yazarlar - · pdf filemuhammed ve dört halife dönemi (erken dönem ‹slam...

Erkan ÖLMEZSevinç UYSAL

Nursen CEYLAN YILMAZ

DEVLET KİTAPLARI

YAZARLAR

SANAT TARİHİ 2

BEŞİNCİ BASKI.........................., 2011

M‹LLÎ E⁄‹T‹M BAKANLI⁄I YAYINLARI ....................................................................: 4226DERS K‹TAPLARI D‹Z‹S‹ ...........................................................................................: 1143

Her hakk› sakl›d›r ve Millî E¤itim Bakanl›¤›na aittir. Kitab›n metin, soru ve flekilleri k›smen de olsa hiçbir surette al›n›p yay›nlanamaz.

ED‹TÖR

Süleyman ERYILMAZ

Hüseyin YURDAKUL

Resimleme : Leyla AKTU⁄

Redaksiyon : Ali Z‹NGALDizgi - Görsel Tasar›m : Mehmet Metay ERDO⁄AN

Sayfa Düzeni : Mehmet Metay ERDO⁄AN

ISBN 978-975-11-2771-6

Milli E¤itim Bakanl›¤› Talim ve Terbiye Kurulunun 31.05.2006 gün ve 187 say›l› karar› ile ders

11.?.Y.0002.3440

kitab› olarak kabul edilmifl, Yay›mlar Dairesi Baflkanl›¤›n›n 08.03.2011 gün ve 886 say›l› yaz›s› ilebeşinci defa 11.900 adet bas›lm›flt›r.

MUSTAFA KEMAL ATATURK..

1. ÜN‹TE 1. ÜN‹TE TÜRKLER TÜRKLER ANADOLU’YANADOLU’YAA GELMEDEN ÖNCE TÜRK SANAGELMEDEN ÖNCE TÜRK SANATININTININ

GEÇ‹RD‹⁄‹ EVRELERE GENELGEÇ‹RD‹⁄‹ EVRELERE GENEL BAKIfiBAKIfiA. ORTA ASYA TÜRK DEVLETLER‹N‹N SANATI ............................................... 9

1. Hun Sanat›...................................................................................................... 92. Göktürk Sanat› .............................................................................................. 113. Uygur Sanat›................................................................................................... 12

B. ‹SLAM M‹MAR‹S‹N‹N GEL‹fi‹M‹........................................................................ 151. Hz. Muhammed ve Dört Halife Dönemi (Erken Dönem ‹slam Sanat›)........... 152. Emevi Sanat› .................................................................................................. 15

a. Dini Mimari............................................................................................ 15b. Sivil Mimari ........................................................................................... 17

3. Abbasi Sanat› ................................................................................................. 19a. Dini Mimari............................................................................................ 19b. Sivil Mimari ........................................................................................... 21

4. Fatimi ve Memluk Sanat›................................................................................ 22a. Fatimi Sanat› ........................................................................................ 22b. Memluk Sanat› .................................................................................... 22

C. SELÇUKLU ÖNCES‹ TÜRK ‹SLAM M‹MAR‹S‹N‹N GEL‹fi‹M‹ ......................... 231. Karahanl› Sanat›............................................................................................. 232. Gazne Sanat›.................................................................................................. 27Okuma Metni “Tac Mahal Türbesi” .................................................................... 29

2. ÜN‹TE2. ÜN‹TEBÜYÜK SELÇUKLU SANABÜYÜK SELÇUKLU SANATITI

M‹MAR‹ .................................................................................................................. 301. Dini Mimari (Cami, Medrese, Türbe) .............................................................. 302. Sivil Mimari (Ribatlar) ..................................................................................... 33

3. ÜN‹TE3. ÜN‹TESELÇUKLU SANASELÇUKLU SANATITI

M‹MAR‹ .................................................................................................................. 351. Dini Mimari (Cami, Medrese, Mezar An›tlar›) ................................................. 352. Sivil Mimari (Kervansaraylar, Saray ve Köflkler) ............................................ 42Okuma Metni “Türk Tarihinin Zenginli¤i”............................................................. 47

4. ÜN‹TE4. ÜN‹TEBEYL‹KLER SANABEYL‹KLER SANATITI

A. BEYL‹KLER‹N ORTAYA ÇIKIfiI......................................................................... 48B. BEYL‹KLER‹N M‹MAR‹ VE SÜSLEMEYE GET‹RD‹⁄‹ YEN‹L‹KLER .............. 48

7

‹Ç‹NDEK‹LER

8

5. ÜN‹TE5. ÜN‹TEOSMANLI SANAOSMANLI SANATITI

A. D‹N‹ M‹MAR‹ (Cami, Medrese, Türbe) ............................................................. 581. Erken (‹lk) Dönem Osmanl› Sanat› ................................................................ 582. Klasik Dönem Osmanl› Sanat› ....................................................................... 64

a. Mimar Sinan Öncesi ............................................................................. 64b. Mimar Sinan ve Eserleri ....................................................................... 64c. Mimar Sinan Sonras› ............................................................................ 69

3. Geç Dönem Osmanl› Sanat› .......................................................................... 70B. S‹V‹L M‹MAR‹ (Saray, Köflk, Kervansaray, Han, Bedesten, Çeflme, Sebil)........ 73

Okuma Metni “Atatürk’ün Sanata Verdi¤i Önem” .............................................. 79

6. ÜN‹TE6. ÜN‹TETÜRK ELTÜRK EL SANASANATLARI TLARI

A. Ç‹N‹ SANATI ...................................................................................................... 801. Türk Çini Sanat›na Genel Bak›fl (Tan›m ve Teknik) ....................................... 802. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Çini Sanat›........................................................ 82

a. Selçuklu Çini Sanat› ............................................................................. 82b. Osmanl› Çini Sanat› ............................................................................. 84

B. HALI SANATI ..................................................................................................... 881. Türk Hal› Sanat›na Genel Bak›fl..................................................................... 882. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Hal› Sanat› ....................................................... 89

a. Selçuklu Hal› Sanat› ............................................................................. 89b. Osmanl› Hal› Sanat› ............................................................................. 90

C. HAT SANATI ...................................................................................................... 92D. M‹NYATÜR SANATI ........................................................................................... 94

1. Türk Minyatür Sanat›na Genel Bak›fl ............................................................. 942. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Minyatür Sanat› ................................................ 94

a. Selçuklu Minyatürleri ............................................................................ 94b. Osmanl› Minyatürleri............................................................................. 95

7. ÜN‹TE7. ÜN‹TECUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK SANACUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK SANATITI

A. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK M‹MAR‹S‹ ....................................................... 98B. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK HEYKEL SANATI ........................................... 102C. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK RES‹M SANATI .............................................. 105Okuma Metni “Milletlerin Tan›nmas›nda Güzel Sanatlar›n Rolü” ........................... 114

SÖZLÜK.................................................................................................................. 115KAYNAKÇA ............................................................................................................ 120

TÜRKLER ANADOLU’YA GELMEDEN ÖNCE TÜRK

SANATININ GEÇ‹RD‹⁄‹ EVRELERE GENEL BAKIfi

A. ORTA ASYA TÜRK DEVLETLER‹N‹N SANATI

Türklerin ana yurdu, Orta Asya ad› ile bilinen ; do¤uda Kingan da¤lar›, bat›da Hazar Deni-zi, kuzeyde Sibirya, güneyde Hindikufl ve Karanl›k Da¤lar›yla çevrili olan bölgedir.

I. Hun Sanat›

Hunlar; Ötüken baflkent olmak üzereOrhun ve Selenga ›rmaklar› çevresinde kuru-lan ilk Türk Devletidir. (MÖ 220 - MS 216 )

En güçlü dönemini Mete Han zama-n›nda yaflayan Hun Devleti; onun ölümündensonra önce ikiye ayr›ld›, daha sonra da¤›ld›.

Hun sanat›na iliflkin eserlere kurgan-larda yap›lan kaz›larda rastlanm›flt›r.

Bu kurganlar; Güney Sibirya’da Altayda¤lar› eteklerindeki Paz›r›k Vadisinde, Kaza-kistan›n baflkenti Astana, Is›kgölü yak›nlar›n-daki Esik’te ve Noin-Ula’da yer almaktad›r.

Çizim 1: Paz›r›k kurgan kesiti

9

1.ÜN‹TE

HAZIRLIK ÇALIfiMALARI

1. Orta Asya’da bugün varl›klar›n sürdüren Türk devletlerinin isim ve merkezlerini araflt›rarak defterinize yaz›n›z.

2. Orta Asya’da kurulmufl Türk devletlerinin dini inan›fllar›n›n sanata etkilerini araflt›rarak s›n›fta tart›fl›n›z.

3. ‹slam sanat›n›n ilk yap› türleri ve bunlar›n ortaya ç›k›fl sebeblerini gösteren bir ödev haz›rlay›n›z4. Karahanl› ve Gazne devletlerinin infla ettikleri an›t minarelerin yap›l›fl amaçlar›n›

araflt›rarak s›n›fta okuyunuz.

a. Mimari: Sibirya’da, Altay Da¤lar› eteklerinde, Paz›r›k ad› verilen bölgede Rus arkeologRudenko taraf›ndan yap›lan kaz›larda, çok say›da kurgan (Çizim 1) ortaya ç›kar›lm›flt›r. (Kurgan;üzerleri toprakla örtülü Orta Asya mezar yap›s›.) Bu mezarlarda insan ve hayvan ölüleri, ahflap vemadenden birçok eflya, el dokuma ürünleri bulunmufltur.Selenga nehrinin Baykal Gölüne akt›¤› yerin yak›n›nda bulunan Noin Ula bölgesinde üç grup halin-de 212 kurgan vard›r. Kurganlarda yap›lan kaz›larda mezar odalar›n›n tavan ve zeminlerinin ipek,keçe ve yün örtülerle kapland›¤› görülmüfltür.

Volga’n›n Selenga nehrine akt›¤› yerde bulunan Ulan Ude’de etraf› surla çevrili bir yerleflimortaya ç›kar›lm›flt›r. Bu yerleflimde bulunan evlerde, zeminlere yerlefltirilen borular›n içinden s›cakhava ve duman geçirilerek ›s›tma yap›ld›¤› görülmüfltür. Hipokaust ad› verilen bu sistem Romal›lartaraf›ndan da kullan›lm›flt›r.

b. Küçük el sanatlar›: Hun el sanatlar›na ait önemli örnekler, Altay Da¤lar› eteklerindekikurganlarda yap›lan araflt›rmalarda bulunmufltur. A¤aç, kemik, maden, tafl, deri, keçe ve dokumaeflyalar üzerindeki figürler gerçekçi, hareketler canl›d›r. Figürlerin bafll›calar›; geyik, kartal, da¤keçisi (Çizim 2) ve aslan gibi hayvanlar ya da grifon denilen kartal bafll›, aslan gövdeli, kanatl› mi-tolojik yarat›klard›r.

Çizim 2: Aplike tekni¤inde da¤ keçisi figürü Resim 1: Paz›r›k hal›s› bordür ayr›nt›s›

Noin Ula’da bulunmufl aplike tekni¤indeki keçe örtüde, bir grifonla geyik mücadele sahne-si ifllenmifltir. (Aplike; kumafl veya deriden kesilen flekillerin baflka kumafl, keçe veya deri üzerineyap›flt›r›lmas› ile oluflan süsleme.) Dokuma ürünleri üzerinde gerçekçi ifllenmifl insan figürleri, suiçinde bitkisel motifler aras›na yerlefltirilmifl kaplumba¤a ve bal›klar gösterilmifltir.

Paz›r›k’ta beflinci kurganda bulunan hal›; inceli¤i, kalitesi ve motiflerinin zenginli¤i ile bilinenen eski (MÖ 3. yy.) dü¤ümlü hal›d›r. St. Petersburg Ermitaj Müzesi’nde bulunan hal›n›n üzerinde sü-vari ve geyiklerden oluflan bordürler vard›r (Resim 1).

Maden ifllemede usta olan Türklerin bu sanatta uygulad›klar› teknikler ve seçtikleri figürler-le ilgili bilgileri, kurganlardan ç›kan eflyalardan ö¤renmekteyiz. Esik kurgan›ndan ç›kar›lan önemlibuluntular aras›nda alt›ndan bir elbise ve bafll›k vard›r(MÖ 6.yy.).

Bu mezarlarda bulunan koflum tak›mlar›, kemer tokalar›, silahlar, süs eflyalar›, çad›r süsülevhalar, a¤aç ve madenden yap›lan birçok eflya üslup birli¤i gösterir. Bunlar, konular›na göre ikigrupta incelenebilir :

1. Hayvan üslubu: Geyik (Resim 2), keçi, at, kurt, kaplan ve kufllar tek tek, grup halinde yada birbirleriyle mücadele ederken gösterilmifllerdir.

10

2. K›vr›k dal - bitki üslubu: Stilize (flematize) edilmifl bitkisel motiflerin, kendi bafllar›na ve-ya hayvan figürlü kompozisyonlara fon olarak kullan›lmas› ile oluflan üsluptur (Resim 3).

Resim 2: Alt›n kemer tokas›, Ermitaj Müzesi Resim 3: Alt›n Levha, Ermitaj Müzesi

II. Göktürk Sanat›Tarihte Türk ad›yla bilinen ilk devlet olan Göktürkler, 552 y›l›nda Bumin Ka¤an taraf›ndan,

Ötüken’de kurulmufltur. 582 y›l›nda; do¤u, bat› olarak ikiye ayr›lm›fl, 659 y›l›nda Çinliler taraf›ndany›k›lm›flt›r. 681 y›l›nda kurulan II. Göktürk Devleti, 744 y›l›nda Uygurlar›n Göktürk hakimiyetindekitopraklarda devlet kurmalar›na kadar varl›klar›n› sürdürmüfltür. Gök Tanr›’ya inanan Göktürkler, gö-çebe yaflam tarzlar›na uygun olarak kal›c› mimarl›k yap›tlar› infla etmemifllerdir. Son y›llarda yap›-lan araflt›rmalarda mezar an›tlar› yan›nda sunak olarak kullan›lan bir yap› ile tap›nak oldu¤u san›-lan kal›nt›lar, Yenisey Vadisi’nde ortaya ç›kar›lm›flt›r.

Göktürklerde heykelcilik geliflmifltir. ‹nsan figürlü balbal ve an›tlar Göktürk heykel sanat›n›nönemli ürünleridir. (Balbal; kahraman, soylu kifli ya da hükümdarlar›n mezarlar›na veya an›tlar›n ya-n›na dikilen insan figürü fleklindeki tafl heykeller.)

Güney Sibirya veYakutistan’a kadar olan bölgelerde, bu dönemde ayr›ca kaya resimlerinede rastlanm›flt›r. Bu resimlerde av ve süvari tasvirleri yer almaktad›r.

a. Heykel sanat›: Türk heykelsanat›n›n en önemli örneklerine OrhunVadisi’nde yap›lan araflt›rma ve kaz›lar-da rastlanm›flt›r. Burada Türk kahraman›Kül Tigin’in iki parça hâlindeki bafl› (Re-sim 4), efline ait heykel parçalar› ile koç,kaplumba¤a heykelleri ve balballar (Re-sim 5) bulunmufltur.

Kül Tigin heykeli cepheden gös-terilmifl olup bafl›ndaki taç üzerine kartalfigürü ifllenmifltir. Yüz hatlar› Orta Asyaresimlerinde görülen tipleme ile benzer-lik gösterir.

Efline ait heykel ise oturur du-rumda yap›lm›fl fakat sadece gövdesisa¤lam kalabilmifltir.

Resim 4: Kül Tigin heykelinin bafl k›sm› Resim 5: Balbal örne¤i

11

Orhun An›tlar›: Orhun An›tlar›, 8. yy.da Orhun Vadisi ile Baykal Gölü çevresine dikilmifltir.1893 y›l›nda Danimarkal› bilim adam› Wilhelm Thomsen taraf›ndan okunan an›tlardaki yaz›lar Göktürk alfabesi ile yaz›lm›flt›r (Resim 6).

Tonyukuk An›t› (720 - 725): Vezir Tonyukuk taraf›ndan yapt›r›lan bu an›t iki ayr› tafltanoluflur. Dikdörtgen fleklindeki bu yaz›tta Çin’e karfl› giriflilen ba¤›ms›zl›k savafl› ve vezirin k›sa ya-flam öyküsü anlat›r.

Resim 6: Orhun An›tlar› (yaz› ayr›nt›s›) Resim 7: Kül Tigin An›t›’n›n kaidesi

Kül Tigin An›t› (732): Bilge Ka¤an taraf›ndan kardefli ad›na diktirilmifltir. Kaplumba¤afleklinde bir kaide üzerinde oturan dikdörtgen formundaki tafl›n üst k›sm› kemerle bitirilmifl ve üze-rine çift bafll› ejder figürü yerlefltirilmifltir (Resim 7). Tafl›n bir yüzünde Çin, di¤er üç yüzünde iseGöktürk alfabesi ile yaz›lm›fl metinler bulunmaktad›r. Etraf› duvarla çevrili an›ta giden yolun giriflin-de karfl›l›kl› iki koç heykeli, iki taraf›nda soylu kiflilerin heykelleri yer almaktad›r.

Bilge Ka¤an An›t› (735): Kül Tigin an›t›n›n yak›nlar›ndaki eser, Bilge Ka¤an’›n o¤lu taraf›ndanölümünden sonra yapt›r›lm›flt›r. An›tta; ça¤›n olaylar›, savafllar›, zaferleri Çince yaz›lm›fl ve üzerlerindeTürkçe aç›klamalar›nada yer verilmifltir.

III. Uygur Sanat›

Göktürk egemenli¤inde Orhun ve Selenga nehrinin do¤u k›y›s›nda yaflayan Uygurlar, 744 y›-l›nda ayr› bir devlet kurarak varl›klar›n› 1226 y›l›na kadar sürdürdüler. Karabalgasun (Ordu - Bal›k) fleh-rini baflkent yapt›lar. Kültür ve sanat alan›nda önemli at›l›mlar yapan Uygurlar, Göktürk alfabesi yerine14 harfli Uygur alfabesini gelifltirerek bu alfabe ile ilkel matbaa tekni¤ini kullan›p kitaplar bast›lar.

Artan K›rg›z bask›s›yla güneybat›ya göç eden Uygurlar, Beflbal›k, Turfan bölgesindeki tar›malanlar›nda yerleflik hayata geçtiler. Etraf› surlarla çevrili flehirlerde ticaret ile u¤raflan Uygurlar s›-ras›yla Gök Tanr›, Maniheizm ve Budizm’e inanm›fllard›r. Bu dinler için tap›naklar ve dinî mesajlarveren resim ve heykeller yapm›fllard›r.

a. Mimari: Turfan, Bezeklik, Ordu Bal›k, Befl Bal›k, Hoço’da yap›lan kaz›larda; surlarla çev-rili flehirler içinde ev, saray, tap›nak ve kubbeli mezarlar ortaya ç›kar›lm›flt›r. Hoço yak›nlar›ndakikubbeli mezar an›tlar› Türk mimarisindeki ilk türbelerdir. Malzemenin kerpiç ve ahflap oldu¤u bu ya-p›larda kare planl› bölümler kubbe ile örtülmüfl, kubbeye geçifl eleman› olarak Türk üçgeni kullan›l-m›flt›r. Uygurlar›n saray ve tap›nak odalar›nda uygulad›klar› bir örtü sistemi de dikdörtgen alanlar›kapatan tonozlard›r.

12

Kubbe ve tonoz Türk sanat›nda en önemli örtü sistemleri olarak Selçuklular ve Osmanl›larzaman›nda kullan›l›p, gelifltirilmifltir.

Uygur evleri Anadolu’daki Türk evlerinin planlar› ile benzerlikler gösterir. Merdivenle ç›k›lanyüksek bir k›s›m (kaide) üzerinde, iç avluya aç›lan odalar ve kiremitli çat›dan oluflan bu evlerin mal-zemesi; kerpiç ve ahflapt›r.

‹ndikut ve Karahoça’da yap›lan kaz›larda, Uygur tap›naklar›n›n zemin kaplamalar›nda, s›rl›tu¤la ve çini malzemenin kullan›ld›¤› görülür.

b. Heykel: Göktürklerle birlikte izlenmeye bafllanan Türk heykel sanat›, Uygurlar zaman›n-da gerçekçi bir üslupla ay›rt edici özellikler kazanm›flt›r. ‹fllenmesi kolay olan alç›, toprak, ahflap,tafl ve madenden eserler verilmifltir.

K›z›l’da bulunan diz çökmüfl erkek heykelinde; omuzundaki yükün a¤›rl›¤› alt›nda zorlananvücut ile tezat oluflturan bir yüz ifadesi verilmifltir (Resim 8). Do¤ay› iyi gözlemleyen Uygurlu hey-kelt›rafl, hayvan heykellerinde çok baflar›l›d›r. Sorçuk’ta bulunmufl at (Resim 9) ve fil bafl› (Resim10) alç› heykeller önemli örneklerdir.

Resim 8: Uygur heykeli, K›z›l Resim 9: At bafl› heykeli, Sorçuk Resim 10: Fil bafl› heykeli, Sorçuk

c. Resim : Orta Asya Türk resim sanat›n›n geliflmesi Uygurlar zaman›nda olmufltur. Bu-dizm ve Maniheizm dinlerinin ö¤retileri, sanatç›lar taraf›ndan duvar üzerinde fresko ve kitap resim-leri (minyatür) ile anlat›lm›flt›r. (Fresko; yafl s›va üzerine yap›lan duvar resmi.) Bu resimlerde Hint,Çin, Bizans ve ‹slam sanatlar›n›n etkileri görülür.

8.- 9. yy.dan kalan freskler Türk resminin bilinen en eski örnekleridir. Sorçuk, Hoço ve Be-zeklik’teki tap›naklarda bulunan bu resimlerin konusu; rahipler, vak›fç›lar ve müzisyenlerdir. (Resim11). Koyu k›rm›z› ve mavi renklerin çok kullan›ld›¤› freskolardaki figürler simetrik olup, aralar›nabitkisel motifler yerlefltirilmifltir.

Minyatürlerde dinî ya da günlük hayattan al›nm›fl konular seçilmifltir (Resim 12). Ifl›k ve göl-ge aray›fllar›nda Bizans, manzara resimlerinde da¤, gökyüzü ve denize büyük yer ayr›lmas› daÇin sanat›n›n etkileri olarak kabul edilebilir.

Uygurlar dönemine ait önemli resimli yazmalar Yeni Delhi Müzesi, St. Petersburg Ermi-taj Müzesi ve Berlin Dahlem Müzesi’ndedir.

13

Uygur el sanatlar›na ait somut veriler olmamas›na karfl›n; minyatür ve freskolar üzerindekifigürlerin giysilerinden tekstil sanat›na, ellerinde tuttuklar› çiçeklerden suni çiçek yapma (saç›g)sanat›na, bafll›k ve tak›lardan maden sanat›na iliflkin bilgiler edilinebilir (Resim 11, 12).

Resim 11: Duvar resmi, Bezeklik Resim 12: Minyatür örne¤i, Hoço

Orta Asya Türk Çad›r Sanat›

Göçebe bir kültüre sahip olan Türklerinkonut ihtiyac›n› karfl›layan çad›rlar, Türk sanat eser-lerinin ve yaflay›fl fleklinin bütün özelliklerini göste-rir. Türk çad›r sanat› hakk›nda budist ma¤ara resim-leri ve minyatürlü el yazmalar›ndan bilgi ediniyoruz.

Bu çad›rlar a¤aç iskelet üzerine keçe kap-lanarak yap›lm›fl, konik veya yuvarlak planl›, yurt yada alac›k denilen çad›rlard›r.

Çad›rlar›n içindeki eflyalar; yere serilenduvarlara as›lan hal› ve kilimlerdir.

Alt›n levhalar veya keçe aplikeler, ahflap di-rekler, tepelikler çad›rlar›n d›fl süsleridir (Resim 13).

Orta Asya Türk çad›r sanat› flekil ve deko-rasyon aç›s›ndan kümbet mimarisini etkilemifltir. Bü-yük Selçuklular zaman›nda 13. yy.da yap›lm›fl Rad-kan ve Kiflmar kümbetleri bu etkileri gösterir.

Resim 13: Çad›r tepeli¤i, Paz›r›k

14

B. ‹SLAM M‹MAR‹S‹N‹N GEL‹fi‹M‹

‹slamiyet dünyan›n önemli bir bölümüne yay›lm›fl evrensel dinlerden biridir. ‹slamiyetindo¤uflu ve yay›l›fl› tarihi bir olayd›r.

Hz. Muhammed’in ölümünden (632) sonraki yüzy›l içinde islamiyet; Suriye, Kudüs,Mezopotamya, M›s›r, Kuzey Afrika ve ‹spanya’da yay›lm›flt›r.

‹slam mimarisinin ilk örneklerine Mekke’de daha sonra di¤er islam ülkelerinde de rast-lan›r. ‹slam mimarisinin ibadet mekan› olarak oluflturdu¤u ilk cami yap›s›, etraf› çitle çevrili üstükapal› basit mekand›r. Bunlar giderek geliflme göstererek büyümüfllerdir.

I. Hz. Muhammed ve Dört Halife Devri (Erken Dönem ‹slam Sanat›):

Hz. Muhammed döneminde yap›lan ilk camiler, küçük boyutlu ve mescit özelli¤inde olanyap›lard›r. Bunlar mimari ve süsleme özellikleri aç›s›ndan önem tafl›mazlar.

Hz. Muhammed’in evi zaman içinde gelifltirilmifl, böylece ilk cami inflaas› gerçeklefltiril-mifltir. Medine Camii olarak bilinen bu yap›; kare planl›, etraf› kerpiç duvarla çevrili sade bircamidir.

Erken dönem ‹slam camilerinde Medine Camii flemas› tekrarlanm›flt›r. Dört halife devrininen eski tarihli camileri Mezopotamya’da Basra (632), Kûfe (639), Fustat’da Amr (642) camileridir.Bu yap›lar kare ya da dikdörtgen biçimli, kûfe( çok destekli ve enlemesine yönelifl gösteren camitipi) planl›d›r.

II. Emevi Sanat›:

Dört Halife devrinden sonra yönetime gelen ‹slam hanedan› (661 - 750) Emevîlerdir. ‹lkEmevî halifesi Muaviye; devlet merkezi de fiam’d›r. Emeviler devrinde ‹slam ülkelerinin s›n›rlar›; do-¤uda Türkistan, kuzeyde Azerbaycan, bat›da Akdeniz ve ‹spanya’ya kadar genifllemifltir.

Emevîler fethedilen topraklar›n eski kültürlerinden etkilenmifllerdir. Mimaride antik ve Bi-zans, süslemede Sasani sanat› etkileri Emevî sanat›n› oluflturmufltur.

a. Dinî mimari: Tunus, fiam, Kudüs gibi önemlikentlerde yap›lan Emevî camileri transept planl› yap›lard›r.(Transept; bir dini yap›da orta sahn› dik olarak kesen planahaç biçimi veren sah›n.)

Kayrevan Seydi Ukba Camii (Tunus, 670-726):Mihraba dikey uzanan on yedi sah›n›n ortas›ndaki sah›n da-ha genifl ve yüksek yap›lm›fl bu da güney duvar›na paralel birsah›nla kesiflmifltir. Bu iki sah›n›n kesiflti¤i bölümün üzeri kub-be ile örtülüdür.

Orta sah›n›n girifl k›sm› üzerinde de baflka bir kubbedaha vard›r (Plan 1).

‹ki s›ra revakl› avlunun kuzeybat›s›nda bulunan karefleklindeki minare, yukar›ya do¤ru üç k›s›m hâlinde daralarakkule görüntüsünü al›r(Resim 14).

Çini kaplamal› mihrap üzerinde bitkisel, geometrikdesenler ve yaz›lar vard›r. Plan1: Kayrevan Seydi Ukba Camii

15

Resim 14: Kayrevan Seydi Ukba Camii Resim 15: fiam Emeviye Camii

fiam Emeviye (Ümeyye) Camii (706 - 714): Eser, Halife I. Velid taraf›ndan bir kilisenin ka-l›nt›lar›n›n üzerine yapt›r›lm›flt›r (Resim 15). Enine dikdörtgen caminin, güney duvar›na paralel üçsah›n ortadan dikey bir sah›nla kesilmifl, bu k›sma bir kubbe yerlefltirilmifltir. Caminin avlusunun üçtaraf› revakla çevrili olup (Resim 16) yuvarlak revak kemerlerinin yüzeylerinde mozaik tekni¤inderesimler yap›lm›flt›r. Bu mozaiklerde konu olarak manzaralar, servi a¤açlar› ve köflkler gösterilmifltir.

Kubbetü’s Sahra: Halife Abdülmelik taraf›ndan 692 y›l›nda yapt›r›lm›flt›r(Resim 17). Yap›-n›n plan›, iç içe geçmifl iki sekizgenden oluflmufltur. Merkezdeki sekizgenin üstü kubbe ile örtülüdür.Kubbe kasna¤›n›n içi çini mozaiklerle, yap›n›n d›fl› mermer ve renkli tafllarla kapl›d›r. Kanunî SultanSüleyman zaman›nda onar›m geçiren caminin bozulan çinileri ‹znik çinileri ile de¤ifltirilmifltir.

Resim 16: fiam Emeviye Camii avlusu Resim 17: Kubbetü’s Sahra, Kudüs

Mescid-i Aksa: Halife Abdülmelik taraf›ndan Kudüs’te bir kilise kal›nt›s› üzerine 702 y›l›ndayapt›r›lm›flt›r. Mihrap duvar›na dikey uzanan sah›nlar, mihraba paralel bir sah›nla kesilmifl mihrapönü kubbe ile örtülmüfltür.

16

b. Sivil Mimari: Emevî sivil mimarisinin önemli yap›lar› olan çöl saraylar› halifeler taraf›n-dan yönetim merkezleri d›fl›nda yapt›r›lm›fllard›r.

Kuseyr Amra Saray›: Halife Velid taraf›ndan 8.yy.da Ürdün’de yapt›r›lm›flt›r(Resim 18). Buküçük saray ‹ki bölümden oluflur. Birinci bölüm; üç sah›nl› kabul salonu, ikinci bölüm ise tonoz ileörtülü hamam k›sm›d›r (Plan 2). Büyük salon duvarlar›nda yer alan freskolarda; dans eden kad›n fi-gürleri, av sahneleri ve hükümdarlar betimlenmifltir.

Plan 2: Kuseyr Amra Saray›, Ürdün Resim 18: Kuseyr Amra Saray›, Ürdün

Kasr’ül Hayr’ül Garbi (728): Halife Hiflam taraf›ndan fiam - Palmira yolu üzerinde yap-t›r›lm›flt›r. Kare planl› yap›n›n bahçesinde han ve hamam kal›nt›lar› da bulunmaktad›r (Plan 3).

Mozaiklerle süslenmifl sarayda; müzisyenler, bitki ve hayvan resimleri, av sahneleri ko-nu olarak ifllenmifltir.

Resim 19: Kuseyr Amra Saray› freskolar›-Ürdün Plan 3: Kasr’ül Hayr’ül Garbi, Ürdün

17

Meflatta Saray› (743-744): Kudüs yak›nlar›ndad›r. Saray, kare planl› olup d›fl duvarlar› ku-lelerle desteklenmifltir (Resim 20). Yap›, çok say›da küçük oda ve salondan oluflur. 19. yy.da ortayaç›kar›lan saray›n ön cephe kabartmalar›; bitkisel, geometrik ve stilize hayvan figürleri (kufl,aslan,grifon) ile süslüdür. Dünyaca ünlü bu kabartmalar›n tümü Berlin Müzesi’ndedir.

Resim 20: Meflatta Saray›, avludan eyvana bak›fl, Kudüs

H›rbetü’l- Mefcer ( 8. yy.): II.Velid döneminde yap›lm›fl sarayda yap›lan araflt›rmalarda; in-san heykelleri stilize bitki motifleri ile hayvan kabartmalar›na(Resim 21) ve mozaik parçalar›na rast-lanm›flt›r (Resim 22).

Resim 21: H›rbetü’l Mefcer Saray› kabartmalar›, Ürdün Resim 22: H›rbetü’l Mefcer Saray› mozaikleri, Ürdün

‹spanya’da Endülüs Emevî Mimarisi:

Endülüs Emevîleri, 8. yy.dan 11. yy.a kadar Avrupa’n›n güneybat›s›nda, kültür ve uygarl›kalan›nda önemli eserler vermifllerdir. Baflkent Kordoba, mimari alanda Avrupa’n›n en önemli flehriolmufl, tafl kaplamal› yollar›, evleri ve resmî yap›lar›yla dikkati çekmifltir. Endülüs’te ‹slami etkilerinbölgesel malzeme ile birleflti¤i iki önemli eser; Kordoba Camii ve Elhamra Saray›’d›r.

18

Kordoba Camii (786): I. Abdurrahman zaman›nda infla edilmifltir. Kordoba flehrinde bulunankûfe planl› cami; mihrap duvar›na dikey uzanan dokuz sah›n ve revakl› avludan oluflur. Cami ayr›dönemlerde yap›lan eklerle büyütülmüfltür. Yap›n›n çat›s› ahflaptand›r. Yuvarlak yerine dilimli, sivri ve atnal› fleklinde kemerler yap›lm›fl (Resim 23), k›rm›z› tu¤la ve beyaz tafllar kemerler üzerinde almafl›k(belirli bir ritm içinde farkl› malzemeler kullan›larak oluflturulan duvar tekni¤i) tekni¤inde kullan›lm›flt›r.Mermer ve mozaik malzeme ile yap›lan süslemelerde, bitkisel motifler ve kûfî yaz› bulunmaktad›r.

Resim 23: Kordoba Camii iç görünüm Resim 24: Elhamra Saray›, aslanl› havuz

Elhamra Saray›: 9.yy.da ‹spanya’n›n Granada flehrinde bir tepe üzerine, kale - saray flek-linde kurulmufltur. Yap›, inflas›nda kullan›lan tu¤lalar›n k›rm›z› olmas› nedeni ile Arapça k›rm›z› an-lam›na gelen ”Elhamra” ad› ile tan›n›r. Saray›n bölümleri, birbirine dikey uzanan iki avlunun etra-f›nda s›ralanm›flt›r. Kullan›m amac›na göre yap› üç bölümden oluflur:

1. Meflver : Sultan›n davalara bakt›¤› ve halk›n› kabul etti¤i bölüm.2. Divan : Resmî kabullerin yap›ld›¤› bölüm.3. Harem : Sultan ve ailesinin yaflad›¤› bölüm.

Saray; divan ve haremdeki havuzlar, avlular içindeki a¤açl› bölümler, aslanl› çeflmelerle do-nat›lm›flt›r (Resim 24). Dilimli kemerler üzerindeki alç› kaplamalarda arabesk süslemeler, geomet-rik ve bitkisel motifler ile yaz› kullan›lm›flt›r.

III. Abbasî Sanat› (750-1258):

Emevilere son vererek halifeli¤i devralan Abbasîler döneminde Ba¤dat merkez yap›lm›flt›r.Abbasiler mimarl›k malzemesi olarak tu¤la ve kerpici kullanm›fllar, kûfe plan tipini camilerde uygu-layarak revakl› avluyu ana mekâna eklemifllerdir. Sivri kemer formunu tercih eden Abbasîler, al-ç› dekor (Stuko) ve tu¤la diziliflleri ile yap›lar› süslemifllerdir.

a - Dinî Mimari :

Bu dönem dini yap›lar›nda; Samarra Ulu Camii, Ebu Dülef Camii ile ilk türbe örne¤i olanKubbet- Üs Süleybiye, Kahirede Toluno¤lu Camii örnek verilebilir.

19

Samarra Ulu Camii (848 - 852) : Abbasî halifesi Mütevekkil taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kûfeplanl› yap›n›n mihrap duvar›na dik uzanan 25 sahn› vard›r (Plan 4).

Plan 4: Samarra Ulu Camii Resim 25: Samarra Ulu Camii minaresi

Avlunun kuzey cephesi üç, do¤u ve bat› cephesi dört s›ra revakl›d›r. Günümüze malviyefleklinde minaresi (Resim 25) ile tu¤la d›fl duvarlar› (Resim 26) kalm›flt›r.

Y›k›lm›fl düz çat›s› kemersiz olarak sekiz köfleli payeler üzerine infla edilmifltir. Kaz›lar s›ra-s›nda bitkisel motifli alç› süslemeler ve mihraba ait çini mozaik parçalar› bulunmufltur.

Resim 26: Samarra Ulu Camii d›fl duvarlar› Resim 27: Ebu Dülef Camii, Samarra

Ebu Dülef Camii (861) : Samarra Ulu Camii’nin küçük ölçüde bir benzeri olan caminin du-varlar› kerpiçten olup minaresi malviye tipindedir(Resim 27).

20

Toluno¤lu Camii (877 - 879) : M›s›r’da ilk Türk devletini kuran Toluno¤lu Ahmet taraf›ndaneski Kahire’de yapt›r›lm›flt›r. Kerpiç ve tu¤la malzeme ile yap›lan kûfe planl› camide mihrap duvar›-na paralel befl sah›n vard›r (Plan 5). Yap›n›n düz çat›s› sivri kemerlerle birbirine ba¤lanm›fl payelerüzerine yerlefltirilmifltir. Minaresinin kaidesi kare, üst k›sm› ise malviye(spiral) tipindedir. Mermer sü-tunlu caminin k›rm›z› renkli tu¤lalar› alç› süslemelerle kaplanm›flt›r (Resim 28).

Resim 28: Toluno¤lu Camii, avludan görünüm, Kahire Plan 5: Toluno¤lu Camii

Kubbet’üs Süleybiye Türbesi (862) : ‹slam sanat›n›n ilk türbesi olan yap›, Samarra fleh-rindedir. ‹ç içe iki sekizgen duvardan ve ortada bir kubbeden oluflan plana sahiptir. ‹ki sekizgen du-var aras›nda bir çevre koridoru bulunmaktad›r. Türbenin d›fl sekizgeninin her kenar›nda ve iç sekiz-geninin karfl›l›kl› dört kenar›nda birer kap›s› olmak üzere oniki kap›s› vard›r.

b- Sivil Mimari

Halife Harun Reflid’in yapt›rd›¤› ilk planl› kentolan Ba¤dat’tan günümüze hiçbir iz kalmam›flt›r. HalifeMansur; 762 - 766 tarihleri aras›nda Dicle ›rma¤› kenar›n-da yuvarlak planl› olarak Ba¤dat flehrini tekrar kurarakbaflkent yapm›flt›r. Bu kentin kuzeyinde 838 - 883 y›llar›n-da Samarra flehri kurulmufltur. Burada yap›lan kaz› vearaflt›rmalarda, Abbasî dönemine ait cami, saray, caddeve evler ortaya ç›kar›lm›flt›r. Abbasi saraylar› plan olarakEmevî saraylar›na benzer. Emevî saraylar›ndaki tafl vemozaik süslemeler yerini alç› dekorlara b›rakm›flt›r.

Ukheydir Saray› (778): Halife el - Mansur tara-f›ndan yapt›r›lan saray Kerbelâ yak›nlar›ndad›r. Girifl bö-lümü, tören avlusu ve kabul salonundan oluflan plan› Me-flatta Saray›’na benzer. Sivri kemerlerin kullan›ld›¤› yap›-n›n niflleri ve stuko (tutgalla kar›flt›r›lm›fl alç› ve mermertozundan oluflturulmufl mermere benzer kar›fl›m)süsle-meleri dikkat çekicidir (Resim 29). Resim 29: Ukheydir Saray› stuko, Samarra

Balkuvara Saray› (854): Dicle Irma¤› kenar›ndaki saray›n etraf› surlarla çevrilmifltir. Törensalonlar›, arka arkaya s›ralanm›fl avlular› bulunan saray; ahflap, mermer, alç› stuko gibi farkl› mal-zemeler ile dekore edilmifltir. Freskolar› üzerinde insan ve kufl figürleri bulunur.

21

IV. Fatimî ve Memlûk Sanat›

M›s›r’da kurulan Fatimî ve Memlûk devletlerini ait çok say›da dinî ve sivil yap›lar bulun-maktad›r. Aralar›nda yaklafl›k bir yüzy›la yak›n zaman fark› bulunmas›na karfl›l›k, bu iki kültüre aiteserlerde malzeme, cephe düzenlemeleri, motif ve iflçilikte ortak özellikler görülmektedir.

a. Fat›mî sanat›: M›s›rda kurulmufl olan Fat›mîler (910 - 1171); mimarl›k alan›nda önem-li eserler vermifllerdir. Fat›mî dönemi mimarisinin en önemli özelli¤i tafl cephe düzenlemesidir. Cep-heler sivri kemerler, istiridye niflli motifler ve mukarnaslarla hareketlendirilmifltir. Nifllerle süslenmiflcephelerin tafl iflçili¤i dikkat çekicidir.

Mehdiye Camii (916): Tunus’daki yap›n›n plan› Kayrevan Seydi Ukba Camii’ne benzer.Mihraba dik, genifl orta sahn›n iki taraf›nda dörder sahn› bulunan caminin revakl› avlusuna at nal›fleklinde, üzerinde nifller bulunan bir kemerle girilir. Yap›da, antik tap›naklardan toplanan devflirmesütun ve sütun bafll›klar› kullan›lm›flt›r.

Plan 6: El Ezher Camii, Kahire Resim 30: El Ezher Camii, Kahire

El Ezher Camii (970): Kahire’deki yap›, M›s›r’› fetheden Kumandan Ezher taraf›ndan yap-t›r›lm›flt›r. Bugün üniversite olarak kullan›lan eserin plan› Toluno¤lu Camii’ne benzer. Camide mih-rap duvar›na parelel uzanan befl sah›n dikey bir sah›nla kesilmifl, bu sahn›n iki ucuna birer kubbeyerlefltirilmifltir (Plan 6). Fat›mî döneminde infla edilmifl di¤er önemli camiler El Hakim ve El AkmerCamileridir (Resim 30).

b. Memlûk sanat›: Memlûklar, M›s›r’da bir devlet kurarak (1250 - 1517), dinî ve sivil ya-p›lar oluflturmufllard›r.

Fat›mî camilerindeki plan tiplerini devam ettiren Memlûklar; cami, flifahane, medrese ve tür-be yap›lar›n› bir arada ya da ayn› yap›da birlefltirerek külliyeler meydana getirmifllerdir.

Baybars Camii (1266): Sultan Baybars taraf›ndan, Kahire’de yapt›r›lan caminin bugünyanl›z duvarlar› ayakta kalm›flt›r. Toluno¤lu Cami’nin plan›na benzeyen transept planl› yap›da; mih-rap duvar›na paralel alt› sah›n, üç dikey sah›nla kesilmifltir. Mihrap önü kubbeli olan caminin, dik-dörtgen fleklindeki avlusu revaklarla çevrilidir.

22

Sultan Kalavun Külliyesi (1285): Cami, medrese, türbe ve flifahaneden oluflan yap›lar top-lulu¤udur. Cami ve dört eyvanl› medrese, dikdörtgen planl› olarak iç içe infla edilmifltir. Kare planl›kubbeli türbe ise bunlar›n yan›na yap›lm›flt›r. Kalavun Külliye’sinin plan› ve cephesi kar›fl›k bir üslupgöstermektedir. Roman ve Gotik yap›lar›n› hat›rlatan cephesinde, at nal› ve çifte kemerli pencerelerivard›r. Camisinin mihrab› yaz› kufla¤› ile çevrilmifl, cephedeki sütunlar, sivri kemerler ve nifller, bit-kisel motiflerle dekorland›r›lm›flt›r.

Plan 7: Sultan Hasan Medresesi Resim 31: Sultan Hasan Medresesi, Kahire

Sultan Hasan Medresesi (1356 - 1362): Kahire’deki yap›da dört eyvanl› plan uygulanm›fl-t›r. (Plan 7). Ana eyvan›n mescit olarak kullan›ld›¤› yap›ya Sultan Hasan’›n Türbesi birlefltirilmifl,önünden geçen yola uyum sa¤lamas› için portalin bulundu¤u cephe e¤imli yap›lm›flt›r (Resim 31).Plan› ve portali Selçuklu etkisindedir. Portalin yan›nda bulunan çifte minareler Erzurum ve Sivas’dayer alan çifte minareli Anadolu Selçuklu medreselerine benzerli¤i ile dikkati çeker.

C) SELÇUKLU ÖNCES‹ TÜRK ‹SLAM M‹MAR‹S‹N‹N GEL‹fi‹M‹:

Asya’da kurulan ilk müslüman Türk devletleri olan Karahanl›lar ve Gaznelilerin yap›tlar›,Türk - ‹slam sanat›na öncü olmufllard›r. Bu dönemlere ait çok say›da dini ve sivil mimari yap›lar bu-lunmaktad›r.

I. Karahanl› sanat›: Karahanl›lar (840 - 1212 ), Uygur Türkleri taraf›ndan Bat› ve Do-¤u Türkistan’da kurulmufl ilk Müslüman Türk devletidir. Merkezleri Balasagun flehri olan Karahanl›-lar, Samano¤ullar› Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra bat›ya yönelerek Türklere Akdeniz ve Anado-lu’nun yollar›n› açm›fllard›r.

Türk kültür ve tarihi için önemli yaz›l› eserlerin verildi¤i bu dönemde yap›lan merkezî plan-l› camiler, türbe ve minareler Türk mimarisine örnek olmufl, süslemede alç› malzeme kullan›lmayabafllanm›flt›r.

23

a- Dinî Mimari

Camiler: Bu dönem camilerinde, kubbenin yap›larda önemli bir mimari eleman olarak öneç›kt›¤› görülmektedir. Bölgesel malzemeler olan kerpiç ve tu¤lan›n kullan›ld›¤› bu camiler, Osmanl›klasik mimarisinde M‹mar Sinan’›n gelifltirdi¤i merkezî planl› büyük camilerin ilk örnekleri olarak ka-bul edilirler.

Plan 8: Hazer Degaron Camii, Buhara Resim 32: Hazer Degaron Camii, Buhara

Hazer Degaron Camii (11. yy.): Buhara’daki cami kare planl›d›r. Yap›n›n merkezinde, dört si-lindirik ayak (paye) üzerine yerlefltirilmifl, sivri kemerlerin tafl›d›¤› bir kubbe bulunur (Plan 8). Köflelerde-ki dört küçük kubbe aras›nda kalan duvarlarda kerpiç; paye, kubbe ve kemerlerde tu¤la kullan›lm›fl-t›r(Resim 32).

Plan 9: Talhatan Baba Camii, Merv Resim 33: Talhatan Baba Camii, Merv

Talhatan Baba Camii (12. yy.): Merv flehrindeki cami dikdörtgen planl›d›r. Mihrap önü kub-besine geçifl tromplarla sa¤lanm›flt›r (Plan 9). Kubbeli mekân›n iki yan›na üstü çapraz tonozla örtü-lü bölümler eklenerek cami geniflletilmifltir.Tu¤la malzeme de¤iflik dizilifl flekilleri ile dekorasyonoluflturmufltur (Resim 33).

24

Minareler: Abbasîlerle bafllayan, cami yap›s›ndan ayr› minare yapma gelene¤i, Karahan-l›lar zaman›nda farkl› bir boyut kazan›r.

Çokgen kaide üzerine silindirik gövdelian›tsal minareler, tu¤la diziliflleri ile süslenmifl-tir. 10 ve 12. yy.larda yap›lan bu minarelerdenÖzkent, Tirmiz Car Kurgan ve Buhara Kalancamii minaresi en önemlileridir.

Özkent Minaresi: 11. yy.da Özkent’teyap›lm›flt›r. Minarenin kal›n tu¤la gövdesi ge-nifl ve dar süsleme kuflaklar› ile çevrelenmifl,bunlar›n içine geometrik motifler yerlefltirilmifltir.

Tirmiz Car Kurgan Minaresi (1108-1109): Sekizgen kaide üzerine yükselen mina-renin on alt› yivli gövdesi; tu¤lalar›n yat›k, di-key ve zikzak dizilmesiyle dekorland›r›lm›flt›r.

Buhara Kalan Camii Minaresi (1127):Tu¤la malzemeli minare, afla¤›dan yukar›yado¤ru incelen silindir biçimindedir. Gövdesi ge-ometrik kabartmal› bordürlerle süslenmifltir(Resim 34). Resim 34: Kalan Camii Minaresi, Buhara

Medreseler:Karahanl› Döneminden kalan tek medrese yap›s› Semerkant - fiah Zinde yolundad›r. 1066

tarihinde Tabgaç Bu¤ra Han taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Harap durumdaki medresede tu¤la malzemekullan›lm›flt›r. Bu yap›, eyvanl› medreselerin ilk örne¤inin Karahanl›lar taraf›ndan yap›ld›¤›n› göster-mektedir.

Türbeler: Karahanl›lar an›tsal mezar mimarisine önem vererek, tu¤la malzeme ile kare planl›, kubbe

ile örtülü, yüksek portalli mezar an›tlar› infla etmifllerdir.

Resim 35: Ayfle Bibi Türbesi, detay, Talas Çizim 3: Arap Ata Türbesi kesiti, Tim

25

Arap Ata Türbesi: Karahanl›lardan kalan en eski türbe olan yap›; Özbekistan’›n Tim flehrin-dedir. Kare planl› tu¤la yap›da kubbenin a¤›rl›¤› dört duvara verilmifl , girifl kap›s› oldukça yüksek tu-tulmufltur (Çizim 3).

Ayfle Bibi Türbesi: 11. yy. sonunda Talas’ta infla edilmifl türbe, Sultan Alpaslan’›n k›z› veKarahanl› hükümdar›n›n efli Ayfle Bibi Han›m’a aittir. Kare planl›, kubbe ile örtülü türbe portali, ikiköfledeki minareleri ve s›rl› tu¤la dekorasyonu ile dikkati çeker (Resim 35).

Sivil Mimari :

1. Kervansaraylar (Ribatlar )

‹lk Türk kervansaraylar›n› Karahanl›lar infla etmifllerdir. Ribat ad› verilen bu yap›lar; s›n›r-larda, ticaret yollar›nda güvenlik ve konaklama ihtiyac›n› karfl›lamak için yap›lm›fllard›r. Savunmaduvarlar›yla çevrili ribatlar; mescit, ambar, odalar, ah›r, gözetleme kulesi gibi bölümleri ile Türk mi-marisinin gelifltirdi¤i önemli yap› tiplerindendir.

Ribat-› Melik: Buhara - Semerkant yolu üzerindedir. Kervansaray, avlu çevresinde birbirinebenzeyen odalardan meydana gelmifltir. Kerpiç ve tu¤la malzemeli yap›n›n güney cephe duvar› veportali sa¤lam kalm›flt›r.

Akçakale Kervansaray›: Merv - Amul yolunda 11.yy.da infla edilmifltir. Malzemesi kerpiç vetu¤la olan kervansaray dört eyvanl› plana uygun olup, revaklarla çevrili iki avlusu vard›r. Bu güngüney cephe duvar› ile portali ayaktad›r (Resim 36).

Resim 36: Akçakale Kervansaray›, cephe, Merv - Amul yolu

Dehistan Kervansaray›: 11. yy.daTürkmenistan’da yap›lm›flt›r. Kare planl› ya-p›n›n ortas›nda revakl› bir avlu bulunur.

Kurtlutepe Kervansaray› (12. yy.):Kurtlutepe flehir harabelerinde bulunan yap›-n›n plan›nda, önde avlulu k›s›m, arkada ka-pal› bölüm yer al›r (Plan 10).

Bu plan, Anadoludaki Selçuklu ker-vansaraylar›n›n planlar› ile benzerlik gösterir.

Plan 10: Kurtlutepe Kervansaray›

26

2. Saray Mimarisi

11. yy. sonunda infla edilmifl, Karahanl› dönemine ait Tirmiz Saray›, avlulu ve dört eyvanl›-d›r. Giriflin karfl›s›ndaki tonozla örtülü anaeyvan taht salonu olarak kullan›lm›flt›r. Duvar ve payeler;terrakota(de¤iflik renklerde, tu¤la ve kiremitden daha düzgün ince dokulu piflmifl toprak malzeme),renkli cam, madalyonlar ve rozetlerle süslenmifltir. Konu olarak kufllar ve süvari tasvirleri ifllenmifltir.

II. Gazne Sanat›:Gazneliler; Afganistan, Horasan ve Kuzey Hindistan’da kurulan (962 - 1186) ve baflkentleri

Gazne olan müslüman Türk devletidir. Gazneliler Sultan Mahmut zaman›nda; medrese, cami, kü-tüphane gibi sosyal ve dinî eserler yap›m›na h›z vererek eski Türk sanat› özelliklerini Hint ve islamsanatlar›yla birlefltirmifllerdir.

a. Camiler: Son y›llarda yap›lan kaz›larda ortaya ç›kar›lan cami kal›nt›lar› Gaznelilerin, Ka-rahanl›lar›n plan özelliklerini devam ettirdiklerini göstermifltir. Malzeme olarak ahflap kullanm›fllar,Anadolu’da 13. yy.da geliflen ahflap direkli camilere kaynak oluflturacak yap›lar infla etmifllerdir.Camilerine tu¤la üzerine kûfî (en eski köfleli ‹slam yaz›s›)kitabeler, çeflitli bitki motifleri ve geometrikflekillerden oluflan süslemeler yapm›fllard›r.

Plan 11: Leflker-i Bazar Ulu Camii, Afganistan

Leflker-i Bazar Ulu Camii:

Afganistan’daki yap› 11.yy. da infla edilmifltir.Mihrap duvar›na paralel iki sah›n, mihrap önündedikey bir sah›nla kesiflmifl ve üstüne kubbe yerlefltiril-mifltir (Plan 11).

Karahanl›lar ve Gazneliler an›t minareleryapm›fllard›r. Gazneli Sultan III. Mesud minare-sinin (1115), alçak silindirik kaide üzerinde y›ld›zbiçiminde yükselen gövdesi, çerçeve içine al›nankûfî yaz›larla ve geometrik motiflerle süslenmifltir(Resim 37).

b. Türbeler: Gazneli türbeleri kareplanl›d›r ve kubbe ile örtülüdür. Kubbeye geçifltetrompun (kare planl› bir mekan›n üzerine kubbeninoturtulabilmesini sa¤layabilmek için köflelereyerlefltirilen geçifl ögesi) kullan›ld›¤› bu yap›lar›n,esas malzemesi tu¤lad›r. Süslemelerinde de tu¤la-lar›n de¤iflik s›ralanmas›ndan oluflan bir dekor görü-lür. En önemli örnek Tus Valisi Aslan Cazib’in (997-1028) yapt›rd›¤› Sengbest flehrindeki türbesidir.

Resim 37: Sultan III. Mesud minaresi, Gazne

27

c. Saraylar:

Leflker-i Bazar Saray› (1036): Afganistan’›n Bust flehrindeki yap›y› Sultan I. Mesud yap-t›rm›flt›r. Dört eyvanl› plan›n uyguland›¤› sarayda temeller tu¤la, duvarlar kerpiçtir (Plan 12). Enönemli bölüm tören ve kabul salonudur. Bu bölümde duvarlar›n üst k›sm› tu¤la diziliflleri ile süslenir-ken alt k›s›m Gazneli Sultan Mahmut’un askerlerini tasvir eden freskolarla süslenmifltir. BunlarUygur tap›naklar›nda görülen freskolarla benzerlik gösterir. Figürlerin elbiseleri detayl› flekilde veril-mifl, aralar›na da bitkisel motifler ve kufl resimleri yerlefltirilmifltir.

Sultan III. Mesud Saray› (1099 - 1115): Sultan III. Mesud taraf›ndan Gazne’de yapt›r›lansaray dört eyvanl›d›r. Avluyu çeviren tu¤la duvarlar›n üst taraflar›ndaki terrakota ve stuko kaplama-larda; sar›, k›rm›z› ve mavi renkli geometrik süslemeler, yaz›lar vard›r. Duvarlar›n alt taraflar›ndakimermer kaplamalarda kitabeler bulunur.

Plan 12: Leflker-i Bazar Saray› Resim 38: Ribat-› Mahi, Tûs-Serahs yolu

d- Kervansaraylar: Gaznelilerin yaflad›¤› bölgenin co¤rafî özellikleri ve savafllar, ribatad› verilen kervansaraylar›n sa¤lam olarak günümüze ulaflmas›n› engellemifltir.

Bilinen tek yap› Ribat-› Mahi olup Tûs - Serahs yolunda 1019 - 1020 tarihlerinde GazneliSultan Mahmut taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r (Resim 38). Kervansaray, dört eyvanl› avlu etraf›nda s›rala-nan mekânlardan oluflmufltur. Kare planl›, tu¤la süslemeli yap›; eyvan kubbe birleflmesinin, BüyükSelçuklulardan önce Gazneliler taraf›ndan gerçeklefltirildi¤ini göstermektedir.

1. Orta Asya Türk devletlerinde yer alan geleneksel el sanatlar›ndan bugün devam ettirilen-ler hangileridir?

2. Uygur mimarisinde kullan›lan daha sonra Selçuklu ve Osmanl› mimarisinde gelifltirilen üst örtüye geçifl elemanlar› ve örtü sistemleri nelerdir?

3. Emevî ve Abbasî sivil mimarisinin önemli yap›lar› olan çöl saraylar›n›n yap›m amaçlar› nelerdir? 4. ‹slam sanat›nda önemli fonksiyonlar› bulunan külliyeler toplumdaki hangi ihtiyaçlar›

karfl›lamak üzere yap›lm›fllard›r.

DE⁄ERLEND‹RME ÇALIfiMALARI

28

Tac Mahal Türbesi

TAC MAHALHindistan’›n kuzeyinde, Agra kenti yak›nlar›nda, Hint-Türk ‹mparatoru fiah Cihan’›n

1631’de ölen kar›s› Begüm Mümtaz Mahal için yapt›rd›¤› büyük bir türbedir. 1666’da ölen fiahCihan da burada gömülüdür.

Tac Mahal, Camna Irma¤›’n›n güney k›y›s›nda, yüksek duvarlarla çevrili genifl birbahçenin içindedir. Türbeye giden yol k›rm›z› kum tafl›yla döflelidir. Servi a¤açlar› aras›ndangeçen dört kanal türbenin önündeki büyük havuzda birleflir. Tac Mahal, biri k›rm›z› kumtafl›ndan 1.30 metre yüksekli¤inde, öteki beyaz mermerden 6 metre yüksekli¤inde iki kaideninüzerine oturtulmufltur. Üstteki kaidenin köflelerinde üçer flerefeli, dantel gibi ifllenmifl dörtminare yükselir. Minareler 39 metre yüksekli¤indedir. Ortada yer alan, beyaz mermerden, sek-izgen biçimli türbe dünyan›n en büyük kubbelerinden biriyle örtülüdür. So¤an biçimli kubbeninüst kaideden yüksekli¤i 75 metredir.

Çevresinde dört küçük kubbe daha vard›r. Türbenin içinde sekizgen planl› mekan›nortas›nda, fiah Cihan ile Mümtaz Mahal’›n 2 metre yüksekli¤indeki lahitleri yer al›r.Türbenin içduvarlar› de¤erli tafllardan kakmalarla bezenmifltir. Çeflitli ‹slam ülkelerinden gelen mimarlar›nkat›l›m›yla gerçeklefltirilen yap›n›n bafl mimar› Muhammed ‹sa Efendi’dir. Yap›m›na 1632’debafllanan türbe 20 bini aflk›n iflçinin çal›fl›m›yla yaklafl›k 1650’de tamamlanm›flt›r. Yap›da çoksay›da yap› ustas›ndan baflka kakmac› ve hattat gibi sanatç›lar da çal›flm›flt›r.

Temel Br›tann›ca Ans.Cilt 16 - Sayfa 293

OKUMA METN‹

29

BÜYÜK SELÇUKLU SANATI

44

Orta Asya’dan gelen O¤uz Türkleri, Selçuk Bey komutas›nda Horasan’da, Büyük SelçukluDevleti’ni kurmufllard›r. S›ras›yla Arslan Yabgu, Tu¤rul Bey, Alparslan, Melikflah, Berkyaruk, Mu-hammed Tapar ve Sultan Sencer yönetiminde; ‹ran, Mezopotamya, Suriye ve Anadolu’yu alarakönce Niflabur, sonra Rey flehrini baflkent yapm›fllard›r.

Büyük Selçuklular 1040 -1157 tarihleri aras›nda cami, medrese, türbe gibi birçok mimarieser meydana getirmifllerdir. Karahanl› ve Gaznelilerin sanat ve kültür alan›nda bafllatt›klar› gelifl-meleri sürdürmüfl, mimaride dört eyvanl› plan› gelifltirerek; bu plan› cami, medrese ve kervansaray-larda da uygulam›fllard›r.

M‹MAR‹

1. Dinî Mimari

Büyük Selçuklular; ‹ran’da, Türk mimarisindeKarahanl›lar ve Gaznelilerle bafllayan mihrap önükubbesinin önem kazand›¤› cami plan›n› gelifltirerekbüyük camiler infla etmifllerdir. Yap› malzemesi olantu¤lay› dekoratif bir anlay›flla kullanm›fllard›r. Selçuk-lular taraf›ndan meydana getirilen dinî yap›lar›n birço-¤u Mo¤ol istilas›yla yok olmufltur.

Camiler

‹sfahan, Zevvare, Ardistan, Damgan ve Kaz-vin’de yap›lan Büyük Selçuklu dönemine ait camiler;dört eyvanl› ve aç›k avlulu plan tipindedir. Plan 13: Isfahan Mescid-i Cuma

30

2.ÜN‹TE

M‹MAR‹

1. Dini Mimari2. Sivil Mimari


1. Büyük Selçuklu Devleti’nin s›n›rlar›n› ve etkilendi¤i kültürleri araflt›ran bir yaz› haz›rlay›n›z.2. Büyük Selçuklu döneminde hangi yap› türlerinin uyguland›¤›n› araflt›r›n›z.3. Kervansaraylar›n ticari ve kültürel iliflkiler aç›s›ndan tafl›d›klar› önem konusunda bir

ödev haz›rlay›n›z. 4. Medreselerin Türk-‹slam Kültürüne katk›lar›n› s›n›fda tart›fl›n›z.

Isfahan Mescid-i Cuma (1121): Caminin en önemli k›s›mlar› Melikflah zaman›nda, 1072 -1092 tarihleri aras›nda yap›lm›flt›r. 1121 tarihinde yanan tarihî camiyi Selçuklu sultan› Sencer 1157 tari-hinde tekrar yapt›rm›flt›r. De¤iflik zamanlarda yap›lan onar›mlarla günümüze kadar gelen yap›, medre-se - cami birlefliminin ve dört eyvanl› cami tipinin ilk örne¤idir. Ana eyvan›n arkas›ndaki mihrap önümekan› kubbe ile örtülüdür (Plan 13). Caminin iki yan›nda yer alan tu¤la minareler zengin dekorlu-dur(Resim 39).

Resim 39: Isfahan Mescid-i Cuma Plan 14: Zevvare Mescid-i Cuma

Zevvare Mescid-i Cuma (1136): ‹ran’da Büyük Selçuklu camileri ile bafllayan yeniliklerintamam›n› üzerinde bulunduran cami, mihrap önü kubbesini dört eyvanl› plan ile kaynaflt›ran enönemli eserdir (Plan 14). Kubbeye geçifl kavsaral› tromplarla sa¤lanm›flt›r.

Ardistan Mescid-i Cuma: ‹ran’da 1158 - 1160 tarihlerinde infla edilen yap›; mihrap önü kub-beli ve dört eyvanl› plan tipindedir. Süslemede alç› ve tu¤la malzeme kullan›lm›flt›r (Resim 40).

Damgan Mescid-i Cuma: En eski Selçuklu yap›s› olan camiden; Tu¤rul Bey zaman›nda ya-p›lm›fl olan 1058 tarihli minare kalm›flt›r.

Selçuklular›n ilk çinili mimari eseri olan minarede; tu¤lalar geometrik motiflidir. Mavi vefiruze renkli çinilerden oluflmufl kûfî yaz›l› bir kitabesi vard›r.

Resim 40: Ardistan Mescid-i Cuma tu¤la süslemeleri Resim 41: Kazvin Mescid-i Cuma

31

Kazvin Mescid-i Cuma: 12. yy. bafllar›nda Melikflah’›n o¤lu Ebu fiüca Muhammed taraf›n-dan yapt›r›lm›flt›r (Resim 41). Eyvanl› ve aç›k avlulu plandan oluflan caminin ana malzemesitu¤lad›r. Geçiflin tromplarla sa¤land›¤› mihrap önü kubbesi bitkisel motifli yaz› frizleri ile süslenmifltir.

Medreseler

Büyük Selçuklular Döneminde yap›lan buö¤retim kurumlar›, genifl bir devlet teflkilat› hâlinegetirilmifltir. Devlet memurlar› bu yat›l› okullardayetifltirilmifltir. Bunlardan ilki Niflabur’da kurulmufl-tur. Daha sonra Ba¤dat, Tûs, Basra, Isfahan, He-rat ve Belh flehrinde medreseler yap›lm›flt›r.

Vezir Nizamülmülk taraf›ndan 11.yy. ba-fl›nda kurulan Ba¤dat Nizamiye Medresesi‘ndenbugüne hiçbir fley kalmam›flt›r. Büyük Selçuklula-r›n Hargird ve Rey flehirlerinde infla ettiklerimedreseler, kare planl› bir avlunun her kenar›n›nortas›na yerlefltirilmifl, tonozlu eyvanlardan olu-flur. Karahanl› ve Gazneliler zaman›nda Horo-san’da gelifltirilen dört eyvanl› plan›; önce medre-se, sonra da camilerde uygulam›fllard›r. Plan 15: Rey Medresesi

Rey Medresesi (11. yy.): Melikflah devrinde yap›lm›flt›r. Kare planl› bir avlu çevresinde dörteyvan›n yer ald›¤› medresede, ders yap›lan eyvanlar aras›nda kalan odalar, ö¤rencilere ayr›lm›flt›r(Plan 15).

Hargrid Medresesi: Melikflah zaman›nda yap›lan medrese büyük ölçüde harap olmufltur.Günümüze tonozu y›k›lm›fl bir eyvanla, kare avlunun çevresindeki eyvan duvarlar›n›n bir k›sm› ulafl-m›flt›r. Sar› renk tu¤ladan, yüksek kabartma olarak yap›lm›fl çiçekli kûfî kitabesi Tahran Müzesi’ndedir.

Mezar An›tlar›

Büyük Selçuklu mezar an›tlar›, Kümbetve türbe olmak üzere iki de¤iflik formda infla edil-mifltir.

Mezar yap›lar›n›n kare veya çokgen göv-de üzerine kubbe ile örtülü olanlar›na türbe, si-lindirik veya çokgen planl› bir gövde üzerine ko-nik ya da piramidal çat›dan oluflanlar›na kümbetad› verilir. Üst örtü sistemleri ne olursa olsun iç k›-s›mda ikinci bir kubbe yer al›r. Kümbetlerin mer-divenle inilen bodrum k›s›mlar›, mezar odas› ola-rak kullan›l›rken, mihrap bulunan üst kat mescitniteli¤i tafl›r.

Genellikle tu¤lan›n yap› ve süsleme mal-zemesi olarak kullan›ld›¤› Büyük Selçuklu mezaran›tlar›n›n en önemli örnekleri flunlard›r:

Plan 16: Kümbed-i Surkh, Meraga

32

Kümbed-i Surkh (Meraga 1147): Kare planl›, üzeri içten kubbe, d›fltan konik çat› ile örtül-müfltür (Plan 16). Yap›ya ismini veren k›rm›z› tu¤lalar, dekoratif bir anlay›flla yan yana getirilmifltir.

Horasan’da Radkan (Resim 42) ve Kiflmar kümbetleri eski Türk çad›rlar›n›n tu¤ladan ya-p›lm›fl örnekleri olarak kabul edilirler.

Bu kümbetlerin mimari biçimlerinin yan› s›ra, gövde üzerindeki süslemeleri ve konik çat›n›nsaçak süsleri Türk çad›rlar›n›n üzerindeki bezemelerle benzerlikler gösterir.

Resim 42: Radkan Kümbeti, Horasan Resim 43: Sultan Sencer Türbesi, Merv

Sultan Sencer Türbesi (Merv 1157): Son Selçuklu sultan› Sencer için yap›lm›flt›r (Resim43). Mimar›, Muhammed Ats›z olan eser; Büyük Selçuklu mezar an›tlar›ndaki geliflmenin son basa-ma¤›d›r. Sultan Sencer Türbesi, Selçuklu türbe mimarisinin o zamana kadar gerçeklefltirdi¤i gelifl-me ve yenilikleri bir arada toplar. Tu¤la malzeme ile yap›lan türbe, kare planl› gövde üzerinde ga-lerilerin çevreledi¤i üst bölümü örten iç içe iki kubbeden meydana gelmifltir. Restore edilen türbenind›fl kubbesine geçifl tromplarla sa¤lanm›fl, kal›n duvarl› olarak infla edilmifl türbenin süslemelerin-de, firuze renkli s›rl› tu¤lalar kullan›lm›flt›r.

2. Sivil Mimari

Karahanl› ve Gaznelilerde oldu¤u gibi Büyük Selçuklular da ticaret kervanlar›n›n geçti¤i yol-lar üzerinde, güvenli¤i sa¤lamak, konaklama ihtiyac›n› gidermek amac›yla ribat ad› verilen ker-vansaraylar infla etmifllerdir.

Ribatlar (Kervansaraylar)

Selçuklu ribatlar› dört eyvanl› plana uygun olarak yap›lm›flt›r. Portalleri tu¤la süslemelidir.Ribat-› Anuflirvan (12. yy): Tu¤rul Bey zaman›nda infla edilmifltir. Damgan, Simnan yolu

üzerindedir. Kare planl› yap›n›n revakl› avlusu, dört eyvan› ve avlu etraf›nda s›ralanan odalar› bu-lunmaktad›r. Yap› d›fltan kulelerle desteklenmifltir.

Ribat-› Zafarani (12. yy) : Melikflah zaman›nda Niflabur - Sebzevar yolunda infla edilmiflyap›, dört eyvanl› bir avluya simetrik olarak s›ralanm›fl odalardan oluflmaktad›r. Giriflin sa¤›nda, ca-misi de bulunan ribat bugün tamamen harap olmufltur.

33

Resim 44: Ribat-› fierif portali Plan 17: Ribat-› fierif

Ribat-› fierif (1114 - 1115): Terken Hatun taraf›ndan Niflabur-Merv yolu üzerinde yapt›r›l-m›flt›r (Resim 44). Selçuklu kervansaraylar›n›n en önemli örne¤i olan yap› iki bölümden oluflmufltur.Birinci bölüm dört eyvanl› avlu çevresinde s›ralanm›fl mekânlardan meydana gelirken, ikinci bölümbunun önündeki dikdörtgen avludur (Plan 17). D›fl görünüflü kaleye benzeyen yap›n›n içi saray gibizengin dekorludur.

Saraylar: Merv flehrinde kale içindeki kal›nt›lar, saraylar hakk›nda fikir vermektedir. Burada-ki saray; dört eyvanl› plan›n uyguland›¤›, 50 odal›, etraf› sur ve hendeklerle çevrili bir yap›d›r.

Süsleme Sanat›

Selçuklu mimarisinin ana malzemesi olantu¤la, bu özelli¤ini süsleme sanat›nda da göster-mifltir. Tu¤la diziliflleri ile dekoratif bir yüzey olufltu-rulmufl; y›ld›z, baklava dilimi, haç, çokgen gibi mo-tifler geometrik anlay›flla bir araya getirilmifltir (Re-sim 45). Kûfî yaz› ile kaynaflt›r›lm›fl firuze renklis›rl› tu¤lalar, k›rm›z› ve sar› tu¤lalar aras›nda güzelkomposizyonlar oluflturmufltur.

‹ç yüzeylerde kullan›lan alç› kaplamalar;av sahneleri, saray e¤lenceleri, hayvan figürleriile bunlar aras›na yerlefltirilmifl bitkisel süslemeler-den meydana gelmifltir. Selçuklular, köfleli ve yu-varlak yaz› formlar›n› terrakotalar ve stukolar üze-rinde baflar›yla uygulam›fllard›r. Resim 45: Tu¤la diziliflleri ile oluflturulan süsleme

34

1 - Büyük Selçuklu mimarisinde kullan›lan malzeme ve yap› türleri nelerdir?2 - Büyük Selçuklular›n gelifltirdikleri cami tipi ve bunun önemli örnekleri hangileridir? 3 - Kümbet ve türbe yap›lar›n›n fark›n› belirterek birer örnek veriniz.4 - Selçuklu ribatlar› hangi amaçlarla yap›lm›flt›r? Önemli ribatlar hangileridir?5 - Büyük Selçuklu mimarisinde kullan›lan süsleme teknikleri nelerdir?


TÜRK‹YE SELÇUKLU SANATI

TÜRK‹YE SELÇUKLU SANATI

Merkezi Konya olan Türkiye Selçuklu Devleti, 1077 - 1308 tarihleri aras›nda Anadolu’da önemli sanateserleri meydana getirmifltir. Türkiye Selçuklu sanat›; Karahanl›, Gazneli ve Büyük Selçuklu sanatlar›n-dan ve Anadolu’da daha önce yaflam›fl uygarl›klardan etkilenmifltir. Anadolu Selçuklular› bat›ya do¤-ru ilerlerken do¤uda Büyük Selçuklulara ba¤l› Türk beylikleri kurulmufltur. Anadolu’da ilk Türkmimari eserlerini meydana getiren beylikler ve yerleflim alanlar› flöyledir:

Daniflmentliler(1080-1178); Sivas, Kayseri ve Malatya. Mengücekliler(1080-1228); Tokat,Niksar, Erzincan, Kemah ve Divri¤i. Saltuklular(1072-1202); Erzurum. Artuklular(1102-1409); Di-yarbak›r, Mardin, Harput ve Hasankeyf.

I. Dinî Mimari

Camiler

13.yy.dan itibaren ahflap direkli ve tafl destekli camiler yap›lmaya bafllanm›flt›r. Bu dönem-de uygulanan plan tipleri ve bu tiplerin önemli örnekleri flunlard›r:

1 - Transept planl› camiler: Mihraba yönelik dik bir sahn›n kesti¤i yatay sah›nlardan olu-flan camilerdir (Plan 18). Bu tipin en önemli örne¤i Diyarbak›r Ulu Cami’dir.

35


3.ÜN‹TE

M‹MAR‹

1. Dinî Mimari 2. Sivil Mimari

1. Türkiye haritas› üzerinde Anadolu Selçuklular›n›n yerleflim bölgesi ve merkezlerini iflaretleyiniz.

2. Çevrenizde Türkiye Selçuklu Döneminden kalma eser olup olmad›¤›n› araflt›r›p, tart›fl›n›z.3. Türkiye Selçuklular›n›n mimariye ve süsleme tekni¤ine getirdikleri yenilikler nelerdir?

Araflt›r›n›z.4. Türkiye Selçuklu yap›lar›nda yer alan portallerin, tafl süslemelerinde kullan›lan motif ve

figürlerin ne olduklar›n› araflt›r›n›z.

Resim 46: Diyarbak›r Ulu Camii, avludan yap›n›n kuzey cephesine bak›fl Plan 18: Diyarbak›r Ulu Camii

Diyarbak›r Ulu Camii (1091 - 1092): Anadolu’da yap›lm›fl Türk camilerinin ilkidir. Yap›,fiam Emeviye Camii’nde kullan›lan plan›n kubbesiz daha sade bir örne¤ini oluflturur. Transept planl›caminin mihrap duvar›na paralel olarak uzanan üç sahn› vard›r. Bunu; tam ortas›ndan dikey olarakuzanan genifl bir sah›n keser. Bu sah›n sivri ahflap çat› ile örtülüdür. Avlusu bir s›ra revakl› (Resim46) ve minaresi kare planl›d›r.

2 - Kûfe planl› camiler: ‹slam sanat›n›n ilk cami tipini oluflturan bu yap›lar›n içi, birbirineeflit aral›kl› sütun dizileri ile sah›nlara ayr›lm›flt›r. Sivas Ulu Camii ve Konya Alâeddin Camii bu plantipinin önemli örnekleridir.

Resim 47: Konya Alâeddin Camii, d›fl görünüfl Plan 19: Konya Alâeddin Camii

Konya Alâeddin Camii: Konya’da Alâeddin Tepesi’nde bulunan caminin yap›m›na 1155’te Sultan Rüknettin zaman›nda bafllanm›fl, 1220’de Alâeddin Keykubat zaman›nda bitirilmifltir. Ya-p›m malzemesi kesme tafl olan caminin kubbesi tu¤ladand›r.

Yap›, düzgün olmayan dikdörtgen kuruluflta olup üç aflamada tamamlanm›flt›r (Plan 19). Ca-minin ilk bölümü kûfe planl›d›r. Bu bölüm mihrap duvar›na paralel yedi sah›ndan oluflmufltur. Üzeridüz bir çat› ile örtülüdür. ‹kinci bölüm transept planl›d›r. Bu bölümde yer alan kubbenin içi tamam›y-la mozaiklerle kapl› iken bugün yaln›z Türk üçgenlerinin üzerindekiler kalm›flt›r.

Caminin 1155 tarihli abanoz a¤ac›ndan yap›lma minberi en eski Selçuklu eseridir(Resim47). Mimari ve süslemeler bak›m›ndan caminin en önemli k›sm› do¤u cephesi ile kubbeli mekând›r.D›fl cephede yer alan portaller iki renkli kesme tafl ve mermer iflçili¤i aç›s›ndan dikkat çeker. Avlu-sunda bulunan iki kümbetten birisi II. K›l›çaslan’a ait olup di¤eri tamamlanamam›fl bir yap›d›r.

36

3 - Bazilikal planl› camiler: Dikine dikdörtgen planl› bu camilerde mihrap k›sa kenara yerleflti-rilmifl, orta sah›n di¤erlerinden genifl tutulmufltur. Bu tipin en önemli örne¤i; Divri¤i Ulu Camii ve fiifaha-nesi’dir.

Divri¤i Ulu Camii ve fiifahanesi (1228 - 1229): Mengüceklilere ait olan Divri¤i Ulu Camii vefiifahanesi dikdörtgen planl›d›r. Güney duvar›na dikey uzanan befl sah›ndan meydana gelen camininorta sahn› daha genifl ve yüksektir. Sah›nlar›n üzeri iki kubbe ve çeflitli tonozlarla örtülüdür (Plan 20).Mihrap önü kubbesi d›fltan piramidal çat›l› olan caminin düz duvarlar›, zengin tafl ifllemeli dört portallehareketlendirilmifltir.

Plan 20: Divri¤i Ulu Camii Resim 48: Divri¤i Ulu Camii, kuzey portali

Kuzey cephedeki anaportalinde (Resim 48) birbirine ba¤l› iri yaprak motifleri, sivri kemerli bir nifliçine yerlefltirilmifltir. Bat›daki flifahane portali; genifl sivri kemer içinde iri bitkisel motifli olup ay ve güneflisembolize eden iki genç k›z kabartmas›yla süslenmifltir. Caminin bat› duvar›ndaki portali kabartma bitkiselmotifler ile tekstil özellikleri gösterirken, sonradan pencereye çevrilen do¤u portalinde geometrik motiflergörülür.

Kapal› avlulu medrese tipinde yap›lm›fl flifahane dört eyvanl›d›r. Portalin üzerinde palmet vebitkisel motifler yer al›r.

4- Eyvanl› camiler: Bu plan› gösteren camiler, Büyük Selçuklu gelene¤ini devam ettiren ya-p›lard›r. Eyvanl› camilerde avlu yap›n›n içine al›nm›fl ve etraf› revaklarla çevrilmifltir. Mihrap bölümü,üzeri kubbe ile örtülü bir eyvan görünümündedir. Bu plan tipinin en önemli örne¤i Malatya Ulu Camii’dir.

Malatya Ulu Camii (1224): Eser, ‹ran’da yap›lm›fl Büyük Selçuklu camilerinin plan ve tu¤-la mimarisiyle benzerlikler gösterir (Resim 49). Dikdörtgen planl› camide mihrap önü kubbesi ve re-vakl› iç avluya aç›lan eyvan d›fl›ndaki k›s›mlar tonozlarla örtülmüfltür (Plan 21). Eyvan ve revaklar›çini mozaik süslü olan cami, Alâeddin Keykubat taraf›ndan yapt›r›lm›fl, daha sonraki dönemlerde ek-leme ve onar›mlarla özgünlü¤ünü kaybetmifltir.

37

Plan 21: Malatya UluCamii Resim 49: Malatya UluCamii

Türkiye Selçuklular›na ait di¤er tafl destekli önemli camiler; Ni¤de Alâeddin Camii, KayseriHac› K›l›ç Camii, Kayseri Huant Hatun Külliyesi Camii, Amasya Burmal› Minare Camii ve AmasyaGök Medrese Camii’dir.

Türkiye Selçuklu Mimarisinde Ahflap Destekli Camiler

A¤aç direkler üzerine düz bir çat› ile örtülü camiler,Karahanl› ve Gazneliler zaman›nda oldu¤u gibiTürkiye Selçuklu camileri aras›nda ayr› bir grup olufl-turur. Bu camiler kûfe ve bazilikal plan tipinde yap›l-m›fllard›r. Renkli kalem iflleri, çini mozaik mihraplarve daha önce baflka yap›larda da kullan›lm›fl (flpol-yen) sütun bafll›klar› camilerde süslemenin esas›n›oluflturur.

Konya Sahip Ata Camii (1259): Türkiye Selçuklu-lar›n›n bilinen en eski ahflap destekli camisi olan ya-p›; çifte minareli bir portalle d›flar› aç›l›r. Hani-kâh(tekke ve misafirhanenin bir arada infla edildi¤iyap›) ve türbe eklenmesi ile bir külliyeye dönüfltürül-müfltür. Cami; günümüze kalan çini mihrab›, tafl oy-mac›l›¤›n›n en güzel örneklerinden olan portali, biri-nin üst k›sm› y›k›lm›fl tu¤la ve çini süslemeli iki mina-resiyle dikkati çeker.

Afyon Ulu Camii (1272): 1341 y›l›nda, Karamano-¤ullar› zaman›nda onar›m görmüfltür. Kûfe planl›d›r. Mih-rap duvar›na dikey olarak uzanan dokuz sah›n ve k›rkayak›n mukarnasl› a¤aç direkleri olan cami (Resim 50),düz bir çat› ile örtülmüfltür.

Resim 50: Afyon Ulu Camii, iç görünüm.

38

Resim 51: Aslanhane Camii portal ve minaresi Resim 52: Beyflehir Eflrefo¤lu Camii

Ankara Aslanhane Camii (1290): Yap› güney duvar›na dik uzanan befl sah›ndan oluflmak-tad›r. Ortadaki sah›n daha genifl ve yüksektir. Yap›n›n çat›s›, flpolyen bafll›kl› a¤aç direkler üzerineyerlefltirilmifltir. Mihrap üzerinde firûze, mor çini mozaik ile alç› süslemeler bulunur. Caminin min-beri ahflap iflçili¤i ile dikkat çeker. Portale bitiflik olan minaresi tu¤la dekorludur. (Resim 51)

Beyflehir Eflrefo¤lu Camii (1298): Ahflap camilerin önemli örne¤ini temsil eden bazilikalplanl› bir yap›d›r (Plan 22). Güney duvar›na di-key uzanan yedi sah›n, k›rk sekiz a¤aç direküzerine oturan düz bir çat› ile örtülmüfltür (Resim52).

Orta sah›n daha genifl ve yüksek yap›l-m›fl, mihrap önü kubbesi d›fltan piramidal bir ça-t› ile örtülmüfltür. Yap›da tafl ve a¤aç ifllemeleri,kalem iflleri, çini mozaik süslemeler yer alm›flt›r.

Sivrihisar Ulu Camii: Ahflap direklerüzerine oturan önemli bir cami de 14. yy.da yap›l-m›fl kûfe planl› Sivrihisar Ulu Camii’dir. Avlusu ol-mayan yap›, kûfe plan tipinin farkl› bir uygulamas›d›r. Plan 22: Eflrefo¤lu Camii, Beyflehir

Türkiye Selçuklu Medreseleri

Selçuklular Anadolu’ya geldikten sonra zaman içinde askerî ve siyasi birli¤i sa¤lam›fllar, e¤i-tim ö¤retim amaçl› medreseler yapm›fllard›r.

Medreseler; din, felsefe, matematik, hukuk, tarih, t›p ve astronomi gibi bilimlerin okutuldu¤uö¤retim kurumlar›d›r. Selçuklular, yapt›klar› bu medreselerde ülkenin her yöresinden gelen ö¤renci-lere ö¤retim olana¤› sa¤lam›fllard›r. Anadolu Selçuklu medreseleri iki plan tipinde incelenir:

a. Kapal› Avlulu (Kubbeli) Medreselerb. Aç›k Avlulu (Eyvanl›) MedreselerKapal› avlulu medreselerde avlu kubbe ile örtülü iken; aç›k avlulu medreselerde avlu üstü

aç›k b›rak›lm›flt›r. An›tsal portaller, ana eyvan, k›fll›k dershane, ö¤renci odalar› gibi kullan›m bölüm-leri her iki grupta da yer al›r. Medreseyi yapt›ran kiflilerin türbeleri yap›n›n bir bölümü fleklinde yada medreseye bitiflik olarak yap›lm›flt›r.

39

Kapal› Avlulu Medreseler :

Tokat Ya¤›basan Medresesi (1157): Daniflmendli Ya¤›ba-san taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kapal› avlulu medreselerin ilk örne-¤i olan yap›, moloz tafltan infla edilmifl ve tromplu kubbesi d›fl›n-da harap olmufltur. Büyük kubbe iki yanda dar eyvanlara, di¤eryanlarda duvarlara oturmaktad›r (Plan 23). Avluyu çevreleyen to-nozlu odalara birer kap› aç›lm›flt›r.

Konya Karatay Medresesi (1251): Kareye yak›n bir ala-n› kaplayan medresede, tafl ve mermer malzeme tu¤la ile bir-likte kullan›lm›flt›r. Avluya aç›lan ana eyvan›n iki yan›nda kub-beli ders odalar›, merkezdeki kubbeli avlunun iki yan›nda to-nozlu ö¤renci odalar› yer al›r (Plan 24). Kubbe ortas›ndakiaç›kl›¤›n tam alt›na bir havuz yap›lm›flt›r.

Plan 23: Tokat Ya¤›basan Medresesi

Resim 53: Konya Karatay Medresesi, avluyu örten kubbenin üzerindeki çiniler Plan 24: Konya Karatay Medresesi

Karatay Medresesi’nin kubbelerinde, eyvan duvarlar›nda ve tonozunda çini mozaik süsle-meler dikkat çeker (Resim 53). Firuze ve lacivert renkli mozaik çinilerle yap›lm›fl iri geometrik y›ld›z-larla, gökyüzü canland›r›lm›flt›r. Karatay Medresesi günümüzde Anadolu Selçuklu Dönemi ÇiniEserler Müzesi olarak kullan›lmaktad›r.

Konya ‹nce Minareli Medrese (1258): Bu medre-sede tafl ve tu¤la malzeme kullan›lm›flt›r (Resim 54). Taflkabartmalarla süslü portalden yap›ya girildikten sonra, mer-kezî kubbeli avlu, avlunun iki yan taraf›nda ö¤renci odalar›,karfl›da ana eyvan ve kubbeli ders odalar› yer al›r. Tafl süs-lemecili¤inin yan› s›ra kubbenin içi, s›rl› tu¤la dekorludur.Ad›n› ald›¤› iki flerefeli, ince uzun kesme tafl kaideli tu¤laminaresi, 1902 y›l›nda y›ld›r›m düflmesi nedeniyle birinciflerefeye kadar y›k›lm›flt›r.

Kapal› avlulu medreselerin di¤er örnekleri; AfyonÇay Tafl Medrese ve gözlem evi olarak yap›lan K›rflehir Ca-cabey Medresesi’dir.

Resim 54: Konya ‹nce Minareli Medrese

40

Aç›k Avlulu Medreseler :

Konya S›rçal› Medrese (1242): Dikdörtgen bir alan› kaplayan medresede malzeme olaraktafl ve tu¤la kullan›lm›flt›r. Kesme tafl cephede d›flar›ya ç›k›nt› yapan portal; geometrik süslemeleri,mukarnasl› iki küçük penceresi ve kitabesi ile dikkat çeker (Resim 55). Portalden revakl› avluya ge-çilir. Avlunun etraf›nda iki katl› ö¤renci odalar›, ana eyvan ve kubbeli odalar vard›r. Yap›, aç›k avlu-lu medreselerin en büyüklerindendir. Ana eyvan›n güney duvar›ndaki mihrapta ve di¤er duvarlar›n-da dört renkli, geometrik motifli çini süslemeler vard›r.

Resim 55: Konya S›rçal› Medresesi, avludan ana eyvana bak›fl Plan 25: Sivas Gök Medrese

Sivas Gök Medrese (1271): Medrese ad›n› portalin iki yan›ndaki s›rl› tu¤la dekorlu iki mina-resinden al›r (Plan 25). Portali Anadolu Selçuklu tafl iflçili¤inin en zengin örneklerinden biridir (Resim56). Dört eyvanl› olarak yap›lan medresenin portal kemerinin iki taraf›nda, on iki hayvan bafl›n› göste-ren kabartmalar (geyik, bo¤a, koyun, tavflan, kufl, y›lan vb.) eski Türk hayvan takviminden al›nm›flt›r.

Erzurum Çifte Minareli Medrese (1277): Anadolu’nun en büyük medresesidir (Resim 57).‹ki katl› dört eyvanl› yap›, Anadolu Selçuklu medrese mimarisinin bütün özelliklerini gösterir. Ana ey-van›na sonradan bir kümbet eklenmifltir. Portal ve revaklarda tafl kabartma olarak bitkisel motifler,stilize ejder bafllar› ve çift bafll› kartal görülür.

Kayseri Çifte Medrese, Sivas Çifte Minareli Medrese, Sivas Buruciye Medresesi de aç›k av-lulu (eyvanl›) medreselerin di¤er önemli örnekleridir.

Resim 56: Sivas Gök Medrese Resim 57: Erzurum Çifte Minareli Medrese

41

Mezar An›tlar›:

Türkiye Selçuklu mezar an›tlar›, Büyük Selçuklular zaman›nda infla edilmifl türbe ve küm-bet yap›lar› ile ayn› plan özelliklerini gösterirler.

Tercan Mama Hatun Kümbeti (13. yy.): Anadolu’daki önemli mezar an›tlar›ndan biri olankümbet, tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r (Resim 58). Plan özellikleri aç›s›ndan tek örnektir. Da-ire biçiminde genifl bir avlu duvar› ile çevrilmifl, bu duvar›n iç taraf›na sivri kemerli on bir nifl aç›l-m›flt›r. D›fl portal duvardan biraz daha yüksek olarak yap›lm›flt›r. As›l kümbet avlunun ortas›ndad›r.Sekiz dilimli silindirik gövde ve kubbeyi konik bir çat› örtmüfltür.

Kayseri Döner Kümbet (1276): Kesme tafltan yap›lan on iki köfleli kümbet, d›fltan konik çat›l›-d›r (Resim 59). Gövdenin d›fl yüzeyindeki sivri kemerler içerisinde tafl kabartma süsler yer alm›flt›r. Porta-lin solunda Anadolu Selçuklular›n›n armas› olan çift bafll› kartal ile aslan figürü dikkat çeker (Resim 60).

Resim 58: Tercan Mama Hatun Kümbeti Resim 59: Kayseri Döner Kümbeti Resim 60: Kayseri Döner Kümbet, Ayr›nt›

Konya II. K›l›ç Aslan Kümbeti (1220): Konya Alâeddin Camii ile ayn› avlu içinde yer alankümbet 12. yy.dan kalmad›r. Ongen gövdesi, içten kubbe d›fltan piramidal bir çat› ile örtülüdür.Duvarlar› kesme tafl olan yap›n›n içinde, çinilerle kapl› sekiz lahit bulunmaktad›r.

Konya Gömeç Hatun Türbesi (13. yy.): Türbe; altta mumyal›k, üstte merdivenle ç›-k›lan tek bir eyvandan oluflur. Türbede tafl ve tu¤la yap›, çini mozaik ise süsleme malzemesiolarak kullan›lm›flt›r.

II. Sivil Mimari

Kervansaraylar

Kervansaraylar Anadolu‘da Selçuklu Devletinin ekonomik gücünü gösteren eserlerdir. Tica-ret yollar› üzerinde yolculara konaklama hizmeti vermesi yan›nda; posta hizmeti, askerî güvenlik gi-bi resmî ifllemlerin yürütüldü¤ü yap›lard›r. Din ve ›rk ayr›m› gözetmeksizin karfl›l›ks›z hizmet verenbu yap›lar›n kayna¤›; Karahanl›, Gazneli ve Büyük Selçuklu ribatlar›d›r.

Anadolu’da sultan han veya han ad›n› alan kervansaraylar, tamamen kesme tafltan ya-p›lm›fl an›tsal eserlerdir (Resim 61). Portallerinde Selçuklu tafl iflçili¤inin en güzel uygulamalar›n›görmek mümkündür .

42

Selçuklu kervansaraylar› mimari kurulufl aç›s›ndan üç tipte incelenebilir:

1. Avlulu Tip 2. Kapal› Tip 3. Avlulu - Kapal› TipK›rkgöz Han (Antalya - Burdur) fierefza Han (Antalya - Alanya) Altunapa Han (Beyflehir - Konya)Evdir Han (Antalya - Korkuteli) Ezinepazar Han (Amasya - Tokat) Sultan Han (Kayseri - Sivas)

Çay Han ( Afyon - Çay)Sultan Han (Konya - Aksaray)

Resim 61: K›rgöz Han, Antalya Plan 26: Evdir Han, Antalya

1. Avlulu Tip: Dikdörtgen bir avlu çevresinde s›ralanan odalardan meydana gelen kervan-saraylard›r.

Evdir Han (1210-1219): Antalya - Korkuteli yolu üzerindeki kervansaray, dikdörtgen planl›olup avlusu çift s›ra revaklarla çevrilmifl (Plan 26), revaklar›n üzerleri beflik tonozlarla örtülmüfltür.

Revaklar› aras›nda, eyvanlar› bulunan kervansaray›n portali sivri kemerli olarak yap›lm›fl,geometrik ve bitkisel motiflerle süslenmifltir.

2. Kapal› Tip: Üzeri tonozlarla örtülmüflkapal› bir mekândan oluflmufl kervansaraylard›r.

Ezinepazar Han (1238 - 1246): Ker-vansaray, Amasya - Tokat yolu üzerindedir. Dik-dörtgen planl› yap›da, tafl ve tu¤la malzeme kul-lan›lm›flt›r. Bir portali bulunan han, iki s›ra halin-de yedifler ayakla üç sahna ayr›lm›flt›r (Plan 27).Ortadaki sah›n daha genifltir ve beflik tonozlar-la örtülmüfltür.

Plan 27: Ezinepazar Han, Tokat

3. Avlulu Kapal› Tip: Arka arkaya yerlefltirilen iki bölümden oluflan bu kervansaraylardaaç›k bölüm etraf› revakl› avlu, kapal› bölüm ise koridor çevresine s›ralanm›fl tonozlu mekânlardanoluflmufltur.

43

Sultan Han (1232 - 1236): Kayseri - Sivas yolu üzerindeki kervansaraya an›tsal bir tafl por-talden girilir. Birinci bölüm olan avluda, hayvanlar için ah›rlar, çeflitli meslek gruplar›n› (terzi, baytar,ayakkab› tamircileri vb.) bar›nd›ran bölümler, depolar, mutfaklar ve han görevlilerinin odalar› yer alm›fl-t›r. Avlu ortas›nda kemerler üzerine oturtulmufl bir köflk mescit bulunur (Plan 28). ‹kinci bölüm ise dik-dörtgen planl›, daha küçük boyutlu ve kapal› bir salon fleklindedir. Yap›n›n içi, üzeri tonozlarla örtülü sa-h›nlara ayr›lm›flt›r. Bu bölümün portali, girifl portalinin bir tekrar›d›r ve baflka girifli bulunmaz. Avlulu ka-pal› tip kervansaraylar›n di¤er bir örne¤i de Ankara - Kayseri yolu üzerindeki Öresun Han’d›r (Resim 62).

Plan 28: Kayseri - Sivas, Sultan Han Resim 62: Ankara-Kayseri, Öresun Han

Saray ve Köflkler

Anadolu’da Selçuklular zaman›nda inflaa edilmifl, dört eyvanl› plan flemas›n›n uyguland›¤›bu saraylar büyük ölçüde harap olmufltur. Etraf› kal›n duvarlarla çevrili Selçuklu saraylar›, avlu veçevresindeki odalar ile eyvanl› salonlardan meydana gelmifltir. Malzeme olarak tafl ve tu¤la kullan›l-m›fl, çini ve stuko kabartma süslemeleri dikkat çekicidir.

Konya II. K›l›ç Aslan Köflkü (1156 -1192): Günümüze kalabilen do¤u duvar›n›n korumaalt›na al›nd›¤› kare planl› yap›n›n süslemelerinde çini ve alç› kaplamalar kullan›lm›flt›r(Resim 63).Eser bugün Alâeddin Köflkü olarak bilinmektedir.

Resim 63: Konya II. K›l›ç Aslan Köflkü, stuko örne¤i Resim 64: Beyflehir Kubadabad Saray›, çini pano örne¤i

44

Beyflehir Kubadabad Saray› (1236) : Beyflehir Gölü k›y›s›nda Alâeddin Keykubat taraf›n-dan yapt›r›lm›flt›r. Saray, on alt› kadar yap› kal›nt›s›, iki bölümlü tersane ve çitlerle çevrilmifl av hay-vanlar›na ayr›lm›fl alandan meydana gelmifltir. Kaz›larda, stukolar ve zengin çini süslemelerini gös-teren birçok levha parçalar ele geçmifltir. Bu çinilerde, sekizgen y›ld›z ve haç biçimindeki levhalar›niçinde, insan ve hayvan figürleri tasvir edilmifltir (Resim 64).

Bu dönemde yap›lan di¤er saray ve köflkler; Kayseri Keykubadiye Saray›, Kayseri ErkiletH›z›r ‹lyas Köflkü ve Haydarbey Köflkü’dür.

SELÇUKLU M‹MAR‹S‹NDE SÜSLEME

Selçuklu yap›lar›nda kullan›lan ana malzeme taflt›r. Tafl oymac›l›¤› genellikle portallerde; ka-p› ile pencerelerin çevresini dolaflan bordürlerde ve süsleme kuflaklar›nda (friz) görülür.

Portallerde birbirine geçme daire, sekiz ve on iki uçlu y›ld›z gibi geometrik, bitkisel motifler,boflluklar› dolduran simetrik yerlefltirilmifl prizmatik ögeler (mukarnas) genifl ölçüde kullan›lm›flt›r. Bumotifler yan›nda yaz› da önemli bir yer tutar.

Resim 65: Kayseri-Sivas, Sultan Han, iç portal ayr›nt›s› Resim 66: Konya kale surlar›, melek kabartmas›, Konya Tafl ve

Ahflap Eserleri Müzesi

Konya ‹nce Minareli Medrese portali Anadolu Selçuklu tafl iflçili¤inin en güzel örneklerinden-dir. Susuz Han’da tafl üzerine ifllenmifl insan ve ejder figürleri, Kayseri -Sivas yolundaki Sultan Hanportali üzerinde geometrik ve bitkisel motifler (Resim 65), Konya kale surlar› giriflinde ise melek ka-bartmalar› görülür(Resim 66). Tafl üzerine yap›lan tek ve çift bafll› kartal tasvirleri Anadolu Selçuk-lular›’n›n armas› olmufltur. Sivas Gök Medrese portalinde yer alan hayvan figürleri, Orta Asya hay-van takviminin uyguland›¤› bir tasvirdir.

45

Resim 67: Beyflehir Kubadabad Saray› , stuko örne¤i Resim 68: Beyflehir Kubadabad Saray› çini örne¤i

Saray ve köflklerde kullan›lan stukolar-da; yaz›, bitkisel ve geometrik motifler ile in-san, hayvan figürleri görülür (Resim 67).

Kubadabad kaz›lar›nda ç›kar›lan ve bu-gün Karatay Medresesi’nde sergilenen sekizköfleli çini panolarda kad›n ve erkek figürleriyer almaktad›r.

Yap›lar›n avluya bakan cephelerinde,eyvanlarda, kubbe içlerinde s›rl› tu¤la ve çinimozaik süslemelerde geometrik, bitkisel motif-ler ve yaz› fleritleri kullan›lm›flt›r(Resim 68).

Bu dönemde tafl iflçili¤inin yan›nda,ahflap özellikle camilerde süsleme malzemesiolarak kullan›lm›flt›r(Resim 69).

Resim 69: Ahflap pencere kanad›

46

1 - Anadolu’da kurulan ilk Türk Beylikleri hangileridir?2 - Türkiye Selçuklu sanat›nda görülen cami tipleri nelerdir? Birer örnek veriniz. 3 - Türkiye Selçuklu medreselerinde görülen plan tipleri hangileridir? Bu tiplerin benzer ve

farkl› taraflar› nelerdir?4 - Kayseri Döner kümbetin plan,malzeme ve süsleme özellikleri nelerdir?5 - Anadolu Selçuklu kervansaraylar›, mimari kurulufl aç›s›ndan kaç tipte incelenebilir? Her

tipe bir örnek veriniz.6 - Anadolu Selçuklu mimarisinde süslemenin ana malzemesi nedir?Hangi motif ve figürler

kullan›lm›flt›r?


47

Erzurum Çifte Minareli Medrese

TÜRK TAR‹H‹N‹N ZENG‹NL‹⁄‹

Dünyan›n en eski kavimlerinden biri olan Türk’lerin anayurdu ; Orta Asya’da Altay-Uralda¤lar› aras›ndaki bozk›rlard›r. Daha sonra Avrupa ve Afrika k›talar›n›n de¤iflik bölgelerine ulaflanTürkler buralarda büyük devletler kurdular.Göçler s›ras›nda tan›nan yeni kültürler ile bunlar›nekonomik, sosyal alanlardaki etkileri ve inançlar›,yaflam tarzlar›nda de¤iflikli¤e sebep oldu.

Türk Tarihinin ilk devletleri olan Hun,Göktürk ve Uygurlar; göçebe kültürden yerleflik haya-ta geçilmesini sa¤layarak daha sonra kurulacak büyük Türk devletlerinin temelinioluflturmufllard›r.

‹slamiyeti kabul eden ilk Türk devletleri Karahanl› ve Gazneliler gelenek ve göreneklerinikoruyarak ‹slami de¤erleri benimsemifllerdir. Bat›’ya göç eden O¤uz Türkleri Büyük Selçuklu veTürkiye Selçuklu devletlerini kurmufllar, öz kültürlerini muhafaza etmifllerdir.

Selçuklular zaman›nda ticaret yollar› üzerinde birçok kervansaray infla edilmifl, cami,medrese, darüflifa gibi toplumun ortak kullanaca¤› yap›lara önem verilmifltir.

E¤itim ve ö¤retim çal›flmalar›na da öncelik veren Türkler dünyan›n ilk üniversitesi olanBa¤dat Nizamiye medresesini kurmufllard›r. Medreselerde dinî konular›n yan›ndamatemeatik,astronomi,t›p ve dil bilimleri dersleri okutulmufl,haz›rlanan minyatürlü el yazmalar› ileislam dünyas›na örnek olmufllard›r.

14. yy. da Osmanl› Devletini oluflturan Anadolu Beylikleri , bir cihan devleti olarak Türk-‹slam kültürünü üç k›tada tan›tm›fl, güzel sanatlar›n her alan›nda eserler vermifllerdir.

Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin esas›n›n Türk milliyetçili¤ine dayanmas› gerekti¤inidüflünen Atatürk ulus bilincini gelifltirmek ve yayg›nlaflt›rmak amac›yla 1931 y›l›nda Türk TarihKurumunun kurulmas›n› sa¤lam›fl ve bu alandaki çal›flmalara kendisi de kat›lm›flt›r.

ERKAN ÖLMEZSanat Tarihi Ö¤retmeni

OKUMA METN‹

BEYL‹KLER SANATI

A. BEYL‹KLER‹N ORTAYA ÇIKIfiI

Türkiye Selçuklu Devleti, 1243 Köseda¤ Savafl›’nda, Mo¤ol ordusuna yenilerek 1308 y›-l›nda y›k›lm›flt›r. Anadolu’da s›n›rlara yerleflmifl olan Türkmenler, Selçuklulardan sonra birer birerba¤›ms›zl›klar›n› ilân etmifllerdir. 13. yy. sonu ile 15. yy. bafl› aras›nda kalan bu döneme “BeyliklerDönemi”, ortaya koyduklar› sanata da “Beylikler Sanat›” denir.

Bu dönemde Anadolu’da kurulan önemli beylikler ve kurulduklar› bölgeler flunlard›r:Karamano¤ullar›; Karaman merkez olmak üzere Orta Anadolu. Mentefleo¤ullar›; Milas,

Balat ve Mu¤la çevresi. ‹nanço¤ullar›; Denizli ve çevresi. Sahipatao¤ullar›; Afyonkarahisar veçevresi. Pervaneo¤ullar›; Sinop ve çevresi. Çobano¤ullar›; Kastamonu. Germiyano¤ullar›; Kü-tahya. Osmano¤ullar›; Bilecik ve Bursa çevresi. Hamido¤ullar›; Isparta ve Antalya çevresi. Kare-sio¤ullar›; Bal›kesir. Ayd›no¤ullar›; Ayd›n ve çevresi. Candaro¤ullar›; Kastamonu ve Sinop çev-resi. Saruhano¤ullar›; Manisa. Eretna Beyli¤i; Sivas ve Orta Anadolu. Dulkadiro¤ullar›; Marafl veElbistan çevresi. Ramazano¤ullar›; Adana.

B) BEYL‹KLER‹N M‹MAR‹ VE SÜSLEMEYE GET‹RD‹⁄‹ YEN‹L‹KLER:

Beylikler Döneminde mimari ve süsleme alan›nda yeni üslup geliflmeleri kendini göster-mifltir. Bu yeniliklerden baz›lar›n› afla¤›daki flekilde grupland›rabiliriz:

Toplu ve genifl mekân anlay›fl›: Anadolu Selçuklular› zaman›nda yap›lm›fl olan camilergenellikle çok sütunlu cami tipindedir. Beylikler Döneminde ise; toplu ve genifl mekân anlay›fl›na yö-nelik olarak merkezî kubbeli yap›lar infla edilmeye bafllanm›flt›r.

48

4.ÜN‹TE

A. BEYL‹KLER‹N ORTAYA ÇIKIfiI

B. BEYL‹KLER‹N M‹MAR‹YE VE SÜSLEMEYE GET‹RD‹⁄‹ YEN‹L‹KLER


1. Anadolu’da kurulan önemli beyliklerin merkezlerini Türkiye haritas› üzerinde inceleyiniz. 2. Yaflad›¤›n›z bölgede kurulmufl Anadolu Beyli¤i var m›d›r? Varsa bu beyli¤e ait eserleri s›n›fta

tan›t›n›z.3. Beylikler döneminin Türk kültürü üzerindeki etkilerini araflt›ran bir ödev haz›rlay›n›z.

Revakl› avlu: Anadolu Selçuklular› zaman›nda yap›lm›fl olan camilerin pek az›nda avlu bu-lunmakla beraber, avlular revakla çevrili de¤ildi. Revakla çevrilmifl avlunun cami bünyesinde yer al-mas› Beylikler Döneminde görülür.

Son cemaat yeri: Selçuklu camilerinde görülmeyen son cemaat yeri ilk defa BeyliklerDöneminde infla edilen dinî yap›larda (cami, mescit) görülür.

Portallerin sadeleflmesi: Selçuklu dönemi portalleri Beylikler Döneminde sadeleflir.

Aç›k ve kapal› k›s›mlar›n uyumu: Anadolu Selçuklu mimari eserlerinde pencere aç›kl›kla-r› az b›rak›lm›fl ve belirli cephelerde yap›lm›flt›r. Beylikler Döneminde ise duvar ve kubbe kasnakla-r›nda aç›lan pencereler yap›lara hareketlilik kazand›rm›flt›r.

‹ç ve d›fl yap› uyumu: Anadolu Selçuklular› yap›lar›n ön cephe duvarlar› ile iç mekân süs-lemelerine önem vermifller, yan ve arka duvarlar›n› sade b›rakm›fllard›r. Beylikler Döneminde yap›-lar›n içine ve d›fl›na ayn› derecede önem verilerek dengeli bir dekorasyon yarat›lm›flt›r.

Camiler: Anadolu’da Beylikler Dönemi camileri, plan geliflimlerine göre yedi grupta topla-nabilirler. Plan tipleri ile önemli örnekleri flunlard›r:

1 - Efl de¤erde çok üniteli camiler: Kubbelerle örtülü, birbirine efl de¤erde mekânlardanoluflan camilerdir.

Antalya Yivli Minare Camii (1387): Hamido¤ullar› dönemine ait olan cami, çok kubbeli birplana sahiptir (Resim 70). Caminin üzeri alt› eflit kubbe ile örtülmüfltür (Plan 29). Ad›n›, SelçukluDöneminde yivli olarak yap›lm›fl, firuze renkli s›rl› tu¤la minaresinden alm›flt›r.

Resim 70: Antalya Yivli Minare Camii Plan 29: Antalya Yivli Minare Camii

49

2 -Transept planl› camiler: Enine sah›nlar› mihraba do¤ru dikine kesen bir sah›ndan olu-flan camilerdir.

Selçuk ‹sa Bey Camii (1375): Ayd›no¤ullar›’na ait cami, yatay dikdörtgen biçimindedir veiki sah›nl›d›r (Resim 71). Mihrap duvar›na dik sahn›n üzeri iki kubbe ile örtülmüfltür. Transeptplanl› caminin ön k›sm›nda üç taraf› sivri kemerli revaklarla çevrili bir avlusu vard›r (Plan 30).

Diyarbak›r Ulu Camii’den sonra, Anadolu’da en eski revakl› avlusu olan caminin iki mina-resi vard›r. Bu cami, klasik Osmanl› mimarisinde görülen büyük camilerin revakl› avlu cephelerineöncülük etmifltir. Mermerlerle kapl› olan cephelerde iki kat hâlinde pencereler yer al›r. Ortadakiportal ön cephe boyunca uzan›r. Renkli mermer kaplamalar camiyi monotonluktan kurtarm›flt›r.fiaml› mimar Ali ‹bn el Dimiflkî taraf›ndan infla edilen yap›, Suriye mimarisinin etkisindedir.

Plan 30: Selçuk ‹sa Bey Camii Resim 71: Selçuk ‹sa Bey Camii

3 - Ters T planl› (zaviyeli) camiler: Bu yap›lar ortada dikdörtgen biçiminde ana mekân vekap›larla buraya aç›lan yan mekânlardan oluflmufltur.

Milas Firuz Bey Camii (1394): Ters T planl› bir yap›d›r (Plan 31). Mentefleo¤ullar›’na aitcaminin mihrap önü kubbesi, avlu yerine geçen orta mekâna aç›l›r. Bunun iki yan›nda kubbeli bireroda bulunur. Kuzey cephesindeki üç bölümlü son cemaat yerinin ikisi sivri, üçü dilimli olmak üzerebefl kemeri vard›r (Resim 72). Cephedeki mermer kaplamalar dikkat çekicidir.

Resim 72: Milas Firuz Bey Camii Plan 31: Milas Firuz Bey Camii

50

4 -Tek kubbeli camiler: Anamekân›n tek bir kubbe ile örtüldü¤ü bu camiler, merkezî kub-beli Osmanl› camilerini haz›rlayan tiptir.

Balat ‹lyas Bey Camii (1404): Mentefleo¤ullar›’ndan ‹lyas Bey’in yapt›rd›¤› cami, tek kub-beli merkezî planl› yap›lar›n önemli örne¤idir (Plan 32).

Kare plandan kubbeye geçifl Türk üçgenleri ile sa¤lanm›fl, kal›n duvarlar içten ve d›fltanmermer ile kaplanm›flt›r. Girifl cephesindeki üç bölümlü portali, Selçuklu sanat›n›n özelliklerini gös-terir (Resim 73).

Resim 73: Söke Balat ‹lyas Bey Camii Plan 32: Balat ‹lyas Bey Camii

5 - Kûfe planl› camiler: Anadolu Selçuklu gelene¤ini sürdüren, ibadet mekân› sütunlarlaeflit sah›nlara bölünmüfl camilerdir.

Adana Ulu Camii (1541): Medrese ve türbe yap›lar›yla birlikte külliye oluflturan cami, Ra-mazano¤ullar› Dönemine aittir (Resim 74). ‹ki sahna bölünmüfl ana mekânda, mihrap önü alan›-n›n üstüne kubbe yerlefltirilmifltir.

Resim 74: Adana Ulu Camii Resim 75: Birgi Ulu Camii

51

6 - Bazilikal planl› camiler: Mihrap duvar›na dik uzanan sah›nlar› ile Anadolu SelçukluDevrinin bazilikal planl› camilerine benzerler.

Birgi Ulu Camii (1312): Ayd›no¤lu Mehmet Bey taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kare planl› camidemihrap duvar›na dik uzanan befl sah›n vard›r. Ortadaki sah›n di¤erlerinden daha genifl tutulmufltur.

Yap›da sah›nlar› ay›ran dört s›ra hâlindeki on befl sütun üzerine düz çat› yerlefltirilmifltir. Ca-minin son cemaat yeri ve ibadet mekân› içindeki çini ve ahflap süslemeleri dikkat çekicidir (Resim 75).

7 - Merkezî kubbeli camiler: Mer-kezî kubbeli bu camilerde, bölüntüsüz bir içmekân meydana getirilmesi amaçlanm›flt›r.

Büyük kubbe, yan mekânlar› mer-keze ba¤layan yar›m kubbelerle desteklen-mifl,Osmanl›lar zaman›nda bu plan, birçokyap›da gelifltirilerek uygulanm›flt›r.

Mut Lâl A¤a Camii (1444): Yap›n›nmerkezî kubbesi iki yan mekânla desteklen-mifltir Caminin kuzey taraf›nda befl kubbelibir son cemaat yeri ve buraya bitiflik bir mi-naresi vard›r (Plan 33).

Plan 33: Mut Lâl A¤a Camii

Medreseler : Beylikler Dönemi medreseleri, Anadolu Selçuklu medreseleri gibi iki gru-ba ayr›l›rlar:

a - Aç›k Avlulu Medreseler:Üstü aç›k avlu etraf›nda yer alan dört eyvan ve bunlar aras›nda yerlefltirilmifl odalardan olu-

flan medreselerdir.Karaman Hatuniye Medresesi ( 1382): Karamano¤ullar›na ait bu medrese, günümüzde

çok harap bir hâldedir. Sivas Gök Medrese’sinin portaline benzeyen portali mermer kaplamal›d›r.Revakl› avlunun iki yan taraf›nda ö¤renci odalar›, girifl eyvan›n›n karfl›s›nda ise ana eyvan (Resim76), bunun iki yan›nda da dershane odalar› yer alm›flt›r (Plan 34). Bütün güzelli¤i ile ayakta duranportalde mermer kaplamalar görülür.

Plan 34: Karaman Hatuniye Medresesi Resim76: Karaman Hatuniye Medresesi

52

Plan 35: Ni¤de Ak Medrese alt kat plan› Resim 77: Ni¤de Ak Medrese

Ni¤de Ak Medrese (1409): ‹ki katl›, iki eyvan› ile simetrik planl›d›r (Plan 35). An›tsal porta-li ve kemerli galerileriyle saray görüntüsünü and›ran bir cepheye sahiptir. Bugün müze olarak kulla-n›lmaktad›r (Resim 77).

Bu grubu giren önemli medreseler; Milas-Beçin Ahmet Gazi, Manisa ‹shak Bey ve AksarayZinciriye medreseleridir.

b - Kapal› Avlulu Medreseler:Avlunun üstü kubbe ile örtülü olan bu medreselerde, Anadolu Selçuklu gelene¤i devam eder. Kütahya Vacidiye Medresesi (1308 -1314): Germiyano¤ullar› taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.

Türk üçgenlerine oturan büyük kubbenin ortas› bofl b›rak›larak alt›na havuz yerlefltirilmifl olmas›, bu-ran›n rasathane olarak düflünüldü¤ünü gösterir (Plan 36). Simetrik planl› medresenin d›flar›ya ç›k›n-t›l›, sivri kemerli sade bir portali vard›r.

Erzurum Yakutiye Medresesi (1310): ‹lhanl›lar taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kapal› avlulu med-resenin portali d›fla ç›k›nt›l› olup iki taraf›ndaki kabartmalarda, bitkisel motifler, aslan, ejder ve kar-tal figürleri ifllenmifltir (Resim 78). Ana eyvan›n d›fl taraf›na bir kümbet eklenmifltir. Çifte minarelimedresenin bir minaresi flerefeye kadar sa¤lam kalm›flt›r.

Bu gruba giren di¤er bir örnek de; Karaman Emir Musa Medresesi’dir.

Plan 36: Kütahya Vacidiye Medresesi Resim 78: Erzurum Yakutiye Medresesi portalinden süsleme

53

Mezar An›tlar›:

Beylikler Döneminde yap›lan mezar an›tlar›, Sel-çuklu gelene¤ini sürdürmekle beraber yeni plan tipleri degelifltirilmifltir. Beylikler Dönemi türbelerini plan ve mi-marl›k özelliklerine göre befl grupta inceleyebiliriz:

1 - Silindirik veya çokgen gövdeli kümbetler:En çok uygulanan plan tipidir. Selçuklu gelene¤ini devamettiren yap›lard›r.

Ahlat Emir Bay›nd›r Kümbeti (1481): Silindirikolarak yap›lan gövde, çokgen bir kaide üzerinde yüksel-tilmifltir (Resim 79). Bu gövdenin bir bölümü sütunlu vekemerli olarak d›fla aç›lm›fl, kümbetin üstü konik bir çat›ile örtülmüfltür. Di¤er örnekler aras›nda; Kayseri S›rçal›Kümbet, Ni¤de Hüdavent Hatun Kümbeti, HasankeyfZeynel Mirza Türbesi say›labilir. Resim 79: Ahlat Emir Bay›nd›r Kümbeti

2 - Kare gövdeli türbeler: Silindirik ve çokgen gövdeli kümbetlerden sonra en yayg›n olangruptur.

K›rflehir Afl›k Pafla Türbesi (1322): Afl›k Pafla Türbesi, de¤iflik flekilli mermer kaplama-lar› ile Beylikler Dönemi önemli bir yap›s›d›r (Resim 80).

Di¤er örnekler; Karaman ‹brahim Bey ‹mareti Türbesi, Tokat Nurettin ibn Sentimur Türbesive Ankara Ahi fieraffettin Türbesi’dir.

Resim 80: K›rflehir Afl›k Pafla Türbesi Resim 81: ‹znik Sar› Saltuk Türbesi

3 - Baldaken tipi türbeler: Beylikler Döneminin getirdi¤i yeni bir plan tipidir. Kubbenin ayak-larla tafl›nd›¤›, cephelerinin her yöne kemerlerle aç›ld›¤› çokgen veya kare gövdeli yap›lard›r.

‹znik Sar› Saltuk Türbesi (14. yy.): Yap›, dört ayak üzerinde yükselen kemerlerle tafl›nanbir kubbeden oluflur (Resim 81). Bu plan tipinin di¤er önemli örnekleri; Ankara Kesikbafl Türbesi,Karaman Karabafl Veli Türbesi ve Bursa Devlet Hatun Türbesi’dir.

54

4 - Eyvan tipi türbeler: Selçuklular zaman›nda bafllay›p Beylikler Döneminde devam edenbir plan tipidir.

Amasya Sultan Mesut Türbesi (14.yy.): Dikdörtgen planl› yap›n›n içi ortadaki büyük bir ke-merle iki bölüme ayr›lm›flt›r (Plan 37). Üzeri beflik tonozla örtülü türbenin cephe düzenlemesi dikkatçekicidir.

Kastamonu Afl›kl› Sultan Türbesi, Amasya Torumtay Türbesi (Resim 82), Kayseri Befl Par-mak Türbesi önemli örneklerdir.

Plan 37: Amasya Sultan Mesut Türbesi Resim 82: Amasya Torumtay Türbesi

5 - ‹ki katl› kümbetler : Az say›da örnekte uygulanm›fl bir pland›r. Bu tip kümbetler karefleklindeki kaide üzerine silindirik, çokgen gövde ve konik çat›dan meydana gelmektedir.

Sivas Güdük Minare Kümbeti (1347): Eretnao¤-lu fieyh Hasan Bey taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r (Resim83). Yap›n›n, kesme tafltan kare bir alt yap› üzerineüçgenlerle oturan silindirik tu¤la bir gövdesi vard›r(Plan 38). Piramit fleklindeki üst örtüsü y›k›lm›flt›r.

Tu¤lalar aras›na yerlefltirilen firuze renkli çiniler, iribaklava motifleri oluflturur. Bu tipin di¤er bir örnek ya-p›s› da 15. yy.da infla edilmifl Akflehir Seyit MahmutHayranî Türbesi’dir.

Resim 83: Sivas Güdük Minare Kümbeti Plan 38: Sivas Güdük Minare Kümbeti

55

Beylikler Dönemi Mimarisinde Süsleme:

Türkiye Selçuklu Döneminde mimarinin ana süsleme malzemesi olan tafl, beylikler döne-minde de kullan›lm›flt›r. Tafl kabartmalar›n yan› s›ra renkli tafl ve kakma iflçili¤i de önem kazan›r. Bumalzemeler, yap›lar›n d›fl›nda, portal ve pencere al›nl›klar› içinde, sütun, sütun bafll›klar› ve mihrap-larda kullan›lm›flt›r. Sade bir tafl iflçili¤i vard›r. Son cemaat yeri, minber ve pencerelerde görülenmermer flebekeler, geometrik motifleriyle çok zengindir.

Resim 84: Ni¤de Hüdavend Hatun Kümbeti süslemelerinden Resim 85: Mahmut Bey Camii kap› kanad›

Milas Firuz Bey, Bursa Hüdavendigar Camileri ve Aksaray Ulu Camii, Ni¤de Hüdavent Ha-tun Kümbeti (Resim 84), tafl iflçili¤inin en güzel örnekleridir.

Beylikler Döneminde yap› içlerinde çok kullan›lan süsleme malzemesi de alç›d›r. Zaviyelicamilerde ocak, nifl ve mihraplarda geometrik bordürlerle süslü alç› kabartmalar yap›lm›flt›r.

Sivrihisar Ulu Camii, Ankara Ahi Elvan ve Molla Büyük Camileri alç› süslemeleri dikkat çe-ken örneklerdir.

Selçuklular zaman›nda bafllayan ahflap iflçili¤i, Beylikler Döneminde de sürdürülmüfltür. Pen-cere ve kap› kanatlar›nda, korkuluk, minber, kürsü, sandukalarla camilerin sütun ve kirifllerinde uygu-lanm›flt›r.

Ni¤de Sungur Bey Caminin kündekâri tekni¤indeki kuzey kap›s›, Kastamonu Kasaba Kö-yündeki Candaro¤lu Mahmut Bey Camii kap› (Resim 85) ve sütun bafll›klar›, Birgi Ayd›no¤lu Meh-met Bey Camii kap› ve pencere kanatlar› ile minberinde geometrik ve bitkisel motifler ahflap üzeri-ne ifllenmifltir.

Beylikler Döneminde çini sanat›, Selçuklular Dönemindeki kadar zengin olmamakla birlikteayn› gelene¤i devam ettirmifltir.

56

Selçuk ‹sa Bey Camisi’nin kubbeye geçifl ögelerinde, Karaman Hatuniye Medresesi’nde,Konya Hasbey Darülhüffaz’›nda ve Antalya Yivli Minare Camisi’nde, Hasankeyf Zeynel Mirza Tür-besi’nde (Resim 86) çini mozaik süslemeler görülür.

Dinsel yap›larda, portallerin ve pencerelerin çerçevelerinde stilize edilmifl hayvan figürleri,bitki ve geometrik desenler, çiçekli kûfî yaz› ve armalar, basit silmeler kullan›lm›flt›r (Resim 87).

Resim 86: Hasankeyf Zeynel Mirza türbesi Resim 87: Aksaray Ulu Camii Portali tafl süslemeleri

57

1 - Anadolu Beylikler Dönemi mimarisinin, mimari ve süslemeye getirdi¤i yenilikler nelerdir?2 - Anadolu’da Beylikler Döneminde uygulanan cami tiplerinden hangileri daha önceki

uygarl›klar taraf›ndan gelifltirilmifltir? 3 - Beylikler Dönemi medreseleri kaç grupta incelenir? Her gruba bir örnek veriniz.4 - Beylikler Dönemi mezar an›tlar› plan ve mimarl›k özellikleri bak›m›ndan kaç grupta top-

lana bilir? Her gruba bir örnek veriniz.5 - Beylikler Dönemi mimarisinde süslemede kullan›lan malzemeler nelerdir?


OSMANLI SANATI

O¤uzlar›n Kay› boyundan olan Osmanl›lar, Anadolu’ya Büyük Selçuklular›n bir kolu olarak gel-mifllerdir. Osmanl›lar birçok fetihler sonunda s›ras›yla ‹znik, Bursa, Edirne ve ‹stanbul’u kendilerinebaflkent yapm›fllard›r.

Zamanla tüm Anadolu ile Avrupa, Asya ve Afrika k›talar›n›n bir bölümüne egemen olan Os-manl›lar, buralara Türk ve ‹slam kültürünü yerlefltirmifllerdir. Osmanl› sanat› çeflitli dönemlerde fark-l› özellikler göstermifltir.

M‹MAR‹

A. D‹N‹ M‹MAR‹ (Cami, Medrese, Türbe)

I. Erken (‹lk) Dönem Osmanl› Sanat›

Camiler: Osmanl› camileri, plan geliflimlerine göre befl grupta toplanabilirler:

1 - Tek kubbeli camiler ‹znik Hac› Özbek Camii (1333)‹znik Yeflil Camii (1378 -1391)

2 - Ters T planl› camiler Bursa Orhan Bey Camii (1339)Bursa Hüdavendigâr Camii (1366)Bursa Yeflil Camii (1413 -1424)

3 - Çok kubbeli camiler Bursa Ulu Camii (1396 - 1400)Edirne Eski Camii (1403 -1414)

4 - Merkezi kubbeli camiler Edirne Üç fierefeli Camii (1437 - 1447)

5 - Klasik Döneme geçifl camileri ‹stanbul Fatih Camii (1462 -1470)Edirne Bayezit Camii (1484 -1488)

58

5.ÜN‹TE

A. D‹NÎ M‹MAR‹

B. S‹V‹L M‹MAR‹

HAZIRLIK ÇALIfiMALARI1. Harita üzerinde Osmanl›lar›n yerleflim merkezlerini iflaretleyiniz.2. Osmanl› sanat›nda görülen dönemlerin siyasi ve ekonomik hayatla ilgisini ortaya koyan

bir araflt›rma yaparak s›n›fta okuyunuz.3. Mimar Sinan’›n hayat›, sanat anlay›fl›, eserleri ve tekni¤i hakk›nda bir ödev haz›rlay›n›z.

1 - Tek Kubbeli Camiler: Kare mekânl› tek kubbeli camilere, son cemaat yerleri eklenerekbu plan oluflturulmufltur.

‹znik Hac› Özbek Camii (1333): Osmanl› mimarisinde tarihi bilinen ilk yap›d›r (Resim 88).Bir s›ra kesme, üç s›ra tu¤la malzemenin birlikte kullan›ld›¤› bu yap›da, kare mekândan kubbeyegeçifllerde Türk üçgenleri kullan›lm›flt›r (Plan 39). Üç bölümlü son cemaat yeri tonozlarla örtülüdür.

Resim 88: ‹znik Hac› Özbek Camii Plan 39: ‹znik Hac› Özbek Camii

‹znik Yeflil Camii (1378 -1392): Çandarl› Halil Pafla taraf›ndan Mimar Hac› Musa’ya yapt›-r›lmaya bafllanan eser o¤lu Ali Pafla taraf›ndan tamamlat›lm›flt›r (Resim 89). Üç bölümlü son cema-at yerinden haz›rl›k mekân›na, buradan da on bir metre çap›ndaki kubbenin örttü¤ü ana mekâna gi-rilir (Plan 40). Caminin yeflil ve mavi renkli s›rl› tu¤la minaresi yap›ya ismini verir. Süslemelerindeyeflil mermer kullan›lm›flt›r.

Plan 40: ‹znik Yeflil Camii Resim 89: ‹znik Yeflil Camii

59

2 - Ters T planl› camiler: 14. yy.da geliflen bu camiler, or-tada dikdörtgen biçiminde ana mekân ile buraya birer ka-p›yla ba¤lanan yan mekânlardan oluflmufltur.

Ters T planl› camiler; Anadolu’nun Türkleflmesin-de rolü olan zaviyeleri de içlerinde bulundurduklar› için,çok ifllevli camiler ya da zaviyeli camiler olarak tan›n›rlar.

Bursa Y›ld›r›m Bayezit Camii (1390 - 1395):Cami; medrese, darüflflifa ve türbeden meydana gelenkülliyenin bir parças›d›r. Malzemesi kesme tafl olan ters Tplanl› yap›n›n, befl bölümlü bir son cemaat yeri vard›r(Plan 41). Bursa Yeflil Camii (1413), Hüdavendigâr Ca-mii (1366), Bursa Orhan Bey Camii (1339), ‹stanbulMahmut Pafla Camii (1463), ‹stanbul Atik Ali PaflaCamii (1497) di¤er örneklerdir. Plan 41: Bursa Y›ld›r›m Bayezit Camii

3 - Çok kubbeli camiler: Anadolu Selçuklu Döneminin çok sütunlu camilerinin etkisi ile ge-liflmifl olan bu planda, payelerle ayr›lm›fl her bölüm, eflit büyüklükte kubbelerle örtülmüfltür.

Bursa Ulu Camii (1396 - 1400): Y›ld›r›m Bayezit taraf›ndan yapt›r›lm›fl olan cami, kemer-lerle birbirine ba¤lanan 12 paye ile 20 bölüme ayr›lm›fl; her bölümün üzeri efl de¤er bir kubbe ile ör-tülmüfltür (Plan 42). Son cemaat yeri olmayan yap›da mihrap do¤rultusunda ikinci kubbenin üzeriaç›k b›rak›lm›fl (ayd›nl›k feneri), alt›na havuz yerlefltirilmifltir (Resim 90). fiekillendirilmifl küçük ah-flap parçalar›n›n çivisiz, yap›flt›r›c›s›z, birbirine geçirilerek (Kündekâri) bir araya getirildi¤i minberibitkisel dekorludur.

Köfleleri sütunlu, dikdörtgen mukarnasl› mihrab›, sonradan yap›lan boyama süslemelerleorjinalli¤ini kaybetmifltir. Yap›da tafl iflçili¤i, içte kalem ifli süslemeler ve hat sanat› örnekleri vard›r.Yap›n›n üç portali ve kuzey cephesindeki iki köflede birer minaresi vard›r. Son cemaat yeri ve avlu-su olmayan cami, Selçuklu ulu cami tipinin son örne¤i olarak kabul edilir.

Resim 90: Bursa Ulu Camii Plan 42: Bursa Ulu Camii

60

Edirne Eski Camii (1403 -1412): Çelebi Sultan Mehmet‘in yapt›rd›¤› cami, kare planl› olupdört paye ile dokuz eflit bölüme ayr›lm›fl ve her bölüm bir kubbe ile örtülmüfltür. Befl bölümlü soncemaat yeri yap›ya sonradan eklenmifltir. Portali iki renkli kesme tafl malzemeden yap›lm›flt›r.

4 - Merkezi kubbeli camiler: Ana mekân› örten büyük bir kubbenin etraf›nda, tonoz ve-ya kubbe ile örtülü mekânlardan meydana gelen camilerdir. En geliflmifl örne¤i Edirne Üç fiere-feli Cami’dir.

Edirne Üç fierefeli Camii (1437 -1447): Sultan II. Murat taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r (Resim91). Cami, klasik formlu an›tsal camilerin ilk örne¤i ve hareket noktas›d›r. Merkezî kubbe alt› sivrikemer üzerine oturtulmufl yap›, yanlara do¤ru ikifler kubbe ile geniflletilmifltir (Plan 43).

Osmanl›lar›n ilk dört minareli camisidir. Her minare gövdesi farkl› süslemeye sahiptir (bak-laval›, burmal›, çubuklu ve zikzakl›). Camiye ad›n› veren üç flerefeli minare zikzak süslemelidir.

Ortas› flad›rvanl›, kubbeli revakl› avluya girilen üç portal, zengin süslemeye sahiptir. Bun-lar›n üzerinde, geometrik geçme, k›vr›k dal, kûfî, sülüs yaz› süslemeler yer al›r. Yap›n›n içinde üçdilimli kemerli mihrap, mermerden yap›lm›fl olup, yeflil porfir sütunlarla desteklenmifltir. Pencereal›nl›klar›ndaki lâcivert ve beyaz çini süslemeler dikkat çekicidir.

Plan 43: Edirne Üç fierefeli Camii Resim 91: Edirne Üç fierefeli Camii

5 - Klasik Döneme Geçifl Camileri:

‹stanbul Fatih Külliyesi Camii (1463 -1471): Yap›; külliye olarak cami, medrese, darüflfli-fa, kervansaray, hamam ve türbeden meydana gelir. Yap›y› Fatih Sultan Mehmet, Mimar Sinaned-din Yusuf Ustaya yapt›rm›flt›r (Resim 92).

Cami plan olarak merkezî kubbelidir. Orta mekân, 26 metre çap›nda anakubbe ile örtülmüfl,bunun k›ble taraf›na yar›m kubbe, yanlara üçer küçük kubbe eklenerek yap› geniflletilmifltir (Plan44). Minareler avluya bitiflik olup kaidesinde Ali Kuflçu‘nun yapt›¤› günefl saati yer al›r. Yap›daki ya-z› süslemeleri Ali Bin Yahya Sofi Usta taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Caminin son cemaat yerinin pencereal›nl›klar›nda lacivert, beyaz renkli çiniler üzerinde yaz› süslemeler görülür. Bu yap› 18. yy.da birdeprem sonucu y›k›lm›fl, bunun yerine Sultan III. Mustafa taraf›ndan 1771 y›l›nda, dört yar›m kub-beli yeni bir cami yapt›r›lm›flt›r.

61

Plan 44: ‹stanbul Eski Fatih Camii Resim 92: ‹stanbul Fatih Camii

Medreseler Osmanl›larda aç›k avlulu Selçuklu medreselerinin planlar› tercih edilmifl, revakl› avlu ve

ana eyvan›n yerini alan büyük kubbeli odalar yap›lm›flt›r.

‹znik Süleyman Pafla Medresesi (1332): Osmanl›lar›n ilk merkezi ‹znik’te, Orhan Gazi’nino¤lu Süleyman Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r (Resim 93). Avlusu “U” fleklindedir. Avlunun üç tara-f›nda kubbeli revaklar, gerisinde kubbeli ö¤renci odalar› s›ralanm›flt›r. Medresenin güney yönündebüyük kubbeli dershane odas› yer alm›flt›r.

Resim 93: ‹znik Süleyman Pafla Medresesi Plan 45: Bursa Yeflil Medrese

Bursa Yeflil Medrese (1420 - 1424): Yeflil Cami ile birlikte yap›lan medrese; aç›k avlulu tipte,dört eyvanl›, revakl› bir yap›d›r. Kubbe ile örtülü büyük dershane kemerle avluya aç›lmakta, avlununçevresinde üç yönde kubbeli revaklar bulunmaktad›r (Plan 45). Medresenin d›fl›nda pencereleri kufla-tan sivri kemerli büyük nifllerin üzeri, renkli s›r tekni¤inde firuze renkli geometrik çinilerle süslenmifltir.

Bursa Muradiye Medresesi (1425): Medrese aç›k avlulu plana uygun olarak yap›lm›flt›r.Avlunun etraf›nda on alt› dershane odas› yer alm›fl, odalar kubbe ile örtülmüfltür. Güney cephesi-nin ortas›nda, üzeri kubbe ile örtülü büyük dershane odas› vard›r. Bu dershane odas›nda firuze velacivert renkli çini süslemeler dikkat çekicidir. Edirne Bayezit ve ‹stanbul Fatih Medreseleri,Osmanl›lara ait di¤er önemli medreselerdir.

62

Mezar An›tlar›

Türbe: Din ve devlet büyükleri ad›na yap›-lan an›t mezarlara türbe veya kümbet denir.Osmanl›lar mezar an›tlar›n› daha çok türbebiçiminde yapm›fllard›r.

Bursa Yeflil Türbe (1421): Yap›m›na Çele-bi Sultan Mehmet zaman›nda bafllanm›fl, II.Murat zaman›nda tamamlanm›flt›r. Mimar›Hac› ‹vaz Pafla’d›r.

Sekizgen planl› yap› kubbe ile örtülmüfltür.D›fl cephe firuze renkli dikdörtgen çini levha-larla, iç duvarlar›n alt k›sm› firuze renkli alt›-gen çinilerle kaplanm›flt›r (Resim 94). Mihrapve Çelebi Sultan Mehmet’in sandukas›nda,renkli s›r ve mozaik tekni¤inde çini dekoras-yon vard›r.

Resim 94: Bursa Yeflil Türbe

Yap›ya ismini veren yeflil çinilerde ; geometrik ve bitkisel motifler kullan›lm›fl, pencere al›n-l›klar›ndaki çiniler de ise lacivert üzerine beyaz renkli sülüs yaz› görülmektedir. Türbedeki çinilerMehmet Mecnun Usta taraf›ndan yap›lm›fl, yaz›lar ise Nakkafl ‹lyas Ali imzal›d›r.

Resim 95: ‹stanbul Mahmut Pafla Türbesi Resim 96: ‹znik K›rg›zlar Türbesi

‹stanbul Mahmut Pafla Türbesi (1473): Sekizgen gövdeli türbenin (Resim 95) her cephe-sinde lacivert ve firuze renkli çiniler bulunur. Bunlar mozaik tekni¤indeki Selçuklu çinilerinin son ör-neklerindendir. Eser, Mimar Atik Sinan taraf›ndan yap›lm›flt›r.

‹znik Halil ve Hayrettin Pafla, ‹znik K›rg›zlar (Resim 96), Bursa II. Murat türbeleri önemliOsmanl› mezar an›tlar›d›r.

63

II. Klasik Dönem Osmanl› Sanat›:

a. Mimar Sinan öncesi: ‹stanbul’un fethiyle Osmanl›lar yeni bir döneme girdiler. Bu dönem-de sanat›n her dal›nda yeni at›l›mlar gerçeklefltirildi. Devletin s›n›rlar›n›n genifllemesi, bu topraklar-da çok say›da mimari eserin yarat›lmas›na olanak sa¤lad›.

Mimar Sinan’la birlikte mimaride en baflar›l› örnekleri veren klasik Osmanl› Sanat›, Sinanöncesinde Bayezit Cami bafllar.

‹stanbul Bayezit Camii (1501 - 1506): Mimar Hayrettin taraf›ndan Osmanl› Sultan› II. Bayezitad›na yap›lan cami; medrese, imaret, hamam ve darüflflifadan oluflan külliyenin parças›d›r (Resim 97).

Caminin ana kubbesine kuzey ve güneyde yar›m, do¤u ve bat›da dörder kubbeli mekân ek-lenerek ibadet alan› geniflletilmifltir (Plan 46). Tek flerefeli, iki minaresi bulunan yap›n›n flad›rvanl›avlusu kubbeli revaklarla çevrilmifltir.

Resim 97: ‹stanbul Bayezit Camii Plan 46: ‹stanbul Bayezit Camii

b - Mimar Sinan ve Eserleri (1489 -1588):

Türk ve dünya mimarl›k tarihinin en büyük sanatç›lar›ndand›r. Mimar Sinan, Kayseri - A¤›rnas’aba¤l› Sinan Köyü’nde do¤mufltur. Yavuz Sultan Selim’in padiflahl›¤› döneminde (1512), bir çeflit askertoplama yöntemi olan devflirme yoluyla ‹stanbul’a getirilmifltir.

Yavuz Sultan Selim’in ölümünden sonra padiflah olan Kanuni Sultan Süleyman ile Rodosve Belgrad seferlerine kat›lm›fl, Yunan mimarisine ait eserleri incelemifltir.

Resim 98: ‹stanbul Mo¤lova Kemeri

64

Bo¤dan Seferi s›ras›nda Prut Nehri üzerine bir köprü infla etmifltir. 1538’de saray baflmimar-l›¤›na getirilmifl, Kanunî’nin ölümünden sonra, II. Selim ve III. Murat dönemlerinde de pek çok eserortaya ç›karm›flt›r. Ölümüne kadar mimarbafl› olarak kalm›fl ve ‹stanbul’da ölmüfltür. Sa¤l›¤›ndakendisi için infla etti¤i türbesi ‹stanbul’dad›r.

Mimar Sinan, say›s› 360’› bulan eser yapm›flt›r. Bunlar›n ço¤u cami olmak üzere; mescit,medrese, hamam, saray, kervansaray, türbe, köprü, imaret, yiyecek deposu, su kemeri (Resim 98)ve hastanedir.

Sinan’›n Mimari Anlay›fl›:

* Külliyeler içinde yapaca¤› eser say›s› ne kadarçok olursa olsun; yap›lar› bir flehrin, mahallenin veya çev-renin düzenini bozmayacak biçimde uygulam›flt›r. Yap›-lar›n konumu, çevresindeki alanlar ve yollar hatta bitki ör-tüsü ile bir bütünlük içindedir.

* Özellikle cami mimarisinde tek ve büyük bir kub-be ile harim (ibadet mekân›) k›sm›n› örterek plan›, top-lu mekân yaratacak biçimde gelifltirmifl ve merkezî kub-beli yap› sorununu ustal›kla çözümlemifltir.

* Kubbeler, yar›m kubbeler, a¤›rl›k kuleleri, revak-lar ve kemerler gibi mimari ögeleri önce kendi çevresi,sonra da bütün yap› ile uyumlu ve dengeli bir bütünlükiçinde uygulam›flt›r. Bu da yap›lara d›fltan an›tsal ve pi-ramidal bir görünüm kazand›rm›flt›r.

* Kulland›¤› malzemeyi ve süs unsurlar›n› yap›lar›ngerekli yerlerinde eksiksiz uygulam›fl, bunlar› ortaya ko-yarken afl›r›l›ktan kaç›nm›flt›r.

* Sinan, toplu mekân yaratmadaki baflar›s›n›n ya-n› s›ra teknik üstünlük sa¤lama, ›fl›k, ses ve estetik de-¤erleri de bir arada gerçeklefltirmifltir.

Resim 99: ‹stanbul Süleymaniye Camii, iç görünüfl

Mimar Sinan’›n Eserleri

Mimar Sinan’›n 360’› aflan eseri aras›nda üç tanesi, merkezî kubbeli yap› sorununu çözme-deki baflar›s›n› gösterir. Mimar Sinan bu camiler için; “Ç›rakl›k eserim ‹stanbul fiehzade Camii, kalfal›keserim ‹stanbul Süleymaniye Camii (Resim 99) ve ustal›k eserim Edirne Selimiye Camii’dir.” demifltir.

‹stanbul fiehzade Camii (1544 - 1548) : Mimar Sinan bu eserini Kanunî’nin genç yafltaölen o¤lu fiehzade Mehmet için yapm›flt›r. Cami;medrese, türbe, hamam ve kervansaraydan oluflankülliyenin ana yap›s›d›r (Resim 100).

Cami; merkezî planl› olup merkezî kubbe, dört ya-n›nda birer yar›m, köflelerde birer çeyrek kubbe ile des-teklenmifltir (Resim 101). ‹badet mekân›n›n dört köfle-sindeki k›s›mlar kubbe ile örtülmüfltür. Kubbenin a¤›rl›-¤›n› dört paye tafl›maktad›r (Plan 47). Revakl› avlusukubbeli olan yap›n›n, flad›rvan› sekizgen planl›d›r. Ca-mi ile avlunun birleflti¤i yerde ikifler flerefeli, iki minare-si yer alm›flt›r. Kesme tafl ve mermer malzeme kullan›-lan caminin içinde yer alan çiniler; beyaz, pembe, yeflilve mor renkli çiçekler ile çeflitli bitki motifli süslemelere sahiptir.

Plan 47: ‹stanbul fiehzade Camii

65

Resim 100: ‹stanbul fiehzade Camii Resim 101: ‹stanbul fiehzade Camii, kubbe iç yüzeyi

‹stanbul Süleymaniye Camii (1550 -1557): Mimar Sinan bu eserini kalfal›k devrinde, Ka-nunî Sultan Süleyman için yapm›flt›r (Resim 102). Yap› külliyenin bir parças› olup, külliye; cami,medrese, türbe, hamam, imaret ve kervansaraydan meydana gelmektedir. Mimar Sinan’›n merkezîplanl› bu camisinin, anakubbesinin kuzey ve güneyi iki yar›m kubbe ile desteklenmifltir. Yar›m kub-beler köflelerde çeyrek kubbelerle geniflletilmifltir.

Yap›n›n do¤u ve bat› yanlar›, bir büyük bir küçük s›ral› befler kubbe ile kapat›lm›flt›r. Kub-benin a¤›rl›¤›n› dört kal›n paye tafl›r (Plan 48).

Resim 102: ‹stanbul Süleymaniye Camii Plan 48: ‹stanbul Süleymaniye Camii

66

Caminin avlu revaklar› kubbe ile örtülü olup, flad›rvan› dikdörtgen planl›d›r. Minarelerinin ca-miye bitiflik iki tanesi üçer, avlunun iki köflesindekiler ikifler flerefelidir. Minarelerdeki on flerefe, Ka-nunî’nin, Osmanl›lar›n onuncu padiflah› oldu¤unu vurgular.

Caminin içi ve mihrab›nda zengin çini süslemeler olup, pencereleri vitraylar ile gösteriflli birhâle getirilmifltir. Caminin avlusunda Kanunî Sultan Süleyman’›n ve Hürrem Sultan’›n türbeleri yeral›r. Kendisi için yapt›¤› türbe ise avlunun d›fl›ndad›r.

Edirne Selimiye Camii (1569 -1574): Mimar Sinan ustal›k dönemindeki bu eserini SultanII. Selim için külliye olarak yapm›flt›r. Külliyede; cami, medrese, türbe, kervansaray, yoksullara ye-mek da¤›t›lan aflevi gibi yap›lar yer al›r.

Cami plan olarak merkezi kubbelidir. Ortada sekiz sütunun tafl›d›¤› sekizgen kasnakl› 31.5metre çap›ndaki kubbe yer alm›flt›r. Mihrab›n bulundu¤u k›s›m yar›m kubbe ile örtülüdür. Bunlar›ndört köflesinde dört çeyrek kubbe (eksedra) bulunur (Plan 49).

Resim 103: Edirne Selimiye Camii Plan 49: Edirne Selimiye Camii

Caminin revakl› avlusu kubbelerle örtülü-dür. Avluda sekizgen flad›rvan yer al›r. Cami-nin dört köflesinde üçer flerefeli dört minareyükselir. Yap›n›n genel görünümünde mükem-mel bir simetri izlenir (Resim 103).

Caminin içindeki minber tek parça mer-merdendir. Mihrap duvar›na ise lacivert üzeri-ne beyaz renkli çinilerle ayetler yaz›lm›flt›r. Ya-p›n›n hünkâr mahfili, dört sütunla tafl›nan çinisüslemeli bir bölümdür (Resim 104).

Mimar Sinan’›n di¤er eserleri: ‹stan-bul’daki Rüstem Pafla, Mihrimah Sultan, So-kullu Mehmet Pafla, Van’daki Hüsrev Pafla,Hatay’daki Sokullu Mehmet Pafla, Erzu-rum’daki Lala Pafla, Sakarya’daki RüstemPafla Külliyesi camileridir.

Resim 104: Edirne Selimiye Camii Çinileri

67

Medreseler:

Mimar Sinan taraf›ndan infla edilen medrese-ler, plan özellikleri bak›m›ndan Selçuklu ve BeyliklerDönemi gelene¤ini sürdürürler.

‹stanbul Rüstem Pafla Medresesi (1550):Mimar Sinan, Rüstem Pafla Medresesi’nde d›fltankare, içten sekizgen plan uygulam›flt›r (Plan 50). Ya-p›ya bat› cephede yer alan portalden girilir. Avlununçevresinde ö¤renci odalar› s›ralanm›flt›r. Güneydebüyük kubbeli dershane odas› vard›r. Yap›da, 16.yy.a ait Osmanl› çini süslemeleri bulunmaktad›r.

‹stanbul fiehzade Mehmet Medresesi(1545 - 1548): Medrese, fiehzade Camii gerisinde yeral›r. Dikdörtgen planl›d›r. Avlunun üç yan›na kubbeli ö¤-renci odalar› s›ralanm›flt›r. Güney yönünde büyük kub-beli dershane odas› vard›r. Plan 50: ‹stanbul Rüstem Pafla Medresesi

Sinan’›n di¤er önemli medrese yap›lar›; ‹stanbul’daki Süleymaniye medreseleri ile Edir-ne Selimiye, Lüleburgaz Sokullu medreseleridir.

Türbeler:

Mimar Sinan’›n türbelerinde görülen yenilik; çokgen gövdeli kubbe ile örtülü yap›lar›n önü-ne, revakl› bir cephe eklenmifl olmas›d›r. Türbeyi örten kubbeler yivli olup, yüksek görünümü sa¤la-mak için iç içe iki kubbe kullan›lm›flt›r.

‹stanbul fiehzade Mehmet Türbesi (1543 -1544): Mimar Sinan bu türbede de sekizgenplan uygulam›flt›r. Girifl dört sütunun tafl›d›¤› üç revak kemeri ile sa¤lan›r, sekizgen yüzeyin cephe-leri ikifler katl› olup dörder pencerelidir (Resim 105). Köflelerde yuvarlak silmeler vard›r. Yap›n›n üze-ri yuvarlak yivli bir kubbe ile örtülüdür. ‹çeride renkli s›r teknikli çini süslemeler yer alm›flt›r.

‹stanbul Kanunî Sultan Süleyman Türbesi (1559 -1566): Mimar Sinan bu türbeyi, Kanu-nî Sultan Süleyman için Süleymaniye Camii’nin avlusuna yapm›flt›r. Sekizgen planl› türbenin çev-resi, sivri kemerli saçakl› revaklarla çevrilmifltir. ‹ç içe iki kubbeli olup, iç kubbe sekiz sütun üzerineoturan kemerlerle tafl›nmaktad›r. Süslemelerinde çini ve kalem ifli kullan›lm›flt›r (Resim 106).

Mimar Sinan’›n di¤er mezar an›tlar›; ‹stanbul’daki Mimar Sinan Türbesi, II. Selim Türbe-si, Barbaros Hayrettin Pafla Türbesi, Hürrem Sultan Türbesi’dir.

Resim 105: ‹stanbul fiehzade Mehmet Türbesi Resim 106: ‹stanbul Kanuni Sultan Süleyman Türbesi, ‹ç görünüm

68

c - Mimar Sinan Sonras›

Kanunî Sultan Süleyman’›n ölümünden sonra Osmanl› taht›na geçen Sultan II. Selim ve III.Murat dönemlerinde “Duraklama Devri” bafllar. Mimar Sinan’›n ölümünden sonra Geç Klasik Ça¤ ola-rak adland›r›lan 17. yy. boyunca, “Sinan üslubu” onun yetifltirdi¤i ustalar taraf›ndan sürdürülür.

Bu ustalar; Mimar Davut A¤a, Mimar Dalg›ç Ahmet A¤a, Mimar Sedefkâr Mehmed A¤a, Mi-mar Mustafa A¤a, Mimar Hac› Hasan A¤a’d›r.

Resim 107: ‹stanbul Yeni Camii Plan 51: ‹stanbul Yeni Camii

‹stanbul Yeni Camii ve Külliyesi (1598 - 1663): Yap›, Sultan III. Murat’›n efli Safiye Sul-tan taraf›ndan Mimar Davud A¤a’ya bafllat›lm›fl, Turhan Valide Sultan taraf›ndan Mimar MustafaA¤a’ya tamamlat›lm›flt›r (Resim 107).

Külliyede; kervansaray, türbe, hünkâr kasr›, sebil ve s›byan okulu yer al›r. Camide bir merke-zî kubbe, bunun dört yan›nda ikifler eksedra ile geniflletilmifl birer yar›m kubbe bulunur. Köflelerdekalan boflluklar dört küçük kubbe ile kapat›lm›flt›r. Merkezî kubbenin a¤›rl›¤›n› dört sekizgen paye ta-

fl›maktad›r (Plan 51). Yap›n›n avlusu kubbeli revaklarla

çevrilmifl, ortaya sekizgen planl›, kubbeliflad›rvan yap›lm›flt›r. Caminin üçer flere-feli iki minaresi vard›r. Eserin içindekirenkli kalem ifli süslemeler görünümüzenginlefltirmifltir. Ayr›ca caminin duvarla-r›nda çini, pencerelerinde renkli cam süs-lemeler de vard›r.

‹stanbul Sultan Ahmet Camii(1609 - 1617): Külliye, Sultan I. Ahmetad›na Mimar Bafl› Sedefkâr Mehmet A¤ataraf›ndan yap›lm›flt›r (Resim 108).

Resim 108: ‹stanbul Sultan Ahmet Camii

69

Cami merkezî kubbeli planl›d›r. Merkezî kubbenin dört yan›ndaki yar›m kubbeler üçer ek-sedra ile geniflletilmifltir. Kubbenin a¤›rl›¤›n› dört pilpaye tafl›maktad›r. Alt› tane minaresi olan cami-nin önünde, revaklar› kubbe ile örtülü avlu yer al›r (Plan 52).

Cami, içinde mavi rengin hakim oldu¤u çini süslemelerden dolay› Avrupa’da “Mavi Camii”olarak da tan›n›r. Pencereleri renkli cam süslemelerle (vitray) bezenmifltir.

Mimar Sinan sonras›n›n önemli baz› eserleri; ‹stanbul Köprülü Mehmed Pafla Külliyesi, Ka-ra Mustafa Pafla Külliyesi’dir.

Resim 109: ‹stanbul Sultan Ahmet Camii Plan 52: ‹stanbul Sultan Ahmet Camii

III. Geç Dönem Osmanl› Sanat›

18. yy.dan itibaren Osmanl› Devleti’nin siyasi ve askerî alandaki baflar›s›zl›klar›, sanat› dabüyük ölçüde etkilemifltir. Bu dönemde Bat›, özellikle Fransa ile iliflkiler artm›fl buna paralel olarakmimari alanda yeni yap› tipleri ortaya ç›km›flt›r. Klasik dönemde görülen özellikler giderek de¤iflmiflve yabanc› etkiler, özellikle süsleme alan›nda sanata hakim olmufltur.

Bat› etkisindeki Osmanl› mimarisi gösterdi¤i üslup özellikleri aç›s›ndan bafll›ca flu dönem-lerde incelenir:

1 - Lale Devri (1718 - 1730): Osmanl› mimarisi, bat›l›laflma sürecine “Lale Devri” olarakadland›r›lan k›sa bir dönemle girmifltir.

Bu dönem an›tsal ve dinsel yap›lar-dan çok, kas›r, köflk, sebil, çeflme gibi sivil ya-p›larla dikkati çeker. Döneme ad›n› veren lâleçiçe¤i, devrin sembolü olarak süslemede kulla-n›lm›flt›r. Bu dönemin pek çok eseri PatronaHalil ‹syan› ile ortadan kald›r›lm›flt›r.

Lale Devrinde mimaride belirgin bir ye-nilik ortaya konmam›fl, ancak süsleme alan›ndabir üslup geliflmifltir. A¤›rl›kl› olarak sivil mimariörneklerinin görüldü¤ü bu dönemde Sultan III.Ahmet ve Sadrazam Damat ‹brahim Paflan›nçabalar›yla bat›l›laflma hareketleri bafllam›flt›r.

Dönemin önemli eserleri; NevflehirliDamat ‹brahim Pafla Külliyesi, Topkap› Saray›III. Ahmet Yemifl Odas› (Resim 110), ‹stanbulSultan III. Ahmet Çeflmesi ve Kitapl›¤›, Sadâ-bad Köflkü ve kas›rlar›d›r. Resim 110: ‹stanbul III. Ahmet Yemifl Odas›

70

2 - Türk Barok ve Rokoko Devri (1730 - 1808): 17. yy.da Avrupa’da Rönesansa tepki ola-rak ortaya ç›kan Barok sanat, tüm Avrupa’y› etkiledi¤i gibi, 18. yy. Osmanl› Sanat›n› da etkilemifltir.

Barok mimaride köfleli planlar yerini oval ve yuvarlak planlara b›rakm›flt›r. Cephelerdekidalgal› yüzeylere çok say›da pencere aç›lm›flt›r. Duvarlarda çini süslemeler yerine freskolar tercihedilmifl, bitki ve deniz motifleri ifllenmifltir.

‹stanbul Nuruosmaniye Camii (1748 - 1755): Bu üslubun en önemli yap›s› olan cami-nin yap›m›na Sultan I. Mahmut taraf›ndan bafllan›p, III. Osman zaman›nda tamamlanm›flt›r (Resim111). Mimar› Simon Kalfa olan cami, tek kubbeli olup “U” fleklindeki flad›rvans›z avlusu revakl›-d›r(Plan 53). Mermer kapl› yüzeylerde kenger yapraklar›, deniz kabuklar› ve de¤iflik sütun bafll›kla-r› görülür. Son cemaat yerinin iki yan›nda minareler yer al›r.

Bu dönemin di¤er önemli eserleri: ‹stanbul Laleli Camii, Yozgat Çapano¤lu, ‹stanbulEyüp Sultan ve Safranbolu ‹zzet Mehmet Pafla Camii’dir.

Resim 111: ‹stanbul Nuruosmaniye Camii Plan 53: ‹stanbul Nuruosmaniye Camii

3 - Türk Ampir Üslubu (1808 - 1860): Fransa’da 19. yy.da ortaya ç›kan Ampir üslubu, Os-manl› sanat›n› II. Mahmut döneminde etkilemifltir. Osmanl› ampir üslubunda son cemaat yeri orta-dan kalkm›fl, sütunlar duvara gömülmüfl, pencereler dairesel biçim alm›flt›r.

Avrupa Ampir üslubunda süslemede kullan›lan stilize edilmifl hayvan figürleri yerine TürkAmpir üslubunda çiçek, yaprak ve bitki motifleri kullan›lm›flt›r.

‹stanbul Nusretiye Camii (1822 - 1826) : Üslubun temsilcisi olan bu eser, II. Mahmut tara-f›ndan mimar Kirkor Amira Balyan’a yapt›r›lm›flt›r (Resim 112). Dikdörtgen planl› olan yap›, merke-zî kubbe ile örtülmüfltür. Kubbeyi tafl›yan kemerlere yuvarlak pencereler aç›lm›flt›r. Caminin iç süs-lemelerinde çininin yan› s›ra mermer malzeme kullan›lm›flt›r.

‹stanbul Ortaköy Camii (1854): 17. yy.da ‹brahim Pafla taraf›ndan yapt›r›lan cami, Sul-tan Abdülmecit zaman›nda Ampir üsluba göre yenilenmifltir(Resim 113). Mimar› Amira Balyan olanyap› tek kubbeli, yivli gövdeli, çift minarelidir. Süslemelerinde alt›n yald›z boyal› bitkisel motifler kul-lan›lm›flt›r.

Dönemin önemli eserleri; Dolmabahçe Camii, II. Mahmut Türbesi, Esat Efendi Kütüpha-nesi ve Alay Köflkü’dür.

71

Resim 112: ‹stanbul Nusretiye Camii Resim 113: ‹stanbul Ortaköy Camii

4 - Seçmeci (Eklektik) Devir (1860 - 1900): Bu dönem yap›lar›nda belirli bir plan ve süs-leme düzeni yoktur. Ayn› eserde birkaç üslubun özelli¤i birlikte uygulanm›flt›r. Örne¤in, bir yap›daantik Yunan sütunu, Barok rölyefleri ve Japon manzara resimleri kaynaflt›r›larak kullan›lm›flt›r.

‹stanbul Hamidiye Camii (1866): Cami, Sultan II. Abdülhamit taraf›ndan seçmeci bir üs-lupla yapt›r›lm›flt›r. Merkezî kubbesi ahflap olup di¤er mekânlar› da ahflap tavanla örtülmüfltür (Re-sim 114).

Resim 114: ‹stanbul Hamidiye Camii, kubbenin iç görünümü Resim 115: ‹stanbul Aksaray Valide Camii

‹stanbul Aksaray Valide Camii (1871): Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Valide Sul-tan taraf›ndan, mimar Agop ve Sarkis Balyan’a yapt›r›lm›flt›r (Resim 115). Merkezî kubbesi on alt›köfleli yüksek bir kubbe kasna¤› üzerine oturtulmufl, köfle kuleleri önemini kaybetmifltir. 19. yy.da in-fla edilmifl Osmanl› camilerinden farkl› olarak minareler ana yap›dan ayr› infla edilmifltir.

72

Seçmeci dönemin eserleri aras›nda Konya Aziziye Camii (Resim 116), ‹stanbul Dolmabahçe veBeylerbeyi saraylar›n› (Resim 117) sayabiliriz.

Resim 116: Konya Aziziye Camii, d›fl görünüfl Resim 117: ‹stanbul Beylerbeyi Saray›, iç görünüfl

5 - Neoklasik Dönem (1900 - 1930): 20.yy. bafllar›nda Osmanl›larda geliflen milliyetçilikhareketleri sanat ve mimariyi de etkilemifltir. Türkmimarlar›, Avrupa mimari ak›mlar›n› terk ederek,ilgilerini Türk mimarisinin eski eserlerine ve özel-liklerine çevirmifllerdir. Mimaride geleneksel süsle-me elemanlar›n›n kullan›ld›¤› Neoklasik üslup,Osmanl› mimarisinin geç döneminde bafllay›pCumhuriyetin ilk y›llar›nda da eserler vermifltir.

Bu ak›m›n öncüleri; Mimar Kemalettin(1870 - 1927) ve Mimar Vedat (1873 - 1942) ‹stan-bul, Ankara’da ve ‹zmir’de (Resim 118) resmî, si-vil çok say›da eser meydana getirmifllerdir (Bk.VII. Ünite, Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi önemlisanatç›lar›).

Neoklasik mimari; dinî mimariden al›nansivri kemer, mukarnasl› bafll›k, kubbe ve çini kapla-malar gibi klasik unsurlar› ölçüsüz bir flekilde sivilmimaride kullanarak, as›l çizgisinden uzaklaflm›flt›r.

Resim 118: ‹zmir Saat Kulesi, Mimar Vedat

B. S‹V‹L M‹MAR‹

Osmanl›lar, kurulufllar›ndan bafll›yarak özellikle baflkentleri ‹znik, Bursa, Edirne ve ‹stanbulbaflta olmak üzere fethettikleri yöreleri sivil mimari örnekleriyle donatm›fllard›r. Bu yap›lar›n bafl›n-da saray, köflk, bedesten (çarfl›), kervansaray, han, sebil, hamam ve su kemerleri gelir.

a. Saraylar ve köflkler: ‹stanbul baflkent olmadan önce ‹znik, Bursa ve Edirne’de de sa-ray yap›lar› oldu¤u bilinmektedir,ancak bunlar›n ço¤u günümüze ulaflmam›flt›r.

73

‹stanbul Topkap› Saray›:1474 y›l›nda Fatih Sultan Mehmettaraf›ndan bafllat›lm›fl, zamanlaçeflitli bölümler eklenerek geniflle-tilmifltir. Arka arkaya s›ralanm›fldört avluda, 60 civar›nda yap› yeral›r. Bunlar; köflk, divan, harem, iflatölyesi, cami ve askerî yap›lard›r(Resim 119).

Saray 3 ana bölüme ayr›l›r:a - Birün (Hizmet binalar›n›n bu-lundu¤u avlu)b - Enderun (Resmî daireler veokullar›n bulundu¤u bölüm)c - Harem (Padiflah›n özel hayat›-n›n geçti¤i bölüm)

Resim 119: ‹stanbul Topkap› Saray›

Saray›n çevresi 1400 metre uzunlu¤unda bir surla çevrilmifl ve 28 kule ile desteklenmifltir.Surda 7 ayr› kap› bulunur. Avlular›nda Çinili Köflk, Ba¤dat ve Revan köflkleri gibi yap›lar bulunan sa-ray, bugün dünyan›n en zengin müzelerinden biridir.

Çinili Köflk (1472): Fatih Sultan Mehmet taraf›ndan, Topkap› Saray›’n›n 1. avlusunda yap-t›r›lm›fl en eski yap›d›r (Resim 120). Köflk, dört eyvanl› planl› olup, ortada büyük bir kubbe ile dörtköflede küçük birer kubbesi vard›r. ‹ki katl› yap›n›n ön cephesinde, ince sütunlar›n tafl›d›¤› revak-l› bir bölüm bulunur. Yap›ya ad›n› veren çiniler cephe ve duvarlarda mozaik tekni¤inde yap›lm›flt›r.

Resim 120: Topkap› Saray›, Çinili Köflk Resim 121: Topkap› Saray›, Ba¤dat Köflkü

IV. Murat taraf›ndan yapt›r›lan Ba¤dat Köflkü (1638) ve Revan Köflkü (1636) sekizgenplanlar› ile birbirine benzeyen iki yap›d›r (Resim 121 - 122).

Bu yap›lar ortada büyük kubbeli bir salon ile bu salona aç›lan ahflap tavanl› eyvanlardanmeydana gelirler. Yap›lar içte ve d›flta çini ve mermerle kaplanm›fl, salonlar ise kabartmal› alç›süslemeler ile dekorland›r›lm›flt›r.

Osmanl› döneminde ‹stanbul’da yap›lm›fl di¤er köflkler; Malta, Mecidiye, Florya ve Sepet-çiler köflkleridir.

74

Dolmabahçe Saray› (1853 - 1856): Saray,Sultan Abdülmecid taraf›ndan mimarlar› Hac›Emin Pafla, Sarkis Balyan ve o¤lu Nikogos Bal-yan ustalara yapt›r›lm›flt›r (Resim 123).

Saray yüksek bir orta yap› ile iki yan›ndayer alan birimlerden meydana gelmifltir. Üç anabölümü vard›r: 1 - Selâml›k (Mabeyn-i Hüma-yun), 2 - Kabul (Muayede) bölümü (Resim 124)3 - Özel odalar (Harem daireleri).

Osmanl›lar›n seçmeci (eklektik) üslupözelliklerini gösteren saray, bodrumla beraberüç katl›d›r. Yap›da 285 oda, 46 salon bulunur.Bugün müze olarak kullan›lan yap›n›n 71 no’luodas›nda Atatürk hayata gözlerini kapam›flt›r.

Resim 122: Topkap› Saray›, Revan Köflkü

Resim 123: ‹stanbul Dolmabahçe Saray› Resim 124: ‹stanbul Dolmabahçe Saray›, iç görünüm

A¤r› Do¤ubayezit ‹shak PaflaSaray› (1784): Osmanl›lar taraf›ndanAnadolu’da infla edilmifl önemli bir sa-ray yap›s›d›r (Resim 125).

Saray, iç içe üç avludan oluflur.360 odas› bulunan yap›n›n içinde; ca-mi, medrese, divan, harem, askerî ko-¤ufllar, cephanelik, f›r›n, hamam ve iflatölyeleri vard›r.

‹shak Pafla Saray›’n›n girifl porta-linde, Anadolu Selçuklu sanat› etkisinitafl›yan zengin tafl süslemeleri yer al›r.S›cak, so¤uk ve at›k su kanallar› bulu-nan saray, Osmanl›lar›n ›s›tma sistemiolan ilk yap›s›d›r.

Resim 125: Do¤ubayezit ‹shak Pafla Saray›

75

b. Kervansaraylar: Osmanl›lar ticaret yollar› üzerinde ve külliyeler içinde kervansaraylarinfla etmifllerdir.

Edirne Rüstem Pafla Kervansaray› (1557 - 1560): Mimar Sinan taraf›ndan külliye ile bir-likte yap›lm›flt›r (Resim 126). ‹ki bölümden meydana gelir. Birinci bölüm ah›r olup, ikinci bölüm iseyolculara ayr›lm›flt›r. ‹ki katl› odalar› revakl› avluya aç›l›r.

Osmanl›lar zaman›nda infla edilmifl Kayseri - Ürgüp aras›nda 1660 tarihli ‹ncesu KaraMustafa Pafla, Kufladas› Öküz Mehmet Pafla (Resim 127), Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paflakervansaraylar› di¤er önemli yap›lard›r.

Resim 126: Edirne Rüstem Pafla Kervansaray› Resim 127: Kufladas›, Öküz Mehmet Pafla Kervansaray›

c. Hanlar:

Osmanl›lar flehir içinde konaklama amaçl› han-lar infla etmifllerdir. ‹ki katl› olan bu yap›lar›n alt katlar›n-da depo ve ah›rlar, üst katlar›nda yolcular›n kalmalar›için odalar yer al›r. Osmanl› hanlar› ayn› zamanda ha-berleflme ve al›fl verifl ihtiyac›n› karfl›layacak flekilde dü-zenlenmifllerdir.

Bursa Emirhan: Orhan Gazi döneminde inflaedilmifltir. Yap›n›n alt›nda otuz alt› mahzen, bir ah›r, üstk›sm›nda otuz sekiz oda bulunmaktad›r. Yap›da kesmetafl ve tu¤la malzeme birlikte kullan›lm›flt›r.

Bursa’daki Geyve Han (Plan 54) Çelebi Sul-tan Mehmet dönemine aittir. Osmanl›lar›n flehir içindeyapt›klar› hanlar›n genel özelli¤i olan, orta avluya aç›-lan eyvanlar ile bunlar aras›ndaki odalardan meydanagelmifltir. Plan 54: Bursa, Geyve Han

76

Diyarbak›r Hüsrev Pafla Deliller Han›; (1527) ikikatl› yap›; revakl› bir avlu ve bunun çevresindeki oda-lardan meydana gelmifltir.

Ankara Kurflunlu Han; ‹ki renk kesme tafltan inflaedilmifl yap›n›n› orta avlusunda iki katl› revaklar bunungerisinde ise han odalar› bulunmaktad›r.

Bursa Koza Han(Resim 128); Sultan II. Bayezit ta-raf›ndan yapt›r›lm›flt›r. An›tsal portali bulunan han; or-ta avluya aç›lan iki katl› revaklar ve revaklar›n arkas›-na yerlefltirilmifl odalardan oluflmufltur.

Bu dönemden kalan bafll›ca örnek yap›lar; Bur-sa’da ‹pek Han, Koza Han, ‹stanbul’da Kürkçü Han,Bilecik’te Vezirhan ve farkl› plan özelli¤i olan Tokat- Sivas yolundaki Yenihan’d›r.

Resim 128: Bursa, Koza Han

d. Bedesten ve Çarfl›lar:

Osmanl› sivil mimarisinin önemli örneklerinden olan bedestenler, ticaret merkezinin çekirde-¤ini olufltururlar. ‹çinde de¤erli mallar›n korundu¤u ve sat›fl›n›n yap›ld›¤› yerlerdir. Genellikle d›fltandükkânlarla çevrili bu yap›lar, içte ayaklara oturan kubbelerle örtülü mekânlardan oluflur. Anado-lu’nun de¤iflik kentlerinde çok say›da örnekleri bulunan yap›lard›r.

Bedesten; han ve pazarlar›n bulundu¤u al›flverifl merkezi olan çarfl›lar kentlerin ticarî alanla-r›d›r. ‹stanbul’da M›s›rçarfl›s›, Kapal›çarfl› ve Edirne Ali Pafla Çarfl›s› önemli örneklerdir.

Bursa Y›ld›r›m Bedesteni: Y›ld›r›m Bayezit taraf›ndan yapt›r›lm›fl ilk örnektir. Yap› alt› aya-¤a oturan on dört kubbe ile örtülmüfltür. Duvarlar tafl ve tu¤la s›ralar›yla örülmüfl, yap›n›n cephele-rinde birer kap› aç›lm›flt›r.

‹stanbul Sandal Bedesteni: Fatih Sultan Mehmet zaman›nda infla edilmifl bir yap›d›r. Oniki ayak üzerine yirmi kubbe ile örtülmüfltür (Plan 55).

Di¤er Önemli bedestenler; Ankara Mahmut Pafla Bedesteni (günümüzde Ankara Anado-lu Medeniyetleri Müzesi), Edirne Bedesteni (Resim 129), Filibe Bedesteni, Saraybosna Bedes-teni ve Selanik Bedesteni’dir.

Plan 55: ‹stanbul Sandal Bedesteni Resim 129: Edirne Bedesteni

77

e. Çeflmeler: Osmanl›lar kent mey-danlar›nda ve sokak aralar›nda halk›n su ihti-yac›n› karfl›lamak amac›yla çeflmeler yapm›fl-lard›r.

Mermer malzeme ile yap›lm›fl bu çefl-melerde, kitabeler ile geometrik ve bitkiselsüslemelere yer verilmifltir.

‹stanbul Sultan III. Ahmet Çeflmesi(1729): Dört köflesindeki sebiller ve cepheleri-nin ortas›ndaki çeflmelerle simetrik düzenli biryap›d›r (Resim 130). Genifl saçaklar›ndaki de-korlar, Lale Devri özellikleri gösteren çiçekmotifleri ile süslenmifl, cephelerde mermerüzerine alt›n yald›z süslü kitabeler yer alm›flt›r.Bu dönemde yap›lan an›tsal çeflmelere ‹stan-bul’da Tophane, Kabatafl, Üsküdar ve Heki-mo¤lu Camii çeflmelerini örnek verebiliriz. Resim 130: ‹stanbul Sultan III. Ahmet Çeflmesi

f. Sebiller: Osmanl›lar cadde veya sokak aralar›na, külliyelerin d›fl k›s›mlar›na an›tsalçeflmelerin köflelerine, halka suyun ücretsiz da¤›t›ld›¤› eserler yapm›fllard›r. Sebil ad› verilen bu ya-p›lar genellikle kubbeli olup cepheleri demir parmakl›klarla süslüdür (Resim 131).

‹stanbuldaki önemli örnekler; Yeni Cami Sebili, Koca Sinan Pafla Sebili, Hekimo¤lu ‹brahimPafla (Resim 132), Laleli Camii, Nuruosmaniye Camii ve Mihriflah Sultan sebilleridir(Resim 133).

Osmanl›lar park ve bahçeleri süslemek, kufllar›n su içmesini sa¤lamak ve su ihtiyac›n› kar-fl›lamak amac›yla selsebil ad› verilen eserler yapm›fllard›r.

Resim 131: Saliha Sultan Sebili Resim 132: H. ‹brahim pafla sebili Resim 133: Mihriflah Sultan Sebili

78

1 - Osmanl› Devletinin ekonomik alandaki geliflimi mimariyi nas›l etkilemifltir? 2 - Osmanl›lar medrese yap›lar›nda hangi plan tipini uygulam›fllard›r? Bu plan tipine örnek veriniz.3 - Mimar Sinan’›n ç›rakl›k, kalfal›k, ustal›k eseri olarak tan›nan yap›lar› bulunduklar› flehirlerle

birlikte belirtiniz.4 - Mimar Sinan’›n mimarl›k geleneklerini devam ettiren 17. yy. mimarlar› kimlerdir? Eserlerine

birer örnek veriniz. 5 - Bat› etkisindeki Osmanl› mimarisinin gösterdi¤i üsluplar hangi dönemler olarak ince-

lenebilir?


79

‹stanbul Dolmabahçe Saray›

ATATÜRK’ÜN SANATA VERD‹⁄‹ ÖNEM

Duygular›n›, inceli¤ini, ruhunu yükseltmek için yap›lmas› gereken fleylerde ilgisiz olanmillet, medeni gereklere tamam› ile baflvurmuyor demektir. Resim yapmayan, heykel yap-mayan, güzel sanatlar› anlamayan bir milletin noksan› var demektir. Böyle bir milletin ilerlemeyolunda yeri yoktur. Hâlbuki Türk milleti bütün do¤ufltan gelen özellikleriyle en medeni, engeliflmifl bir millet olmaya lay›kt›r ve olacakt›r.

Her aflamas› vatan için, millî tarihimiz için, torunlar›m›z ve çocuklar›m›z için flerefli olay-larla dolu büyük bir kahramanl›k hikayeleri oluflturan Anadolu muharebelerinin heyecan vericiayr›nt›lar›n› tarihe terk ediyorum.

Fakat Efendiler! Millet; milletin ruh sanat›, müzi¤i, edebiyat› ve bütün güzellikleri bu kut-sal mücadelenin ilahi teranelerini bitmez bir vatan aflk›n›n çoflkunlu¤u ile daima terennümetmelidir.

Güzel sanat sevgisi, Türk’ün yüre¤inde atefltir.fiunu da önemle belirtmeliyim ki yüksek bir insan toplumu olan Türk milletinin tarihî bir

özelli¤i de güzel sanatlar› sevmek ve onda yükselmektir. Bunun içindir ki milletimizin yüksekkarekterini, yorulmaz çal›flkanl›¤›n›, yarat›l›fltan gelen zekâs›n› birbirine ba¤l›l›¤›n›, güzelsanatlara sevgisini ve millî birlik duygusunu durmadan her türlü araç ve önlemlerle besleyerekgelifltirmek millî ülkümüzdür.

Türk milletine çok yaraflan bu ülkü, onu bütün insanl›kta gerçek huzurun sa¤lanmas› yol-unda, kendine düflen medeni görevi yapmakta baflar›l› k›lacakt›r.

Ankara, 29 Ekim 1933Cumhuriyet Gazetesi, "Büyük Gazi’nin Büyük Milletine Hitabeti"

OKUMA METN‹

TÜRK EL SANATLARI

El sanatlar›, sanat eseri özelliklerine sahip olsalar da, olmasalar da toplumun bir ihtiyac›na ce-vap vermek üzere ortaya ç›km›fllard›r. Bu ihtiyaç; toplumlar›n ekonomik durumlar›na ve yaflam tarzla-r›na göre farkl›l›klar göstermektedir. Yaflan›lan bölgenin co¤rafî özellikleri, inançlar ve di¤er kültürlerinetkileri ve geliflen teknoloji; el sanatlar› ürünlerini de teknik ve malzeme aç›s›ndan yönlendirmifltir.

A. Ç‹N‹ SANATI

1. Türk Çini Sanat›na Genel Bak›fl (Tan›m ve Teknik)2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Çini Sanat›

a. Selçuklu Çini Sanat›b. Osmanl› Çini Sanat›

1. Türk Çini Sanat›na Genel Bak›fl (Tan›m ve Teknik)

Mimaride yüzey kaplamas› olarak kullan›lan, f›r›nlanm›fl, çeflitli motif ve renkteki s›rl› pifl-mifl toprak malzemeye çini denir. Çininin s›rl› veya s›rs›z kap - kacak olarak yap›lanlar›na da Se-ramik (keramik) ad› verilir (Resim 134). Orta Asya Türk sanat›nda kâfli denilen çini, yüzy›llar bo-yunca de¤iflik teknik ve malzemelerle gelifltirilmifltir.

Çininin as›l malzemesi olan kil, yabanc› malzemelerden temizlendikten sonra bir havuzda su ileçamur haline getirilir. ‹kinci bir havuza aktar›larak birkaç gün dinlendirilir. Süzülerek üçüncü bir havuza al›-n›r, üzerindeki sular ak›t›l›r. ‹fllenecek k›vama gelen çini hamuru, kal›p atölyelerinde flekillendirilip, kuru-tulur. Kurutulduktan sonra belli ›s›larda f›r›nlarda piflirilir. Sertleflen seramik, yavafl yavafl so¤utularak f›-r›ndan al›n›r, boyama k›sm›na getirilir. Çini, desenlendirilecekse haz›rlanan desene göre boyan›r, üzeris›rlan›r ve tekrar f›r›nlan›r.

Çininin haz›rlanmas› ve kullan›lan malzeme farkl›l›klar›yla de¤iflik teknikler oluflmufltur.

80

6.ÜN‹TE

A. Ç‹N‹ SANATIB. HALI SANATIC. HAT SANATI D. M‹NYATÜR SANATI


1. Osmanl› çini sanat› merkezleri neresidir? Günümüzde üretimini devam ettiren var m›d›r?2. Çevrenizde hal› dokumac›l›¤› yap›lan yerler var m›d›r? Bu hal›larda kullan›lan malzeme,

motif ve renk özelliklerini gösteren bir ödev haz›rlay›n›z.3. Günümüz sanatç›lar› aras›nda hat sanat› örnekleri veren ressam var m›d›r? Bu ressam-

lara ait örnek çal›flmalar bulunuz.

Resim 134: ‹znik keramik tabak Resim 135: Bursa Yeflil Cami , renkli s›r tekni¤i

Çini Teknikleri

Renkli S›r Tekni¤i: fiekillendirilen k›rm›z› hamurlu çini üzerine desen bas›larak, kaz›narakifllenir ve f›r›nlan›r sonra renkli s›rla boyan›r, tekrar f›r›nlan›r (Resim 135).

S›r Alt› Tekni¤i: Genellikle astarla s›rlanm›fl çini önce f›r›nlan›r, sonra çizilen desen boya-n›r, tekrar f›r›nlan›r. Desen boyan›rken tercih edilen renkler; mavi, mor ve siyaht›r.

S›r Üstü Tekni¤i: fiekillendirilen çini s›rlan›p f›r›nlan›r. Bunun üzerine desen boyand›ktansonra az ›s›da tekrar f›r›nlan›r.

Çini Mozaik Tekni¤i: Anadolu Selçuklu yap›lar›nda; mihrap, duvar ve kubbelerde kullan›l-m›fl ve gelifltirilmifltir. Bu teknikte; tek renkte s›rlanm›fl çini parçalar›, istenilen flekle göre kesilerek,dekorasyon oluflturacak flekilde harç içine yerlefltirilir (Resim 136).

Minai Tekni¤i: Büyük Selçuklular›n gelifltirdi¤i bir tekniktir. Renkler, desenlere göre bir k›s-m› s›r alt›na, bir k›sm› s›r üstüne uygulan›r ve f›r›nlan›r (Resim 137). Bu çinilerde s›r alt›nda mor, ma-vi, firuze ve yeflil, s›r üstünde ise beyaz, kahverengi, siyah ve k›rm›z› renkler kullan›lm›flt›r.

Resim 136: Tokat Gök Medrese eyvan›, çini mozaik süsleme ayr›nt›s› Resim 137: Konya Alâeddin Köflkü, minai çini parças›

81

Lüster Tekni¤i: Abbasi sanat›nda bol olarak görülen teknik, Anadolu’da sadece Selçuklueserlerinde uygulanm›flt›r. Mat, beyaz s›rl› çini üzerine “lüster” denilen gümüfl ya da bak›r oksitli birbileflikle desenler ifllendikten sonra, çini düflük ›s›da yeniden f›r›nlan›r (Resim 138). Sar› ve kahve-rengi renk tonlar›n›n kullan›ld›¤› çinilerdir.

Resim 138: Beyflehir Kubadabad Saray› , Lüster Çini Resim 139: Konya S›rçal› Medrese, S›rl› tu¤la dekoru

S›rl› Tu¤la: Yap› d›fl›nda, minare ve türbelerde kullan›lan bir tekniktir. Tu¤la hamuruna flekilverildikten sonra genellikle firuze, lacivert veya patl›can moru s›rla kaplan›p, f›r›nlan›r (Resim 139).

Kabartma Tekni¤i:Selçuklu ve Beylikler devri kitabelerinde kullan›lm›flt›r. Yumuflak çini ha-muru üzerine flekiller kabartma oluflturacak biçimde kal›pla bas›l›r veya çevresi oyularak desen aç›-¤a ç›kar›l›r, s›rlan›p f›r›nlan›r.

2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Çini Sanat›

Çininin Türk mimarisinde kullan›lmas›n›n geçmifli, Uygurlar’a kadar uzan›r. Karahoço’da;gri ve mavi renkli s›rl› tu¤lalar ve üzerlerinde stilize bitkisel motifler bulunan s›rl› zemin döflemeleriortaya ç›kar›lm›flt›r. Gazne saraylar›nda yap›lan kaz›larda ele geçen örnekler, Uygur çinileri ile ben-zerlik gösterirler.

a. Selçuklu Çini Sanat›: Büyük Selçuklu yap›lar›nda tek renk firuze çiniler kullan›lm›fl-t›r. Kümbetlerde; tu¤la mozaik, s›rl› tu¤la ve çini süslemeler yer al›r. Bunlar üzerinde yaz› ve geomet-rik desenler görülür. Damgan Mescid-i Cuma, Kümbeti Surkh ve ‹sfahan Mescid-i Cuma’daki (Re-sim 140) çini dekorlar bu dönemin özelliklerini gösterir.

Anadolu Selçuklu Çini Sanat›: Büyük Selçuklu sanat› etkisinde gelifl-

mifltir. Anadolu Selçuklu öncesi Türk çini sana-t›nda de¤iflik s›rlama ve boyama teknikleri kul-lan›lm›fl olmas›na ra¤men, Anadolu Selçukluçinilerinde s›r alt› ve s›r üstü olmak üzere ikiteknik ço¤unluktad›r.

Anadolu Selçuklular› Konya, Sivas,Kayseri ve di¤er kentlerde infla ettikleri (cami,medrese, türbe ve saray ) eserlerin iç mekân de-korasyonunda çini tekniklerini kullan›rken; mina-re ve d›fl cephelerde s›rl› tu¤lay› tercih etmifllerdir. Resim 140: ‹sfahan Mescidi Cuma Camii

82

Konya Karatay Medresesi (1251): Avluyu örten kubbenin iç yüzeyi, eyvan›n ve ders oda-lar›n›n, avlunun duvarlar› firuze, lacivert, patl›can moru renkte geometrik ve bitkisel motifli çini mo-zaiklerle süslenmifltir (Resim 141).

Resim 141: Konya Karatay Medresesi, çini mozaik süslemeleri Resim 142: Konya ‹nce Minareli Medrese, s›rl› tu¤la süslemeleri

Konya ‹nce Minareli Medrese (1260 - 1265): Minaresinde; yivli tu¤la malzemeli gövdeüzerine patl›can moru ve firuze renkli s›rl› tu¤la ile baklava dilimi motifleri ifllenmifltir (Resim 142).

Anadolu Selçuklu sanat›n›n ‹slam sanat›na getirdi¤i bir yenilik de çini mozaik mihraplard›r.Firuze, patl›can moru, lâcivert çini parçalar›, geometrik ve bitkisel süsler, kûfî yaz› bordürleri Kon-ya Alâeddin cami mihrab›nda görülür.

Beyflehir Kubadabad Saray› (1236) : Alâeddin Keykubat taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Saray;taht salonu, divan ve toplant› salonu ile bunlara ba¤l› odalardan oluflmufltur.

Bütün bu bölümler, devrinin en güzel çinileri ile kaplanm›flt›r. Çini kaplamalar y›ld›z, haç for-munda s›r alt› ve lüster tekni¤inde yap›lm›flt›r. Beyaz zemin üzerinde kahverengi, sar›, koyu yeflil,mavi, mor, siyah ve firuze renkli çini panolarda; saray hayat›, hayvan figürleri ve av sahneleri can-land›r›lm›flt›r (Resim 143).

Ad›n› çinilerinden alan Sivas Gök Medrese, Sivas Çifte Minareli Medrese ve Konya S›rçal›Mescidi Anadolu Selçuklular›n›n çini süslemeli önemli yap›lar›d›r (Resim 144).

83

Resim 143: Beyflehir Kubadabad Saray›, çini, Konya Çini Eserleri Müzesi

Resim 144: Konya S›rçal› Mescidi Mihrab›

Anadolu Beylikleri Çini Sanat›: Bu devrin çini sanat› Selçuklu özelliklerini devamettirmesine ra¤men Selçuklulardaki kadar genifl yüzeylerde kullan›lmam›flt›r. Gerek iç mekândakiçini gerekse minarelerdeki s›rl› tu¤la kullan›m› azalm›flt›r. (Resim 145).

Birgi Ulu Camii (1312): Firuze ve koyu mor renkli, geometrik y›ld›z ve geçmeli motiflerinegemen oldu¤u mozaik çinili mihrab›; teknik, renk ve desen aç›s›ndan Anadolu Selçuklu gelenekle-rine ba¤l› kalm›flt›r (Resim 146). Mihrap önü kubbesinin ana mekâna aç›lan kemerleri üzerinde ka-lan yaz› dekorlu çini panolar, kubbenin de eskiden çinilerle süslü oldu¤unu göstermektedir.

Resim 145: Birgi Ulu Camii minaresi s›rl› tu¤la dekor Resim 146: Birgi Ulu Camii, mihrap detay›

Selçuk ‹sa Bey Camii (1374): Yap›n›n mihrap önü kubbesinin Türk üçgenleri üzerinde; fi-ruze, koyu mavi, kahverengi renkli alt›gen y›ld›zlar ve geometrik çini mozaikler kullan›lm›flt›r. Cami-nin kubbe kasna¤› ve mihrab› üzerinde de dönem özelli¤ini gösteren çiniler bulunmaktad›r.

b - Osmanl› Çini Sanat›:Selçuklular’da çini; duvar, kubbe, kas-

nak, kemer, tonoz, mihrap ve minarelerde kul-lan›lm›flt›r. Osmanl›lar’da ise çini kaplamalarsadece duvar (Resim 147) ve mihraplarda gö-rülür. ‹znik, Kütahya ve ‹stanbul, Osmanl› çiniyap›m merkezleridir.

Osmanl›lar zaman›nda; 15. yy.a kadarçini mozaik ve renkli s›r tekni¤i s›k görülürken,16. yy.da mavi - beyaz çiniler, 17. yy.da ‹znik veKütahya çinileri, 18. yy. ‹stanbul çinileri kendi-ne has renk ve desenleri ile mimari eserlerisüslemifllerdir.

Geometrik pano içerisine yerlefltirilenbitkisel motifler, yaz›lar ve az da olsa hayvan fi-gürleri süslemenin ana karakterini olufltururlar.Osmanl› çinilerinde firuze, sar›, lacivert, beyaz,yeflil, kahverengi, k›rm›z› en çok kullan›lanrenkler olmufltur.

Resim 147: Bursa Yeflil Türbe çinilerinden örnek

84

Osmanl› çini teknikleri ile bunlar›n uyguland›¤› önemli örnekleri flöyle s›ralayabiliriz:

a. Tek renkli s›rl› çiniler: 17. yy.da ‹znik ve Kütahya’da üretilen çiniler, Selçuklu ve Beyliklerdönemi özelli¤ini gösterirler. Genellikle yap›lar›n iç duvarlar›nda yer alan bu çinilerde; firuze, yeflil, laci-vert ve patl›can moru renkler hakimdir. Üçgen, kare ve alt›gen çini panolar içine bitkisel motifler ifllen-mifltir. Bu özellikleri gösteren çinileri ‹znik ve Bursa camileri ile ‹stanbul Topkap› Saray›’nda görebiliriz.

Resim 148: ‹stanbul Çinili Köflk kemerleri, çini mozaik süslemeleri Resim 149: Bursa Yeflil Türbe, renkli s›rl› çinileri

b. Çini mozaik tekni¤i: ‹stanbul Çinili Köflk (Resim 148), Bursa Yeflil Camii ve Türbesi çi-nileri bu tekni¤in en güzel örneklerindendir.

c. Renkli s›r tekni¤i: Bu teknik 15. yy.dan 16. yy. ortalar›na kadar uygulanm›flt›r (Re-sim 149). Bursa Yeflil Türbe (1421), ‹stanbul Sultan Selim Camii (1522) ve Topkap› Saray›’nda ör-nekleri görülür.

d. Mavi beyaz çiniler: Osmanl› sanat›na özgü bu teknik, 16. yy. bafl›ndan sonra uygulan-m›flt›r. Alt›gen çiniler fleffaf bir s›rla kaplanm›flt›r. Beyaz zemin üzerinde mavi, turkuvaz ve lacivertrenklerle yap›lm›fl bitkisel ve geometrik motifler yer al›r. Edirne Üç fierefeli Camii, Edirne MuradiyeCamii çinileri önemli örneklerdir (Resim 150).

Resim 150: Edirne Muradiye Camii çinileri Resim 151: ‹znik, s›ralt› tekni¤inde çini pano

85

e. K›rm›z› s›r alt› ‹znik ve Kütahya çinileri:Yedi rengin kullan›ld›¤› bu çiniler, 16. yy. ortas› ve17.yy. bafl›nda uygulanm›flt›r. Bu çinilerde; s›r alt›ndak›rm›z› renk kullan›l›r (Resim 151). Çiçek motifleri,vazo ve kandiller, selvi a¤açlar›, madalyonlar ve Çinetkili desenler ile hayvan figürleri, çini panolar üzerin-de yer alm›flt›r.

Bu çini örnekleri ‹stanbul Süleymaniye, Sul-tanahmet ve Edirne Selimiye Camileri’nde yer al›r.

17. yy.da ‹znik’te üretilip fiam’daki baz› yap›lar-da kullan›lan bir grup çini de fiam ifli olarak adland›r›l›r.

Celâli isyanlar›, 17. yy. sonunda ‹znik atölye-lerinin faaliyetlerini azalt›r. Bu s›rada Kütahya çinimerkezi olarak geliflmeye bafllar. Mavi, k›rm›z›, sar›,mor ve yeflil renklerde, serbest motif ve f›rça izleri ileyap›lan çinilerin en çok kullan›ld›¤› yap›lar; ‹stanbulÜsküdar Yeni Valide ve ‹stanbul Rüstem Pafla (Re-sim 152) camileridir. Resim 152: ‹stanbul Rüstem Pafla Cami çinileri

Seramik (Keramik)

Anadolu Selçuklu seramik sanat›n›n kayna¤› Büyük Selçuklu sanat›d›r. Bu devir seramiklerin-de; firuze, yeflil, mavi, kahverengi seramikler üzerinde; bitkisel motifler, insan ve hayvan figürleri ifllen-mifltir. Lüster ve minai en çok kullan›lan tekniklerdir (Resim 153).

Anadolu Selçuklu seramik sanat›, Büyük Selçuklular›n renk ve teknik özelliklerini gelifltirerekdevam ettirmifltir. Beyflehir Kubadabad Saray› (Resim 154), Ahlat, Eski Kâhta kaz›lar›nda bulunan ör-nekler bunu do¤rulam›flt›r. Osmanl›lar zaman›nda tamamen kendine özgü bir seramik sanat› ortayaç›km›flt›r.

Resim 153: Miani Tekni¤i, Selçuklu kerami¤i Resim 154: Kubadabad Saray› keramik Resim 155: Milet tipi ‹znik kasesi

Osmanl› Seramik Teknikleri:

1. Milet ifli çiniler: Milet ifli de denilen bu seramikler, 14. ve 15. yy.da ‹znik’te yap›lm›fllard›r.K›rm›z› hamurlu, s›r alt› tekni¤inde yap›lm›fl mavi, mor, firuze, yeflil renklerin kullan›ld›¤› bitkisel vegeometrik motifli örneklerdir (Resim 155).

86

2. Haliç ifli çiniler: ‹znik’te, 15.yy. sonu ve 16. yy. bafl›nda yap›lm›fllard›r. Mavi - beyazrenkli, porselene benzeyen küçük kâseler fleklindedir. S›r alt›nda Çin etkili çiçek motifleri, stilize ej-der, bitkisel motifler ve hayvan figürleri yer al›r (Resim 156).

Resim 156: ‹znik Haliç ifli seramik tabak Resim 157: fiam ifli tabak

3. fiam ifli çiniler: 16. yy. ortalar›ndan itibaren ‹znik’te yap›lm›fl, ço¤unlu¤u tabak fleklindeolan seramiklerdir. Beyaz zemin üzerine mavi, yeflil, eflatun ve turkuvaz kullan›larak, Çin etkili fla-kay›k, pul, bulut ve çiçek motifleriyle süslenmifllerdir. (Resim 157).

17. yy.dan itibaren keramik merkezi olma özelli¤ini kaybeden ‹znik, yerini Kütahya’ya b›rak-m›flt›r. Kütahya seramiklerinde serbest süsleme özelli¤i ile mor, k›rm›z›, mavi, sar›, yeflil renkler kul-lan›lm›flt›r. 19. yy. sonlar›nda ‹stanbul’da Y›ld›z Porselenleri ad› alt›nda üretilen keramikler, Avrupaülkelerindeki flekil ve süslemeleri, renk özelliklerini taklit ederek Türk sanat› içinde bir grup olufltur-mufltur (Resim 158). 19. yy.da Çanakkale seramikleri; çiçek, yelken, meyve ve hayvan motifleri ileilgi çekici olurken, 20. yy. bafl›na ait vazo, testi ve sürahiler; kaba iflçilikleri ve formlar› ile bu gele-neksel sanat›n çöküflünü h›zland›rm›fllard›r (Resim 159).

Resim 158: Y›ld›z porselen vazo Resim 159: Çanakkale seramik sürahi

87

HALI SANATI

1. Türk Hal› Sanat›na Genel Bak›fl2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Hal› Sanat›

a. Selçuklu Hal› Sanat›b. Osmanl› Hal› Sanat›

Hal› serilmek veya duvara as›lmak üzere ço¤unlu¤u yün, baz›lar› ipek veya pamuk iplik-ten yap›lm›fl, k›sa tüylü nak›fll› dokumalara verilen isimdir.

Hal› tezgâhlar› birbirine paralel duran ve kendi eksenleri etraf›nda dönebilen, uzakl›klar›ayarlanabilen köfleli iki a¤aç direkten (ok) meydana gelir. Bunlar üzerine gerilen dikey iplere argaç(çözgü), dü¤ümleri s›k›flt›rmak için aralar›na at›lan, hal› geniflli¤ince uzanan iplere ar›fl (atk›) ad›verilir. Selçuklu ve Osmanl› hal›lar›nda ipler kök boyalar ile boyan›rken; günümüz hal›lar›nda eko-nomik nedenlerle kimyasal boyalar ve pamuk gibi de¤iflik malzemeler kullan›lm›flt›r. Türk hal›lar›n-da iki tip dü¤üm kullan›l›r. Bunlar; Sine (‹ran), (Çizim 3) ve Gördes (Türk), (Çizim 4) dü¤ümledir.

Resim 160: Orta Asya Paz›r›k hal›s› (ayr›nt›)

1. Türk Hal› Sanat›na Genel Bak›fl

MÖ 3. yy.a tarihlenen en eski hal›, Rus Arke-olog Rudenko taraf›ndan, Altay Da¤lar› Vadisi’ndekibeflinci kurganda (Paz›r›k kurgan›), 1947 - 1949 tarih-leri aras›nda yap›lan kaz›larda bulunmufltur (Resim160).

Paz›r›k Kurgan› ve Do¤u Türkistan mezarla-r›nda (MS 3. – 4. yy) bulunan Türk dü¤ümlü hal› par-çalar› bu sanat›n Türklerde yayg›n oldu¤unu gösterir.‹ran’da hal›c›l›k Büyük Selçuklularla bafllam›fl olmas›nara¤men günümüze ulaflan hiç bir örnek yoktur.

Hal›y› Anadolu’ya Selçuklu Türkleri getirmifl,gelifltirmifl ve hal›c›l›k zamanla Orta Anadolu’dan ba-t›ya do¤ru yay›lm›flt›r (Resim 161). Resim 161: Orta Anadolu Hal›s›, Konya Türk ‹slam Eserleri Müzesi

88

Çizim 3: Sine (‹ran) Dü¤ümü

Çizim 4: Gördes (Türk) Dü¤ümü

2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Hal› Sanat›

Abbasiler döneminde Türkler için kurulmufl Samarra flehrinde yap›lan araflt›rmalarda, 8. ve9. yy.larda Türkler taraf›ndan dokundu¤u kabul edilen hal› parçalar› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Samarra ha-l›lar› denilen tek dü¤ümlü, geometrik desenli, k›rm›z›, kahverengi, mavi, yeflil renkli bu hal›lar, Ana-dolu’da geliflecek Türk hal› sanat›na kaynak olmufllard›r.

a. Selçuklu Hal› Sanat›:

Türk dü¤ümünün kullan›ld›¤› Anadolu Selçuklular›’ndan günümüze ulaflabilen örneklerin3’ü sa¤lam di¤erleri parçalar hâlindedir. Bunlardan 8’i Konya Alâeddin Camii’nde (Resim 162), 7’siFustat’ta ve 3 tanesi de Beyflehir Eflrefo¤lu Camii’nde bulunmufltur (Resim 163). Selçuklu hal›la-r›nda desenler ço¤unlukla 2 - 3 s›ra hâlinde de¤iflik kal›nl›kta bordürler içine al›nm›flt›r.

Hal›larda baklava, y›ld›z gibi geometrik flekiller, bordürlerde kûfî harfler, stilize edilmifl bitkideseni ve hayvan figürleri kullan›lm›flt›r.

Resim 162: Konya Alâeddin Camii hal›s›ndan ayr›nt› Resim 163: Beyflehir Eflrefo¤lu Camii hal›s›ndan ayr›nt›

Selçuklu hal›lar›nda zemin rengi ço¤unlukla k›rm›z› veya mavidir. Kahverengi, sar›, firuze,lacivert, krem ve yeflil renkler ile tonlar› tercih edilmifltir. Baz› hal›larda figür ve motiflerin çevresi be-yaz çizgilerle belirtilmifltir.

14. yy.dan itibaren hayvanl› hal› grubuad› verilen hayvan figürlü hal›larda zemin, küçükkarelere veya uzun alt›genlere ayr›lm›flt›r. Bun-lar›n içinde tek ve çift bafll› kartallar, hayat a¤ac›motifinin iki taraf›nda simetrik kufllar, ejder mü-cadeleleri ve geyik gibi av hayvanlar› görülür.

15. yy.da hayvan figürlü hal›lar›n yerini,geometrik motifli ve stilize edilmifl bitki motiflihal›lar alm›flt›r. Motiflerin kare veya dikdörtgenbölümler içine yerlefltirildi¤i bu hal›lar, 15. yy.bafl›nda Avrupada ressamlar›n özellikle de Al-man ressam Holbein’in tablolar›nda çok resme-dildikleri için, Holbein Hal›lar› olarak tan›n›r vedört grupta toplan›rlar: Resim 164: Holbein hal›s›ndan ayr›nt›

89

Birinci grup; küçük bölümlü, sekizgen ve baklava motifi ile bitkisel süslerin dönüflümlü kul-lan›ld›¤› örgülü kûfî yaz›l›, Selçuklu gelene¤ini devam ettiren hal›lard›r (Resim 164).

‹kinci grup; geometrik motiflerin yerini bitkisel motiflerin ald›¤›, motifleri çevreleyen koyu çiz-gilerin kayboldu¤u hal›lard›r. Birinci ve ikinci grup hal›lar Uflak hal›lar› ile benzerlik gösterirler.

Üçüncü grup hal›lar; eflit büyüklükte geometrik motiflerin üst üste s›raland›¤›, kare veyadikdörtgen bölümlü hal›lard›r.

Dördüncü grup hal›lar ortadaki büyük sekizgen etraf›nda daha küçük sekizgenlerin grup-laflt›¤› hal›lar olup, üçüncü grup hal›larla birlikte Bergama hal›lar›na geçifli sa¤lam›fllard›r.

b. Osmanl› Hal› Sanat›:

16. yy.dan ‹tibaren, Anadolu’da ‹fllenen hal›lardaki stilize hayvan motifleri yerini y›ld›z vebenzeri geometrik desenlere b›rak›r.

Osmanl› hal›lar› özelliklerine ve yap›ld›klar› yerlere göre grupland›r›l›r:

Uflak Hal›lar›: 16. yy.da Uflak önemli bir hal› üretim merkezidir. Hal›larda k›rm›z›, sar› velacivert renkler yo¤un olarak kullan›lm›flt›r. Bunun yan› s›ra özellikle geometrik motifler mavi, siyahve yeflil renklerle ifllenmifltir. Büyük boyutlu olan bu hal›larda bordürler çiçek motifleri ile doldurul-mufltur. Uflak hal›lar› üzerlerindeki motiflere göre 3 grupta toplanabilirler:

1. Madalyonlu Uflak Hal›lar›: Bu hal›lar›n merkezinde büyük bir madalyon ve dört köfledeayn› madalyonun çeyrekleri vard›r.

2. Y›ld›zl› Uflak Hal›lar›: Madalyonlar›n yerine koyu renk zemin üzerinde sekiz kollu y›ld›z-lar›n kullan›ld›¤› hal›lard›r (Resim 165).

3. Kufllu Uflak Hal›lar›: Beyaz ya da krem rengi zemin üzerine, stilize kufl veya hayvanpostuna benzeyen motiflerin bulundu¤u hal›lard›r (Resim 166).

Madalyonlar›n yaprak gibi yorumlanmas› ve s›ralanmas›yla oluflturulan bir grup da Uflakyaprak hal›lar› olarak tan›n›r.

Resim 165: Y›ld›zl› Uflak hal›s› (ayr›nt›) Resim 166: Kufllu Uflak hal›s› (ayr›nt›)

90

Bergama Hal›lar›: Anadolu Selçuklular›-n›n geometrik ve stilize edilmifl bitkisel motifle-ri bu hal›larda tekrarlanm›flt›r (Resim 167).

Türk dü¤ümü ve ‹ran dü¤ümü ile sarayiçin dokunmufl örnekler bulunmaktad›r. Bu ha-l›larda en çok kullan›lan renkler; koyu k›rm›z›,mavi, sar›, lacivert, yeflil ve beyazd›r.

Saray Hal›lar›: 16. yy.dan sonra ‹ran dü-¤ümü ile dokunan bu hal›larda, malzeme ola-rak ‹pek iplikler kullan›lm›flt›r.

Daha çok çiçek motiflerinin kullan›ld›¤› buhal›lar›n yap›m› saray atölyelerinde 18. yy. akadar devam etmifltir.

Resim 167: Bergama hal›s›

Seccadeler: Küçük ölçülü ince dokunmufl hal›lard›r. Büyük ço¤unlu¤u mihrap desenlidir. Buseccadelerin yan yana getirilmifl birden çok mihrapl›, mihrap içi kandil veya bitki desenli olanlar› davard›r. Malzeme olarak yün, pamuk bazen de ipek iplikler kullan›lm›flt›r. Anarenkler parlak k›rm›z› vemavidir. Kula, Gördes, Simav, Milas, Demirci ve Mucur seccadeleri saray hal›lar› grubuna girerler.

Gördes seccadeleri bu grubun en bilinen örnekleridir (Resim 168). Mihrap içindeki desen-lere göre; ibrikli, çubuklu, sinekli gibi isimlerle tan›n›rlar. Alt ve üstte iki mihrab› bulunan hal›lar gelinçeyizi olarak haz›rlan›r ve k›zgördes olarak adland›r›l›rlar.

Gördes seccadeleri ile benzerlik gösteren Kula seccadelerinde mihrap daha sadeleflereküçgen fleklini alm›flt›r (Resim 169). Bu hal›larda kullan›lan renkler sar›, mavi ve k›rm›z›d›r.

Resim 168: Gördes seccadesi Resim 169: Kula seccadesi

91

C. HAT SANATI

Hat, güzel yaz› yazma sanat›d›r. Yaz›, sadece kitaplarda de¤il; kitabe, seramik kaplar (Re-sim 170), madenî eflyalar ve mimari ögeler üzerinde de yer al›r.

Hat sanat›nda harflerin flekillerine, boyutlar›na, iflaretlerine (hareke) ve kullan›ld›klar› yerle-re göre yaz› çeflitleri oluflmufltur.

TÜRK HAT SANATI

Selçuklular taraf›ndan kullan›lan yaz› türlerinin ba-fl›nda, kûfî ad› verilen köfleli flekillerin hakim oldu¤u yaz›türü gelmektedir. Osmanl›lar zaman›nda fazla örne¤i olma-yan kûfi yaz›, daha çok dekorasyon amaçl› olarak kullan›l-m›flt›r. Köfleli, örgülü ve çiçekli olmak üzere üç çeflidi var-d›r. Kitabe ve güzel yaz›l› levhalarda kullan›lan yuvarlakkarakterli sülüs ile kûfî yaz›, uyumlu bir bütünlük meydanagetirir. Sülüs yaz›n›n dekoratif bir hâle getirilmesi ile tevkîyaz› ortaya ç›km›flt›r.

Dinî ve bilimsel yazmalarda, 10. yy.dan sonra kulla-n›lan yuvarlak hatl› yaz›ya nesih ad› verilir.

Hat sanat›nda kullan›lan bu yaz›lar›n d›fl›nda; diplo-malarda rika, fermanlarda divanî, Osmanl› mali kay›tlar›ndasiyakat yaz› kullan›lm›flt›r.

Osmanl› hükümdarlar›n›n imzas› yerine geçen yaz›-ya tu¤ra denir (Resim 171). Kûfî yaz›dan türetilmifl muhak-kak, muhakkak yaz›n›n küçültülmüfl flekli olan reyhanî veharflerin fleklini de¤ifltirerek elde ettikleri yaz› - resim di¤eryaz› çeflitleridir (Resim 172). Resim 170: Seramik üzerinde hat örne¤i

Resim 171: Osmanl› tu¤ras› Resim 172: Yaz› - resim örne¤i

92

Türk Hat Sanat›n› Gelifltirenler

Amasyal› Yakut : 13. yy.da yaflam›fl olan sanatç› son Abbasi halifesi Mutas›m’›n Türk kâti-bidir. Hattat düz uçla yaz›lan nesih ve sülüs yaz› fleklini kalemin ucunu e¤ri keserek alt› de¤iflik bi-çimde yazm›flt›r. Aklam-› sitte ya da alt› kalem ad› verilen bu yaz›; sülüs, nesih, muhakkak, reyha-ni, tevki ve rika yaz›lar›ndan oluflur. Amasyal› Yakut, Türk hat sanat›n›n Osmanl›lar Dönemindekigeliflimini haz›rlayan sanatç› olmufltur.

Amasyal› fieyh Hamdullah (15. yy.): Hattatlar›n k›blesi ünvan›n› alan sanatç› Amasyal› Ya-kut’un gelifltirdi¤i nesih ve sülüs yaz›lara Türk zevk ve esteti¤ini katm›flt›r. Celî yaz›y› mimaride ba-flar› ile uygulayan hattat›n önemli eserleri aras›nda; ‹stanbul Bayezit cami portali flad›rvan› ile avlukap›s›ndaki kitabeler, Amasya Bayezit cami kitabesi ve çok say›da Kur’an bulunur.

Ali Bin Yahya Sofi : 15.yy.da ‹stanbul Fatih Camii ile Topkap› Saray› Bab - › hümayun ki-tabesini yazan sanatç›, Fatih devrinin önemli hattatlar›ndand›r.

Resim 173: fieyh Hamdullah, hat örne¤i Resim 174: Ahmet Karahisari, hat örne¤i

Ahmet Karahisarî : 16 yy.da eserler veren sanatç› Amasyal› Yakut’un etkisinde çal›flm›flve celî yaz›y› gelifltirmifltir. Topkap› Saray› Müzesinde bulunan, Kanunî Sultan Süleyman için yaz-

d›¤› süslemeli Kur’an, ‹stanbul SüleymaniyeCamii kubbe ve mihrap yaz›lar› dikkat çekeneserleridir.

Haf›z Osman : 17. yy.da yaz› sanat› Ha-f›z Osman’la tekrar yükselme devrini yaflar.Türk sanatç›lar› aras›nda Hz. Muhammed’in ya-z› ile tarifini yapan ilk hattatd›r. Tafl bask› tekni-¤i ile ço¤alt›lan Kur’anlar› bütün islam ülkeleri-ne da¤›t›lm›flt›r.

18. yy.da Mustafa Rak›m ve MehmetEsat Yesari, 19. yy.da Mehmet Celalettin ve Ka-zasker Mustafa bey, 20.yy.da Kamil Akdik hatsanat›n›n önemli temsilcileri olarak kabul edilir-ler.

Resim 175: Haf›z Osman, hat örne¤i

93

D. M‹NYATÜR SANATI

1. Türk Minyatür Sanat›na Genel Bak›fl 2. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Minyatür Sanat›

a. Selçuklu Minyatürleri b. Osmanl› Minyatürleri

Minyatür Sanat›

Minyatür; el yazmas› kitaplarda yer alan çok renkli, küçük boyutlu resimlerdir. Süs olmaözelli¤inin yan›nda anlat›m› kolaylaflt›ran bir ifade arac›d›r. Bu resimlerde derinlik etkisi (perspektif),›fl›k-gölge ve uygun renk kullan›m› gibi kurallar bulunmaz.

1. Türk Minyatür Sanat›na Genel Bak›fl

Turfan, Hoço, Bezeklik ve Sorçuk bölgelerinde yap›lan araflt›rmalarda Uygurlara ait minya-tür örneklerine raslanm›flt›r.

Anadolu’daki en eski minyatürlü yazma Dioskorides’in Materia Medica adl› botanik ve zo-oloji ile ilgili eseridir (Resim 176). Çeflitli hayvan, bitki ve insan resimlerinin yer ald›¤› Kitap el Ha-flayifl adl› yazma 1152 - 1176’da Silvan’da yaz›lm›flt›r.

Resim 176: Dioskorides, Materia Medica Resim 177: Kitab-› T›ryak minyatürü Resim 178: El- Cezeri, Otomata minyatürü

minyatürlerinden örnek

II. Tarihsel Geliflimi ‹çinde Türk Minyatür Sanat›

a. Selçuklu Minyatürleri: 1199 tarihli Kitab-› T›ryak adl› yazmada yer alan minyatürler,Selçuklular›n yaflant›s›n›, tiplerini, k›yafetlerini ve kulland›klar› eflyalar› günümüze tafl›m›fllard›r (Re-sim 177).

El - Cezerî taraf›ndan Diyarbak›r’da yaz›l›p resimlenen, 1205 tarihli Otomata (Resim 178)isimli kitapta; su saatleri, robotlar, tulumba, kan ölçen aletler gösterilmifltir.

94

Resim 179: Kelile ve Dimne minyatürü Resim 180: Varka ve Gülflah minyatünü

Kelile ve Dimne minyatürleri(Resim 179), Kelile ve Dimne ad›n› tafl›yan iki çakal›n bafl›n-dan geçenleri anlat›r. Kitab›n en eski nüshalar› 13. yy.›n bafl›nda yaz›lm›flt›r. Bunlardan biri Paris’te,öteki ise ‹stanbul Topkap› Saray› Müzesi kitapl›¤›ndad›r.

Konusu bir aflk hikayesi olan Varka ve Gülflah yazmas› (Resim 180) 13. yy.›n ilk yar›s›n-da Nakkafl Abdülmümin taraf›ndan resimlenmifltir.

b. Osmanl› Minyatürleri: Fatih Sultan Mehmet ‹stanbul’u fethettikten sonra bilim, kültürve sanat alanlar›ndaki faaliyetlerini art›r›p, Avrupa ressamlar›ndan Gentile Bellini, Matteo Di Pastive Costanzo Da Ferrara’y› ‹stanbul’a davet ederek kendi resimlerini yapt›rm›flt›r. Bu sanatç›lardanetkilenen ressam Sinan Bey, Venedik’e giderek bir süre çal›flm›fl, döndükten sonra elindeki gülükoklayan Fatih Sultan Mehmet’in portresini gerçekçi bir üslupla resmetmifltir (Resim 181).

Resim 181: Fatih Sultan Mehmet portresi, Sinan Bey Resim 182: Fatih Albümü, av sahnesi, Mehmet Siyah Kalem

95

Topkap› Saray› Müzesinde sergilenen yazmalar aras›nda içinde Fatih portreleri bulunan vedönemin yaz›l› bilgilerine sahip minyatürler Fatih Albümü olarak adland›r›l›r. Bunlar aras›nda Meh-met Siyah Kalem olarak bilinen bir ressam›n yapt›¤› resimler dikkat çekicidir (Resim 182). Bu min-yatürlerde konu olarak göçebe toplumun yaflay›fl flekli, ‹nsan hayvan kar›fl›m› yarat›klar ve fiama-nizm ile ilgili konular ifllenmifltir. 15. yy. bafllar›nda Orta Asya’da yap›ld›klar› san›lan bu resimlerde,insan ve hayvan yüzlerine karikatür ifadesi verilmeye çal›fl›lm›flt›r.

Resim 183: Cerrahiye-i ‹lhaniye minyatürü Resim 184: Topkap› Saray› minyatürü, Matrakç› Nasuh

Fatih döneminin t›p alan›nda resimlenmiflbir kitab› da çeflitli ameliyat yollar›n›n anlat›ld›¤›Amasyal› Cerrah fierafeddin Sabuncuo¤lu’nunCerrahiye - i ‹lhaniye (1468) adl› eseridir (Resim183).

Osmanl› Minyatür Sanat› en parlak devriniKanunî Sultan Süleyman zaman›nda yaflam›flt›r.Bu dönemin en ünlü sanatç›s› Matrakç› Nasuh’tur.Sanatç›n›n resim ve minyatürlerinin yan› s›ra, belgeniteli¤i tafl›yan tarihsel konulu el yazmalar› vard›r(Resim 184).

Kanunî zaman›n›n ünlü portre ressam› Ni-gârî’dir. Nakkafl; Kanunî Sultan Süleyman, Barba-ros Hayrettin Pafla ve II. Sultan Selim’in resimleri-ni yapm›flt›r.

1569 y›l›nda fiehnameci Seyyid Lok-man’›n yazd›¤› Hünername’de; Osmanl› padiflahla-r›n›n av, spor, savafl (Resim 185), e¤lence gibigünlük yaflamlar›ndan kesitler, çok figürlü kompo-zisyonlarla tasvir edilmifltir. Resim 185: Hünername, Belgrad Seferi, Seyyid Lokman

96

Nakkafl Osman Surname minyatürlerinde; Sultan III. Murat’›n o¤lu fiehzade Mehmet’insünnet törenini anlatan resimler yapm›flt›r(Resim 180).

III. Sultan Ahmet zaman›nda Avrupai resim yapan Levni, 18. yy.da nakkaflbafl› olarak ça-l›flm›flt›r. Levni resimlerinde, bat› resim sanat›n›n özelliklerini yans›tm›flt›r. Osmanl› sultanlar›n›nportrelerini ve devrin moda giysilerini tasvir etti¤i Silsilename en önemli eseridir (Resim 181).

Sultan I. Mahmut döneminin (1730 – 1754) nakkafl› Abdullah Buhari, yapt›¤› çiçek ve fi-gür tasvirlerinde ayr›nt›ya giderek minyatürden resme geçiflte öncülük etmifltir.

Resim 180: Sultan III. Murad minyatürü, Nakkafl Osman Resim 181: Silsilename, Sultan III. Ahmet minyatürü, Levnî

97

1 - Çini ve seramik sanatlar› aras›ndaki fark nedir? 2 - Osmanl›larda görülen seramik tekniklerini yaz›n›z?3 - Anadolu Selçuklu hal›lar›n›n renk ve desen özellikleri nelerdir?4 - Osmanl› hal›lar› özelliklerine ve yap›ld›klar› yerlere göre nas›l grupland›r›l›r?5 - Osmanl› hat sanat›n› gelifltiren sanatç›lar kimlerdir?6 - Minyatürlü yazmalar›n Türk kültürü için önemini belirtiniz.


CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK SANATI

A. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK M‹MARÎS‹

Bat›l›laflma hareketlerinin bafllad›¤› 18. yy.da, mimarl›k ögeleri ve malzemede yenilikler gö-rülmesine karfl›n, yap›lar›n planlar›nda de¤ifliklik yap›lmam›flt›r.

19. yy.da; Avrupa mimarisinde kullan›lan mimarl›k elemanlar› ile dekorasyon, küçük de¤iflik-liklerle Osmanl› mimarisinde uygulanm›flt›r. Kimlik aray›fl›n›n h›zland›¤› eklektik (seçmeci) devirdeise (bk.s. 71), hiçbir kural tan›madan farkl› üslup özellikleri bir araya getirilmifltir. 19. yy. sonundaJachmund (Yahmund) (Resim 182), Gaspare Fossati, Alexandre Vallaury (Aleksand›r Vallori) (Re-sim 183), Raymando Daranko (Raymondo Daranko), Helmuth Kuno (Helmut Kuno) gibi mimarlarOsmanl› mimarl›k unsurlar›n› Bat› özellikleri ile birlefltirerek eserler vermifllerdir.

II. Meflrutiyet’in ilân›ndan sonra (1908) Selçuklu ve Osmanl› yap› ve süs unsurlar›n›n önplana ç›kt›¤› yap› üslubu, mimaride Neoklasik Dönemin bafllang›c› olmufltur (bk. s. 72).

Resim 182: ‹stanbul Sirkeci Gar›, Jachmund Resim 183: ‹stanbul Erkek Lisesi, A. Vallaury

98

7.ÜN‹TE

A. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK M‹MARÎS‹

B. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK HEYKEL SANATI

C. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK RES‹M SANATI

HAZIRLIK ÇALIfiMALARI1. Cumhuriyet Döneminde ülkemizde çal›flan yabanc› heykelt›rafllar›n eserleri ile ilgili bir

araflt›rma yaparak s›n›fta okuyunuz 2. Çevrenizde müze ve resim galerisi var m›d›r? Sergilenen eserlerle ilgili bilgi toplay›n›z.3. Yurdumuzda bulunan ve dünyada ün yapm›fl müzeler hangileridir? Araflt›r›n›z.

Birinci Ulusal Mimarl›k Ak›m›

Cumhuriyetin ilk y›llar›nda eserler veren mimarlar, Sanayi -i Nefise (Güzel Sanatlar Akade-misi) ve Mühendishane-i Bahri Hümayun (Mühendislik Okulu) okulunda e¤itim görmüfl sanatç›lar-d›r. Almanya, Fransa gibi Avrupa ülkelerindeki mimari eserleri de inceleyen bu sanatç›lar, ulusal mi-marl›k ak›m›na uygun eserler vermifllerdir.

Dönem yap›lar›nda; cephelerde Selçuklu ve Osmanl›lar zaman›nda kullan›lan mimarl›k öge-leri, bat›l› mimari özelliklerle birlefltirilerek kullan›lm›flt›r. Çini, önemli bir dekorasyon malzemesi ol-mufl, çok katl› yap›lar ‹stanbul ve Anadolu’da infla edilmifltir.

Birinci Ulusal Mimarl›k Ak›m› Sanatç›lar›

Ali Talât Bey (1869 - 1922): Türk mimarisinin yabanc› etkilerden kurtularak, ulusal birmimarinin oluflturulmas›nda Mimar Kemalettin Bey ile birlikte çal›flm›flt›r. Befliktafl (Resim 184), Kuz-guncuk ve günümüze ulaflmayan Üsküdar ‹skelelerinin tasar›mlar›n› haz›rlayan sanatç›n›n mimar-l›k alan›nda yaz›lm›fl kitaplar› da vard›r.

Mimar Kemâlettin (1870 - 1927): E¤itimini Almanya’da tamamlayan sanatç›n›n; ‹stan-bul’da IV. Vak›f Han› (1916 - 1926) (Resim 185), Tayyare Apartmanlar› (1922), Bostanc› (1913), Ba-k›rköy (1913 - 1924), Bebek (1913) camileri ile Ankara’daki Gazi Muallim Mektebi (1927 - 1930)önemli eserleridir.

Resim 184: Befliktafl ‹skelesi, Ali Talât Bey Resim 185: ‹stanbul IV. Vak›f Han›, Mimar Kemâlettin

Mimar Vedat Tek (1873 -1942): Fransa’da mimarl›k e¤itimi alan sanatç›, mimarl›k e¤itimiveren okullarda ö¤retmenlik yapm›flt›r. Mimar Kemalettin ile birlikte, Neoklasik dönemden bafllaya-rak ulusal mimarl›k ak›m› ve modern mimarl›¤›n öncülü¤ünü yapan sanatç›d›r. Önemli eserleri; ‹s-tanbul Büyük Postahane, Tapu Kadastro, Ankara Eski Türkiye Büyük Millet Meclisi (Resim 186) bi-nalar› ve ‹zmir Saat Kulesi’dir.

Arif Hikmet Koyuno¤lu (1888 - 1982): Neoklasik dönemin mimarlar›ndand›r. Etnog-rafya Müzesi, Türk Oca¤›,Gümrük ve Tekel Bakanl›¤› binalar› Ankara’daki yap›lar›ndan baz›lar›-d›r.

Bu dönemde yurdumuzda yabanc› mimarlar da çal›flm›flt›r. Bunlardan Avusturyal› mimarClemens Holzmeister (Klemens Holzmayster) Ankara’da; Millî Savunma Bakanl›¤›, GenelkurmayBaflkanl›¤›, ‹çiflleri Bakanl›¤›, Merkez Bankas› binalar›n› yapm›flt›r.

99

Resim 186: Ankara eski TBMM binas›, Vedat Tek Resim 187: Dil Tarih ve Co¤rafya Fakültesi, B. Tauoto

Ankara’da eserler veren di¤er önemli sanatç›lardan Ernst Egli (Ern›st Egli) Devlet Konser-vetuvar›, Alman mimar Bruno Tauto Dil ve Tarih Co¤rafya Fakültesi’ni birinci ulusal mimarl›k üslu-buna uygun olarak infla etmifllerdir. (Resim 187).

Cumhuriyetin ilk yirmi y›l›nda ulusal mimariyi gelifltirmek için tarz aray›fllar› sürmüfl, tafl kapla-man›n esas malzeme oldu¤u simetrik planl› yap›lar inflaa edilmifltir. Neoklasik üslubun sonunda ya-banc› mimarlar›n baflkent Ankara’n›n flehirleflme plan›nda yeni projeler ortaya koyduklar› görülmüfltür.

‹kinci Ulusal Mimarl›k Ak›m›

Türk mimarl›¤›nda 1940 - 1950 y›llar› aras› II. Ulusal Mimarl›k Dönemi olarak adland›r›l›r.Bu dönemde; kesme tafl malzemenin kullan›ld›¤›, simetrik, an›tsal boyutlu, Selçuklu ve Osmanl› et-kileri tafl›yan daha çok sivil mimari örnekler inflaa edilmifltir. An›tkabir bu dönemin özelliklerini tafl›-yan en önemli yap›d›r.

An›tkabir:

Ankara An›ttepe’de yer alan an›t mezar (1944 - 1953), Mimar Emin Onat ve Orhan Arda ta-raf›ndan yap›lm›flt›r (Plan 56 - Resim 188). Yap› üç ana bölümden oluflur; Aslanl› yol, tören alan›ve mozele.

An›tkabir’e Aslanl› yol bafl›ndaki 26 Ba-samakl› genifl merdivenle ulafl›l›r. Merdiveninbafl›nda karfl›l›kl› olarak ‹stiklâl ve Hürriyet ku-leleri yer al›r. ‹stiklâl Kulesi’nin önünde, ulusalgiysiler giymifl üç kad›n, Hürriyet Kulesi’ninönünde ise üç erkekten oluflan heykel grububulunmaktad›r. Tören alan›na uzanan aslanl›yol üzerinde, yolun iki yan›nda oturmufl pozis-yonda 24 tane aslan heykeli bulunmakta-d›r(Resim 189). Tören alan›n›n zemini; siyah,k›rm›z›, sar› ve beyaz renkli traverten tafllardanoluflturulmufl hal› ve kilim desenleri ile bezen-mifltir. Plan 56: An›tkabir

100

1- Hürriyet Kulesi 9 - Atatürk Müzesi 2- ‹stiklâl Kulesi 10- Bar›fl Kulesi3- Aslanl› Yol 11- Zafer Kulesi4- Kabul Salonu 12- 23 Nisan Kulesi5- Cumhuriyet Kulesi 13- Mehmetcik Kulesi6- Lâhit 14 -Zafer Alan›7- fieref Salonu 15- Müdafa-i Hukuk Kulesi 8- ‹nkîlap Kulesi 16- Misak-› Millî Kulesi

Resim 188: An›tkabir, Emin Onat-Orhan Arda

An›tkabir’in en önemli bölümü olan mozo-leye basamaklarla ç›k›l›r. Dikdörtgen plan üzeri-ne kurulmufl, d›flta tüm cephelerde köfleli sütun-larla çevrili bu bölüm, Yunan tap›naklar›n› and›r›r.An›tkabir’in bölümlerinden olan on kulede ve tö-ren alan›n› çeviren duvarlarda Türk Milleti’ni (ço-cu¤unu, kad›n›, gencini, yafll›s›n›, askerini veköylüsünü) temsil eden, Atatürk’ün devrimlerinianlatan, özgürlük ve ba¤›ms›zl›k temalar›n› iflle-yen kabartmalar bulunmaktad›r. Bu kabartmalarCumhuriyet Dönemi heykeltrafllar›ndan; ZühtüMürito¤lu, Hüseyin Özkan, Nusret Suman, ‹lhanKoman ve Hakk› Atamulu taraf›ndan yap›lm›flt›r.

Resim 189: An›tkabir’de aslanl› yol, aslan heykeli

‹kinci Ulusal Mimarl›k Ak›m› Sonras› Geliflmeler

1960 y›l›ndan sonra köyden kente bafllayan göç, konut aç›¤›n› ortaya ç›karm›fl; toplu konuttasar›mlar›, gecekondu önleme bölgeleri gibi mimariyi yönlendirici çal›flmalar, yeni yap› malzeme-leri ile yöntemler ve teknolojideki geliflmeler modern mimariyi gelifltirmifltir (Resim 190).

E¤itim alan›ndaki h›zl› yap›laflma çok say›daki üniversite binas›n›n inflaas›n› (Ankara Or-ta Do¤u Teknik Üniversitesi 1961, Hacettepe Üniversitesi 1965, ‹stanbul Teknik Üniversitesi 1967,Trabzon Karadeniz Teknik Üniversitesi 1973) gerçeklefltirmifltir.

Modern mimari geleneksel cami mimarisini büyük ölçüde de¤ifltirmemifltir. Teknolojik ola-naklar›n tümüyle kullan›ld›¤› Ankara Kocatepe Camii; mimar Fatin Uluengin’›n haz›rlad›¤› projey-le (Resim 191), ‹stanbul Sultanahmet, Edirne Selimiye gibi klasik Osmanl› camilerine benzer özel-likler göstererek 1987 y›l›nda Hüsrev Tayla taraf›ndan tamamlanm›flt›r.

101

Resim 190: ‹fl Bankas› binas›, Ankara Resim 191: Ankara Kocatepe Camii, Fatin Uluengin-Hüsrev Tayla

B. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK HEYKEL SANATI

Türkiye’de heykel sanat› ile ilgili ö¤retim çal›fl-malar› Sanayi-i Nefise mektebinde bafllar. Roma‘da hey-kel üzerine e¤itim gören Oskan Yervant’›n (1855-1914)‹stanbul’a döndükten sonra bu okulda ö¤retmenli¤ebafllamas› ile h›z kazan›r. ‹lk ö¤rencisi ‹hsan Özsoybüstlerinde klasik özellikler gösterir. Bunu ‹sa Behzat, M.Tahir Tomruk ve Nijat Sirel (Resim 192) izler. Cumhuri-yetin ilân›ndan sonra güzel sanatlara verilen önem art-m›fl, Atatürk’ün gösterdi¤i yak›n ilgi ile heykelt›rafllar Av-rupa’ya e¤itime gönderilmifltir. Çok say›da an›tsal heykelyurdun de¤iflik yerlerine dikilerek, ulusal bir heykel sa-nat› oluflturulmaya çal›fl›lm›fl, uluslararas› heykel yar›fl-malar› aç›larak Avrupal› sanatç›lar›n da kat›l›mlar› sa¤-lanm›flt›r. 1926 - 1938 y›llar› aras›nda Türkiye’de eser-ler veren önemli yabanc› sanatç›lar; Heinrich Krippel(Henrih Kripel), Pietro Canonica (Piyetro Kanonika), Ru-dolp Belling (Rudolf Bellin) dir. Resim 192: Bursa Atatürk An›t›, N. Sirel

Heinrich Krippel (Henrih Kripel): Ülkemizdeki ilk Cumhuriyet an›tlar›n› yapan Avustur-yal› sanatç›; ressam, bak›r oymac› ve heykelt›raflt›r. 1926 tarihli ‹stanbul Sarayburnu Atatürk hey-keli ilk yap›t›d›r. Afyon Zafer An›t›’nda, Kurtulufl Savafl›; sald›rgan› bo¤an bronzdan yap›lm›fl birfigür ile canland›r›lm›flt›r (Resim 193). Konya Atatürk An›t›, Ankara Ulus Meydan› Atatürk An›-t›, Samsun Atl› Atatürk An›t› önemli eserleridir.

102

Pietro Canonica (Piyetro Kanonika): De¤iflik ülkelerde çok say›da eseri olan ‹talyan sa-natç›, Ankara Etnografya Müzesi önündeki atl› Atatürk Heykeli’nde; yürümekte olan bir at üzerindeasker giysileriyle Atatürk’ü göstermektedir. Heykelin kaidesinin sol taraf›nda Ankara’da güneflin do-¤uflu, sa¤da ise savafl alan› kabartmalar› yer al›r. Malzeme olarak tunç ve pembe mermerin birliktekullan›ld›¤› ‹stanbul Taksim Cumhuriyet An›t› (Resim 194) ve ‹zmir Atl› Atatürk Heykeli önemlieserleridir.

Resim 193: Samsun Atatürk An›t›, H. Krippel Resim 194: Taksim Cumhuriyet An›t›, P. Canonica

Rudolp Belling (Rudolf Bellin): ‹stanbul GüzelSanatlar Akademisinde 1937 y›l›nda ö¤retmenli¤e bafllam›flAlman sanatç›d›r.

Akademideki heykel e¤itimine yenilikler getirmifltir.Dönemin Baflbakan› ‹smet ‹nönü için haz›rlad›¤› iki an›ttanbiri Ankara Ziraat Fakültesi bahçesine, di¤eri Maçka Tafll›kPark›’na dikilmifltir.

Cumhuriyet Dönemi Heykelt›rafllar›

Ratip Aflir Acudo¤lu (1898 - 1957): Heykel çal›fl-malar›na Sanayi-i Nefise Mektebi’nde (Güzel Sanatlar Akade-misi) bafllayan sanatç›; Almanya ve Fransa’da e¤itim alm›fl,1928 y›l›nda Türkiye’ye dönerek ö¤retmenlik ve heykel çal›fl-malar›na devam etmifltir.

Erzincan ‹nönü An›t›, Ankara Ziraat Fakültesinde-ki Atatürk An›t›, Menemen Kubilay An›t› ve Fahri Yen‘inbüstü önemli eserleridir (Resim 195).

Resim 195 Fahri Yen’in büstü, R. A. Acudo¤lu

103

Kenan Yontuç (1904 -1995): Güzel Sanatlar Akademisini 1922 y›l›nda bitirip Almanya’yagiden, üç y›l e¤itim gören sanatç› usta bir portrecidir. 1927 y›l›nda yapt›¤› ‹stanbul Denizcilik Banka-s› yolcu salonu önündeki Atatürk büstü, bu alandaki ilk çal›flmas›d›r. Edirne, Elâz›¤, Kayseri ve Is-parta’daki Atatürk an›tlar› önemli eserleridir.

Zühtü Mürido¤lu (1906 -1992): Türkiye’de ilk heykel sergisini açan sanatç›d›r (1932).Önemli eserleri aras›nda Ali Hadi Bara ile birlikte yapt›¤› ‹stanbul Barbaros An›t› ve An›tkabir ka-bartmalar› bulunmaktad›r (Resim 196). Büyükada, Mufl, Zonguldak Atatürk an›tlar› ve Oturan Ka-d›n heykeli önemli eserleridir.

Ali Hadi Bara (1906-1971): ‹lk eserlerinde figüratif çal›flmalar yapan sanatç›, 1950 y›l›ndansonra nonfigüratif ak›ma kat›lm›fl, metal malzeme ile çal›flm›flt›r. Önemli eserleri aras›nda ZühtüMürido¤lu ile yapt›¤› ‹stanbul Befliktafl’taki Barbaros An›t›, Harbiye Atatürk An›t› (Resim 197),Zonguldak’taki Atatürk An›t› grup çal›flmas› bulunmaktad›r. Mareflal Fevzi Çakmak, Tevfik Fikretve Atatürk büstleri eserleri aras›ndad›r.

Resim 196: An›tkabir kabartmalar›, Z. Mürido¤lu Resim 197: ‹stanbul Harbiye Atatürk An›t›, Ali Hadi Bara

Nusret Suman (1905 - 1978): Güzel Sanatlar Akademisini bitiren sanatç› Almanya ve Fran-sa’da e¤itimini tamamlar. 1943 y›l›nda Devlet Güzel Sanatlar Akademisine ö¤retim üyesi olarak kat›l›r.Modern sanat kavram›na karfl› olan sanatç›, eserleri güzel ve çirkin olarak s›n›flar. Sivas Atatürk An›t›,Mu¤la, Tokat, Yozgat, Adapazar› ve Ankara Fen Fakültesi’ndeki Atatürk an›tlar› ile Hacettepe Üniver-sitesi bahçesindeki Çocuk Heykeli, Sinan Heykeli (Resim 198) önemli yap›tlar›ndan baz›lar›d›r.

fiadi Çal›k (1917 - 1979 ): Figürlü ve figürsüz çal›flmalar› olan sanatç›, mimaride iç ve d›flsüslemeler yapt›. Ankara ODTÜ Atatürk An›t› (Resim 199), Ni¤de, Burdur, Bitlis Atatürk an›tlar›ve alç›dan yap›lm›fl Ç›plak Kad›n Heykeli (‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi) ile Cumhuriyet’in 50.y›l› dolay›s›yla 1973’te yapt›¤›, elli çelik borudan oluflan ‹stanbul Beyo¤lu’ndaki Cumhuriyet An›t›eserlerinden baz›lar›d›r.

104

Resim 198: Sinan Heykeli, Nusret Suman Resim 199: Ankara O.D.T.Ü. Atarürk an›t›, fiadi Çal›k

Kuzgun Acar ( 1928 - 1976 ): Türk heykel sanat›n-da soyut anlay›fl›n en önemli temsilcisidir. Eserlerinde mal-zeme seçerken çok çeflitlili¤e yönelmifl; tel, kemik, tahta vemadenlerden yararlan›p tiyatro çal›flmalar›na sahne mask-lar› haz›rlam›flt›r.

Hüseyin Gezer (1920 - ): Çok figürlü kompozisyon-lar› olan sanatç›n›n eserlerinde folklorik özellikler görülür.Antalya Cumhuriyet An›t›’nda; yüksek kesme tafl kaide üze-rindeki figürler baflar›yla bir araya getirilmifltir (Resim 200).Polatl›, Bal›kesir, Karabük Atatürk an›tlar› ile Hacettepe Üni-versitesi’ndeki Atatürk An›t› eserlerinden baz›lar›d›r.

Cumhuriyet Dönemi sanatç›lar› aras›nda TamerBaflo¤lu, Hamit Görele, Sabiha Bengütafl, SemahatAcuner, ‹lhan Koman gibi isimler yer al›r.

C. CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK RES‹M SANATI

Türk sanat›nda Uygurlarla bafllayan minyatür, 18. yy. ortalar›ndan itibaren yerini resim sa-nat›na b›rakmaya bafllam›flt›r.

18. yy.da giderek etkinli¤ini yitiren minyatür sanat›n›n son örneklerinde teknikler de de¤iflir.Guafl, sulu boya vb. yeni bat›l› tekniklerin uyguland›¤› görülür. Bu dönemin minyatürlerinde oldu¤ugibi duvar resimlerinde de dikkati çeken özellik perspektif aray›fllar›d›r. Resim sanat›ndaki bu dene-meler kendini manzara kompozisyonlar›nda göstermifltir.

Bu dönemde Osmanl› toplumunun yaflay›fl fleklini merak edip ‹stanbul’a gelen Avrupal› sa-natç›lar›n verdikleri eserler etkili olmufltur. Yabanc› ressamlar›n çal›flmalar› sürerken bat›l› anlamdae¤itim verecek modern askerî okullar kurulmaya bafllanm›flt›r. Mühendishane- i Berri Hümayun ad›-n› tafl›yan askerî okulda, temel resim kurallar›n›n ö¤retildi¤i resim dersi programa al›nm›flt›r.

105

Resim 200: Antalya Atatürk An›t›, H. Gezer

Sultan Abdülaziz’in emriyle Avrupa ülkelerine gönderilen ilk sanatç›lar, mühendishane veaskerî okul ö¤rencileridir. Bunlar için 1855 y›l›nda Paris’te Mekteb-i Osmanî ad›yla bir okul aç›lm›fl-t›r. fieker Ahmet Pafla, Süleyman Seyyid Bey, Paris’te ald›klar› resim e¤itimi ile Anadolu’da önem-li eserler verirken, Hüseyin Zekai Pafla da onlara kat›lm›flt›r. Böylece bu üç sanatç›, Türk resim sa-nat›n›n yolunu açm›fllard›r.

fieker Ahmet Pafla (1841 - 1907): Yurdumuzda ilk resim sergisini açan ressamd›r. Do¤asevgisi ile yapt›¤› gerçekçi manzaralar› ve natürmortlar› olan fieker Ahmet Paflan›n ya¤l› boya tek-ni¤inde yapt›¤› eserleri; Ormanda Geyik (Resim 201), Güller, Oduncu, Çoban - Koyunlar ve Do-¤a, Karpuzlu Natürmort’tur. Türk resim sanat›nda ilk kez ç›plak insan figürü çal›flan sanatç›, fiekerAhmet Pafla’d›r.

Resim 201: “Ormanda Geyik”, fiekerAhmet Pafla Resim 202: Lale ve Fulyalar, Süleyman Seyyid Bey

Süleyman Seyyid Bey (1842 -1913): E¤itimini Fransa’da tamamlam›fl olan sanatç›, man-zara ve figürlü çal›flmalar yapmas›na karfl›n natürmort ressam› olarak bilinir. ‹stanbul Resim veHeykel Müzesi’nde çok say›da ya¤l› boya natürmort çal›flmas› vard›r. Önemli tablolar› aras›nda Ka-vunlar ve ‹ncirler, ‹htiyar Adam, Lale ve Fulyalar(Resim 202) say›labilir.

Osman Hamdi Bey (1842-1910): Ressam, arkeolog ve müzecidir. 1887 y›l›nda Sayda’da(Suriye) yapt›¤› kaz›larda ünlü ‹skender lâhdini aç›¤a ç›karm›flt›r. Eski eserlerin korunmas› konu-sunda birtak›m çal›flmalar yapm›flt›r. Öncelikle Anadolu’da bulunan eserleri Çinili Köflk’te topla-yarak, bu eserlerin özelliklerini de içeren bir liste ç›karm›flt›r. Bu, müzecilik konusunda yap›lan ilk bi-limsel çal›flmad›r. Düzenledi¤i bir tüzükle eski eserlerin yurt d›fl›na kaç›r›lmas›n› engellemifltir (1906Asar-› Atika Nizamnamesi).

Güzel Sanatlar Akademisinin (1883) kurucusu olan sanatç›, resimlerinde büyük figürlü kom-pozisyonlara ve portrelere yer vermifltir.Tablolar›ndaki figürlerin giysileri Do¤ulu özellikler tafl›r.

Önemli eserleri aras›nda; Silah Taciri,Genç K›z Portresi,Kaplumba¤a Terbiyecisi veKur’an Tilaveti’ni (Resim 203) sayabiliriz.

Hüseyin Zekai Pafla (1860 -1919): ‹lk çal›flmalar› gerçekçi olan sanatç›, fieker Ahmet Pa-fla ve Süleyman Seyyid Beylerin etkisi ile klasisizme yönelmifl, son dönem resimlerini ise empres-yonist bir anlay›fl ile yapm›flt›r. fiehir içi görüntüleri, perspektif uygulamadaki baflar›s›n› gösterir.

106

Resim 203: Kur’an Tilaveti, Osman Hamdi Bey Resim 204: III. Ahmet Çeflmesi, Hüseyin Zekai Pafla

Gelibolu Mescidi, Sö¤üt’te Ertu¤rul Gazi Türbesi, III. Ahmet Çeflmesi (Resim 204) veManzara bafll›ca tablolar›d›r.

Cumhuriyet Dönemi Ressamlar›

1908’de kurulan Osmanl› Ressamlar Cemiyeti, 1916 y›l›ndan itibaren resim sergileri açma-ya bafllar. Avrupa’ya gönderilen Sanayi-i Nefise ö¤rencileri I. Dünya Savafl›’n›n ç›kmas› ile geri döner-

ler. Empresyonistler; konu seçimleri, kulland›k-lar› tekniklerin benzerlikleri, saf renkleri seçme-leri aç›s›ndan bir grup olufltururlar. 1914 veyaÇall› Kufla¤› ad› ile tan›nan bu ressamlar ara-s›nda; Feyhaman Duran, ‹brahim Çall›, HüseyinAvni Lifij, Hikmet Onat (Resim 205) , Sami Ye-tik ve Nam›k ‹smail gibi önemli isimler yer al›r.

‹brahim Çall› (1882-1960): Türk resimsanat›nda ilginç resimleri ile tan›nan ressam,desenden çok renkçi bir yaklafl›mla yapt›¤›ya¤l› boya tablolar› ile bir döneme ismini ver-mifltir. Portre, manzara ve natürmort resimleri-nin yan›nda ç›plak kad›n (nü) çal›flmalar› davard›r. Empresyonist (izlenimci) sanatç›n›nönemli eserleri aras›nda Atatürk Portresi,Türbeler, Karda Yürüyen Adam, ‹stiklâl Sa-vafl›’nda Zeybekler (Resim 206) ve Hatay’›nAnavatana Hasreti tablolar› bulunur.

Resim 205: Cephede Mektup, Hikmet Onat

107

Resim 206: ‹stiklal Savafl›’nda Zeybekler, ‹brahim Çall› Resim 207: Atatürk Portresi, Feyhaman Duran

Feyhaman Duran (1886 - 1970): Foto¤raf kopyalayarak bafllad›¤› portre sanat›na canl›l›kgetiren sanatç›, Deniz Müzesi’nin iste¤i ile tarihî kompozisyonlar da haz›rlad›. F›rça vurufllar›ndakiserbestlik, izlenimci bir üsluba dönüfltü. Atatürk Portreleri (Resim 207), ‹stanbul Liman›, Gazian-tep Tabakhane Köprüsü tablolar› önemli eserleridir.

Hüseyin Avni Lifij (1886 -1927): Renk ve desen ustas› olan ressam›n önemli eserleri; Ka-ragün, Alegori, Savafl, Kendi Portresi ve Testili Kad›n’d›r (Resim 208).

Nam›k ‹smail (1890 -1935): Empresyonist ak›m›n etkisinde kalan ressam, manzara re-simleri ve hareket halindeki figürleri baflar› ile gösterir. Harman (Resim 209), Bursa Ulu Camiitablolar› önemli eserleridir.

Resim 208: Testili Kad›n, H. Avni Lifij Resim 209: Harman, Nam›k ‹smail

108

Müstakil Ressam ve Heykelt›rafllar Birli¤i: Cumhuriyet döneminin ilk sanatç› toplu-lu¤udur. 1929 y›l›nda çal›flmalar›na bafllam›fl olup kurucular› aras›nda; Refik Epikman, NurullahBerk, Cevat Dereli, Mahmut Cûda, Ali Avni Çelebi ve Hale Asaf bulunur.

1929 y›l›nda Ankara Etnografya Müzesi’nde bir sergi açan sanatç›lar, Türk resim sanat›ndayeni bir dönemin öncüsü olmufllard›r. Osmanl› Devletinin y›k›lmas›, Kurtulufl Savafl› ve Cumhuriye-tin ilk y›llar› ile Atatürk’ün bafllatt›¤› devrimleri destekleyen resimler yapm›fllard›r.

Ali Avni Çelebi (1904 - 1993): Sanayi-i Nefise Mektebi’ni bitiren sanatç›; Almanya’ya giderekçal›flmalar›n› Münih ve Berlin Güzel Sanatlar akademilerinde sürdürdü. Sanatç›; Türk resmine ekspres-yonizm (d›fla vurumculuk) etkisinde kübist bir anlay›fl ve üslup getirdi. Maskeli Balo, Tarlada Çal›flan-lar, Hücuma Kalk›fl, Ölülerle Yaflayanlar, Çiçekler, Kahvehane (Resim 210) önemli eserleridir.

Resim 210: Kahvehane, Ali Avni Çelebi Resim 211: Yaban Ördekleri, Refik Epikman

Refik Epikman (1902 - 1974): Bafllang›çta model ve do¤aya dayal› resimler yapt›. Sa-natç›; Paris’ten döndükten sonra, soyut çizgiden çok renge önem veren bir üslup gelifltirdi. Pey-zaj, Marmara Adas›, Sivas Kongresi’nin Topland›¤› Salon, Kale Yolu, Ba¤ Bozumu, Orman

ve Yaban Ördekleri (Resim 211) önemli ya¤l›boya eserlerinden baz›lar›d›r.

Cevat Dereli (1901 - 1989): Sanayî-i Ne-fise Mektebini bitirip Paris’te çal›flmalar›n› sür-düren sanatç›n›n yurda döndükten sonra yap-t›¤› ilk manzara resimlerinde izlenimci etkilergörülür. Derinli¤i az, ›fl›k gölgesiz, pastel renk-lerin hakim oldu¤u duygusal resimler yapanressam›n önemli eserleri aras›nda; BursaManzaras›, Hasat, Manzara, Bal›k Pazar›(Resim 212), Adalar, Mevlevîler ve Bal›k Av›bulunur.

Resim 212: Bal›k Pazar›, Cevat Dereli

109

Hale Asaf (1905 - 1938): Berlin Akademi-si’nde e¤itim gördü. Avrupa’da sanat etkinliklerindebulunarak 1938’de Paris’e yerleflti. Türkiye’ye dön-dükten sonra Bursa’da resim ö¤retmenli¤i yapansanatç›; Müstakil Ressamlar ve Heykelt›rafllar Birli-¤i’nin tek kad›n üyesidir.

Resimlerinde mekân sorununu renklerin le-keler halinde da¤›l›m› ile çözen ressam›n eserlerin-de, Frans›z fovist ressam Hennri Mattisse’nin etki-leri görülür. Portreleri ve Bursa’y› konu alan man-zaralar›yla tan›nan sanatç›n›n önemli eserleri; Bur-sa Manzaras› (Resim 213) ve Eflinin Portresi’dir. Resim 213: Bursa Manzaras›, Hale Asaf

D Grubu

Cumhuriyetin ilk on y›l› içerisinde, her alanda oldu¤u gibi kültür ve sanat alan›nda da büyükçal›flmalar yap›lm›flt›r. 1933 y›l›nda daha önce aç›lan karma sergilere kat›lan Zeki Faik ‹zer, Nurul-lah Berk, Elif Naci, Cemal Tollu, Sabri Berker ve Abidin Dino “D Grubu” ad›n› verdikleri bir sanatç›birli¤i kurmufllard›r. Ressamlar›n amac›, empresyonist etkileri ortadan kald›r›p kübist bir anlay›fla yö-nelmek ve resimde deseni ön plana ç›karmakt›r.

Nurullah Berk (1906 -1982): Ressam ve yazar olan sanatç›n›n ilk çal›flmalar› çizginin ön pla-na ç›kt›¤› geometrik çizimlerden oluflmaktad›r. Daha sonraki çal›flmalar›nda ise geometrik çizimlerehacim kazand›ran kübik resimler yapm›flt›r. Küpçü, Oturan Adam, Ütü Yapan Kad›n(Resim 214), ‹n-cir Dal›nda Beyaz Güvercinler gibi tablolar›n›n yan›nda, sanat tarihi ile ilgili kitaplar da yazm›flt›r.

Resim 214: Ütü Yapan Kad›n, Nurullah Berk Resim 215: Beyaz Ev, Bedri Rahmi Eyubo¤lu

Bedri Rahmi Eyubo¤lu (1911 -1975) : fiair ve ressam olan sanatç›n›n eserlerinin kay-na¤› Türk el sanatlar›d›r. Kilim, hal›, çini motiflerini resimlerinde gösteren Eyübo¤lu’nun tablo-lar›nda perspektif yoktur. De¤iflik malzeme ve teknikleri kullanan sanatç›n›n önemli çal›flmalar›;Paris Nato binas›ndaki mozaik pano, Karadut Sat›c›s›, Nallanan Öküz, Çömelmifl Köylü veBeyaz Ev tablolar›d›r (Resim 215).

110

Zeki Faik ‹zer (1905 -1989 ): ‹zlenimci ve kübist ak›mlar›n etkisi alt›nda eserler veren sa-natç›; 1955 y›l›ndan sonra soyut resme yönelmifltir. Uluslararas› sergilerde Türkiye’yi temsil edenressam›n bafll›ca eserleri Soyutlama, Natürmort, Dü¤ün Çiçekleri, ‹nk›lap Yolunda (Resim 216),Akdeniz Mitolojisi ve Ay Çiçe¤i tablolar›d›r.

Resim 216: ‹nk›lap Yolunda, Zeki Faik ‹zer Resim 217: Yörük K›z›, Turgut Atalay Güneri

Yeniler Grubu

II. Dünya Savafl›, bütün dünyada oldu¤u gibi, kat›lmad›¤› hâlde Türkiye’de de ekonomik s›-k›nt›lara sebep olmufltur. Yeniler Grubu, 1940’l› y›llarda yaflan›lan bu s›k›nt›lar› tuvale yans›tm›flt›r.

‹stanbul’un yoksul kesimlerinden seçilmifl figür vemanzaralar ile hayat›n› denizden kazanan bal›kç›la-r› konu alan sanatç›lar›n oluflturdu¤u bir gruptur.Turgut Atalay Güneri (Resim 217) , Nuri ‹yem, Abi-din Dino, Haflmet Akan, Avni Arbafl’tan oluflan buressamlar; 1941 y›l›nda liman konulu bir sergi dü-zenleyerek çal›flmalar›na bafllam›fllard›r. ‹kinci ser-gilerinde kad›n güzelli¤ine yönelmifller, 10 y›l içinde20 sergi açm›fllard›r.

Nuri ‹yem (1915 - 2005 ): ‹lk resimlerinde limanmanzaralar›na yönelen sanatç›, 1950 y›llar›ndansonra soyut resimler yapm›flt›r. Eserlerinde sadeçizgi ve renklerle figürlerin pisikolojik yönlerine dik-kati çekmifltir. Ressam›n kad›n figürleri, Türk kad›n›-n›n yaflam›ndan al›nm›fl sahnelerle gösterilmifltir.Önemli eserleri aras›nda Çeflme Bafl›, Soyut Dü-zenlemeler, Çiçekli Figür, Gecekondu Güzeli, ‹kiEltiler, Oturan Kad›n, Halk fiairi, fiile’den Peyzaj(Resim 218) bulunmaktad›r.

Resim 218: fiile’den Peyzaj, Nuri ‹yem

111

Abidin Dino (1913 - 1994) : Resim e¤itimi almayan sanatç› D Grubu’nun kurucular›ndand›r.Anadolu insan› ve iflçiler konulu resimleri ile tan›nm›flt›r. Önemli eserleri aras›nda; Ünlü Adamlar,Atom Korkusu, Esrarkefller, Mor Çiçek, Natürmort, Köylü (Resim 219) ve Dört Kent say›labilir.

Haflmet Akan ( 1918 -1961): Figür resimleri, soyut uygulamalar, geometrik çizim deneme-leri yapan sanatç›, gerçekçi anlay›flla portre ve manzaralar yapm›flt›r. Ya¤l› boya tekni¤indeki Or-han Veli Portresi bu anlay›fl›n ürünüdür.

Resim 219: Köylü, Abidin Dino Resim 220: Vazo ve Çiçekler, Avni Arbafl

Avni Arbafl ( 1919 - 2003 ): Fransa’da sergiler açan sanatç›, soyut resmi dekoratif an-lay›flla yorumlar. Çok çeflitli konu seçen ressam; renkleri ön planda tutan bir anlay›flla ya¤l› boyanatürmort ve manzara resimleri yapm›flt›r. ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi’nde bulunan Vazo veÇiçekler (Resim 220) resmi ile Paris Manzaralar›, Görünüm, Kahraman Marafl Katliam› bu-nun örnekleridir.

Onlar Grubu

Ça¤dafl resim sanat›na folklorik özellikler kazand›ran Bedri Rahmi Eyubo¤lu’nun ö¤ren-cileri, Onlar ismini verdikleri bir grup oluflturarak 1950’li y›llarda sergiler düzenlediler. Amaçlar›,köy yaflam›ndan seçilmifl figürleri do¤al çevreleri içinde göstermektir.

Bu ak›m›n önemli sanatç›lar› Nedim Günsur, Turan Erol, Nevin Çokay, Mehmet Pesen(Resim 221), Mustafa Esirkufl, Leyla Gams›z ve Orhan Peker’dir.

Orhan Peker (1928 - 1978): Güzel Sanatlar Akademisi’ni bitiren sanatç›; Salzburg’da,Oskar Kokoschka’n›n yan›nda tafl bask› tekni¤i (litografi) çal›flt›. Grafik ve çizgisel yetenekleri a¤›rbasan sanatç› resimlerinin konusunu do¤adan al›r. Torbal› Atlar (Resim 222), Bal›klar, Kedilerve Güvercinler gibi eserlerinde tek bir konuyu de¤iflik biçimlerde ele alarak ifller.

112

Resim 221: Kapadokya, Mehmet Pesen Resim 222: Torbal› Atlar, Orhan Peker

SOYUT RES‹M DÖNEM‹

Do¤adaki gerçek varl›klar› ve bulunduklar› yerleri göstermeme e¤iliminde olan soyut sanat,asl›nda sanat›n tarihi boyunca görülen bir aray›flt›r. 1940’l› y›llarda toplumsal konular› iflleyen Türk sa-natç›lar, 1950’den sonra soyut sanat› benimsemifller, geleneksel Türk el sanatlar›n› modernize edenbir anlay›flla eserler üretmifllerdir. Adnan Çoker, Lütfü Günay, Nuri ‹yem, Ferruh Bafla¤a, Sabri Berkelbu ak›m›n öncü ressamlar›d›r.

Sabri Berkel (1907 - 1993) : 1941 y›l›nda D Grubuna kat›l-m›flt›r. Rönesans devri ile ilgili araflt›rmalar yapan sanatç›,gerçekçi bafllad›¤› sanat hayat›na renkçi bir anlay›fl ve soyutgeometrik biçimlerle devam etti. Simitçi, Yo¤urtçu, Natür-mort, Mimar Sinan ve Kompozisyon (Resim 223) tablolar›önemli çal›flmalar›d›r. Adnan Çoker (1927 - ) : 1960 y›l›nda Avrupa’daki çal›fl-

malar›n› tamamlay›p Türkiye’ye dönen sanatç› Güzel Sanat-lar Akademisi’nde ö¤retim görevlisi olmufltur. Renk lekeleri ileilgili araflt›rmalar yaparak hareketsiz veya belli yöne hareket-lendirilmifl renk lekelerinden oluflan düzenlemeler gerçeklefl-tirmifltir.

Resim 223: Komposizyon, Sabri Berkel

1960’tan sonra soyut sanattan figüratif anlay›fla dönüfl bafl-lam›flt›r. K›rsal ve kentsel yaflam› gerçekçi bir bak›fl aç›s›yla ele alan sanatç›lar aras›nda; Orhan Pe-ker, Yüksel Arslan, Cihat Burak gibi isimler yer al›r.

113

1 - Birinci Ulusal Mimarl›k Ak›m›n›n önemli mimarlar› kimlerdir? Eserlerine örnek veriniz.2 - ‹kinci Ulusal Mimarl›k Ak›m›nda infla edilen yap›larda hangi sanat dönemi etkileri görülür?3 - Atatürk’ün Türk heykel sanat›n›n geliflimine katk›lar› ne olmufltur?4 - Türk heykel sanat›nda soyut anlay›fl›n en önemli temsilcisi kimdir? 5 - Cumhuriyet Dönemi resim sanat› içinde görülen gruplar ve bunlar›n birbirine etkileri nelerdir?6 - Yeniler Grubu olarak tan›nan ressamlar›n resimlerinde seçtikleri konular nelerdir?


114

Kurtulufl Savafl›’nda Topçular, Sami YET‹K

M‹LLETLER‹N TANINMASINDA GÜZEL SANATLARIN ROLÜ

Milletimizin birçok kabiliyetleri aras›nda güzel sanatlara olan sevgisini de besleyerekgelifltirmeyi Atatürk millî ülkümüz olarak saym›flt›r; çünkü insanlar sanat alan›nda birbirlerinibulurlar, sanat alan›nda birbirlerini anlarlar. Müflterek hayatlar›na, duyufllar›na ve düflünüfller-ine bu alanda bir biçim verirler. Uluslar, bu ruh alan›nda iç hayatlar›n› birbirlerine tan›t›rlar,seviyelerini birbirlerine gösterirler; kültürlerinin üstünlükleri de bu alanda belirir.

Sanat d›fl hayat› düzenlemek için çareler arad›¤› gibi, iç hayat› ölçülü bir biçimde söyle-mek için de bir araç bulur. fiairin arac› ana dilindeki sözcüklerdir. Ressam›nki ise yurdununrenkleri, çizgileri, ›fl›klar›d›r. Mimar ve heykelci de ana topra¤›n›n tafllar›n›, tunçlar›n›, mermi-lerini yo¤urur. Hepsi ellerindeki malzeme ile bir "dünya" yaratmaya çal›fl›rlar ve bu dünyaya,gerçeklefltirmek istedikleri hayallerindeki düzeni verirler; içinde de görüfllerinin insan›n› otur-turlar ve hepsini nesnel olarak tasvire çal›fl›rlar. ‹flte onlar›n bu nesnellikleri, eserleriniyurttafllar›na benimsetir. Herkes bu eserlerde kendi ruhundan, kendi düflüncesinden bir parçabulur, hayatlar›n› bu eserlerde biçim alm›fl görür.

Düflünceler, duygular geçicidir; insan da ölümlü… Uluslar ise tarih boyunca durmadangöçüp gidiyor. Her birinin düflüncesi, duygusu ancak alm›fl olduklar› sanat biçimlerinde yafl›yor.Tarihten önceki milletler bile bize eserleriyle varl›klar›n› duyuruyorlar. ‹nsanlar, eserlerindeölümsüz oluyor; uluslar, eserlerinde yafl›yor.

Atatürk’ün hakk› var: Ulusumuzu yaflatacak en önemli temellerden biri sanatt›r.Eserlerimiz hayat temelinin sars›lmaz tafllar›d›r.

Atatürk konferanslar›,1963Melahat ÖZGÜ

OKUMA METN‹

Aabaküs : Antik sütun bafll›klar›n›n en üstündeyer alan tafl levha.abanoz : Kara renkli, sert bir tropik a¤aç türü.abide : An›t.abidevi : An›tsal.ajur : Mermer, tahta vb. malzemeyi kafes gibidelikli olarak oyup süsleme tekni¤i.a¤›rl›k kulesi : Büyük Kubbelerin ve bunlar›tafl›yan kemerlerin itme güçlerini karfl›lamakamac›yla, kubbelerin d›fl çevrelerine yap›lan vea¤›rl›k veren içi dolu kuleler.akademik : Güzel sanatlar alan›nda belli ilkeve kurallara ba¤l› olarak yap›lan çal›flma.alegori : Düflüncelerin kiflilefltirilerek do¤adaolmayan biçimde tasviri.alem : Osmanl› mimarisinde; kubbe, tonoz veminare gibi ögelerin tepe noktalar›nda yer alanhilal biçiminde tepelikli; tunç, bak›r ya da pir-inçten yap›lm›fl süs ögesi.almafl›k : Belirli bir ritm içinde farkl› malzemel-er kullan›larak oluflturulan duvar tekni¤i.Ampir Üslup : Napolyon döneminde Fransa’daortaya ç›kan ve 30 y›l kadar devam edenmimari bir süsleme üslubu.an›t : Bir yap›da heykel ve resim gibi sanateserlerinin toplumca önem kazanmas›yla biresere atfedilen nitelik.an›tsal : An›t niteli¤inde ya da büyük boyutluheykel veya yap›lar.antik : Eski Yunan ve Roma sanat dönemleri. aplike : Orta Asya Türk Sanat›’nda çokçagörülen, kumafl üzerine baflka bir kumafltanveya deriden kesilerek ifllenen bir süslemetekni¤i.arasta : Osmanl› mimarisinde üstü aç›k ya dakapal›, bir eksen üzerinde dizilmifl dükkâns›ralar›ndan oluflan ticaret yap›s›.avlu : Bir yap›n›n ortas›nda, önünde ya daarkas›nda üstü aç›k, etraf› kapal› olarakb›rak›lan k›s›mlar.

Bbalbal : Orta Asya Türk Sanat›’nda; kahraman,soylu kifli ya da hükümdarlar›n mezarlar›na

veya an›tlar›n yan›na dikilen insan figürü fleklin-deki tafl heykeller.baldaken : Kubbe ya da pramidal çat› ile örtülü kare, çokgen veya daire planl›, sütunlarlatafl›nan küçük, aç›k yap›.bazilika : ‹çi, iki s›ra sütunla, ortadaki dahagenifl ve yüksek olmak üzere üç sah›na bölün-müfl dikdörtgen biçimindeki yap› biçimi.bedesten : Efl büyüklükte kubbelerle örtülüOsmanl› çarfl› yap›s›.beflik tonoz : Yar›m daire kesitli e¤risel örtüögesi.bezeme : Mimarl›k ve el sanatlar› ürünleriüzerinde ve her türden kullan›m eflyas›üzerinde süslemeye yönelik olarak yap›lançal›flmalar›n tümü.biçim : Bir nesnenin görme ya da dokunmaorganlar›yla alg›lanabilmesini sa¤layan kendineözgü gerçekli¤i; form.bordür : Kap› ve pencere gibi mimarik›s›mlar›n, panolar›n, hal›lar›n etraf›n› kuflatançerçeve biçiminde, süslü ya da süssüz, düz yada ç›k›nt›l›, dar ve uzun flerit.burç : Sur veya kale duvarlar›na bitiflik yap›landairesel, dikdörtgen ya da çokgen planl› savun-ma kulesi.büst : ‹nsan vücudunun gö¤üsten yukar›s›n› yada yaln›zca bafl›n› betimleyen heykel.

C celî : Hat sanat›nda, her türlü yaz›n›n uzaktankolayca okunubilecek biçimde iri ve kal›nyaz›lm›fl flekli.cumba : 1-Yap›n›n zemin kat›n›n üstündekikatta yer al›p soka¤a do¤ru uzanan ç›kmal›oda. 2- Geleneksel Türk evlerininpencerelerinin önünde soka¤a do¤ru ç›kmayapan kafesle örtülü bölüm.

Ççapraz tonoz : ‹ki beflik tonozun dik aç› yaparakkesiflmeleri durumunda oluflan dikdörtgen ya dakare planl› alan› örten çat› sistemi.çini : Bir çeflit beyaz topraktan piflirilerekyap›lm›fl, mineli, ince fakat saydam olmayanseramik.

115

SÖZLÜK

çizim : Bir yap›n›n tümünü veya parçalar›n›teknik resim kurallar›na uygun olarak çizilmesi.

Ddarüflflifa : ‹slam ülkelerinde hastane yap›s›. dehliz : Uzun, karanl›k ve geçifli sa¤layan kori-dor.dekor : Bir iç mekân› bezeme, süsleme ve dedöfleme amac›yla yerlefltirilmifl ya da eklenmiflögeler bütünü.desen : 1-Dokumalar ile hal›, kilim, gibiyayg›lar› süsleyen ögelerin tümü. 2- Resimsanatç›s›n›n ya da ö¤rencisinin eskiz niteli¤indeve genellikle kara kalem, füzen gibi malzemel-erle yapt›¤› çal›flma.dü¤üm : Hal›n›n her ilmik birimine verilen ad.

Eeklektik : Seçmeci, farkl› üslup ve biçimögelerini bir araya getirerek yap›lan dermecilik.eksedra : Yar›m daire planl›, kubbe ile örtülü vekendisinden daha genifl bir mekâna eklenenmimari mekân ögesi, çeyrek kubbe.enderun : Osmanl› saraylar›nda harem vehazine dairelerinin bulundu¤u iç k›s›m.eyvan : Üç yandan kapal›, bir yönden d›flaaç›lan ve üstü tonozla örtülü mimari mekân.

Ffigür : Mimari ve mimari süsleme ögeleri ile elsanatlar› örneklerinde kullan›lan insan veyahayvan tasviri.filaya¤› : Büyük kubbeli yap›larda kubbe, yar›mkubbe ya da tonozlar› tafl›yan ayak.friz : Mimarl›kta flerit biçiminde uygulanankabartma ya da süsleme.firuze : Yeflilimsi mavi renkli k›ymetli bir tafl.fresko : Yafl s›va üzerine toprak, madenÎ boy-alarla yap›lan duvar resmi.

Ggirift : Birbirine geçmifl, iç içe, kar›fl›k.gravür : Ahflap ya da metal bask› levhalar›yla çeflitli kaz› resim teknikleri kullan›larak gerçek-lefltirilip, ço¤alt›lm›fl her türlü sanatsal ürün.grifon : Bafl ve kanatlar› kartal, gövdesi aslanbiçiminde mitolojik yarat›k.

Hhan : Kent içinde yer alan ticaret ya da geçicikonaklama yap›s›.hanikah : Tekke ve misafirhanenin bir aradainfla edildi¤i yap›.harem : ‹slam ülkelerindeki evlerde ve saray-larda yaln›zca kad›nlara özgü bölüm.hat : Hat sanat›nda kullan›lan yaz› eserlerindenher biri. Arap harflerini malzeme olarak kullananyüzey sanat›.hatayi : Stilize yaprak, filiz ve çiçek motiflerininbirbirine dolaflmas› ile oluflan süsleme.hattat : Hat sanat› alan›nda çal›flan sanatç›.heykel : Çeflitli malzemelerden yap›lan üçboyutlu yap›t.hünkar mahfili : Osmanl› camilerindepadiflah›n içinde namaz k›lmas› için ayr›lm›fl,çevresi parmakl›kl› mekân.

‹imaret : Fakirlere yemek da¤›tmak amac› ileinfla edilen yap›.

Kkabartma : Tafl, metal, kil, ahflap ya da alç›yüzeyi üzerine baz› kesimleri oyuk, baz› kesim-leri ise kabart›l› b›rak›larak yap›lm›fl sanatyap›t›.kagir : Tafl, tu¤la ve kerpiçden yap›lm›fl hertürlü yap›.kakma : Özellikle ahflap ve madene; renklia¤aç, sedef, fil difli, metal gibi de¤iflikmalzemeleri gömerek uygulanan süslemesanat›.kalem ifli : Osmanl› mimarl›¤›nda s›va veyaahflap üzerine boya ile yap›lan bezeme.kas›r : Genellikle kent içinde yer alan ve sürelioturmak için yap›lmam›fl, hükümdara ait sivilmimari örne¤i. kavsara : Portallerde kap›n›n önündeki giriflk›sm›n›n üstü. Bafl kemerin alt›ndaki derinlik,kemer kovan›.kemer : ‹ki duvar ya da aya¤› birbirineba¤layarak üstündeki a¤›rl›¤› yanlardaki ayak-lara bindiren mimari öge.keramik : Bk. seramik.kerpiç : Samanla kar›flt›r›lm›fl çamurun kal›pla-narak güneflte kurutulmas› ile yap›lm›fl inflaatmalzemesi, piflmemifl tu¤la.

116

kervansaray : Kentler aras› yollarda kervan-lar›n konaklamas› için yap›lm›fl büyük hanyap›s›.k›vr›kdal : Üslupland›r›lm›fl dal biçiminde,helezonik olarak yap›lan bitkisel bir süslemeçeflidi.kirifl : Döfleme ya da tavan› tafl›yan ahflap,metal ya da betonarmeden yap›lm›fl yatayinflaat ögesi.kitabe : Bir yap›n›n tarihini ve yapt›ran›n› belirt-mek amac›yla yap› üzerine yerlefltirilen metin.kontur : Resimde figürlerin s›n›rlar›n› belirleyend›fl çevre çizgisi.köflk mescit : Anadolu Selçuklu kervansaray-lar›nda avlunun ortas›nda yer alan ve dörtkemerle tafl›nan kare planl› bir alt yap› üzerindeyükselen küçük mescit.kubbe : Yuvarlak, kare, çokken mekânlar›nüzerini kapatmak için kullan›lan yar›m küre biçi-minde içi bofl yap› örtüsü. kubbe kasna¤› : Kubbenin oturdu¤u çokgenya da daire planl› kaide.kurgan :Orta Asya mezar yap›s›. Kütüklerdenahflap y›¤ma tekni¤i ile yap›lm›fl bir mezarodas›n› gizleyen toprak y›¤›n›.kûfî : Hat sanat›nda kullan›lan köfleli bir yaz›çeflidi.kübizm : Plastik sanatlarda özellikle resim veheykelde kompozisyonu meydana getiren nes-neleri ve canl› varl›klar› do¤adaki görünümleriile de¤il, parçalanm›fl geometrik flekillerle ifadeeden sanat ak›m›.külah : Konik ya da piramidal biçimde bir üstörtü ögesi.külliye : Bir camiyi merkez alan imaret, kitapl›k,medrese, çarfl›, hamam, han gibi birimleriiçeren yap› toplulu¤u.kümbet : Silindirik ya da çokgen bir gövdeüzerine oturan konik ya da piramidal bir külâh-tan oluflan mezar yap›s›.kündekari : Türk sanat›nda küçük vegeometrik ahflap parçalar›n›n birbirlerinegeçmelerle ba¤lanmas› tekni¤i ve bu teknik kul-lan›larak oluflturulan yap›t.

Llüster tekni¤i : Çini yap›m›nda kullan›lan bir s›rüstü tekni¤i. Mat beyaz s›rl› çini üzerine “lüster”

denilen gümüfl ya da bak›r oksitli bir bileflikledesenler ifllendikten sonra çininin alçak ›s›dayeniden f›r›nlanma yöntemi.

Mmadalyon : Daire, çokgen ya da elips fleklindebir çerçeve içinde yer alan bir figür ya dasüslemeden oluflan bezeme ögesi.mahfil : Camilerin içerisinde müezzin ya dapadiflahlara ayr›lm›fl ve yüksekçe olarak inflaedilmifl, parmakl›klarla çevrili bölüm.mazgal : Kale ya da sur duvarlar› üzerindekidiflli aral›klar; küçük pencere.medrese : Bugünkü orta ve yüksek ö¤retimedenk düzeyde e¤itim veren islãm okulu ve okulyap›s›.mescit : Minbersiz islami ibadet yap›s›.mihrap : Camilerin güney duvar›nda bulunanve k›ble yönünü belirleyen nifl.minai : S›r alt› ve s›r üstü tekniklerinin bir aradakullan›lmas›yla oluflturulan özel bir çini tekni¤i.minber : Camilerin içinde bulunan dua okunankürsü.minyatür : Perspektif, ›fl›k-gölge gibi kurallaruygulanmadan yap›lan bir çeflit kitap resmi.moloztafl : Tafl oca¤›nda k›r›ld›¤› gibi ç›kanmuntazam olmayan tafllar.motif : Bezeme ve süslemede bütününparçalar›ndan her biri.mozaik : Küçük boyutlu renkli cam ya da taflparçac›klar›n ›slak harç içine birbirlerine bitiflikolarak yerlefltirilmesiyle oluflturulan resim veyabezeli yüzey.mukarnas (stalaktik) : Yan yana ve üst üsteyerleflen prizmatik ögelerin d›fla do¤ru derecederece taflarak, genellikle simetrik bir düzeniçinde dizildi¤i üç boyutlu geçifl deste¤i ifllevigören bir çeflit mimari bezeme ögesi.

Nnakkafl : Renkli, iki boyutlu yüzey düzenlemesanat› ile nak›flla u¤raflan kifli.natürmort : Çiçek, meyve gibi do¤al vehareketsiz varl›klar› gösteren resimsel yap›t, ölüdo¤a resmi.nef : Bk. sah›n.nesih yaz› : Hat sanat›nda flefl kalem diyeadland›r›lan yuvarlak karakterli yaz› türlerinden

117

biri.nifl : Kendisinden genifl bir mekâna aç›lan veduvar içine oyulmufl genellikle üstü kemer yada mukarnas ile örtülü girinti ya da hücre.non - figüratif : Resimde ve heykelde, gerçekvarl›k ve desenlere gönderme yapan, figür kul-lanmayan sanat anlay›fl›.nü : Resim ve heykelde ç›plak kad›n figürü.

Ppalmet : Bir sap›n iki taraf›nda simetrik olaraks›ralanm›fl uzunca yapraklardan oluflan üslu-plaflt›r›lm›fl bitkisel bezeme ögesi, stilize hurmayapra¤› motifi.pandantif : Kemerler üzerine oturtulmufl kubbeile kemerlerin aras›n› kapatan üçgen biçiminde-ki kubbeye geçifl eleman›.payanda : Duvarlar›n d›fla do¤ru e¤ilmesiniönlemek ve güçlendirmek amac›yla infla edilendestekleme sistemi.paye : Yap›da, duvar örme yöntemleriyle inflaedilmifl kare, dikdörtgen, çokgen ya da daireplanl› düfley tafl›y›c›, ayak. perdah : Her türlü pürüzlü yüzeyidüzgünlefltirme, parlatma ifllemi.peyzaj : Konusu aç›k alanlardaki do¤agörünümleri olan resim, manzara resmi.plâstik : Sanatsal bir çal›flma sonucu oluflturul-mufl üç boyutlu biçim.portal (taç kap›) : Yap›lar›n cephelerinde yeralan an›tsal girifl kap›s›.porfir : K›rm›z› renkli sert tafl, somaki.portre : ‹nsan yüzünü gerçekci anlay›fllabetimleyen resim ya da heykel yap›t›.profil : Bir insan›n portre sanat›nda tam yandangörünüflü.

Rrealizm : Gerçekçilik.restitüsyon : K›smen ya da tamamen yokolmufl bir yap›n›n plan›n›, harabesine,kal›nt›lar›na ya da kaynaklara göre yenidençizme.revak : Bir yap›n›n önünde yer alan, uzunkenarlar›n›n biri ile bir yap›ya bitiflik, di¤er uzunkenar› boyunca sütunlar›n tafl›d›¤› bir kemerdizisi ile d›fla aç›lan, üstü kubbe, tonoz ya daçat› ile örtülü uzunlamas›na mekân.

ribat : Anadolu öncesi Türk devletlerinde(Araplarda da) kara ve deniz s›n›rlar›n›n önem-li noktalar›nda, askerî kuvvetlerin bar›nd›¤›,ayn› zamanda dinî hizmetleri karfl›layan ve ker-vansaray vazifesi gören müstahkem mevkilereverilen isim.rokoko : 19.yy.da Türkiye’de de yay›lan, yuvar-laklaflt›r›lm›fl çizgiler içeren hafif ve ince birgörünüfle sahip süsleme üslubu.rozet : Dairesel ve genellikle üsluplaflt›r›lm›flçiçek biçiminde bezeme ögesi.rölyef : Bk. kabartma.rumî : Türk sanat›nda çok kullan›lanüsluplaflt›r›lm›fl yaprak figürü biçiminde birbezeme ögesi.

Ssaçakl›k : Çat›n›n binadan d›flar› taflan kenar›ve bunun kenar›na eklenen oymal› süslü k›s›m.sah›n : Camilerde ve kiliselerde sütun s›ralar›aras›ndaki ve sütun ile duvar aras›ndaki bölüm-ler, mekânlar›n her biri.sarn›ç : Su biriktirmek amac›yla, genellikletoprak alt›nda infla edilmifl yap›.sebil : Cadde ya da sokak kenar›nda gelipgeçenin su içmesi için hayrat olarak yap›laneser. selsebil : Üst bölümündeki bir delikten ç›kansuyun, üzerindeki engellerden süzülerekafla¤›ya do¤ru akt›¤› bir tür çeflme.sembolik : Simgesel.seramik (keramik) : Ham maddesi toprak olupelde, kal›pta ya da tornada biçimlendirilmifl vef›r›nlanm›fl her tür kullan›m eflyas›n›n genel ad›.s›r : Piflmifl toprak, eflya ve yap› malzemesiüzerine sürülerek f›r›nlanan ve bunlar›n üzerinesaydam bir katmanla örterek su ve benzeris›v›lardan etkilenmemesini sa¤layan koruyucumalzeme.silme : Bir duvar yüzeyi üzerinde hafif ç›k›nt›olarak yer alan flerit biçiminde, sürekli mimaribezeme ögesi.simetrik : Bir eksene göre iki yanda ,ayn›mesafede karfl›l›kl› olarak yer alma.somaki : Beyaz benekli, k›rm›z› ya da yeflil renk-te, mermere benzeyen, iyi cila olan ve sütun,vazo, kaplama vb. yapmakta kullan›lan sert birtafl cinsi.

118

son cemaat yeri : Namaza geç kalanlar içincamilerin d›fl›nda, girifl kap›s› önündeki avludanyüksek ve revakl› bölüm.söve : Pencere , kap› gibi aç›kl›klar›n çevresinidolanan ahflap, tafl ya da beton çerçeve.stalaktik : Bk. mukarnas.stilize : Üsluplaflt›r›lm›fl, karakteri kaybolmadanbasitlefltirilerek tezyini ve flematik hâle sokulmuflbiçim ya da motif.stilizasyon : Nesnelerin karakterini kaybettirme-den basitlefltirerek tezyini ve flematik biçimleredönüfltürmek.stuko : Tutkalla kar›flt›r›lm›fl alç› ve mermertozundan oluflturulmufl, mermere benzeyenkar›fl›m. Bu malzeme ile duvar üzerinde oluflturu-lan bezemeler.su kemeri : fiehirlere getirilen suyun çukur alan-lar› atlayarak tafl›nmas›nda kullan›lan belli bire¤ime sahip köprüye benzer kemer dizilerindenoluflan kanal sistemi.sunak : Çok tanr›l› dinlerde tap›na¤›n içinde yada yak›n›nda bulunan ve tanr›lara kurban sunulanalan ya da üzerinde kurban adanan tafl masa.sülüs yaz› : Hat sanat›nda kullan›lan ve fleflkalem diye adland›r›lan alt› ana yaz› türünden biri.sütun : Kare, çokgen ya da daire planl› ahflap,tafl ya da mermerden yap›lm›fl düfley tafl›y›c›öge.

fiflad›rvan : Cami avlular›nda yer alan, genellik-le çokgen ya da daire planl›, üstü piramidal yada konik çat› ile örtülü, çevresi aç›k çeflmeyap›s›.flerefe : Minarenin çevresini dolanan küçük birbalkon gibi biçimlendirilmifl bölüm.

Ttaç kap› : Bk. Portal.tasvir : Betimleme, tasarlama.terracota : De¤iflik renklerde, tu¤la ve kiremitten daha düzgün ince dokulu piflmifl toprakmalzeme. tezhip : Yald›z veya boya kullan›larak kâ¤›tüzerine yap›lan her tür bezeme ifli.tezyinat : Osmanl›cada hem bezeme hem desüsleme kavramlar› karfl›l›¤›nda kullan›lansözcük.tonoz : Bir kemer gözünün derinli¤ineuzat›lmas› ile oluflmufl üst örtü ögesi.

transept : Bir dinî yap›da orta sahn› dik olarakkesen, plana bir haç biçimi veren sah›n.tromp : Kare planl› bir mekân›n üzerinekubbenin oturtulabilmesini sa¤lamak içinköflelere yerlefltirilen geçifl ögesi.turkuvaz : Yeflile çalan mavi renk. Türk mavisi.tuval : Üzerine ya¤l› boya resim yap›lan, ahflapbir çerçeveye gerilerek tutkall› bir birleflimleastarlanm›fl bezden oluflan malzeme.türbe : Kare veya çokgen gövde üzerine kubbeile örtülü mezar yap›s›.türk üçgeni : Kare planl› bir mekân üzerinekubbenin oturtulabilmesini sa¤layan bir geçiflögesi.

Üüsluplaflt›rma : Bitki veya hayvanlar›ndo¤adaki biçimlerinin flematiklefltirilipyal›nlaflt›r›larak resmedilmesi.

Vvitray : Renkli camlar›n bir kompozisyonoluflturacak biçimde, genellikle kurflun (bazenalç›) fleritler arac›l›¤›yla bir araya getirilifliyleoluflturulan resimsel yap›t veya pencere cam›.

Yyar›m kubbe : Orta kubbenin a¤›rl›¤›n› ve yan-lara itme kuvvetini duvarlara aktaran dörtte birküre biçimindeki örtü sistemi.yiv : Bir yüzey üzerine oyulan ince oluk gibikanal.

Zzaviye : ‹çinde yolcular›n da bar›nd›r›ld›¤›küçük tekke yap›s›.

119

120

AKfi‹T, ‹lhan, Treasures Of ‹stanbul, Haflet Kitap Evi, ‹stanbul, 1982ALTUN, Ara, Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Geliflmesi, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1978.ANADOLU UYGARLIKLARI ANS‹KLOPED‹S‹, 1-6 Cilt , Görsel Yay›nlar›, 1982.ANADOLU MEDEN‹YETLER‹, Aya ‹rini ve Topkap› Müzesi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1983.AND, Metin, Turkish Miniature Painting, Dost Yay›nlar›, Ankara, 1978.ARSEVEN, Celal Esat, Türk Sanat›, ‹stanbul, 1970.ARIK, M. Olufl, Orta Asya Mimarl›k Miras›m›zdan ‹zlenimler, Türk ‹fl Birli¤i Ve Kalk›nma Ajans› (T‹KA)Yay›nlar›, Ankara, 1994.ARIK, M. Olufl, “ Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anadolu XI, Ankara, 1969, s.57-100ARIK, Rüçhan, Bat›l›laflma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu’da Üç Ahflap Cami, Ankara,1973ASLANAPA, Oktay, Yüzy›llar Boyunca Türk Sanat› ( 14.yy), ‹stanbul, 1977. ASLANAPA, Oktay, Türk Sanat›, Remzi Kitap Evi, 3. Bask›, ‹stanbul, 1993.ATASOY, Nurullah, Türk Minyatür Sanat› Bibliyografyas›, ‹stanbul, 1972.AYVERD‹, E. Hakk›, Osmanl› Mimarisinin ‹lk Devri, Batefl Yay›nlar›, ‹stanbul, 1966AYVERD‹, E. Hakk›, YÜKSEL,Ayd›n, ‹lk 250 Senenin Osmanl› Mimarisi,‹stanbul Fetih CemiyetiYay›nlar›,1976.BARIfiTA, Örcün, ‹stanbul Çeflmeleri, Kültür Bakanl›¤› Tan›tma Eserleri, ‹stanbul, 1993.BERK, Nurullah-GEZER,Hüseyin, 50. Y›l›nTürk Resim ve Heykeli,T.‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›,‹stanbul,1973.BÜYÜK LAROUSSE, Sözlük ve Ansiklobedisi, Geliflim Yay›nlar›, 1-20. Cilt, 1986.CEZZAR, Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde fiehir ve Mimarl›k, ‹stanbul,1977.DEM‹R‹Z , Y›ld›z, Osmanl› Mimarisinde Süsleme 1. Erken Dönem(1300-1453), ‹stanbul, 1979.D‹YARBEK‹RL‹, Nejat, Hun Sanat›, MEB Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul, 1972.EL‹BAL, Gültekin, Atatürk ve Resim - Heykel, T.‹fl Bankas› Yay›nlar›, ‹stanbul , 1973.ERG‹N, Muharrem, Orhun Abideleri, Bo¤aziçi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1973.FIRAT, S›tk›, Selçuklu Sanat›, T.C. Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara, 1996.GÜLEC‹, Nurettin Can, An›tkabir Rehberi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1973.KUBAN, Do¤an, 100 Soruda Türkiye Sanat› Tarihi, Gerçek Yay›n Evi , 3 . Bask› , ‹stanbul , 1978.KURAN, Abdullah,Anadolu Medreseleri,1.Cilt, Ankara, 1969.KÜLTÜR VE SANAT DERG‹LER‹, T. ‹fl Bankas› Yay›nlar›,Say›:4, Ankara, 1989, s.6 -11.MÜLAY‹M, Selçuk, Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›,Ankara,1982.ÖNEY, Gönül, Türkiye Selçuklu Mimarisinde Süsleme El Sanatlar›, T. ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›,Ankara,1978.ÖNEY, Gönül, Türk Çini Sanat›,Yap› Kredi Bankas›, Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul,1986.ÖNEY, Gönül, Beylikler Devri Sanat›,Ankara, 1989.SÖZEN, Metin, Türk Mimarisinin Geliflimi ve Mimar Sinan, T. ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul, 1986.SÖZEN, Metin - TANYEL‹, U¤ur, Sanat Kavram veTerimleri Sözlü¤ü, Remzi Kitap Evi, ‹stanbul, 1986.TANSU⁄, Sezer, Ça¤dafl Türk Sanat›, Remzi Kitap Evi, 3. Bas›m, 1993.TEK‹N, Talat, Orhun Yaz›tlar›, ANKARA, 1988.TURAN‹, Adnan, Dünya Sanat Tarihi, Remzi Kitap Evi, 4. Bas›m, 1992.TURAN‹, Adnan, Sanat Terimleri Sözlü¤ü, Remzi Kitap Evi, ‹stanbul, 1993.TÜRK DÜNYASI KÜLTÜR ATLASI, Cilt 1, Türk Kültürüne Hizmet Vakf›, ‹stanbul, 1997.ULUÇAM, Abdüsselam, Irak’taki Türk Mimari Eserleri, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara, 1989.YETK‹N, Suut Kemal, ‹slam Ülkelerinde Sanat, Cem Yay›n Evi, ‹stanbul, 1974.YETK‹N, Suut Kemal, Türk Mimarisi, Bilgi Yay›n Evi, 1. Bas›m, 1970.YETK‹N, fierare, Türk Hal› Sanat›, T. ‹fl Bankas› Yay›nlar›, ‹stanbul, 1974.

KAYNAKÇA

N.Ö.C

NÖ

C:

Na

hc

iva

n Ö

zerk

Cu

mh

uri

ye

ti

(Aze

rba

yc

an

)

(AZE

RBAYCAN)

GÜ

NE

Y K

IBR

ISR

UM

YÖ

NE

T‹M

‹

Baş

kent

(A

nkar

a)

l mer

kezl

eri

İ

yazarlar - · pdf filemuhammed ve dört halife dönemi (erken dönem ‹slam...

Documents