravo kupiti nove hartije prije nego se one počnu prodavati eksterno. Ukoliko postojeći akcionari odbiju kupiti nove hartije

300


od vrijednosti, to se dokumentuje i pristupa se potrazi za drugim investito-rima. Nakon toga, kompanija vrši formalne pregovore s novim investitorima gdje se uspostavljaju ključni dogovori – cijena hartije od vrijednosti, te ukupna količina kapitala koju kompanija želi prikupiti na ovaj način. Ovi dogovori se formalizuju u vidu pravnog sporazuma. U zamjenu za sredstva, kompanija mora preduzeti administrativne korake za izdavanje hartija od vrijednosti. To uključuje pripremu obrasca za prijavu hartija od vrijednosti na koji će dolazni investitori potpisati supskripciju na hartije, pristanak na ustav kompanije i ovlaštenje da njihovi podaci budu upisani u registar kom-panije.

Plasiranje novih hartija od vrijednosti u javnost se najčešće odvija preko investicionih banaka i to na takozvanom primarnom tržištu. Prema tome, na primarnom tržištu zarada od prodaje vrijednosnica ide direktno izdava-ocu istih. Kada je u pitanju trgovanje ranije emitovanim hartijama od vri-jednosti, ono se odvija na sekundarnom tržištu između investitora. Na trži-štu običnih akcija postoje dvije vrste primarnih emisija: inicijalna javna ponuda i dodatna nova emisija (Vukadinović, Jović, 2012). Inicijalna javna ponuda (IPO) ili javno istupanje se odnosi na akcije kompanija koje su do tada bile privatne, te svoje akcije po prvi put emituju javnosti. Kompanije koje nude svoje aktije na ovaj način su najčešće nove i male kompanije koje žele pribaviti veći kapital prodajom akcija i finansirati svoj budući rast. Me-đutim, nisu sve kompanije koje se nude preko IPO-a male, već mogu biti i velike kao što je to bio slučaj s kineskom internet kompanijom Alibabom. Dodatna nova emisija se odnosi na akcije kompanija koje su ranije izašle u javnost, odnosno svoje akcije su već emitovale preko IPO-a.

Kada se govori o tržištu obveznica, i tu se mogu pronaći dvije vrste pri-marnih emisija: javna ponuda i privatni plasman. Kako samo ime govori, javna ponuda je emisija obveznica cjelokupnoj javnosti, dok se privatni plasman odnosi na emisiju obveznica jednom investitoru ili maloj skupini institucionalnih investitora. U slučaju privatnog plasmana, prodaja je obič-no dogovorena unaprijed, te investitori takve obveznice često drže do dos-pijeća.

2.1. Uloga investicionih banakaInvesticione banke mogu se posmatrati kao posrednici tokom finansijskih

transakcija, jer je njihov osnovni zadatak plasiranje javne ponude akcija i obveznica na tržište. U tom slučaju, one se nazivaju pokroviteljima emisije. Pored toga što je često uključena u proces IPO-a, investiciona banka takođe ima ulogu brokera ili finansijskog savjetnika za široku institucionalnu kli-jentelu. Primjeri globalnih investicionih banaka su JPMorgan Chase, Goldman Sachs, Citigroup, Bank of America, itd. Investiciona banka funkcioniše na

301

ZBORNIK RADOVA

način da njeno savjetodavno odjeljenje prima naknadu za svoje usluge, dok trgovinsko odjeljenje zarađuje proviziju na osnovu svojih tržišnih perfor-mansi. Dakle, profesionalci koji rade u investiconim bankama mogu imati karijeru kao finansijski savjetnici, trgovci ili prodavci. U procesu plasiranja hartija od vrijednosti na tržište najčešće učestvuje više investicionih banaka, zbog velikog obima emisije (Vukadinović, Jović, 2012). U tom slučaju, po-javljuje se jedna vodeća institucionalna banka koja okuplja druge, te se osniva pokroviteljski konzorcijum kako bi se odgovornost za emisiju harti-ja podijelila među njima. Ukratko rečeno, uloga investicione banke je da daje savjete firmi eminentu u vezi uslova po kojima bi se emisija i prodaja harti-ja od vrijednosti trebala izvršiti. To uključuje poželjni broj hartija od vrijed-nosti koje treba emitovati, kao i pojedinačnu cijenu po kojoj se hartije emituju. Sam proces počinje kada se komisiji za hartije od vrijednosti pod-nese nacrt zahtjeva za registraciju hartija od vrijednosti ili tzv. preliminarni prospekt. Preliminarni prospekt uključuje opis emisije i razvojni potencijal firme eminenta (Vukadinović, Jović, 2012). Ukoliko Komisija za hartije od vrijednosti odobri ovakvu emisiju, vrši se izrada završnog dokumenta ili prospekta. Prospekt sadrži opis firme i hartija od vrijednosti koje ta firma emituje. Kada je u pitanju sam sporazum između firme eminenta i investi-cione banke, on se može javiti u formi čvrste obaveze ili kao sporazum najboljih namjera. Čvrsta obaveza je tip sporazuma u kojoj se investiciona banka ili investicioni konzorcijum obavezuje da će kupiti hartije od vrijed-nosti od firme eminenta, a potom ih prodati investicionoj javnosti (Vukadi-nović, Jović, 2012). Dakle, firma eminent prodaje svoju cjelokupnu emisiju po cijeni javne ponude koja je umanjena za maržu ili nadoknadu pokrovite-ljima emisije. Samim tim, investiciona banka (konzorcijum) preuzima kom-pletan rizik, pa ukoliko dio emisije hartija od vrijednosti ne bude prodat, ili bude prodat po nižoj cijeni od ugovorene prodaje, banka, odnosno konzor-cijum trpi gubitak. Iz tog razloga je investicionim bankama vrlo bitno pro-cijeniti buduću prodaju hartija od vrijednosti, te pružiti valjan savjet firmi eminentu o količini i cijeni buduće emisije hartija od vrijednosti.

Kod sporazuma najboljih namjera, investiciona banka nema obavezu kupiti emitovane hartije od vrijednosti već se njena uloga svodi isključivo na pomoći firmi eminentu da svoje hartije od vrijednosti plasira javnosti. Drugim riječima, investiciona banka služi kao posrednik, pa je zbog toga sporazum najboljih namjera rijedak u praksi. On ne odgovara eminentima jer eminenti u ovom slučaju snose sav rizik od nemogućnosti da se cjeloku-pna emisija proda po ponuđenoj cijeni.

Investitori pridaju najviše pažnje IPO-u jer ovakve ponude često donose nadprosječne zarade. Kada investiciona banka organizuje novu emisiju, podnese zahtjev za registraciju i dobije preliminarni prospekt, ona pokreće

302


seriju promocija koja ima dvostruku ulogu. Prvo, ovaj pristup služi kao na-čin da se investitori zainteresuju narednom emisijom hartija od vrijednosti, dok je drugi cilj prikupljanje informacija o količini i cijeni po kojoj će se nova emisija hartija moći plasirati na tržište. Interesovanje velikih investitora se bilježi u knjigu (engl. Book), a cijeli postupak pronalaženja potencijalnih investitora se naziva izgradnja knjige (engl. Bookbuilding). Investicione banke koriste povratne informacije kako bi preispitale svoje prethodne pro-cjene, dok potencijalni investitori procjenjuju performanse buduće emisije jer će se hartije od vrijednosti iz IPO-a plasirati investitorima srazmjerno interesovanju koje je svaki od njih pokazao za ponudu. Tako se izbjegava mogućnost da investitori namjerno pokazuju manje interesovanje za IPO i snižavaju cijenu emisije. Kako bi povećale zainteresovanost i podstakle raz-mjenu informacija, investicione banke nude investitorima hartije od vrijed-nosti po povoljnijoj cijeni, pa su inicijalne javne ponude obično podcijenje-ne u odnosu na cijene po kojima bi se one mogle prodati na tržištu (Vukadinović, Jović, 2012). Kao rezultat podcjenjivanja se javlja nagli skok cijena predmetnih hartija na dan kada se njima prvi put trguje na javnim tržištima. To je ujedno i osnovni motiv velikih investitora da učestvuju u IPO-u, jer većina inicijalnih javnih ponuda donosi visoku kapitalnu dobit u kratkom vremenskom periodu. Postoje i obrnuti slučajevi, da neke hartije imaju slabe rezultate nakon emisije, a neke se čak ne mogu u potpunosti ni prodati na tržištu. U takvim slučajevima, investiciona banka kao pokrovitelj emisije snosi rizik, te višak hartija od vrijednosti mora prodati na sekundar-nom tržištu uz određene gubitke. Kada su u pitanju troškovi IPO-a, oni se najčešće kreću oko 7% od prikupljenih sredstava, pa zajedno sa podcjenji-vanjem hartija od vrijednosti čine ukupne troškove emisije (Vukadinović, Jović, 2012). Prema tome, IPO može biti skup način finansiranja, pogotovo ako se radi o manjim firmama. U praksi, IPO ne predstavlja dobre dugoroč-ne investicije i pored dobrih performansi na početku, jer se često desi da u narednom periodu performanse IPO-a padaju ispod nivoa hartija od vrijed-nosti drugih neeminentskih firmi.

3. TRGOVINA HARTIJAMA OD VRIJEDNOSTITržišta hartija od vrijednosti mogu se podijeliti na četiri vrste: direktna,

brokerska, dilerska i aukcijska. Direktno tržište predstavlja situaciju u kojoj se kupci i prodavci vrijednosnih papira, ali i ostale robe i usluga, međusob-no traže i trguju bez posredovanja brokera ili drugih finansijskih institucija (Harvey, 2011). Brokersko tržište je tržište na kojem broker traži i okuplja kupce i prodavce. Broker služi kao posrednik koji zarađuje na cijeni koju su kupci spremni platiti i po kojoj su prodavci spremni prodati, ili putem po-

303

ZBORNIK RADOVA

sredničke provizije (Bragg, 2021). Dilersko tržište je mehanizam finansijskog tržišta u kojem više dilera objavljuje cijene po kojima će kupiti ili prodati određenu hartiju od vrijednosti ili finansijski instrument. Na dilerskom tr-žištu, trgovac koji je određen kao „market mejker“ osigurava likvidnost i transparentnost elektronskim prikazom cijena po kojima je spreman trgo-vati vrijednosnim papirima, naznačujući i cijenu po kojoj će kupiti vrijed-nosni papir i cijenu po kojoj će prodati vrijednosni papir. Na aukcijskom tržištu kupci ulaze u konkurentne ponude, dok prodavci istovremeno pod-nose konkurentne ponude. Cijena po kojoj se trguje hartijama od vrijedno-sti predstavlja najvišu cijenu koju je kupac spreman platiti i najnižu cijenu koju je prodavac spreman prihvatiti (Tarver, 2021). Njujorška berza (NYSE) je primjer aukcijskog tržišta.

3.1. Tipovi nalogaNalog se može posmatrati kao instrukcija brokeru u vezi obavljanja trgo-

vine u ime investitora, odnosno način ili mehanizam trgovanja na berzi. Postoje dvije vrste naloga:

1. tržišni nalozi (Market Orders),2. nalozi s limitom (Limit Orders).Tržišni nalozi su oni koji moraju biti izvršeni odmah, po tekućim tržišnim

cijenama (Bodie et al., 2013). Kod ovakvih naloga, u obzir treba uzeti kupov-nu i prodajnu cijenu na tržištu hartija od vrijednosti, u zavisnosti od toga da li investitor želi kupiti ili prodati određenu hartiju. Na primjer, investitor bi mogao kontaktirati svog brokera i zatražiti informaciju o tržišnoj vrijedno-sti FedEx-a. Broker može dati povratnu informaciju da je najbolja ponuđena cijena $90, dok je najbolja tražena cijena $90.05. To znači da bi investitor morao platiti $90.05 ukoliko želi kupiti akciju, a dobiti $90 ukoliko želi pro-dati neke od svojih postojećih FedEx akcija. Razlika između dilerove kupov-ne i prodajne cijene u ovom slučaju iznosi $0.05 i predstavlja kupo-prodajni raspon, odnosno dilersku zaradu.

Nalozi s limitom se primjenjuju kada investitor želi kupiti ili prodati hartiju od vrijednosti po unaprijed utvrđenoj cijeni. Kupovnim limit nalogom investitor nalaže brokeru da kupi npr. određeni broj akcija, ako i kada cijena te akcije bude jednaka ili niža od cijene naznačene u nalogu. Prodajnim limit nalogom investitor nalaže brokeru da proda određeni broj akcija, ako i kada cijena te akcije skoči iznad naznačene limit cijene u nalogu (Vukadinović, Jović, 2012). Kolekcija limitiranih naloga koji čekaju izvršenje naziva se knjiga limit narudžbi.

Pored ovih naloga postoje i stop nalozi koji su slični nalozima s limitom. Kod stop naloga se trgovina ne smije izvršiti osim ako hartija od vrijednosti ne dosegne cjenovni limit. Kod stop-loss naloga, hartija od vrijednosti se

304


prodaje ako cijena padne ispod određenog nivoa. Kao što i samo ime govo-ri, ovaj nalog omogućava prodaju akcija kako bi se zaustavili daljnji gubici ukoliko cijena hartije od vrijednosti nastavi padati. Slično tome, nalozi za zaustavljanje kupovine ili stop-buy nalozi preciziraju da hartiju od vrijed-nosti treba kupiti kada njena cijena poraste iznad granice. Ovakvi nalozi se koriste kako bi se ograničili potencijalni gubici iz kratkoročne pozicije, pa se najčešće upotrebljavaju kod prodaje na kratko (Bodie et al., 2013).

3.2. Mehanizmi trgovanjaInvestitor koji želi kupiti ili prodati hartije od vrijednosti će ugovoriti

narudžbu sa brokerskom firmom. Broker naplaćuje proviziju za organizaci-ju kupovine ili prodaje na ime klijenta. U širem smislu, pored formalnog berzanskog tržišta postoje još tri sistema trgovanja: OTC (over the counter) dilerska tržišta, elektronska komunikacijska mreža i specijalizovana tržišta.

Formalne berze predstavljaju tržište gdje članovi trguju unaprijed izdatim hartijama od vrijednosti. Budući da na jednoj berzi mogu trgovati samo njeni članovi, samo mjesto na berzi se smatra kao imovina koja posjeduje tržišnu vrijednost. To mjesto je najčešće u vlasništvu određene brokerske firme, koja postavlja jednog od svojih brokera u salu za trgovanje gdje će on trgovati u njeno ime. Visina brokerove provizije određuje tržišnu cijenu njegovog mjesta, odnosno mjesta kompanije na berzi. Najveća pojedinačna formalna berza je Njujorška berza akcija – NYSE, sa listingom od oko 3.000 emisija akcija blue chip kompanija. Takođe je značajna i Američka berza akcija – Amex, koja je opredjeljena da na listingu ima manje i mlađe firme od onih koje su listirane na NYSE (Vukadinović, Jović, 2012). Za razliku od formalnih berzi, OTC tržišta predstavljaju neformalnu mrežu gdje brokeri i dileri dogovaraju kupovinu i prodaju hartija od vrijednosti. Brokeri i dileri se moraju registrovati kod SEC-a kako bi vršili trgovanje na OTC tržištu. Ovakve kotacije su se sve do 1971. godine obavljale ručno dok nije osnovan NASDAQ (National Association of Securities Dealers Automated Quotation System) koji je omogućio povezivanje brokera i dilera u kompjutersku mre-žu u kojoj se cijene mogu prikazivati i korigovati. Sama kompjuterska mre-ža OTC tržišta više predstavlja sistem za kotiranje cijena, nego sistem trgo-vanja. Ona omogućava brokerima da pregledaju sve ponude dilera u potrazi za najboljom, ali sama trgovina ipak zahtjeva direktne pregovore investitorovog brokera i dilera koji trguje predmetnom hartijom od vrijed-nosti (Vukadinović, Jović, 2012). Elektronska komunikacijska mreža (ECN) je kompjuterizovani sistem koji automatski podudara naloge za kupovinu i prodaju vrijednosnih papira na tržištu (Hayes, 2021). Prednost ECN-ova je to što omogućavaju brokerima i investitorima u različitim geografskim po-dručjima da trguju bez treće strane, nudeći visok stepen privatnosti. Pored

305

ZBORNIK RADOVA

toga, kako se nalozi automatski uparuju, nema potrebe da se koristi broker-sko-dilerski sistem, pa su i troškovi trgovanja po ovom mehanizmu znatno niži. Specijalizovani sistemi tržišta su uglavnom zamijenjeni elektronskim komunikacijskim mrežama, ali su donedavno bili dominantan oblik tržišta organizovanog za trgovanje akcijama. U takvom sistemu, berza kao što je NYSE dodjeljuje odgovornost za upravljanje trgovanjem svake hartije od vrijednosti specijalisti. Brokeri, koji žele kupiti ili prodati akcije za njihove klijente, usmjeravaju trgovinu na radno mjesto stručnjaka na berzi. Dok se svaka hartija od vrijednosti dodjeljuje samo jednom stručnjaku, svaka firma specijalizant posjeduje mnoge vrijednosne papire. Specijalista vodi knjigu svih neizvršenih naloga s limitom. Kada se nalozi mogu izvršiti po tržišnim cijenama, specijalista iste i izvršava, te ih „križa“ u knjizi. Najviša ponuđena cijena i najniža ponuđena cijena „pobjeđuju“ u trgovini (Bodie et al., 2013).

3.3. Troškovi trgovanjaTroškovi trgovanja hartijama od vrijednosti mogu se podijeliti na ekspli-

citne i implicitne troškove. Eksplicitni trošak predstavlja brokersku provizi-ju, dok su implicitni troškovi trgovanja dilerov raspon između prodajne i kupovne cijene. Kada je u pitanju brokerska provizija, bitno je naglasiti da ona nije uvijek ista i zavisi od usluga koje broker pruža investitoru. Ukoliko se investitor opredijeli za kompletnu uslugu, on će pored osnovnih usluga izvršenja trgovačkih naloga dobiti i usluge čuvanja hartija od vrijednosti, pomoć pri prodaji na kratko, te savjete u vezi alternativnih investicija. Neki brokeri idu korak dalje, pa svojim klijentima daju konkretne preporuke za kupovinu ili prodaju hartija od vrijednosti na osnovu sprovedenih istraži-vanja. Investitori takođe mogu tražiti od brokera da kupuje i prodaje una-prijed određene hartije od vrijednosti u bilo kojem trenutku za koji broker smatra da je povoljan. Drugi tip usluge je osnovna usluga i nju pruža diskon-tni broker. Diskontni broker nudi usluge prodaje i kupovine hartija od vri-jednosti po nalogu investitora, usluge čuvanja hartija od vrijednosti, davanje kredita za kupovinu hartija od vrijednosti i pruža pomoć pri prodaji na kratko. Jedine informacije koje investitor može tražiti od diskontnog broke-ra su vezane za kotirane cijene hartija od vrijednosti kojima se trguje. Pro-vizija koju naplaćuje diskontni broker obično se sastoji iz dva dijela i to fiksne minimalne provizije bez obzira na veličinu transakcije i varijabilnog dijela koji zavisi od veličine transakcije, ali procent varijabilnog dijela pada kako veličina transakcije raste (Vukadinović, Jović, 2012).

3.4. Marginska kupovinaKada investitor pri kupovini hartije od vrijednosti daje dio kupoprodajne

cijene, dok drugi dio pozajmljuje od brokera, onda se radi o marginskoj

306


kupovini. Broker vrijednosnih papira spreman je platiti dio kupoprodajne cijene na osnovu potencijalnog profita novostečene investicije. Ovakva in-vesticija ostaje u posjedu brokera kao vrsta osiguranja da će investitor ot-platiti brokerski dio kupljene hartije od vrijednosti. Ukoliko investitor ne isplati svoj dug, broker zadržava kupljene hartije od vrijednosti.

3.5. Prodaja na kratkoProdaja na kratko je vrsta marginske kupovine u kojoj investitor prodaje

dio hartija od vrijednosti koji nije u njegovom vlasništvu. Broker ili investi-ciona firma pozajmljuju hartije od vrijednosti investitoru u trenutku tran-sakcije kako bi investitor mogao obraditi transakciju. Odgovornost investi-tora za kredit ostaje sve dok ne kupi dovoljno zaliha da zamijeni ono što mu je broker ili investiciono društvo prethodno posudilo. Ako cijena hartije od vrijednosti padne prije nego što investitor kupi hartije od vrijednosti da bi podmirio kredit, on ostvaruje dobit. Ako cijena hartije od vrijednosti pora-ste, on trpi gubitak (Lister, 2017). Prema tome, može se zaključiti da se in-vestitor opredjeljuje za ovakvu kupovinu kada očekuje pad cijene hartija od vrijednosti. Od 2004. godine, Američka komisija za vrijednosne papire (SEC) postavila je ograničenja na kratku prodaju. Prema Fidelity.com, pravilo krat-ke prodaje dozvoljava praksu prodaje na kratko samo u tržišnim uslovima kada je cijena akcija u porastu ili stabilna u odnosu na prethodnu poziciju. Ovo pomaže spriječiti investitora da preuzme značajan finansijski gubitak zbog pada cijene akcija. Investiciono društvo ili broker takođe ima pravo da odbije bilo koju ponudu za prodaju na kratko (Lister, 2017).

4. REGULACIJA TRŽIŠTA HARTIJA OD VRIJEDNOSTITržišta hartija od vrijednosti su regulisana brojnim zakonima. Osnovni

ciljevi regulacije su da investitori budu snabdjeveni adekvatnim i tačnim informacijama u vezi dostupnih hartija od vrijednosti i sprečavanje malver-zacija pri prodaji. U SAD-u postoje dva glavna zakona: Zakon o hartijama od vrijednosti iz 1933. godine i Zakon o berzama hartija od vrijednosti iz 1934. godine. Po zakonu o berzama hartija od vrijednosti iz 1934. godine, osnovana je Komisija za hartije od vrijednosti – SEC (Vukadinović, Jović, 2012). Osnovni cilj SEC-a je da sprovodi zakonske odredbe, te je takođe ovlašten da registruje i reguliše berze hartija od vrijednosti, OTC trgovanje, brokere i dilere. Druge regulatorne agencije uključuju Komisiju za kontrolu trgovanja robnim terminskim ugovorima koja reguliše trgovanje na fjučers tržištima i Federalne rezerve – FED koje imaju širu odgovornost za stanje američkog finansijskog sistema. Osnovni regulatorni akt u Velikoj Britaniji bio je Financial Services Act iz 1986. godine prije nego je zamijenjen Finan-

307

ZBORNIK RADOVA

cial Services and Markets Act-om 2000. godine. Velika Britanija takođe posjeduje i regulatorno tijelo od 1977. godine nazvano Financial Services Authority čija je uloga nadzirati rad finansijskih institucija. Ovakav sistem omogućava veću efikasnost i smanjenje pojave konflikta interesa. Evropska unija ne posjeduje jedinstveno regulatorno tijelo za tržište hartija od vrijed-nosti, već nastoji uskladiti rad Komisija za hartije od vrijednosti pojedinač-nih zemalja članica. Međunarodna organizacija komisija za hartije od vri-jednosti – IOSCO (International Organization of Securities Commision) svojim principima daje smjernice za rad pojedinačnih regulatornih tijela u različitim zemljama (Vukadinović, Jović, 2012). Pridržavanjem principa IOSCO-a i njihovim implementiranjem u regulativu pojedinačnih komisija za hartije od vrijednosti postiže se zaštita investitora, obezbjeđivanje pra-vednog, efikasnog i transparentnog tržišta, te smanjenje sistemskog rizika.

Budući da finansijska tržišta karakteriše poprilična nestabilnosti, posto-je različite mjere kojima se poslovanje u kriznim periodima može stabilizo-vati. Jedna od njih je mjera privremene obustave trgovanja. Ako bi na primjer investitori počeli masovno prodavati akciju čija je cijena $500, po zakonu tražnje bi njena cijena počela drastično opadati. To može dovesti do toga da cijena akcije padne toliko nisko da više ne reflektuje njenu fundamentalnu vrijednost. U tom slučaju se može primijeniti privremena obustava trgova-nja koja ima za cilj spriječiti panično prodavanje hartija od vrijednosti unu-tar kratkog vremenskog okvira kako bi tačne informacije došle do izražaja i spriječile iracionalne gubitke. Druga mjera je „zastoj u trgovini” (trading halt), gdje se prati eventualni pad Dow Jones Industrial Average-a i vrijeme njegovog pada u okviru trgovačkog dana, na osnovu čega se može obusta-viti trgovanje na berzi na pola sata, na sat ili do kraja dana (Vukadinović, Jović, 2012). Mjera nazvana „okovratnici” se primjenjuje ukoliko dođe do pokretanja Dow-a za oko 2% u bilo kom smjeru u odnosu na zaključnu vri-jednost prethodnog dana. Pri primjeni ove mjere, prodajni nalozi se mogu izvršiti samo po cijeni koja je viša od one po kojoj je obavljena poslednja transakcija sa istom hartijom od vrijednosti ili po posljednjoj cijeni ukoliko je posljednja zabilježena promjena u cijeni hartije od vrijednosti pozitivna.

Ovakve regulative takođe imaju za cilj spriječiti trgovanje na osnovu privilegovanih informacija, odnosno informacija koje nisu poznate javnosti već samo direktorima, upravnim odborima i velikim akcionarima. Bitno je naglasiti da ova ograničenja nisu primjenjiva u svim državama. Na primjer, Japan nema zabranu trgovanja na osnovu privilegovanih informacija, jer smatraju da se investitori ne mogu obmanuti takvim informacijama, te da finansijsko tržište treba biti slobodno i ravnopravno.

308


5. ZAKLJUČAKHartije od vrijednosti su dokumenti kojima se obećava isplata novca,

kamate, zarade ili dividende. Prema tome, one predstavljaju jedan od načina kojima firme mogu prikupiti određenu količinu kapitala, kao i priliku inve-stitorima da dođu do zarade. Da bi se hartija od vrijednosti smatrala kao takva, ona mora biti u pisanoj formi, sadržavati neko građansko pravo, te biti povezana sa postojanjem i ostvarenjem imovinskog prava. O komplek-snosti trgovine hartijama od vrijednosti najbolje govori broj različitih vari-janti kojima se trgovina može obaviti, pa se tako razlikuju primarna i sekun-darna tržišta, inicijalne javne ponude i dodatne nove emisije, te direktna, brokerska, dilerska i aukcijska tržišta. Obim plasmana hartija od vrijednosti zahtjeva postojanje i pokroviteljstvo investicionih banaka, koje često mora-ju sarađivati i osnivati konzorcijume kako bi se plasiranje velikog broja hartija od vrijednost i ostvarilo. Nove tehnologije su uveliko uticale na izgled tržišta hartija od vrijednosti koje danas poznajemo, doprinoseći automatiz-mu po kojem se ponude prikazuju i smanjenju troškova trgovanja. Pored standardnog trgovanja hartijama od vrijednosti, finansijsko tržište uključu-je dodatne načine trgovine kao što su marginska prodaja i prodaja na kratko, koje od investitora ne zahtijevaju da posjeduje kapital prilikom same kupo-vine.

Kompleksnost tržišta hartija od vrijednosti uslovila je postojanje brojnih regulacija kojima ono danas podliježe. Iako se regulatorne mjere razlikuju od države do države, njihov osnovni cilj je spriječiti malverzacije pri proda-ji i dati tačne informacije investitorima.

Rad obrađuje različite načine i mehanizme po kojima se trgovina harti-jama od vrijednosti može obaviti, predstavlja ulogu investicionih banka, donosi pregled troškova trgovanja hartijama od vrijednosti, te navodi pri-mjere regulatornih mjera koje koristi SAD kao država s najrazvijenijim tr-žištem hartija od vrijednosti.

LITERATURA1. Harvey, C. R. (2011). Direct search market. Financial Glossary., Available at: https://fi-

nancial-dictionary.thefreedictionary.com/Direct+search+market. 2. Bodie, Z., Kane, A., Marcus, A. J. (2013). Essentials of Investments (9th ed.). S.l.: MCGraw

– Hill Education E. 3. Bragg, S. (2021). Brokered market definition. Available at: https://www.accountingtools.

com/articles/2018/5/23/brokeredmarket#:~:text=A%20brokered%20market%20is%20a,for%20sale%20to%20other%20parties.

4. Hartije od vrednosti. (2021). Available at: http://hartijeodvrednosti.com/hartije-od-vred-nosti/

5. Hayes, A. (2021). Electronic communication network (ecn) definition. Available at: https://www.investopedia.com/terms/e/ecn.asp

309

ZBORNIK RADOVA

6. Lister, J. (2019). What is margin selling. Available at: https://pocketsense.com/margin-se-lling-12155337.html

7. Tarver, E. (2021). Playing in the auction market requires competitive bidding. Available at: https://www.investopedia.com/terms/a/auctionmarket.asp

8. Vukadinović, P., Jović, Z. (2012). Investicije. Univerzitet Singidunum, Beograd.

zbornik radova conference proceedings …

Documents