YaarKemal

Atlar

ADAM YA YINLARI. ()

Anadolu Yaynclk A.. Adam Yaynlar'nda B irinci Basm: Ekim 1996

Kapak Tasanm: Tlay Ulukl Kapak Fotoraf: Ara ller

96.34.Y.OOI6.583 ISBN 975-418-377-5

Yazma Adresi: Adam Yaynlan, Kkparmakkap Sok. No. 17 Beyolu 80060 Istanbul Tel: (0-212) 293 41 05 (3 hat) Faks: (0-212) 293 41 08

Yaar Kemal

Atlar

Resimler : Abidin Dino

<

-

AGITLARN KNC BASKISI N BRKA SZ

Atlar 939- 942 yllar arasnda derlerneye baladm. Doduum ky olan Hemite kynde (imdiki ad Gkedam) llere at yaklrd. Bu gelenek ocukluumdan bu yana srp geliyordu. Bir de Toroslarn ardndan ukurovaya Avarlar iniyorlar, yazn pamukta, eltikte, oraklkta alyorlar, kn da klyor, kk skyor, ift sryorlar, ark kazyorlard. Bu Avarlarda da at gelenei olduu gibi sryordu. Onlarn atlarn da bizim ovann kzlar, a.kiar reniyorlard . Toroslarda, Mara.n Andrn ilesinin Gkahmetli kynde iki kzkarde yayordu. Bunlardan birisinin ad Hasibe Hatun, tekinin ad Telli Hatundu. Hasibe Harun Kadirliden Mustafa Aa ile evlenmi, ovaya inmi, T elli Hamnsa kynde kalmt. Bu iki kz kardein ailesi Toroslarn soylularndand. Dalarda, ovada atlkta byk nleri vard. Onlar hangi lye at yakmaya gitmilerse o l salndakinden de ok deer kazanyor, saygnla.yordu. Onlarn atlar dillerden dillere de dola.rd. Ben ilk at derlemelerini Hemite kynde yaptm. lk ad Medine Mustafann kars Kara Zeynepten aldm. Sonra Hasibe Hatuna gittim. O bir a.kt da. Ondan da hem kendi, hem de bakalarnn atlarn yazdm. Toroslara Telli Hatuna gittim, kendi a tl arn, Avar atlarn derledim. Sonra Toroslar dolamaya baladm. Yaya, elimde kiraz aacndan bir denek ky ky dolayor, nce kyllere Osmaniyenin Gebeli kynden Murtazadan, Kk Memetten, Kazmacal Gdmen Ahmetten rendiim Krolu hikayesini anlatyor, kyllerle yakn ilikiler kuruyor, ondan sonra da kadnlardan atlar derliyordum. Bu sralarda da iirler yazyor, yaynlyordum. 940 ylnda Arif Di no, Abidin Dinoyla tantm. Atlar, deriediim birka tekerlerneyi Abidin Dinoya verdim. Abidin Dino atlara, tekerlernelere hayran kald. Atlarn yaymlanmas iin ok ura.t. O zamanlar Ferit Celal Gven Halkev-

9

leri Genel Bakan ve Adana Milletvekiliydi. Abidin Dino bu atlar Ferit Celal Gvene verdi. Ferit Celal Gven ilk at derleyenlerdendi. Folklora, o an politikaclar yabanc deillerdi. Ya derlemeler yapmlar, ya bir derlemeciye yardm etmilerdi. Topladm atlarn kk bir ksmn Ferit Cemal Gven o gnlerin Adana Halkevi Bakan Basri Arsoya verdi. Kitap da 1943 yl gznde "Atlar I" diye yaymland. Blgede o kadar ok at vard ki, her kadn o kadar ok at biliyordu ki, ben de kadnlardan at derlemenin yolunu ylesine ustalkla bulmutum ki, atlardan cilderle kitap yaynlayabilecektim. imdiden elimde birka kitaplk at daha vard. Halkevi her yl bir at kitab karmay tasarlamt. Ben de Halkevinden aldm o paralada yeni folklor derlemeleri yapacaktm. Nedense birinci kitaptan sonra o i suya dt.

Sonra 1946 ylnda ben Trk Dil Kurumuyla anlatm. Atlar, tekerlerneleri onlara verdim. Kitap yapacaklard, onlar da yapmadlar.

1979 ylnda sveteydim, yurda ne zaman dneceim de belli deildi. Arkadam A1pay Kabacalya mektup yazp ondan Trk Dil Kurumundan atlarn, tekerlernelerin bir kopyasn almasn istedim. A1pay Kabacal bu isteimi yerine getirdi ve atlar, tekerlerneler elime geti. Araya bir roman ls girdi, atlarla bu yllarda uraamadm. l bitince Atlara baladm, Alpayla yayma harladk. TekerIemeleri de, bakalarnn derledii, beendiim rnekleri de katarak yaknda yaymlayacam. Bu arada epeyce zorluk ekerek atlar, tekerlemeleri gn na kavuturan yazar arkadam Alpay Kabacalya teekkr ederim.

10

10.6.1991, Basnky Yaar Kemal

YAAR KEMAL BR UZUN YRYTR SEVGi DOLU

dllerden pek holanmam. nsanolu yar at deil ki dllendirilsin. Hele sanat konusunda kim birinci, kim sonuncu, bunu kestirip atmak olanaksz gibi bir ey. yleyse neden bunca seviniyoFum Yaar Kemal'e Paris'te verilen "Yln En yi Romaru" dlne? 1979 ylna girerken Mara albasus yreklere yeni kmt ve denilebilir ki bize mutluluk verecek haberler dnyada pek km.

Nicedir "ekonomik ambargo"nun dier alanlara da sradn sezmemek elde deildi ve bu yzdendir ki Yaar'n dl kazanmas, haberin birdenbire Paris'te1paclak vermesi ile anki birbirini kovalayan zincirleme tatszlk, dert, felaket dizi i kopmu, arkasndan olumlu bir srenin balayabilecei duygusu ba gstermiti. Memleketimizi kimi ierden, kimi dardat hor gstermek iin yarrken, bir sanat deerimizin Avrupa ve dnya apnda onaylanmas, millete paytalacak bir baaryd, vncyd hepimizin.

dl sadece bir imge, ya da simge diyeceksiniz ... Simgelerin, imgelerin nemini sakn azmsamayn. Yaadmz 20. yzyln sonun-

ll

da imgeler, simgeler, top tfek, endstri kurulular, enerji kaynaklar vb. kadar etkilemekte insanlar. eitli kavgalarda haberleme aralarnn ilevi ylesine nem tayor ki, bu yoldan yaygnlam tek imgenin, simgenin vurucu gc, saysal nitelii ile orantl olmayan bir g tayabiliyor, arabuk yaylyor; siyasallayor akas.

Dnyann en saygn ve nl kitabevinin bakan Claude Gallimard'la Fransz kitaplar, 3 1 Ocakta Paris'te, yzlerce gazeteci, yazar ve aydn kiiler nnde Yaar Kemal'e "Yln En yi Roman" dln verirken - imdiden biliyorum- eim Gzin ve ben, az gidip uz gidip, 37 yl ncesine dnerek bir arpa boyu yol gidip, birdenbire ukurova' da bulacaz kendimizi . . .

Gzmzn nne, bir deri bir kemik, kyl delikanlnn biri kacak. Ad Kemal Sadk Gceli. Hemite kynden gelmedir. Da bayr dinlemez, kynden, da kylerinden, obalardan, ovalardan, kasabalardan ikide birde kopup gelir Adana'ya, ker nmze, atlar, trkler, destanlar serer buruuk sar lci.tlar stne yazlm.

Peki neden toplamtr bunlar? Anadolu haclarnn hep birlikte ya,ktklar atlarn yazcln stlenmiti, bu zorunluluu duyuyordu, esnek ve kararl yazs ile. O hzla koup geliyordu tabana kuwet, sanki kaderi ile kaderimiz buna balymasna . . . nmze serdii sz dizileri, ukurova kadnlarnn lm karsnda uyakl szleri, bartlar, dvnmeleriydi. Sanki lenin, vurulann, ezilenin yitiklii, sz kalplarna dklnce, yok olmaktan kurtuluyordu. Aac, otu, iei, bcei, kurdu kuu, rma, pnar, ylan, yan, seresi, kanal, ceylan, camuzu, akal, orocuu, avrad, tutmas, yanamas, elisi, parababas, krtopal, ifti bas, rgat, iisi yarcs ile byk deiimierin iinde bulunan ukurova'nn avaz avaz atlarndan sorumluydu bu ocuk. Bu sorumluluu paylamak iin Gceli, ilk azda bizi semiti nedense, be kiiyi ilkin. Tartlacak bir yn yoktu bunun, iimiz, gcmz, yorgunluumuz, uykumuz, kendi derdimiz nolursa olsun, kn amurlarn, yazn tozlarn saarak delikanl skn ediyor ve hemen orda, oturduumuz kmes misali barnak odamzda ya da Trk Sz gazetesinin gmbr gmbr ileyen bask makinesinin yamacnda, daha olmazsa ayakst sokakta bizi kstryor, tepkimizi merakla bekliyordu.

Her getirdii sz yuma akllara durgunluktu. Dehetli ac, deh-

12

etli gzel. Delikanl, kyl usul bzlp kyor, ya da bir duvara srt veriyor ve izliyordu aknlmz, hnzr ve sevinli. Halkn yaratt byl szler bizi duygulandrdka, sardka, coturduka delikanlnn sipsivri yznde, burgu burgu cin gibi baknda koskocaman bir sevin beliriyor, bir kahkaba atyordu. Atlar toplamak, lmle kavgaya turumak gibi bir eydi. Yitebilecek olanla, yitenle, lmle, yok olmakla bir yarma.

Kurtarmak gerekti ukurova ve de Toros doasnn, insannn sz servenini.

Sz szden tedir elbet, nemli olan szlerin yaant gc, kavga gc, d gc. Geeli de sezinliyordu bunu besbelli ve bu yzden kilometrelerce yryp, da bayr koup ne kurtarrsa kirdr kural nca, nce atlar, sonra da trkleri, komalar, destanlar, ukurova'nn tm uyakl uyaksz sz eitlerini, tekerlemelerini, kfrlerini "avlyordu". Falklor derlernesi filan deildi bu i, hayat memat iiydi, zbez maln kurtaryordu ukurova'nn, sorumluydu kua kurda kar, aka deil. Biliyordu ki gn gelir, sigaya ekerler adam, "lan hrpo, nerdeydin, neden yaznadn bizi?" Bylece sz avlyordu Toros eteklerinde, Gavurda'nda, ormanlarda, bataklklarda, pirin tarlal.rnda, nadaslarda, felhanlarda. Bunu yapabilmek iin Geeli yryordu tabana kuvvet, boyuna yryordu, toplad dizelerle yrmek arasnda dorudan bir iliki vard. Bir szck on adm, bir adm karl, bir trnce kilometreler karl olabilirdi yerine gre.

Erenler bir tek sz duyma uruna az m yrderdi Horasan'a, Kahire'ye dek, ya ukuroval Karacaolan az m yrmt, tm Yrkler, Trkmenler . . . Ovalardan yaylalara, yayialardan ovalarn in k, az m "komalar", m aniler dzmlerdi yol boyunca? Bizim edebiyat dediimiz bir uzun yry. Geeli bu okulun rencisiydi. Ayaklar ile uyaklar lyordu, tpk Bursa'daki tutsak air gibi. O air Uluda dibinde, tutuklular evinde, darack bir odada "volta atyordu" iir nbetine tutulunca, ar gibi vzldayarak be adm atyor, duvara arpacak oluyor, derken haydi br duvara! .. iir retiyordu her gn, ksa adml gitgellerle. Hzl gitgellerle "nsan Manzaralar"na giriiyordu beriki 94 ylnda. I 5 yl boyunca voltalarn, mapusane yrylerini lecek olsak, u uca koysak voltalarn, kalbm hasarm ki birka kez dnyay sarar ald yol . . .

13

Gceli, nam dier Yaar Kemal de az yrmyordu. Ona "Trkler Mfettii" adn takmtm. Bu sefer de ii aztt, kendi dzd iirleri getirrnee balamt, taz gidi koup Kadirli'den. Osmaniye'den, Seyhan'dan Ceyhan'dan kopup gelerek. .. Yeni eit bir ikt, sazsz. ada airlerden haberi yoktu sanlmasn, ukurova'ya gelmemizden nce stanbul'da kardmz tm dergileri, dergicikleri bulmu okumutu. Herkesi tanyordu. Dzyazya da merak vard ama, kendini daha denememit bu yolda. tk iirlerinde, anmsadm kadar ile, doa ar basyordu. Bunun byle olmas, ukurova'y, Toros'u bilenleri artmaz. Burda doann ezici bir basks vardr insanolunun stnde. Karacaolan'n bunca doaya banm dizeleri nerden fkryorlard?

yle bir doa ki, efsanelere gre lme bile are bulunurdu; Lokman Hekim bu blge otlarndan faydalanp hastalar iyi etmiti, Lokrn.n Hekim'den nce Dioskorides buralarda ayn ii yapm, lme oyunlar oynamt.

Hem de, bitkiler nasl gr fkryorsa Toros eteklerinde, ukur'da szckler de yledir, yle fkrr silme gzel. Biliyorum, doa bir yana, tarihsel nedenleri var bu birikimin, insan selleri kelime tonularn brakm ve bunlar Toros imbiklerinden szle szle en ar Trkeyi meydana getirmi. Bir zamanlar akams clediim "ardak ky Trkesi"nin nedeni bu. Benimsenmesinin nedeni bu. rnein dil sevdals her Franszn daima syledii "en gzel Franszca, Loire rma evresindedir" sz, hi de yadrganmaz Parislilerce ... stanbul'da Sleymaniye Mahallesinde ya da Beykoz'da (Orhan Veli'nin kynde) Trke az m gzel? Deil, ama, Trkmenlerden gelme szck ve trnce kuruluu da yabana atlamaz. Hem stanbul Trkesi dediimiz dil, I 453'ten sonra Fatih'in tm Anadolu blgelerinden getirdii topluluklarn leheler kaynamasndan, bileiminden meydana gelmedi mi?

Diyeceim u ki, yaman szgelerden geerek olumu bir dilden faydalanyordu Gceli. yi bir taban ...

Aylar geiyordu. Bata ka, de kalka szck avna devam ediyordu kan ter iinde delikanl. Arada bir, az "harlk" edinmek iin urda burda, pirin tarlalarnda ya da bierdverde, daha olmazsa mahkeme kaplarnda "yazclk" ediyor, be on kuru kazanyor, so hzla tket-

14

tii ayakkablarn yeniliyordu. Bylece Adana'ya gelebiliyordu bir sre. Kyl istidalar yazmak belki "iirsel" deildi, fakat dinlediklerini yazya dkmek, kupkuru ve edebiyatsz yazmak reticiydi; ayak basyordu kuru geree, olaylara, kurallara, diren ve basklara. Gn getike akl yatyordu dzyazya. Gerein iirine giriyor, eriiyordu.

iirden dzyazya geite, belki bir lde baka etkenler de vard. Hemite'nin arka dalarnda rastlanan kimi iri heykellere benziyordu Arif Dino ve bu bilge adam, Geeli'ye Don Kiot romann rnek almasn dyordu, roman yazmasn istiyordu. Roman trnn anababasyd Arife gre Cervantes'in Don Kiot'u. Arifin yorumlar Lukacs'n yorumlarndan pek farkl deildi. Geeli'ye "Kederli Suratl valye"nin a deiimi niteliini anlatyor, blm blm yorumluyordu. stanbul Edebiyat Fakltesi'ndeki asistanln yzst brakp Adana'ya gelen Gzin Dino (yeni evlenmitik) Geeli'ye Stendhal, Balzac, Flaubert'i bara ara okutuyor ya da anlatyordu zorla. Sevnediinden deil o yazarlar, fakat ukurova'l delikanl o kadar doluydu ki, Fransa'nn l 9. yzyl insan ilikileri onu sabrszlandryordu biraz. Ama rnein Balzac babann sosyal bir durumu kskvrak yanstmas, onu etkilemiyor deildi, ya da Stendhal'n kadnlar ...

Bana da sorular soruyordu hi durmadan, ben de aklmn erdii kadar Gogol'dan, Babel'den, Gertrude Stein'dan, Tzara'dan sz ediyordum rasgele. Bir de Sabahattin Ali vard ortada... arabuk fark etmitim ki, Kemal Sadk'n beeni ve seenek gc szcklerin tesine varyordu. Saat Kulesi taraflarnda kilim satan bir dklcinda en gzel kilimi saniye yitirmeden gsteriyordu bana. Diyelim ki bu kendi kyl alanyd, zbez kltr idi. Pelcila, ya yirmi otuz izgimi serdiim zaman nne, nasl da hemen en iyisini gsteriyordu hi amadan! Picasso'nun, Matisse'in, Henry Moore'un renkli basklarn grnce derhal sihirlerine kaplyor, gnlerce szn ediyordu. Dikkat kesilip dinliyordu Eisenstein'in kamera ile yapt biim istiflerini, ya da kurgu uyaklarn ... Bilgilik taslyordum, anlayacanz ... Bir de piyes yazmay denemi, Orta Anadolu dilini kullanmtm ilk kez. ok sarmt onu bu metin ve yeni yaymladm bu kitapk. Bir iki hafta sonra "Heyeti Vekile" karar ile toplatlnca, fkelenip ksp gitmiti. Acayip bir yn vard : Kimse onun kadar sevgi dolu deildi dnyaya kar, ama birdenbire de lesiye kserdi insana doaya, dn-

s

yaya. ylesi gnlerde iine ken karart yzne vurur, acayip bir renge brnr, bzlr, erilir kalr, ya da kaard bir sre. Daha tam karar verememit sevgi ile fke arasnda. Kafas kznca tabanlar aryncaya, yarlncaya kadar kayordu rasgele, sonra da uzun, korkulu dlere dalyordu 48 saat yumulup bir kenarda.

Gnn birinde tam hzla akld karmza, yartan sonra bir kou at gibi titriyordu her taraf, ayakst "Bebek" hilciyesini okudu bize; Arife Gzin'e ve de bana. Sylenecek fazla bir ey yoktu, "oldu", dedik, "tamam", dedik, "arkasn getir", dedik yreimiz arparak.

Aslna bakarsanz ne malumdu arkasn getirebilecei? ylesine gzel, yemyeil bir filiz yetiiyordu ki ukurova'da, ne malumdu mandalarn ayaklar altnda ezilip yitmeyecei? O kadar zor, o kadar zordu ki balad yoldan bir yerlere ulamas, kazaya uramadan, snfsal barajlarda eriyip gitmeden ...

Bir de flinta gibi ac bir delikanl daha katlmt evremize, Bursa Hapishanesi tomasndan geen Orhan Kemal. Bylece "Adana Okulu" olutu, tamamlanm bulundu.

Bursa'dakinden haberler getiriyordu Orhan Kemali, taptaze yazlm dizeler getirmiti ezberinde. Nazm Hikmet'in imgeleri ile, insanlar ile, kalabalklar, bozkrlar, destanlar ile, kylleri ile ...

Nasl da dinliyordu Gceli, Nazm' : "0, topraktan renip 1 kitapsz bilendir." Yeni iirler geldike Bursa Cezaevi'nden, kyl delikanl kam

lanm bir at gibi tozutuyordu yollar Toros'un dibinde, trkler ra ra. (Nazm'la kar karya gelinceye: dek, ne ok zaman geecekti daha ... )

Bir sre sonra bamza gelenler, darmadan edilmemizin hilciyc:si uzun srer, Geeli'nin karakoliara dmesi ... Hayrola, neden ba derdc: girdi (daha dorusu ayaklar) diyebilirsiniz belki ... Ayrntlarn nemi yok, baka trl olamazd sadece. Evet, iin kkeninde snfsal bask yatyordu. "Ayaktakmndan bir kyl paras", kyller namna konuup yazmaya kalkyordu, falakalara, "ifte ay"l dosyalara yeter de artar da bylesi bir k ...

Neyse ki gnn birinde kapa stanbul'a atacakt tutuklar evinden knca. Buday barnanna bir tane gibi karp stanbul'a, kalabalkta yitecek, hem de ne olur ne olmaz isim deitirc:cekti. Bir ara

16

"Gaz irketi"nde kontrol ilerinde alt, gaz saatlerini denediyordu elde defter ve cep feneri. Kent dimdik ve kaskat idi ve delikanl basamaklar krka bin bir yaant ile karlayordu aralanan her kapda. Btn gn merdivenler kyor, iniyordu ve Balzac'n romanlarn ansyordu ya da Flaubert'i. Beyolu'nun beinci katlar Toros'a trmanmaktan bile zordu, ayakkablar bir haftada eriyordu ... Derken Cumhuriyet'e girdi, Nadir Bey, Cevat Fehmi, Baba!i. . . Kebaplar, zmirli' nin erbeti . . .

imdi bugnlerde, her gn Paris'te yryler balad yine, Yaar yryor btn gn, Eyfel Kulesi senin, Saint-Michel meydan benim, frdolanyor. Nedeni, yeni bir kitaba balad da ondan, bir de Paris niversitesi'nde destan stne'bir serninere katlmas var iin iinde. Manas', Dede Korkut'u, Krolu'nu tartyor etnologlar, rencilerle birlikte.

Onalk kararnca bize uruyor: "yi gitti bugn", diyor. Ne gitti, kim gitti, nereye gitti demek gereksiz, biliyorum ki roman "iyi yrd" demektir o, nk romanlar da yrr, yrr de Paris'e kadar gelir, ban alr dnyay dolar ... "Yr ya kulum ... " "Fakat yeni balanan roman bitirmek iin Menelqe'de, ile'de, Bolu'da, Bor'da, Nide'de bol bol yrmesi lazmm Yaar'n ...

Yaar bir Paris kyls, Paris de iri bir ky ama, Paris kaldrmlar doadan kesik, bizim iliere benzemez, buralar baka trl. Doru. Beteri var : Trk gazeteleri sis ya da kar yznden Paris'e eriememekte kimi gn ve bu yzden bir tela, bir tela alyor ki bizimkini ... O zaman Yaar, havasz kalm bir dalgca benziyor deryalar dibinde .. .

Bugn Yaar'n romanlarnda doa-insan sorunsalndan sz etmeye niyetliydim. Derken gevezelie daldm, kusura bakmayn ... Ayn 31 'inde sayn laude Gallimard roman dln sunacak, Yaar'la tokalaacaklar, fotoraflarn "fla"lar patlayacak, bir grlt patrtdr gidecek ve bizlerden, Thilda'dan, kitab eviren Mnevver Anda'tan baka kimse bilmeyecek Yaar'n o kalabalk iinde tek zlemini : Her eyi orackta yzst brakp, Menelqe hayrlarnda uurtma tokuturmak, ya da daha iyisi Hemite'de ekerkam inemek dururken ... Ne diye buralara kadar gelmitir sanki ...

Abidin Dino (Milliyet Sanat Dergisi, 5 ubat 1 979)

17

AGITlAR STNE

lm karsnda insann aknl, korkusu, inanamazl ... lm, insan soyunun en ok urat maceras olmutut. Insan soyu bilinlendiinden bu yana lmszl aram, lm yenmek iin yapmad etmedii kalmamtr. Insan lm yenmek iin ylesine ok ey yaratmtr ki, inanmak g. Tanrlar, lmde tannlara snma, dnyamzdan baka yeni dnyalar yaratarak o dnyalara snma, destanlara, atlara, iiriere snma . . . Dlere snma. Insann, lmden kamak iin yaratarak snd d dnyalar ylesine zengin ki, insanolu lmden baka hibir eyle uramam dersiniz. Elimizdeki en eski yapt olan "Glgam Destan" bile bir lmszl aramann yaptdr. Ve lm trenleri, buna bal olarak da at trenleri o gnden, o gnden ok ncelerinden, bu gne kadar srp geliyor. lmszln araycs Uruk kral Glgam, arkada stne bir at da yakyor. At da lme kar insanln yaratp sndklar'ndan biridir. At da lm acsn yeynilten bir edir. lme kar etkili bir direnitir. Glgamn len arkada Enkidu iin yakt at arkada sevgisinin ok gzel bir rneidir. Ve Glgam Enkidunun lmnden sonra lmszl aramak iin yola km, lmszlk otunu suyun dibinden karm, sonunda da onu ylana kaptrm, bylelikle de lmszle kavuamamamtr. Lokman Hekim de tpk Glgam gibidir. Lokman Hekime btn otlar konuur ve ona ben u, ben bu hastaln ilacym diye barr. Bylelikle de Lokman Hekim birok ifal ila bulur. En sonunda da Lokman lm; ilacn aramaya balam, ileri yalarnda ilac bulmaktan tam umudunu kesmiken, bir sabah gn rken, bir kayann dibinden bir ses gelir kulana, "ben lmn ilacym, ben lmn ... " Lokman Hekim gider ilac koparr, yemek aklna gelmeden tpk Glgam gibi, doru Misise koar. Misis kprsnn stne gelir, insanlara barmaya balar, "lmn

19

ilacn buldum, lmn ilacn ... " Kalabalklar gelir Lokmann bansna. Toplandka toplanrlar. "te lmszln ilac," diye gsterir Lokman. Yeil, ince bir dal uzatr kalabala. Bu srada da bir kanat gelir, Lokmann eline vurur, dal da suya der, akar gider. Ben burada iki tane rnek verdim. nsanln lmszl arama abalarnn yzlerce, belki de binlerce destan, masal, trks, iiri vardr. nsan sonuna kadar istese de, istemese de lmszlkten ne kadar umudunu kesse de lmszl arayacaktr. te bizdeki lmsz Krklar, Yediler. Bunlar eski Yunandaki, Smerlerdeki, Asurlulardaki tanrilar deil, insanlardr. Hzr da, tlyas da lmszle erimi insanlardr. Krolu da sonunda Krkiara karm, lmszle kavumutur. Bizde lmszle kavumu hayvanlar da vardr. Krolunun Krar Bingllerde Abuhayat (Bengisu) ierek lmszle erimitir.

Aa yukar btn topraklarda doum trenleri, dn trenleri olduu gibi lm trenleri de olmutur. Bu lm trenleri her toprakta kendine gredir. Trl zellikler gsterir bu trenler. Yalnz, bizim bugnk bilgimize gre, her lkede bakalklar gsteren bu trenlerde ortak yanlar da vardr, o da trenlerde at yakma. Daha da ok bu atlar kadnlarn yakmas. Bugn bizim yremizdeki lkelerin birounda lm trenlerinde adar yaklyor. Arabistanda, zellikle Bedevilerde lm trenlerinde kadnlarn at yakmalar daha younlukla sryor. randa, Orta Asyada, bugnk Yunanistanda, Krtlerde trenlerde at yakmalar sryor. Krtlerde at yakmalarn bak: bir zellii de var, oralarda, yani randaki, lraktaki, Suriyedeki, Trkiyedeki Krderde, llerin stne erkekler de at yakarlar. Erkekler, l mezara gtrlrken, hep bir azdan adar sylerler. Kafkaslarda, zellikle erkeslerde lm trenlerinde kadnlarn at yaktklar biliniyor. ngilizlerde, rlandallarda, Skolarda adn varl biliniyor. Trensel olmasa da Mezopotamyada, Msrda, branilerde, branilerde trenseldir de, inde, Sanskrit dilinde atlarn varln biliyoruz. Afrikallarda, Kzlderililerde adn olduu biliniyor. Suralardan birk at rnei de var elimizde.

Glgam Destanndan Glgamn Enkiduya adn, bizim kadn adaryla ilikisini kurabilmemiz iin, veriyorum : "Glgam Enkidu iin alad durdu Tan vaktinin ilk nlaryla, sesini ykselterek Urukun gn grm danmanlarna ve pirlerine yle dedi :

20

"Dinleyin beni Urukun ermileri Arkadam Enkidunun uruna dkyorum gzyalarn Yas tutan bir kadn gibi inliyoruro Kardeim iin alyorum. Ey Enkidu kardeim! Yanmdaki baltarn, Elimin gc, nmdeki kalkan, kuarndaki kl! Sendin En ender ss en grkemli giysi, Uursuz bir alnyazs senden yoksun kld beni. Anan ve baban olan, Yaban eei ve ceylan, Seni yaratan btn uzun kuyruklu yaratklar, Hep ardndan alyor. Ovann da otlaklarn da btn yabanlar, Sedir ormannda sevdiin keiyollar, Arkandan at yakyorlar gece gndz. Btn ileri gelenleri yklmaz duvarl Urukun Alasnlar ardndan, Enkidu, gen karde, Kutsamann parma, brak seni gstersin yakar iinde. Kulak ver lkeyi batanbaa yarp geen yankya, Bir anann inleyiini andran o yankya Birlikte yrdmz keiyollarnn tm Avladmz yabanl hayvanlar, ay ve srtlan Kaplan, pars ve arslan Geyik de, da keisi de, boa da maral da Kylar boyunca gezindiimiz rmak da Elarnn Ulas da Bir zamanlar krbalarmz doldurmaa gittiimiz sevgili Frat da Alyor senin iin. Bekiyi ldrdmz da, Alyor ardndan, Gkyz boasnn ldrld Yklmaz duvarl Urukun savalar Senin peinden gzya dkmekte.

21

Herkes Erududa, Arkandan alarnakta Enkidu. Ye diye sana tahl tayanlar, Yasn tutmaktalar. Sana iesin diye arpa suyu sunanlar, imdi ardndan at yakmaktalar. Seni miskle yalayan yosma, Senin iin imdi inleyip szlamakta. Sana bir e bir de gzel derle yzk sunan sarayl kadnlar, imdi arkandan alayp salarn yolmakta. Kardelerin olan gen erkekler, Kadnmasna salarn uzatp ya5 tutuyorlar .

../ Nasl bir eydir acaba seni alkoyan u uyku Karanlklarda yitip gittin ve ank beni iitmez oldun."(*)

Gene bizim adarta benzerlikler kurduumuz iki ad daha yazacam.

Glgam, adnda giden arkadann arkasndan nasl dalar talar alatyorsa, bizim at yakan kadnlar da sevgilileri, kardeleri, lenleri iin yle aiatyorlar dnyay. "Yaz gnnde sar iek 1 rt da at mola?" Glgamn adyla benzerlii olan byle ok at bulabiliriz.

lyadada byle benzerlikler gsteren iki at var. Birisi Aklilleusun ldrd Hektorun anas Hekabenin oluna yakt at, teki de Hektorun kars Andromakhenin yakt at. Bu iki ad okuyunca kitaptaki birok ada benzerlikler olduu grlecektir.

"Bak anana yavrum, yavrum talihsiz anana, senin acn greyim, acn greyim de bundan byle nasl yaayaym ben, nasl? Gece gndz yreimin ydn bu kentte, T royal kadnlarn erkeklerin gc destei, bir tanr gibi selarniard yavrum onlar seni sen onlarn byk anydn saken, ama yavrum, kaderle lmn elindesin imdi."

Glgamtf Dtstan, evirenler: Sevin Kudu-Teoman Dural,Hrriye Yaynlar

22

Hektorun anasnn ad, bizim atlarda olduu 'gibi batan sona vgdr. Kitaptaki atlarla karlanrdmzda birok benzerlikler bulabiliriz dedim yukarda. Kars Andromakhenin adysa, Hektorda sonra kalan olunun, ondan sonra ne durumlara decei stnedir ounlukla. Kitapta buna da benzer atlar bulabiliriz.

Andromakhenin ad :

"Hektor neler geldi bama!.. Nasl da bir kaderle domuuz ikimiz de, sen domusun Troyada, Priamosun saraynda bense ormanl Plakosun eteinde, Eetionun konanda, T alihsiz babann kara talihli ocuu, keki dnyaya getirmeseydi o beni! imdi gidiyorsun Hades lkesine, Kuytu derinlikleri altnda topran, dul brakyorsun beni bu sarayda, zehir zkkm bir yas iinde, seninle dnyaya getirdiimiz ocuk daha konumasn bilmez, zavallck, sen ldn Hektor, kol kanat olamazsn ona, o da sana destek olamaz ilerde. Gzya kayna savatan kurtulsa bile, Akhalarn buraya getirdii savatan. Gelecekte yalnz acyla kayg grecek o, yoksun edecekler onu tarlalarndan. Bir ocuu yerim brakan gn, akranlarndan da yoksun klar onu, dolar boynu bkk, ba nde, gz yal, aresiz bavurur babasnn arkadalarna, rastgele sarlr onun bunun eteine, arap tasn uzatsa bile acyan biri, slatr arap dudan, dokunmaz damana. lenden koar onu anas babas sa olan, eliyle vurur, kk dren szler syler, hadi der, kr boynunu burdan

23

yok senin aban bu lende. Aiaya aiaya snr dul bir anann koynuna. Astyanaks, babasnn kucanda bir zamanlar ilikle, koyun yayla beslenen ocuk. Eskiden oyunlarn bitiriedi o, uykuya dalard yumak bir dekte, en gzel yemeklerle dolard gnl kollar arasnda stninesinin. T rayallarn Astyanaks dedii bu ocuu, imdi babasndan yoksun, bekler nice aclar! Onlarn kaplarn korurdun, yksek duvarlarn, korurdun sen, Hektor, tek bana. imdiyse koca gemilerin dibinde, kpekler doyuracak karnlarn bedeninden. Burda rlplak, anadan doma, oysa sarayda ne ok ruban var, ty gibi, kadn eliyle dokunmu ssl rubalar. Atee verip yakacam hepsini, madem hibiri yaramaz ank iine, madem onlar giydirip yatrarnarn dee seni, yakacam sana an olsun diye, gzleri nnde T royal erkeklerle kadnlarn." (*)

Byle diyordu aiaya aiaya Hektoun kars. Karlk veriyordu kadnlar hkrklarla.

T oroslardaki, ukurovadaki at trenlerinde de, Andromakhenin yapt gibi nce lnn yaknlar balarlar at sylemee, ondan sonra teki kadnlar ad karlarlar. Ya da onun yakt ad yinelerler, ya da ilerinden birisi ilk syleyene karlk verir. br kadnlar da ona katlrlar. Sonra ilerinden baka biri ada balar. Bu, at bir kadn olabilir. Bu nl bir kadndr. O, ad yakar, tekiler, yinelerler. Baka bir kadn alr bu sefer ... Ada ilk balayan kadn, adm sonuna kadar srdrebilir de, adm baka kadna brakmadan. Yalnz her drtlk sonunda kadnlar ad yakan kadna, onun adn yineliyerek, toptan katlrlar. Homerosun, lyadada Hektorun karsnn

llya11, Trkesi : Azra Erhat - A. Kadir

24

at yakt treni toptan vermemesi, destann getirdii l yznden olmal.

Benim burada amacm atlarn kuramn yazmak, bundan da bir sonuca varmak deil. Salt, lm trenlerinin, at yakmalarn insanlk macerasyla birlikte, belki de szden nce baladna yle bir deinmektir. Ve bu lm trenleri, at yakmalar, dnyann birok lkesinde gnmze kadar geldi. Btn dnyada bir karlatrmal atlar aratrmas yaplabilir. Bu, o kadar zor bir alma da olmaz. _Bylelikle de insanlarn lm karsndaki durumu, lm karsndaki aclar, tesellileri, umutlar, umutsuzluklar, ilerindeki iir, korku, sevinleri, birok karmak, i ie gemi duygular ortaya karlabilir.

At trenlerinde bulunanlar, bu trenin stne almalar yapanlar bilirler : l ortadadr, stne ak bir araf rtlmtr, lye alayan kadnlar epeevre lnn yresine halkalanmlardr. Yukarda da sylediim gibi nce lnn bir yakn balar ada, ondan sonra teki kadnlar onun arkasndan syledii drtl yinelerler. Bu kadn, lnn yaknlarndan biri deil, nl bir at kadn da olabilir. lnn yakn ya da at kadnn adm yaktktan sonra, o gnlerde, o aylarda lm bir kiinin de bir yakn, anas, kz kardei lnn banda kendi lsne alar, lsne at yakabilir. lnn yakn da, nl at olmayan kadnlar da at yakabilirler. Benim deriediim bir ad, Hemite (Gkedam) kynden Derviin olu lbiin Adm kyn btn kadnlar yakmlardr. lbiin Adm bir kadndan da derlemedim, aa yukar kyn her kadnndan bir para aldm. O paralar yakan kadnlarn adlarn almaya altm, her ey o kadar birbirine karnt ki iinden ka:madan, salt kadnlarn bana syledikleri drtlkleri yazdm.

Baka atlarda da buna benzer durumlarla karlatm, gene adlar saptamaya baladm, olmad, anann sylemesi gereken drtl kza, gelinin sylemesi. gerekeni de anaya veriyorlard. Trenlerde at, kiminde de karlkl syleniyor, Ahmedin Adnda olduu gibi. Bu atta bir Ahmedin anas, bir gelin sylyor. Atlarda, trende bulunan btn kadnlarn srasyla at yaku vardr. Bu btn kyn at yakt cinsinden deildir. biin Adn deriediim gnlerden aylar nce lmt bi, deriediim gnlrde bile at yaklyordu ona. Ibiten sonra len baka llerin trenlerinde de

25

bie ar yaklmt. Bir de l gmldkten gnler, aylar sonra bile at trenleri yaplabilir. Uzaktaki akrabalar, dostlar yas yerine ge gelirler. Yas yerine gelenlerin, eve girer girmez, bir alamayla, feryad figanla lnn giyideri nlerine atlr, l bugn lmcesine kadnlar, kzlar ada balarlar. O atlar da lnn ilk yaklan adna eklenebilir.

Eer bir at dillere dmse, adn dillere dmesinin sebepleri vardr. Birincisi lenin o blgede nl, ok sevilmi, saylm bir kii olmas. rnein nl, sevilen bir ekya stne karlan at dillere der. Byle nl ekyalar stne epeyi at, trk vardr. Karasevdadan lm ya da ldrlm kimseler stne karlan atlar da dillere der. Ackl, beklenmeyen lmler, genler stne kan atlar da dillere der. Bir de toplumu ilgilendiren lmler dillere der. zellikle savalarda lenler stne karlan atlar unutulmaz. rnein, olanam olsayd, Uzunyaylada alt" aylk bir alma yapabilseydim atlar topladm sralar, VayAnam Kuras Adndan yzlerce drtlk toplayabilirdim. nk Toroslardan, ukurovadan, Torosun te yznden yzlerce gen s:vaa gitmi dnmemiler, bu yrelerin kadnlar da atlara veryansn etmilerdi. Kylerde at kilimler bile yaplm, adna da VayAnam Kurasnn Kilimi denmiti. Nereye gitsem, hangi kye varsam bir kadndan bir Vay Anaf'!l Kuras Ad derliyordum, hi olmazsa bir drtlk. Depremlerde lenler stne de birok at karlmtr. Seliere gidenlere de ... "Gelin Ayenin Ad" gibi. Beii am aacna takl kalan "Bebein Ad" gibi. Doal lmlerle lmeyenler iin unutulmaz atlar yaklr. Bylesi, buna benzer at olaylarn atlarn toplum benimser. Bir de gldrmece atlar var. rnein, bir horoz stne yaklan atlar biliyorum. Horozunu nl bir kahramana benzeterek ona atlar dzen kadn hem alyor, hem de glyordu. Bir pamuk tarlasnda, kadn giyideri giyen, ortaya, lye yknen bir delikaniy yatrp, kadnlara, onlarn alamalarna, atlarna yknerek at yakan, seyircilerini glrnekten krp geiren Cem il Ahmedi anmsyorum. I 940'l yllarda Ceyhan kylklerinde btn ky pamuk toplamaya gitmitik. Toroslardan da rgatlar inmiti. Kumal kylleri de gelmilerdi. Kyllerin iinde nl trkc Cemil Ahmet de vard. Cemil Ahmet btn gneyde trk sylemesi, destan aniatmasyla ok nl bir kiiydi. Akamst-

26

leri rgatlar ii bitirince Cemi! Ahmet hem trk syler, hem de trl oyunlar sergilerdi. At oyunu da bunlardan biriydi.

Gney Trkmenlerinde, Torosun Alevi Krtlerinde atlar, at trenleri ok yaygndr. Yalnz Gney Trkmenlerinin adnn bir tek biimi vardr. Bu biim A--A--B--A'dr, sekiz hecelidir. Yedi heceli olanlar da, binde bir grlr. ounlukla uyaklar yarmdr. Kimi atlarda da uyaklar, heceler bozulur. Baka baka biimlerde olan atlar da vardr. Gney Trkmeninde, Avarlarda, Kars yrelerinin Trkmenlerinde bunlar trk diye adlandrlr. "Kazmn" trks gibi. "Aslanm Kazmm yerde yatyor 1 Kaytan byklar kana batyar." Bu trknn ierii tam attr ya biimi at biimi deildir. Bestesi de yanktr. Gney Trkmeni atlarnn bestelerine yakndr. Gneyde atlar da kendine has bestelerle sylenir. Besteler de bir tane iki tane deildir. Her at ayn azia sylenmez. Her adn bir bestesi yoksa da, birok at bir azia syleniyorsa da, birok at da ayr ayr besteyle, azia syleniyor.

Kimi nl atlar, rnein Kazanolu Ad btn ukurovay:, Toroslara kadar yaylm, dahas da Orta Anadoluya kadar gitmi, Orta Anadoluda da oturak havas trks olmutur. Kazanolu Ad, teki birok adn tersine, bir btnlk gsteriyor. Kazanolu Adnda olay, hikaye be aa, be yukar anlalabilir. Biliyoruz ki, Kazanolu bakaidrs 1865'tedir. Gney Trkmenleri Padiaha kar bakaldryorlar. Bakaldrnn ba Kazanolu olduundan dolay bu bakaldrnn ad Kazanolu adyla anlyor. Kozan27

k eniiicin yaratt birok hikayeyi gsterebiliriz. Trkl Hikayeler bir tr epope niteliindedir. Yalnz Trkl Hikayelere epope d eler karmtr. Bir kere biim deiiklii var. T:irkl Hikayeterin bir blm dz anlat, bir blm, yer yer, trkdr. Oysa epope onlukla ll, uyakl bir tr uzun iirdir. Gnmzdeki her destann da bir ayr bestesi vardr. Krt destanlar bugnlerde bile Dou Anadoluda syleniyor, gnlerce, gecelerce. Bu destanlardan bildiimiz Siyabend ya da kimi blgelerde Siy Alrnede Silivi dedikleri destan. Salihe Serte, Memo Alan da buna katabiliriz. Bu destanlar ayr azlarla sylenir. Azlar blgeye gre deiir. Krt destanlar ll (vezinli), uyakl deil, tam serbesttir. Lirizmini szlerin uyumundan alr. Dede Korkutu da bu destanlar arasna sokabiliriz. Ondaki iirler de ll, ya da uyakl deildir. Dede Korkut da lirizmini szlerin uyumundan alr. Gnmzde, daha yaayan, Krgz bozkrlarnda dnlerde, bayramlarda, sohbetlerde, trenlerde sylenen Manas Destan ll ve uyakldr. imdiye kadar bu Krgz destanndan milyondan ok dize derlenmitir. Destanlara, genellikle yle bir bakarsak, bu uzun trklerde bile ounlukla at nitelii grrz. Glgam Destan Glgama yaklm bir at deil mi? Bizim Trkmen adaryla bu destanlar arasnda, ok uzak da olsa bir iliki kuramaz myz? Kazanolu bir destanenn eline geseydi, ya da a destan yaratma a olsayd, Kozanolu Adndan bir destan kmaz myd? Bir byk destanc bu atlardan bir destan yapamaz myd? Demek istiyorum ki, atlardan, bu en eski almas gereken sz sanatndan, destanlar tremi olamaz m? Ne kadar uzak olursa olsun descanla adn aras, destan at ilikisi aratrmaya demez mi? Kozanolu ad btnyle derlense, bir araya getirilse, dzeniense onda destan nitelikleri bulamaz myz?

Ben bu atlar derierken kardm bir yan oldu. O zamanlar ses alma makineleri daha Trkiye'ye gelmemiti. Gelmi olsa bile, benim elime geme olana yoktu. Atlar yava da olsa, abuk da olsa yazyordum. Yalnz ad bana syleyen her kii, bir de uzun, o adn hikayesini anlatyordu. Bu uzun hikayeleri o gnn koullarnda, kendi koullarmda olduu gibi yazma olanam yoktu. Atlar derlerken, neyi kardm bile bile, o hikayeleri ancak ok ksa zetleyebildim. Benden nce benden sonra at toplayanlar bunu bile yapamamlar ya da akl etmemiler.

28

Atlarn hikayeleri de elimizde olsayd destan at yaknlna biraz daha yreklice yaklaarnaz mydk?

Kozanolu bakaldrsnn byk airi Dadaloludur. Bakaldrnn iirini o yazmtr. Dilimizin en byk bakaldr airidir. ukorova halk Dadalolu iirlerini gnmze kadar kafasnda tamtr. Onun iirleri hem bir bakaldrdr, hem de yenilgiye attr. Yalnz onun atlar kadn atlar trne girmez. Kadn atlar trne girmeyen atlara bir rnek olarak Dadalolunun bir adm ya da at trksn rnek veriyorum :

Gelen geldi elde deil gaziler Akar gzm ya alar ne deyim Sa selamet geticeim Binboa Sual eyler benden dalar ne deyim

Elde geldi ko yiidin knas Dara geldi ik'yz n senesi Koaslan Kenan n Elif anas kar yollarm dener ne deyim

Dadalolum grernedm dleri ehidime dikernedim talar Yarsuvatta olup biten ileri Sual eyler benden salar ne deyim

Krt atlarnda hemen hemen uyak, l yoktur. len kiinin yaam, bandan geen olaylar batan sona ok dzgn anlatlr. Krtede, seyrek de olsa, batan sona hikaye aniatmayan atlara da rastlarz. Gene de, Trkmen atlar gibi, bata, lenin hikayesini anlatma gereksinimi duyulmaz. Kimi atlarn bir blm. unutulmu da olsa, elimizdeki at blk brk de kalsa, ad yaklan kiinin yaamnn hi olmazsa bir blmn anlayabiliriz..

Benim bildiim kadaryla Filitd Gutdo'nun, Gur Perihane'nin, Bar etdon'un destanlar destan, at arasdr. Her birisi tam, eksiksiz birer hikayedir. Bu kii de birer sava kahramandr. stlerine karlan atlar onlarn kahramanikiarn anlatr. Attan ok des-

29

tan karakteri tarlar. Saptayamadm, bu ad kadnlarn, Trkmende olduu gibi, lm trenlerinde yaktklar m, yoksa usta aklarn yaktklar m? Kn atlar, destanlar stne aratrmalar yapldnda ancak geree ulaabiliriz.

Szn ettiim bu ad da zaman zaman dinledim. Uzun atlard, birka gecede destanclar ancak bitirebiliyorlard. Trkmen atlarn ounlukla kadnlar sylyorlard. Erkeklerin sylediine de rastladm. Kitaptaki birka ad da onlardan aldm. Kn atlarn hep destanclardan ya da erkeklerden duydum. Kadnlardan duyduklarm da oldu, ok seyrek. Knler, destanclara "Dengbej" diyorlar. Denk, ses, sz demektir. Bej de syleyen. Bir de Knlerde sylenen atlarn bir blmne Krtler, " Klame Meran" , tekine de " Klame Jnan" diyorlar. Klame Meran, yiitleme, Klame Jnan, gzelleme. Trkeye tam evirisi, erkekler sz, kadnlar sz. Erkekler iin, yiitleme tam tarnma uyuyor da, kadnlarnicine gzelierne o kadar uymuyor, yle ki, Krt atlarnn kadnlar stne sylennii yalnz gzellik vgs deil ki, btn atlar gibi at. Aclar, endieler, vgler, bu dnyadayken yaptklar . . . Bunlarn byk bir ksm da ak atlar. Aktan dolay ldrlmeler, karasevdadan lenler, kavuamayan sevdallarn hikayesi . . . Ne olursa olsun, Krt atlaryla epopeler arasnda bir yaknlk bulmak olanaksz deil. Yukarda da sylediim gibi, Trk adarnda da, Krt atlarnda da epopelere yaknlk, benzerlik, bir iliki var. Aratnimaya deer. Epopenin anas atlar olamaz m?

l ortada, stnde bir araf nl, lnn giyideri de elde. nce bir kadn, birka kadn da olabilir, btn kadnlar da hep bir azdan ada katlabilirler. Sonra, nce bir kadn balar at sylemeye, baka bir kadn ona katlr. Sonra br kadnlar. Kimisi bataki kadna karlk verir. Kimisi kendi ls stne orada at syler, yatan ly de katarak. At treni birka saat srer. Kadnlar yorulunca, aclunca trene ara verirler, sonra gene balarlar. l kalluncaya kadar, aralklarla at syleme srer gider. l kalknca, at durur. Bu sefer lnn giyideri elden ele geerek at yalulp alanr. At treni, kyller toptan akam yemeine oturuncaya kadar srer. Akam yemeine, kydeki aa yukar her evden yemek gelir.

l gmldkten sonra uzaktaki akrabalar, tanlar yas yerine gelirler. Onlarn da nne lnn giyideri atlr, onlar da at yakmaya,

30

alamaya balarlar. ok uzaktaki, yas yerine gelerneyen akrabalar da bulunduklar

yerlerde lye au yakabilirler. Aklar, nl atlar da, trene katlmasalar bile lnn stne au syleyebilirler. Bu uzakta yaklan anlar dilden dile l evine ular.

At toplarken rendiime gre Kazanolu Yusuf Aann ldrlmesi stne aa yukar Torostaki her ky at yakyor.

Atlar, daha ok, tren odalara, evlere smayacak kadar kalabalksa, darda, avlularda gerekleir. Yaylalarda adr nlerinde, aa altlarnda yaplr. Bu anda da her ey atlara girer. lerde am bir iek. Uzakta eli koynunda, boynu bkk duran bir akraba, bir ocuk, bir kadn. lenin at, kadn kzsa giyitleri, taklan. Boyu bosu, yakkll, gzellii. Ergense, yernik gittii, muradna eremedii. Her ey, gzn grd o andaki her ey girer. At yaklan yer ormansa ormann gze arpan paralar, ovaysa ovadan gzkenler, ev iiyse konan bykl, odalarn okluu, fkara bir husa yatt yatak, nakl yast ... Bunlarn hibiri yoksa, lnn yiitlii, kadnsa kadnn sevecenlii, bylece btn bir yaam girer ada.

lnn zenginlik fkaralk durumu, lmden sonra karsnn, ocuklarnn, anasnn, babasnn decei durumlar. Tpk Hektorun karsnn, Hektar ldkten sonra olunun durumunun ne olacan syledii gibi.

lye vg, bu, btn atlarn ana temasn oluturur. Yiitlii, kahramanl, cmertlii, yardmsevedii dile getirir. vgde lnn hibir olumlu yan unutulmaz. Kimi atlarda da abartlar olduu sezilir. Bunlarla birlikte de o topluluun sosyal durumlar, gelenekleri, dnceleri, doa ve insan ilikileri btn plaklklaryla girer adara. Doa betimlemeleri. ldrlm kiilerin, ldrldkleri andaki durumlar, can ekimeleri en kk ayrntlarna kadar, plak acmasz bir gerekilikle verilir.

"Bulut bulutun sykesi 1 Ne ola bunun fkesi 1 Telli kubur, srmal aba 1 Bu da Hacm n soykas."

Burda bulutun ne ii var diyeceksiniz. Bulut buluta yaslanm, ne ola bu bulutun fkesi? Ben bunu ad topladm kadna sordum. Ne olmu buluta, diye. Ne olacak buluta, dedi, gkteki kararp gelen bulut bile Hacnn ldne zlm de fkelenmi.

3 1

Kimi atlarda duygular yumuak, boyun een, oluruna brakan, bakaldrmayan, kaderine raz olmu duygular varsa da, byle duygular syleyen atlar azdr. Atlarn ounluu iddettir, fkedir, bakaldrmadr, biraz da yaknma, sonsuz acdr.

Doa atlara, lnn, yaayanlarn bir paras gibi girer. Aclarla ac, fkeyle fke olarak yansr. Bu arada da doa gzellii btn grkemiyle, az da olsa, onaya kar.

Atlar, halk edebiyat rnleri iinde en abuk unutulanlardr. Kimi atlar bunun dnda tutmak gerek. Kazanolu Ad, Vay Anam Kuras Ad, Bebek Ad gibi atlar. Kazanolu bir bakaldrnn ad, Vay Anam Kurasnn Ad Birinci Dnya Savann addr. Kazanolu bakaidrs btn bir blgeyi sarsm, Gney Trkmenlerinin yaamn altst etmitir. Birinci Dnya Savaysa evlerde erkek brakmarntr. Bebek Ad ters bir gelenee bir tepkidir. Her at da destan olacak niteliktedir.

Atlar derlerken, epeyce at da lenlerin yaknlarndan, karlarndan, kzlarndan derledim. Kiisel, olaysz, toplumu pek ilgilendirmeyen, eceliyle lm kimselerin atlarn onlarn yaknlar biliyorlard. Pek yaygnlklar yoktu. Ama Yemen Ad n hangi kye gittimse bir kadn, bir erkek, hi olmazsa, bu attan bir drtlk biliyordu. Bir de nl kiilerin atlar da yaygnd. Bir de at kadnlarn yaktklar atlar ok yaygnd. Hasibe Hatunun, Telli Hatunun, Ak Hseyinin atlar gibi. Krtlerde de aa yukar byledir. Byk Krt ozan Abdale Zeynikinin, ukurovada, Kazanolu bakaldrsnda len Srmeli Memet Paa stne syledii at gibi. Srmeli Memet Paa Padiaha, Dervi Pan Frkayi Islahiyesine yz atisyla katlyor. Srmeli Memet Paa Mu'un Elekirt ilesinde bir nl Beydir. Abdale Zeyniki de onun dengbejidir. 1865 yaznda Anavarza kalesinin yaknlarnda, Akasazn kylarnda Paa ldnde Abdale Zeyniki Elekirtte bu ad yakyor.

Srmeli Memet Paa Adnda Abdale Zeyniki ukurovaya gitmi gibi arasn btn sca, batakl, sineiyle anlatyor. Attan, Srmeli Memet Paann askerleriyle Akasazn kysna adrlarn kurduklarn, scaktan, sivrisinekten, akal seslerinden uyuyamadklarn, bir gece yars da bataklktan bir ejderhann ktn, ejderhann Memet Paay kuatp onu ldrmeye uratn, Srmeli Memet Pa-

32

antnsa klcn ekip ejderhay ldrdn reniyoruz. Abdale Zeyniki ukurovaya Memer Paayla birlikte gelseydi,

arra, bunu kesinlikle syleyeceini biliyoruz. Demek ki, ukurovay, dengbeje ukurovadan dnenler anlatmlar.

Trkmen adarnn dili, ne kadar uyakl ll de olsa, gndelik konumadr. Krt arlar da yle. Byk desranlarn, teki halk rnlerinin dili de yle. Bu dil ounlukla yazl edebiyarn dilinden ayrlyor. teki alarn, amzn byk ozanlarnn dili de halk rnlerinin dilleri gibi yalndr. Kiiliklerini bu yalnlk iinde buluyorlar. Bir Yunus Emrenin, bir Pir Sulran Abdaln, Karacaolann, Dadalolunun kiilikleri iirlerinde ne kadar belirgin olursa olsun onlarn yalnl halkn konumasnn yzyllardan bu yana, krk bin yl su altnda cilalanm akl ta gibi dz, yaln konumasdr.

"u sisin de gnden yz 1 Ald m top nergisi 1 Kalk anam olunu getir 1 Knde alaurm sizi."

Buradaki dizeler, ok yalndr. Dnle dklmesine karn, sanki drcle dklmemiesine, lye girmemiesine dz, yalndr. Byk iirin gizlerinden birisi de belki bundadr. Sis Kozan ilesinin eski addr. Sisin gne gelen yan, diyor. nsanolunun atlarda hibir ustalk gstermeden, dz, yaln, konuur gibi bir iire ulamas lmn verdii sonsuz acnn, insan yreinin szce dklmesindendir. Bir de at geleneinin insanln ilk geleneklerinden birisi olundandr. nsanlk kadar eski denecek gelenekte insanlarn birbirlerini etkilernemesi olanakszdr.

Destanlardaki, bizim halk trklerindeki, adardaki betimlemeler stnde epeyce dndm. Bunlardaki berimlerneler krk bin yl su alunda cilalanm akl ta gibi, dz, yalndr. nanlmaz gzellikte aniarmlar vardr. Destanlardaki, masallardaki, trklerdeki betimlemeler yazl edebiyattaki berimlernelerden ayr zellikler gsteriyor. Yalnl, dzl, anlatlann can damarna dokunuu, derinine inmesi artc bir grnt veriyor. rnein tlyadadaki, Odysseiadaki berimlerneler ne Homeroslarn, ne onlardan sonraki anlauclarn, yani kiilerin, teki ustalarn, ne kadar gl olurlarsa olsunlar tek balarna bu iin altndan kalkamayacaklar duygusunu veriyor insana. Bizim Trk Halk airleri bu konuda bize ipular veriyorlar. rnein Yunustaki, Karacaolandaki, Pir Sultandaki, Dadalolundaki betimle-

33

rneler. Bunlara Dede Korkutu, masallar da katabiliriz. Yunus Emreden bir rnek vereceim: "Bu dnyada bir nesneye 1 Yanar iim gnr zm 1 Yiit iken lenlere 1 Gk ekini bimi gibi." Yanar zm, gnr iim, yiit iken lenlere, gk ekini bimi gibi. Yunusun bu dizeleri daha halk arasnda syleniyor.

Halk yanar iim, gnr zrn, kalplatrrntr. Her gen lene syler. G ekini bimi gibi, der. Bu szler iin, Yunusun iirinden halkn iine yaylm da diyebiliriz. Yalnz br airlerden de biliyoruz ki, Karacaolandan, Dadalolundan, Pir Sultan Abdaldan da biliyoruz ki, airler, halkn yaratrnlarndan olduu gibi yararlanyorlar. Dadalolundan : "Kamalan, kara ardcn aras 1 llar glgllce kan oldu." llar glgllce kan da halkn kalplatrd szlerdendir. Glgllce kan sz daha Toroslarda sylenir. Dadalolundan baka bir rnek verebiliriz : "Atn hyk sar kalkan dls 1 Kalem kulakls eki bais 1 Gzelin dal boylu sarnur sais 1 Severim kr at bir de gzeli . " Atn hyk sarl olan, kalkan dl olan . . . Dadalolunun bu drtlkte saydklarnn hemen hepsi halkn at stne kalplatrdklardr. Karacaolandan da bir rnek vereyim : 'Aradlar bir tehnada buldular 1 Y asiandlar vgalarrn krdlar 1 Yaz bahar aynda bir od verdiler 1 Yandm gittim ala karl da iken. " Yasiandlar vgalarrn krdlar, halkn bugn bile Toroslarda diline pelesenk ettii szlerdendir. Yandm gittim ala karl da iken sz de byle. Atlarda, rnasallarda, trklerde halkn kalplatrdg, byle birok betirnlerneyi, duyguyu buluruz. 1lyadadaki doa, insan, insan durumlar, ara gere betimlemeleri bana yle geliyor ki, halkn kalplatrd betirnlerneler, duygular, dncelerdir. Bir de Pir Sultan Abdaldan bir rnek vereyim : "ahin penesinde yavru ku gibi 1 rt rt ald dert beni." Pir Sultann ahin penesindeki yavru kuu da halkn bugn bile syledii szlerdendir.

Btn bu anlatrnlar, betimlerneler halkn dilindekilerdir. Desranlarn, trklerin anlatmlar halkn yzyllardan bu yana iledii, doa ve insan ilikilerinden younlatrd, szd imgeler, betirnlernelerdir. Adardaki youn iirsellik de bunlardan rlrntr. Bunlar sylerken atlarn btnn sylemiyorum elbette.

Atlardan da bu savm destekleyen birka rnek vereceim. Anavarza Adndan bir drtlk : "Anavarza at oyna 1 Kana belenrni

34

gmlei 1 Kyma n airetler kyma n 1 Kr kannn bir denei. " Daha, Toroslar ve ukurova yrelerinde, kimsesiz bir kadnn tek olu ldnde, kadir Mevlam kr karnn elindeki denei ald, denir. ki gzden yoksun kadnn elindeki denek neyse, olu onun iin, odur.

Anavarza Adndan bir drtlk daha : " Derviin mendili ala 1 Blbl konar daldan dala 1 Ben pmee kyamazdm 1 Belemiler kzl kana." Bu attaki iddet, iirsellik bir oul pahasnadr. Ben pmee kyamazdm temas da halk iirlerinin, daha da ok atlarn ortak temasdr. Karacaolann : "Varp bir krnn koynuna girmi 1 u benim pmee kyamadm." Kazanolu Adndan bir drtlk : " Karal yalk karas 1 Adana Kozan aras 1 Ben pmee kyamazdm 1 Ak d sng yaras." Hacnn Adndan baka bir rnek : "Kanl yelek kanl kuak 1 Buna can dayanmaz uak 1 Ben pmee kyamazdm 1 Yatrdlar kuru yere." ' Ben pmee kyamazdm" szleri trkterin, atlarn boyuna yinelenen ortak szlerinden biri. Birok trkde, arta baka baka biimlerde bu temaya rastlarz. Hepsi de en gzel biimde sylenmitir. Suyun altnda krk bin yl cilalanm akl ta gibi.

Ortak temalarn banda gelen, ben pmee kyamazdmdan baka ortak temalar da var. "Yaz gnnde sar iek 1 rt da at mala?" At syleyenler, daha da ok analar, kz kardeler, lleri iin dalar talar, aalar, bulutlar, gkleri alatrlar. Bu atlarda da, o kimseler lrken, iekler rarak ayor.

Atlarda, epopelerde byle ok ortalklar var. Bu ortaklklar her yaptta ayn biimde kullanlmyor. Her yaptta zgn bir yeri, zgn bir biimi var. Yinelemeler bile epopelerde, trklerde, atlarda bir kusur deil, bir g, yapra apayr bir incelik veren, her kullanld yerde baka anlamlar tayan, baka iirsellikler ieren paralardr. Szl edebiyatn kuaktan kuaa tanmasn da salamtr, yinelemeler. Bunu kadn, yani yalnz Trkmen Atlar iin deil, tm halk yaptlan iin sylyorum. Kadn atlarndaki yinelernelerin teki yinelemelerle de ok az ilikisi var. Bu atlar bir hikaye yresinde dnnedii iin yinelemeler destan yinelemeleri gibi deil. Bu yinelemeler btn atlarn ortak yinelemeleridir.

Atlarn ortak sylemlerinden balcas lye vgdr. "Boyu uzun beli ince 1 Var m bacmn kusuru 1 Bulaman bacm gibisin 1

35

Efendi gezsen Msr." Gene ayn attan bir dnlk. "M:qallah bacm m:qallah 1 On drdnde aylar gibi 1 Silkinir dar kar 1 Arabistan taylar gibi. " Atlarda yalnz ller vlmezler, ad yakanlar kendilerini, lnn yaknlarn da verler. "Yekin gl dudaklm yekin 1 Efendin gelir darlr 1 ki gelin bir oluun 1 iek biter yer yarlr. "

Atlarn b:qlca zelliklerinden birisi de, o kii saken ilikileri. O saken evine Vali, Kaymakam, Jandarma Kumandan, Beyler, Paalar iner : "Bunu da duymu alyor 1 Ankarada Kemal Paa."

Gelinin Ad adar iinde rnek bir attr. Mara ilinin Andrn il-yesi Geben kynde yeni bir gelin bulac bir hastala yakalanyor. Gelini bir odaya koyuyorlar. Yiyeceini ieceini de pencereden veriyor, onu hi dar karmyorlar. Kimsecikler de yanna yaklamyor. Gelin alt ay bu odada kalyor. lecei gnn akam da kendi stne bu ad yakyor. Bu ad olduu gibi veriyorum : " nce kaynm gelince 1 Tutar yakasn bitlerim 1 Alt' ay oldu ben yatal 1 Arada kald i derim." Bir insann yakasn bi demek, ona dert yanmak, onunla kt konumak, demektir. Bir de bakmsz kalan kpekleri iin dertleniyor. "Osman aam yelip gelir 1 Etek rdm sokulu 1 Gelin olup gezemedim 1 Zlfm yal kokulu." Bu dnlkten adn Osmanl anda getii anlalyor. Cumhuriyette, artk etek kalkm, erkekler alvar, pantolon giymeye balamlard. Etek rdm sokulu, demek, erkeklerin eteklerini bellerine, kuaklarna toplayp sokmalar demektir. Yukarda da sylediim gibi, gelin yenidir, gelin olup da doya doya gezemediine yanyor. "K.abirimi derin eylen 1 Su serpin de serin eylen 1 Sabah srmel'eim gelir 1 Sa bucaa yerin eylen. ll Dizim dizim dizliyorum 1 neyi grmyor gzro 1 Arada kald arada 1 ki olum bir tek kzm ll Evimizin n yaz 1 Yaylr karab:q kuzu 1 Seni de gresim geldi 1 Y al dktm kara taz. 11 Yk yarm esik kesik 1 Dnyadan umudum kesik 1 Seni de gresim geldi 1 Beslediim kara ps k." Gneyde, Anadolunun da byk bir blmnde, kediye psk derler. "Gel bibi yanmdan otur 1 Ben deyim eksiim yetir 1 Bu yl yayla yaylamadm 1 Git yayladan iek getir." Trkmende halaya bibi derler. "Ana cerrahm gelince 1 Cerrahma iyi bakn 1 Esvabm alan olmazsa 1 Atee de vurun yakn. 11 K.adan alaym ana 1 Dert delisi oldum gene 1 Kimseler gelmez yanma 1 Kzlarn da bana dne." Burada ana dedii kadn z anas deil de kaynanas olacak.

36

Kzlarnn kendisi gibi olmas iin karg ediyor. Bu karg da iine sindiremedii iin zr diliyor, kusuruma bakmayn ben dert delisi oldum, diyor. "Kadan alaym bac 1 Yreime dedi ucu 1 Param yok ki verem alam 1 Cerrah vermiyor ilac."

Ben bu ad deriediim sralarda, bu adn tamamn bilen yal kadn o gnlerde lmt. Konutuum kadnlar, "ah o sa olayd," diyorlard, "sen bu ad ancak iki gnde yazabilirdin." Adn ieriini btn ayrntlaryla anlatyorlard. Gelin, alt ayda her eyi, her eyi zlemiti. iekleri, aalar, yapraklar, kular, kelebekleri, bcekleri, her eyi, her eyi zlemiti. Kar dan arkasn, yaylasn, kilim dokuduu sdar, getii yollar, pnarlar, alabalklar, akl talarn, her eyi gresi gelmiti. Ele geirdiim at bile skm insann duygularn byk bir scaklk, zlemle dile getiren, lirizmin bir bayaptdr.

Gelin Ayenin Ad da ok yaygn bir attr. Btn Toroslarda, ukurovada bilindii gibi, Anadolunun birok yresine de tam, halay trks biimine bile girmitir, kimi yrelerde. Gene birok arta olduu gibi, lm yle bildiimiz lm deildir. Sanki l sam gibi lyle konuulur. "Koyun gelir yata yata 1 arnuriara bata bata 1 Gelin Ayem sele gitmi 1 Ilgnlardan tura tuta," diyor. Ayenin lm byle. lmemi gibi de, "Bacm uyku uyudun mu 1 Bacm sulara deli?" diye de soruyor.

Nasl destan, masal, trk, trkl hikaye dili olumu, her birinin dili nasl ayr bir yap, ayr bir zellik tayorsa, at dili de ayr bir yap, ayr bir zellik tayor. Doay anlat, yalnl bambaka, yaln, ayr bir iir tad tayor. Bu zellii de yaratlma biiminden geliyor.

Atlarda hemen hemen teki dnya yok. Ne lleri kurtlar yiyor, ne ylanlar, yanlar ... Yunus Emrede, teki airlerde olan beden rmesi atlarda yok. Hep bu dnyada yaadklar, yaptklar ettikleri, cmerdikleri, iyilikleri, yaam biimi, adar, develeri, adrlar, en ince ayrntlarna kadar yaam, yaamna girenler, sular, pnarlar, sonsuz bulutlar ... Gelenekler, grenekler, toplumun en gizli yanlar... Bunlarla birlikte de konuma dilinin btn zenginlikleri, ayrntlar, dilin z, hibir yapmaca, ustala bavurmadan olduu gibi, gene krk bin yl su altnda cilalanm akl ta gibi, krk bin yl at suyunun altnda cilalanm bir at dili kyor ortaya.

37

Yukarda atlarn doadan, byk ozanlarn, destanlarn dilinin halkn kalplatrd, kalplatrp bize sunduu dilden, kalplaurd betimlemelerden ktn sylemitim. Atlardaki betimlemeler gene yzde yz toplumun yarats ya o andaki, at yaklrkenki andaki duygunun verdii grmnn betimlemesi bize daha baka, taze bir betimleme biimi getiriyor. Bir de Yemen Adnda olduu gibi yaln bir younlama da getiriyor : "Gitme Yemene Yemene 1 Karn toza dumana 1 Mektubunu sal kardeim 1 Bacn koyma gmana 11 Gnden yan soldu mola 1 Yerden yan uldu mola 1 Memedirnin ala gzn 1 Karncalar oydu mola."

lde ldrlm bir askeri, yani kardeini betimliyor. Onun bildii yalnzca ln tozluk dumanlk olduudur. Sonra o usuz bucaksz toz duman sszlkta kardeinin lsnn yamdr. te bundan taptaze bir betimleme bayapt douyor. Gne gelen yan soldu mu acaba? Yere gelen yan uldu mu (rd m) acaba? Bir de, "Binbalar, Binbalar 1 Tabur taburu karlar 1 Yamur yap gn deince 1 Yatan ehirler lar," betimlemesi var.

Bu rnekleri istediimiz kadar oaltabiliriz. "Usandn m bor beliklim 1 Issz yerde yata yata. " Atlardaki ince, belli belirsiz lirizm belki baka hibir edebiyana

yok. Lirizm her zaman yanl anlalmtr. Atlardaki lirizm en utaki, youn duygularn en ince anlatmdr. Burada bir sreklilik, bir inceden akma deildir.

"Altnda da au hoplar 1 Sol brnde altpatlar 1 Karde tarlaya yklm 1 Kann yatyor ider."

Atlarda gerek de bylesinedir ve iddenir. Gerei ne arpuyor, ne atlayp geiyor, gerek gzniin nndeyse olduu gibi btn yalnlyla sylyor. Anann Ad bunlarn hepsinden beter. Uzakta, gelinliktc lm kznn mezarna gelen ana, kznn lsn grmek istiyor ve mezar atryor. Sonra da ada veryansn ediyor. 1 939 ylnda bu adn ardna ok dtm, ukurovadan Uzunyayiaya kadar gittim, baka dizeler bulmak iin, olmad, at Uzunyaylada ununlmum, birka krm ancak bulabildim. Atta, hibir eye yanmyorum, burnundan kertenkele kt, diyor ana. Bir ana bunu nasl adatrr, kznn burnundan kertenkele ktn nasl syler, diye hep dndm. Sonra dndm ki, halk iin doann birok olay doaldr.

38

Atlarda daha byle ok yaln gerekler var, birok yazarn yreklilik gsterip syleyemeyecei kadar. Yazl edebiyatn hibir byk yazarnn eriemeyecei kadar youn, yaln betimlemeler. Yukarda Homerostan, betimlemelerinden sz ederken, betimlemelerin halkn kalplarndan alndn sylemitim. Buna bizim halktan ok rnek bulabilirim, demitim. unu da bilmeliyiz ki, kalplarn dnda byk ustalarn kendileri de yeni, taze betimlemeler yaratyorlar. Onlarn yaratlar da halkn diline dyor, orada onlar da kalplayor.

Bir iki rnek daha vereceim : " Bacsnn ad Ee 1 Yaa babam olu yaa 1 Candarmalar nian alm 1 Azndaki altn die."

Bu da bir baka attan : "Kurun kafadan deince 1 Beyin akm topak topak 1 Ziya Beye

sebep olan 1 u em m isi koca kpek." Yaamn ayrntlar, trajik durumlar, lmler stne, dnya, ac

lar, sevinler stne, gemi gelecek stne, inceden sylenmi birok rnek vermek istiyorum bundan sonra. Atlarn dil, syleyi zenginlii, incecik, belli belirsiz lirizmi stne, baka eyler stne adardan rnekler vermek istiyorum. Gene de atlarn ince lirizmini, doa, olay, kii betimlemelerini, psikolojik durumlar, anlk grntleri, tutumlar, davranlar, aclar benim gibi olanaklar kstl bir kiinin gereince anlatmas kolay deil.

Benim bildiime gre adar daha Uzunyayla Avarnda, Mara, Adana kylklerinde yayor. Bundan sonra gen folklorcular, airler, hikayeciler, romanclar bu iin stne derler de adar, hikayeleriyle deriederse hem edebiyatmza, hem de kendilerine eriilmez bir yardm yapabilirler.

u aadaki dizeleri Azerbeycan atlarnda buldum : "Ta olsaydm erir idim 1 Toprak oldum da dayandm." Bizim atlarn biimine uymuyor ama gene de at. Ben yllar nce bu dizeleri Toroslarda derlemitim, deiik bir biimini. Yllar sonra ayn dizeler karma Azerbeycan adnda kyor. "Demir olsaydm rrdm 1 Toprak oldum da dayandm."

lye ksmek de ok sylenir adarda. "Bilirim srrn demem 1 Kanl gmleini yumarn 1 Bir kurundan adam m'lr 1 Ben de sana karde demem."

Yaknmalar da ar basar adarda.

39

"ok acele aldn mevlarn 1 Bakarnadm doya doya." teki dnya, yeralt hemen hemen atlarda hi gemez. Hep bu

dnyayla ilgilidir atlar. Bu dnyada yaplanla, edilenle. Yamn en kk ayrntlaryla ilgilidir, demitim yukarlarda. Arada srada da yeralt akla gelir. "Alt ay oldu leli 1 rd m'ola eli."

imdiye kadar derlediim, duyduum atlarda yerin alt ile ilgili ancak birka at bulabildim. "Yalan oldu gene yalan 1 Mezarna girdi ylan 1 Ein bucuna gelmi 1 Kalk bacm boynuna dolan. "

Allahtan ly yeniden diriltmesini isternek de atlarda ok sylenir. "Hacm der de bunalrm 1 Dam banda dolanrm 1 Allah Hacm verirse 1 Kap kap dilen irim."

Adardaki betimlemelerden biraz daha sz edelim. "Hele una hele una 1 Yarn bakn telna 1 ldrmler Hac Beyi 1 Kuzgun dner leine."

lmn acs ekilmez. iddetli, yakp kavuran aclar, duygular. Bir de ileriye dnk umut. len lr kalan salar bizimdir rnei. "Sabreyle kzm sabreyle 1 Her tepeden bir gn doar."

llerin lrkenki durumlar da inanlnayacak kadar gzel betimlenir. ok az iirde bylesine yaln, bylesine tam tepeden inme, vurucu berimlerneler vardr. "Altnda da at Arap 1 Bnda pskl kelep 1 Hac V elim sele gitmi 1 Siyah kakl yelep yelep." Yani parlclayp snerek sele gitmi, diyor.

Gene bir betimleme beseri : "Aarn da ay gibi parlar 1 Emmim de gn gibi rlar 1 Kv eyle karde k.v eyle 1 Bize k.v atis derler."

Oldrenin kt adam olmas, yaknlan en kt durumdur. Dillerde, yani at dnda da insan ldrenler hep kt, kan cieri be para etmez kiilerdir. "Yce dalarn gcs 1 Zor olur karde acs 1 ldren de adam olsa 1 Geceleri n krbcs."

Olay btn gerekliiyle betimlemek, ne kadar zor, korkun olursa olsun, atlarda en byk ac, en byk iddet durumu doaldr, btn playla verilir. "Bir kayaya elemiler 1 Elin kolun balamlar 1 Babam olu Hseyini 1 Sn av eylem iler." S n bir geyik trdr. Toroslarda snav eylemek bir deyimdir.

lye vg, yaad gzel gnleri anmsamak : "Silkinip ata binince 1 At altnda utu sandm 1 Kanrlp cirit atnca 1 Gk grledi dt sandm."

40

Geride kalanlarn ne olaca endiesi atlarda ok sylenenlerdendir. Dmanlar!l ne yapaca, bu acya, bu utanca nasl dayanacaklar ... Baz atlarda olay rgs destanlardaki kadar dzgndr. Hikayeyi kolaylkla anlarz. Hem de uzun bir hikayenin, desrann veremeyecei kadar. "Yaz gnnde sar iek 1 rt da bitti m'ola 1 Arap olum yok diyorlar 1 Darendeye gitti m'ola." Yaz gnnde sar iek, yaz bahar aynda krmz, ak gl, sar gzl nergis, boynu bkk meneke hep rarak aar. Her birisinde ayr bir gzellik, ayr bir acnn dnyaya amasdr.

nce Hacnn Adndaki, ad yakan kzn utanc. nce, kendisi iin ldrlm. Bu uranla bu kz nasl yaar. Skm insann ne yapacan bilemeyiinin iiri : "zm kara, zm kara 1 Salkmnda d zm kara 1 Emnilere gidiciyim 1 Elim kanda, yzm kara."

lm halini anlarrken de adar ok gerekidir. Bu gerekilik ad byk iir katna yerletiriyor : "Sa yanndan kurun demi 1 Sol yanna boynun emi 1 Garip garip duruyordu 1 Meer kimsesi yoimi. "

Gene gerekilie bir rnek. Gerei btn iddetiyle, aklyla herimierne insan belki de byk iire ulatryor. nsann, doann byk iirine, yaarnn sevincine varabiirnek iin adardaki gibi plak gerei anlarmak gerekiyor belki. nsana varmak iin gvenli en kese yol belki de bylesi, epope, ar, trknn acmasz gereklii. "Al armdan dtm korum 1 Crmaladm kumu erim 1 Hakk beni vurmaz diye 1 Kurnun karn arm", "Yara yara kulun olmu 1 Alnnda mendili solmu 1 Ben pmeye kyamazken 1 Kara gze kumlar dolmu."

Atlarda yer alan en nemli sylemlerden biri de eski grkemli gnleri anmak. Bu grkemli gnler kk bir sevin, gn grl grl ukurovaya konmas, dalara gmesi ... Altm ayak adrn nnde oynayan kek ... "Gkek kzcazm gkek 1 Yaz gnnde bitmez iek 1 Altm ayak kara adr 1 nnde oynard kek."

Atlarda birok kez de anlamsz szckler geer. Bu sonsuz ac:n delimi i insandr. "u karra ne yazl 1 Filfli cilcen dizili." Hibir anlam yok. "Vi! i babamolu vi li 1 Savrulur pskl n teli."

Adarda, trenler srasnda, ar yaklan kiiden baka daha nce len bir kiinin stne de ar yaklr demirim. te bu Mustafa Aann Adnn iine Badatta len baka birinin de ad giriyor.

41

"kr olu var Aarnn 1 nallah yerini tutar 1 u Badana kalanrnn 1 Ocanda bayku ter", "Hakiyetli Vezir Aam 1 Durann bize verdi 1 Size bir haber vereyim 1 u Badana sunarn kald."

Atlarda sylenilen, yaknlan bir bka durum da, ocan kr, erkek ocuksuz kalmas, bylelikle de ocan snmesi. En dayanlmayacak durumlardan biridir. "Olum kalmad ocakta 1 Atm kalmad bucakta 1 Ne yatyon Dervi olum 1 Kuluklayn scakta", "Dedemin gmlei kanl 1 Ninni Poyraz olum ninni", "Ahalar giydim abalar 1 Beni knaman obalar 1 Kara Dedem can veriyor 1 Hem bakar da hem abalar" , "Al at ninni kr at nin ni 1 Kucaklad m ala kanl 1 Kara Dedem yle dursun 1 Ak poyrazm delikanl", "Alamaya arlanyom 1 Dmanlarm eve yakn."

Ramazann Ad da nemli bir at. Kendi acsna btn dnyann katlmasn sylyor : " hacnn bir kardei 1 Nasl uykunuz geliyor."

Ortak temalardan birisi de, bundan beter bir ktln insann bna gelemeyeceidir. Onun iin lrcesine alar, acsndan oynar : "Efesini bana verin 1 Ben belime sokucuyum 1 Ahmet olum dn ku rm u 1 Ben halaya kcym."

Ramazann Adndan bir drtlk : " leri gel gel ey Melek 1 An yarasn gre k 1 Alt ocak birden batt 1 Buna dayanr m yrek. "

Bir de atlarda doaya, topluma, kiilere meydan okuma vardr. lyadadaki Hektorun karsnn ad, bir yaknmadr. O ldkten sonra ocuunun ne olaca, elin aralnda kalaca, kimsenin onun yzne bakrnayaca, insanlar iinde hep boynu bkk duracadr. Oysa Trkmen kadn meydan okur : "karn Berit bana 1 Bn kar olursa olsun 1 ekeri m bebek derdini 1 Dulluk zor olursa olsun. " B u attan bka bir drtlk "Amann belim krld 1 Dev' oturup kalkmaynca 1 Senin bebek bymez mi 1 Emnileri bakmaynca."

Gene atlarda Tanrya kserler, krlar, arkadalarym gibi Tanryla konuur, ona dert yanarlar. Ald kimsenin daha lmne sra gelmediini, onun yerine anasn, babasn, baclarn, karsn almasn isterler. Tanrdan baka doayla, kaderle, insanlkla, yamla da kavgaya giriirler.

lrlerken kendi stlerine at yakanlar da vardr. Avar Beyi Terkeliolu gibi. Hastalanp bir odaya kilitlenen gelin gibi. Terkei i-

42

olu len kars stne de at yakmtr. Bundan baka karlar stne at yakan birka kiinin adna daha rastgelmitim.

"ktm Kozann dana 1 Kar dizleyi dizleyi 1 Yaralarm gz gz oldu 1 Cerrah gzleyi gzleyi."

Yaycolu brahim Aann Adnda da ayn kalb gryoruz : "Yaramn da ba acar 1 Gz gz oldu merhem durmaz 1 Kcekten dul oturdum 1 Bamdan kara gn kalkn az."

"Gz gz oldu yaralarm" birok trkde, destanda, arta geer. Halk iinde de azgn yaralar iin sylenir.

Imgeler, doa, halkn doayla i ielii, at ya.kann, lnn yaknlarnn u anda ne halde olduklar atlar da sylenir. "Glden kalkt utu turna 1 Kimi kara kimi srme 1 Kurban olurum Mnire 1 Kardan adrn derme." Belki kalkar, geri gelir, diyor. Onun iin adr derilmeyip yle kalsn.

"Atn dorusun saymazd 1 Kardeim binerdi kra 1 arafl yatak beenmez 1 imdi kondu kuru yere."

Ben pmeye kyarnazdmn baka bir biimi. Doadaki, insandaki elikileri dmdz sylyor.

Zlfikar olu bi Aann Ad : "Benim Aam ne ho yatar 1 Kollarn ki bar atar 1 Aireti ava gitmi 1 At yavuz ceren tutar." Burada da vg. Bir kiinin atnn yavuzluu atn ceren tutmasyla llrdQ. Birok atta, trkde ok kii atnn ceren tutmasyla vlr. Eskiden ukurovada ok ceren yaard.

"Srtnda da hlle donu 1 inden isterim can 1 Ne yatyon srmel'eim 1 Bekir aa istemi seni."

Atlarda en ok gze arpan ortak yanlardan biri de, ly atndan, giyitlerinden1 yam odadan, getii yollardan, koklad ieklerden, at dalardan, esen yelden, giden buluttan, gezdii ovalardan, uan turnalardan, yaan yamurlardan, sonunda da Tanrdan geri isternek geleneksellemitir.

Boanm, herhangi bir biimde ba belaya girmi kadnlar da kendileri stne at yakabiliyorlar. Boanm bir kadnn kendi stne yakt at : "Yazlarda olur diken 1 rd koyup cierim yakan 1 Boadn ger'alr m 1 Hak yoluna boyun bken", "Evimizin n dlek 1 Yamur yaar olur glek 1 Cnck ykl kervann 1 Ben mi rkttydm felek."

43

Kadn bylelikle acsn syler. Sonra kendisine umut verir. Her at gibi gene kalplardan yararlanr. Karacaolana bavurur. "Gamlanma gnl garnlanma 1 Alayanlar bir gn gler", "Garnlanma gnl garnlanma 1 Kt gndr gelir geer." "Gamlanma gnl garnlanma 1 Kt gnn mr'az olur."

Kocas lnce evinden kovulan kadnn da bir ad var : "Bana burdan k diyorlar 1 Heyl'olur burdan knca 1 Elleriden kim tutacak 1 unlar arnura knce." ocuklarndan sz ediyor. Onlarn ellerinden kim tutacak balar belaya girince. "Arada kaldm arada 1 Doru yaylr derede 1 Srnn iine vardm 1 Mor kekliim yok orada," "Eller harman vuruyorlar 1 Varman harman yerimize 1 Varr da eki ederim 1 Mor prkl delimize", "Bana burdan k diyorlar 1 Senin evin yok diyorlar 1 Tellal kznn yavrularn 1 Dkm dkm dk diyorlar."

"Varr da eki ederim mor pskll delimize." Gidip, burada ona ktlk edenleri, mor prkl delimize dedii, kocasna ikayet edecek.

Kendi maceralar stne at yakanlarn atlar en belal, en ac veren atlar. Belki de en candan, en scak atlar. Baz olaylar kimi killer iin lmden de beter geliyor. Yukardaki at byle bir acnn ad.

Kna adna kimi yerlerde kna trks de diyorlar. Kimi yerde de kna ad halay olmu. Kadirlinin Bahe kynde, imdi Osmaniye ilesine baland, I 939 ylnda retmen vekillii yaptmda brahim Poulu Avar Ad adnda, o zamana kadar hi grmediim ok ar, ritimleri derinde olan bir halay ekrniti. Ardndan da Kna Ad halayn oynarnt. Kna Ad halay bir geline kna yaklmasn, ata bindirilmesini, nce acsn, sonra da sevincini anlanyordu. Avar Ad ok ar, figrleri belli belirsiz bir halayd. ok derindeydi ritmi. imdiye kadar bylesine ince ritimli bir oyun grmedim. nsann iliklerine ileyen bir lirizmi vard. Trkrnenlerde, Krtlerde bir deyim vardr, "o, yle bir halay eker ki, bana bir tas dolu suyu koysan bir damlas dklmez," derler. te Poulu da Avar Adm bylesine derinden ekiyordu. Kozanolu Adm Orta Anadoluda oturak havas olarak sylyorlar. nk oralarda at gelenei yok. T oroslarda, ukurovada yle bir ey yaplarnazd. Yaplabilseydi, o ad oyun yapanlarn bana ok kt iler gelirdi.

44

Krnolunun Ad da rnek gsterilecek arlardan biri. Bta anlatlan dz hikaye olmasa bile bu attan btn olay anlayabiliriz. Ayn attan bir betimleme rnei : " Bunu duysa ne der V elim 1 Hep krlsn evim malm 1 Kular yemi alya konmu 1 Kpkrmz olmu dal m." Bir grmnn bylesine yaln, trajik anlatlmas sanyorum ki szl sanat rnleri dnda kolay kolay her kula, her yazara, her aire nasip olmaz.

"Bana alama diyorlar 1 Gzleri geyik karas." Bayramn Ad da ilgin adardan biri. 1909 ylnda ukurova

da Bayram Ermenilerle savyor, kym yaptndan dolay da aslyor. Bu ad anas yakyor. emli, gzel, bu da bir oul pahasna olan arlardan. Birka dnln buraya alyorum : " Kibar gezer emmimolu 1 Sag yannda aluparlar 1 Kara donlusun asmlar 1 Padiah duyar da arlar." Bu dnlkten anllyor ki, ada amcas kz da

' girmi. "Bayram da benzer fdana 1 Yanarm ehit gidene 1 Hep duyar da yanar karde 1 ukurova Koca Adana."

Arlarda umarszlk, eli kolu balanmak, bu yzden de ne yapacan bilememek. "Ben nideyim emmimolu 1 Dava Mftde Kadda 1 Asmlar emmimolunu 1 Asmlar saat yedide." Bylesine bir syleyi scakl, syleyi gzellii yalnz bir arta olabilir gibime geliyor.

Gene syleyi gzellikleri, dil ustalklar stne Battaln Adndan drtlkler alacam. Gene yineliyorum, atlar da konuma dilindendir, btn byk iirler, destanlar gibi. Yalnz, aularda tekiler gibi halk dilinin zenginlii stne yeni bir at dili kurulmutur, demitim. Destanlarn teki halk rnleri iinde nasl bir syleyi biimleri, syleyi tatlar varsa, atlarn da yle. Yalnz yukarda da sylediim gibi atlarn pahas ok ar olduu iin, ilerindeki duygular da youn, syleyiler de, bir iddet, bir hmdr. Bir hm taddr. Trknn, sevda deil bu bir hm, dedii gibi. Adar iin de, iir deil bir hm diyebiliriz. "Boz lk kapya geldi 1 Edi boynun haber ald 1 Sen duymadn Arzu bacm 1 Battal d'ld, Davut d'ld", "Sandktan tutup kalkyor 1 Adam una gvenir mi 1 Be dekten yer sererdi m 1 Battal ta dayanr m." Be dei st ste koyup yere yatak yapmak. ls topraa, ta konacak. Buna dayanlr m? "Davut bilmezdi dzeni 1 Battal gezerdi Kozan 1 Ya niderdin er alas 1 Virane dada gezen i."

45

Gene yrekli bir betimleme : "Tosmuun ardna pusmu 1 rdke kanlar kusmu 1 Ark Hasan boaziarken 1 Aacak stne dm."

Gene bu attan : "mer, Osman kardelerim 1 Durmaz ben burda kiarm 1 Eller bana deli diyor 1 Deli m'oldum kardelerim." Acdan oynamak, delirmek de atlardaki balca temalardan.

"Kaplan geldi heirmiye 1 Ya geldi yiirmiye 1 Her anann Icin deil 1 Byle yiit dourmaya."

Birok ana, her ana byle yiit douramaz. "Atnn da aln sakar 1 Bir incecik hara koar 1 Ne yanyon kke

olum 1 Yaralya sinek okar." Gelenek, grenek, en kk ayrmsna kadar yaamn her bii

mi . . . Klk, giyim kuam, yaamn, insann, doann her trl devinimi. Hayvanlar, kuar, bcekler, lrkenki davranlar ... ly gezdii tozduu yerlerde aramak. Onu en gzel gnlerinde en sevdii insanlar arasnda dolayor, konuuyor sanmak. Hi lmemi gibi ly yayor sayarak arta imdi ne yapacan, ne syleyeceini belinmek. Atlarda ok sylenen szlerden biri de alamaa arlanmak. Bir de muradn atamadan yernik gitmek. Kalanlar iin en byk aclardan birisi de bu. "Kara tabanca ngiliz 1 Skkn oturur mencilis 1 Bunda ayplamak olmaz 1 Kardee benzer hanginiz." vgde, lenin kimseye benzememesi, onun ok stn bir kii olmas, bu stnl sylemenin de ayp saylmamas. . .

nsanlarn can verirken betimlenmeleri de atlarda epeyce yer tutar. "Kr at gelir hadayarak 1 Nal gelir pariayarak 1 Sar' Ahmedim can veriyor 1 Siyah perem terleyerek. "

Bu Sar Ahmedin Adndan ilgin bulduum bir drtl daha yazacam : "Odasna yer serdiim 1 Telli araflar mm 1 Sarlsana Sar' Ahmedim 1 Ksp de ayr yatt m." Eski gnleri zlemek . . . Iyi , kt gnleri . . .

Muradna erememek stne bir para daha : "Buras byk Adana 1 Kimse varmam tadna 1 lm gezme ardm sra 1 Ermerniim muradma."

Topuzun Ad da stnde durulacak atlardan biri. Yalnz bu attan salt bir drtl alyorum : " Gc Avarn z 1 Gmem demi Beyin kz 1 Sabah ok erken gerler 1 r ocuklarn yz."

46

Btn bu lm kalm, btn bu ac, umarszlk, lm acs iinde ... ocuklarn yen yz. ocuklarn yz rken, uzakta, douda, ukurova buulanrken, tan yldz tanyerinin ucunda salnrken gn kalkmas. .. Doann insanla i ielii lmde bile. En kck bir olay, oysa lmde, kck ocuklarn yznn mesi o kadar kk deil. Doay yaamlar, tanyerine ge kmlar, ocuk yzlerinin mesinin, tanyerinin gzelliinin tadn bilenler ocuklarn yznn mesini, lmde bile anmadan edemezler.

Atlardaki lmleri, lenlerin toplumla, insanlarla ilikilerini, doayla i ieliini, lmn olaanln, teki dnyann, cennetin, cehennemin, ylanlarn yanlarn yle pek sznn edilmediini gsteren ok rnek sralayabiliriz. Yukarda da sylediim, birok rnek verdiim gibi lm bu dnyadadr, teki dnyaysa atlarda pek yok. Buna amamak gerek. Doann iindeki insan, ne kadar bozulursa bozulsun, salkl insandr. lm acsn yreinin banda ne kadar youn duyarsa duysun, bu dnyaya gelmitir ya, bu tada, bu gzellie, bu eriilmez sevince ulamtr ya, gidecei yer, varaca karanlk, belki de o kadar umurunda deildir. Bunu da, karanlk umurunda deildir demek de kolay olmasa gerek. lm insanolunun en byk acs, belasdr. Yalnz dnyann eriilmez tad, sevinci, vazgeilmezlii de her eyden stndr. Atlar, insanolunun bu derinine kolay inemediimiz bu gizini sylemiyor m'ola? nsann lrkenki yalnzl, umarszl, yanmda sevgisini bile gtrememesi ... Bilmiyoruz ki ... Bizdeki, dnyadaki atlar stnde gereince durulursa, lm acmz belki biraz daha yeynilebilir. Atlar, lm acsn yeyniltmek iin var olmulardr belki. Onu incelememiz bizi insan gereine biraz daha yaklatrarnaz m?

Homerosun dedii gibi, yaraklar iinde en ac eken yaratk insandr. nk bir tek o lmn bilincine varmtr. Belki bu bilin bizim iin bir gn lm acsn yeynilten bir em de olabilir.

Yaz gnnde sar iek rt da at m'ola?

Haziran I 992 Basnky

Bu yaz hazrlanrken kitaptaki adardan, Ahmet kr Esen'in Aruulolu A/4-n'ndan, Ursula Rdnhard'n Vor Sinm Hiiwnn Ein Witk . . . adl derlemesinden (Berlin I 965) yararlanlmtr.

47

A D A N A H IJ. L K EV I D IL , E DE t:. l YAT v e T t', R I H U 9 E S I

N e r : y e t n d e. n SA rJ : 1

U K L' K C\' .-1 D .. .. f O t K L O R D E R L E .'Yi E L E R t : 1 ___....,...__..,.. ________ - ------

. \ i L

9 4 3

jj 1'}\ -- . '

T rhsz B a s m evi A d li n a 1 9B

NSZ

Yllardanberi Halk EdebiyatJrruz zerindeki almalar, phesiz ki, bu sahay; ok eyler kazandrmtr. Bu almalar devam edegeldike, daha ok kymetli materyaller elde edilecei muhakkaktr.

Anadolu folklor hazinesinin, btn dier memleketlerindekinden zengin olduu, su gtrmez bir hakikartir.

te ben bu hazineden bir para olan, A.tlar zerinde almaya karar verdim.

Atlar, Halk Edebiyaurnzn bellibal bir ksmn doldurmaktadr. imdiye kadar zerinde hemen hemen hi ilenilmeyen bu ksm, kendime saha yaptm. Atlar zerindeki aratrmalarm bicene kadar, folklor almalarmn hepsi bu mevzua hasredilecekcir.

Atlarn bundan onraki cilderinde daha geni olarak, almalarma devam edeceim. Bu ilk cilete at syleme merasiminin nasl yapldnn zerinde durdum. Dier cilclerde atlarn meneini aratracak ve tahlilini yapacam.

s

Bu ilk kitapta belki birok hatalarm olmutur. Folklorcu arkadlarmn ve byklerimin grdkleri hatalar bana bildirmeleri, beni memnun ve bu yolda daha emniyetle yrmeme yardm eder.

K.S.G.

AGIT NE ZAMAN, NEREDE NASIL SYLENiR?

llerde at sylemek, Anadolu halknn balca adetlerinden biricUr. Biz burada, bu adetin ukurovada nasl yapldn anlatmaya alacaz. Burada atlarn tahliline girirneyeceiz. Yalmz bu adetin nasl yapldn, ie inmeden, d grnn syleyeceiz.

Osmaniye kazasma bah Hemite, - eski ad Geeli - Kadirli kazasna bal Bozkuyu, Ck, Azapl, Harkao, Nrfet ve Mara' n Andrn kazasna bal Gvahmedi kylerinde yaptrruz tetkikler, bu adet hakknda bi ldiklerimizi takviye etmitir. Esasen bu muhitin ocuu' olduumuz iin, muhiti.mlzdeki her adeti bilmemiz tabii grlmelidir.

l 940'ca Osmaniyenin Hemite kynde, 1 94 1 'de KacUrli kazasn-

53

da grdm ve not ettiim, llerde at syleme merasimini olduu gibi nakledeceim. Pek yakndan grdm bu iki merasim arasnda hi fark yoktur. Yine bugnlerde yaptm baz tetkikler, ukurovann her tarafnda bu :idetin, ayn ekilde yapldn gstermektedir.

At, umumiyede, ne ekilde sylenir? lk olarak bunu grelim. Hasta can ekiirken, hoca Kuran yahut Yasini erifi yava yava

okur. Hasta can ekiirken Kuran yahut Yasin okumak, hi ihmal edilmeyen dini kaidelerdendir. Hasta can verdikten biraz sonra okumak ii biter ve hoca ekilir. Hoca gidince, lnn stndeki yorgan kadnlardan biri tarafndan sklr. Melefesi - yorgann iindeki beyaz bez - lnn zerinde brakldktan sonra geri kalan taraf alnr. Bu i on dakika kadar srer. Bu on dakika zarfnda orada bulunan kadnlar, lnn etrafnda halka olurlar. - Bir kyde lm olduu vakit, bunu duyanlarn hepsi, l evine toplanr. - Bu srada, halka olmu kadnlarn iinden biri kalkarak lnn elbise ve amarlar bulunan bohay kadnlardan birinin nne atar. nne boha atlan kadn, bohay aar, iindeki eyalardan birini eline alarak at sylemeye balar. Adn bir beyiti sylenince, syleyen ve teki kadnlar, hep birden alamaa balarlar. Bu alamak, bazen de kta sonlarnda olur. O kadnn uydurduu besteye bakar.

Artk her beyit sylendike arkasndan alanr. Birinci kadn yorulunca, dier bir kadn bohadan bir eya alarak sylemeye balar. Bylece sylemek isteyen kadnlar syler ve alarlar. Bu syleyi, iki kadn arasnda karlkl da yaplabilir. K.itabmzda buna misal vardr.

Kadnlar, yorgunluk duyunca ilerinden biri bohay drer ve skunet iinde yerlerinden ayrlrlar. l de ykanmak iin kaldrlr.

Baz yerlerde, mesela Vanda, Erzurumda, Burdurda l mezara gtrlrken arkasndan erkeklerin de at sylediklerini rendik. Hemite kynden 95 yanda Hava Hatunun sylediine gre, eskiden ukurovada da erkekler bu merasimi ayn ekilde yaparlarm. imdi buna tesadf edilmiyor.

At, bu anlattmz umumi syleni eklinden baka ekillerle de sylenebiliyor. Bunlar da teker teker grebiliriz :

I - lnn, baka kyde bulunan tandklar ba sal iin geldikleri zaman, yukarda anlattmz gibi boha ne atlr ve ayn ekil-

54

de at sylenir. 2 - Bir insan, leceini bilirse, lmeden evvel kendisi iin at ya

kabilir. 3 - Zengin l sahipleri para vererek, tannm halk airlerine

at yaktrrlar. K.itabmzda buna da misal vardr. k Hseyinin, Hatca Gelinin ad.

4 - Uzakta, ld duyulan bir byk, bir akraba, bir tandk iin de at yaklr. K.itabmzda misal vardr.

55

1 . 1 1 . 1 942 Kadirli K.S.G

YEMEN AGI DI

191 1 'de Mehmet ve Memi adl ukurova/ iki karde asker olarak Yemene gidiyorlar ve bir daha dnmyorlar. Bu ad, ehit/erin bacr.s

yakyor.

ara adr i mi dutar Marcin tfek pas m durar Alyalm anarn bacrn Elin gz yas m dutar

nden yan soldumola Yerden yan uldwnola Memmedimin ala gzn

'arnalar oydumola

Ba ma fistan kirlenirse Bada p gl frlanr a Ya kimlere baba desin

enin bebek dillenirse

57

Getme Yemene Yemene Garn toza. dumana Mekdubunu sal gardam Bacn goma gmana

Getme Yemene Yemene Yemen Slcak dayanaman Dang borusu er vurulur Sen cahalsn uyanaman

Germe Yemene Yemene Yemen scak gayfa bier Esger talime kn Aceminin akl aar

Tarlalarda biter gam Uzar gider, vermez yemi l Yemende can verenner Biri Mehmet biri M emi

Bu ad daha sonra Kadirlinin Yalnzdur kynden derledim. Ad yakan Yalnzdurlu yal bir kadnd. Memele Memiin kz kardeiydi. 1 9 1 I olduuna gre Trablus sava olacak. Anadoludan, le aa nereye giderse girsin orasnn ad Yemendir.

Gndm yan soldumo/4 Y min yan u/dumo/4 Gne gelen taraf soldu mu acaba? Yere gelen taraf rd m acaba?

Anadolunun ok yerinde rmek yerine ulmak kullanlr. Yalnz kimi yerde anlamlar bakadr. Aa ulmaz, rr. Et ular.

/Jajta pskl firknrsa Fes in pskl frlanrsa. Dang borusu Tan borusu Er Erken Gayfo Kahve.

Yalnzdutta deriediim varyantta, "Alayalm anam hacm kahpe Osmanl yas m tutar", diyordu.

Ben ilk kitapta kan, "Elin kz yas m tutar" koydum.

58

LADIFLARIN AGIDI

K,.,ehirin Kaman kazasndan bir ailenin drt olu da asker oluyor ve Kars hezimetinde drd de ehit dyor. Bu at. analan Emine tarafindan yaklmtr.

Ana alar bac alar A gelinler gara balar Hep gapand byk evler Goca ga1d garynan

Yaz gelir de bilbil ter Dalar melil melil tter Has bahada gller biter Hayva turun narynan

Ladflar geliyo dense Mcdecisi eve gelse Halil Kaharn gra binse Slemenim doruyunan

Goyun geldi srynen Evler yand yeriyinen Hep melekler harbe getmi Al bayrak.l periyinen

Gars'da gavga guruluyo Ladf ora deriliyo Trarnpatlar vuruluyo Mzka1 boruyunan

Eminem derkine aman strozden gaksa duman Bizim vatanmz Gaman Mor smbll goruyunan

59

LtdrfRed if. B n bu ad derlediimde adn yakld yerin Krehirin Kaman il esi olduunu sa

nyordum. onradan bana adn yakl yerinin Bahe llesinin Kaman ky olduu sylcndi. Bir iki varyan da o yrelerde derlendi, yaynland. nlar da kitap olarak kars , bu at ramarnianm olur.

60

KOZANOGLUNUN AGIDI

Bundan seksen sene evvel. Kazanolu Ahmet Paa ve kardeli Yusuf Aa devlete isyan etmijlerdi. Bunlann tenkiline Dervij Paa memur edilmijti. Yaplan muharebede Yusuf Aa asker tarafindan snglenmij. Ahmed Paa da esir djmftr. Bu at. akraba kadnlan tarafindan Yu.suf Aa iin yaklmljtr.

kdm Fekenin dana rembil ardm bana Airetden imdad olmaz Ga gurrul Gavrdana

kdm Fekenin dana Gar dizleyi dizleyi Yarelerim gz gz oldu Cerrah gzleyi gzleyi

Odasnda terzi iler Kfaylanlar yeri diler n byk Gozanolu Krk geydirir ar baalar

Gurnu zubunun garda Elinde gm barda Zahmerinin orras.nda Oda vermiler arda

Amann byle olur mu Oul babay furur mu Padiah esgerleri Bu dyne size galr m

Gara adr emeyinen Ucu yere demeyinen

61

Ne gaarsn Gozanlu Beyz ad gelmeyineri

Gozan da da daal m evre yan ba daal m Gozanolunu furmular Bu da bize ar daal m

Gozan suyu alunam demi Drt yanm yknarn demi O n byk Gozanolu Ben yurdumdan knarn demi

Hezerine hzerine Ik yam mezerine Kalk gidelim Kazanolum Bin kr atn zerine

Karal yalk karas Adana Kazan aras Ben pmee kyamazdm Ak gs sng yaras

62

AHMEDN AGIDI

Kozan (eski ad Sis) kylerinden birinde, ihtiyar bir kadnn biricik olu, dmanlar tarafindan 40 yl nce ldrldnde, anas ve gelini bu ad karlkl sylyorlar.

Gelin :

Ana :

Gelin :

Ana :

Gelin :

u Sis'in de gnden yz Ald m top nergizi Kak anam olunu getir Knde aladrm sizi

Ehmedim gelir birezden kamaz ottan firezden Ne sen aldn ne ben aldm Elin ald mrazdan

Gara dutda gab'aalar Bnda tr lar Ayan olsun garip anam Bir olunu ldrmler

Efesini bana verin Ben belime sakucuyum Ehmed olum dn gurm Ben halaya kcym

Gozan' n da st Bucak Ot bieller gucak gucak Sana diyom garip anam Yanar m'ola batgn ocak

63

Knde, gnde Her gn. Fira; Biilmi ekinin toprakta kalan saplar.

Efesini bana verin Ben belime sakucuyum Ahmet olum dn kurm Ben halaya kcym

Efi Fes. Fesin yresine dolal yaiida birlikte olana efe derler.

Cenazesi yle kalabalk ki, olum dn kurm. ben acdan, ne yapacam bilemiyorum, ortaya kp halay ekeceim.

BEBEK AClDI

Bebek Adm kimin syledii, hangi tarihte sylendii, sykyenin hangi kyden olduu bilinmiyor. Fakat bir ukurova/ kadn tarafindan sylendii muhakkak gibidir.

Bebek Adndaki vaka jyledir : Bir bey olunun, evimdikten sekiz sene sonra, bir ocuu oluyor. ocuk alt aylk kadarken yayiaya glyor. Yolda, bir devenin stnde bal bulunan bejik, am dallarndan birine taklp kalyor. Be1iin am dalnda kaldn, ocuun anasndan btZjka kimse grmyor. O da nnde giden kaynbabasna bu vaziyeti sykyemiyor. nk onunla konqmuyor. Anadoluda ''gelin/ik " adeti vardr. Gelin, kaynbabas, kaynanas ve kocasnn akrabalar ile konqmaz. Onlarn suallerine btZj i1aretile (hayr) veya (evet) ekr. Gelinin yukarda saydmz akrabatarla konqmas bir terbiyesizlik addolunur.

Sonra, be1iin arnda kaldn kocas, gelinden haber alyor. Geri dnp be1ii bulduklar zaman bebein gzlerinin yrt kqlar tarafindan oyulmq olduu grlyor. Bu ad, bebein anas orada yakyor.

Deveyi deveye ardm rkn stne atdm Alamadm bebek seni Gay'nbabamdan hicab ettim

Harmancn gayalar Nen alyor mayalar Berk mi dedi a bebeim Garaguun sayalar

Harmanckdan kdm yayan Dayan hey dizlerim dayan imdi emmilerin gelir Kimi atl kimi yayan

Garagu dner havada Yavrusun gomaz yuvada Ora gedek a bebeim Bir gnniim ukurovada

65

Gde bulut gar havas lgn yaylr devesi Silini silini alar Bebein tl mayas

Bebek beni del'eyliyo Gar daldan el'eyliyo Bebein uyhusu gelmi Gel de beni bele diyo

Harmanckda ttn tter ngrdakl goum ter Derdeyleme a bebeim Benim derdim bana yeter

Garagoyun garagoyun Cierinen olmaz oyun Meler m'ola benim gimi Guzusun aldran goyun

Nm ralyor rMyalan N en almak, nin ni sylemek. Do=vderi bile bebee nin ni sylyor. Bir de gelinler ocuklarn, kaynbabalannn, kaynbiraderlerinin yannda kucaklarna

almazlar. lign. qlrn Yeni filizlenmi dal.

EMiNENN AGIDI

Andnn Mfts Hac mer Efendinin olu Kse Mftnn kars ldnde, 1920 ylnda, kadnn bacs tarafindan yaklan at.

Tarabulus Trabulus ka. Mfryfmi/Yaylann ad.

Boyu uzun beli ince Var m bacmn gusuru Bulaman bacm gimisin Efendi gezsen Msr

Boyu uzun beli ince Sarard tarabulusu Bulamam hacm gimisin Efendi gezsen Kilisi

Maallah bacm maallah Ondrdnde aylar gimi Silkinir dar kar Arabistan taylar gimi

Gadan alaym efendi indi bizden geicin mi Gl dudaklm alp ta Meyremile gcn m

Yekin gl dudaklm yekin Efendin gelir darlr ki gelin bir oluun iek biter yer yarlr

Yfkinm(k Kalkmak. Ayaa kalkmak. Doru! mak, amak.

HACI YELNN AGIDI

Andrn kasabasndan Hac Veli adnda biri, kaykla Ceyhan . nehrini geerken suya dp bouluyor. Bu ad aas, tahminen 20 sene evvel, sylyor.

Gvrann gemiye gelin Arnn hamn aln imden keri gelmez gayr Asln asln ln

Alrnda da ar Arap Banda psgl kelep Hac V elim sele getmi Siyah kekil yelep yelep

Hac V elim tosun toplar Altnda da at hoplar Hac V elim sele getmi Sa yannda altpatlar

o Cahann akna kamadm yokuuna Aas duymu geliyo Bakn atn sekiine

Gadan alym gelin Mor beliider salm salm Elli lire bedel verdik Bizi buldu zalm lm

Yaa Hac Velim yaa n atn bala daa Hac V elim beler dengi Bedel yatrm Maraa

68

Hota Hac V elim hota Srar da biner ata Hac V elim cirit oynar Efesini duta duta

Kvrann Dolann. Ann hamn almlt Yorgun, koudan km, ya da uz.ak yoldan gelmi a dolararak

yorgunluunu almak. Ykp :pkp Parlayarak. Hota Kabaday, grkemli.

HSEYNN AGIDI

Bundan 100 sene evvel Bozdoan Beykrinden Abdi Bey, Ktk Bozdoan a.iminden Hseyin adnda bir genci kt bir sebepten dolay ldrtyor. Kardei Hseyinin lmn duyan hacs bu ad yakyor.

Annacmz Dede Da Verin de iiyim a Sanrm ki Bozdoann Babam olu byk bei

Nerden geldin nerdisin A dnden yaralsn Ne yzn azdryon uha avlar buralsn

Hsyn Babamn olu Fesat geder golu bal Kimseye bulmam mahana Bun'ldren Kerim olu

Aa da duyarsa duysun Nasibime gurun goysun Han'evimiz haraboldu Galan orusbusun yensin

Yusut Aga nn hatn Cahana furur atn Guzana garda Guzana Bura bilmez gymatn

T ecirliden gelen gayna Durma efre kek oync Ondan giyer babam olu A stne- telli srma

70

A Zehir.

Sa buca yerim ettim stne glcn atdm Gzledim garda. gelmedi Dtm de yalnz yatdm

Aam oldu k yanmaz adrn str dnmez Tez gelesin babam oul Devderin hey ha bilmez

Yol sdne hayma dutmu Gelen geen insin deyi Davulu ifde furdurmu Duyan ad binsin deyi

nce Hsynm ince Mavu psgl dal gulunca Ortalnz durulsun Bizim yalnz lnce

Aam da ay gimi parlar Emmim de gn gimi rlar Gv eyle garda gv eyle Bize gv atis deller

Bozdoan lljirtti Bozdoanllar Kadirli ilesin bal dokuz kyd otururlar. Bir de Adanaya bal yirmi ky kadar Bozdoanl vardr. Bunlara ilk kt. yani nilfsa yazlan ir blm olduu iin Ktk Bozdoan drlr.

Dj Gs. Mahana Bahane. Gayna ie. Str Geim. Ku/un Sr, krk kemikleri, kemikleri n ortas.

71

HALBIRIN AGIDI

Hemite kyrukn Durdu Hatunun rkdiine gre, bundan 150 sene evvel, Arap Aa adl beyk MardJ/ Beyazt beykrinin aras, bir kz karma yznrkn alyor. Bir gn Arap Aa, Beyazt Beyinin evinrk misafirken, Beyaztl/ar Arap Aay ldryor/ar. Bu ad, Beyazt Beyinin, Arap Aann olu Hseyinrk bulunan kz sylyor. Esasen ara/an, bu kz yznrkn almtr.

Hsyn Be de birisi Minderi gaplan derisi Grdm dayfalar elinde Kehribardan imams

Mavu avlar l l Gama aya' na dolar Car eyleme aa babam Hsyn olun ular

Halbrn akaba yan Clar geder adam gan Bq yllcak gelin galdm Nider de aJrdn beni

Halbrda da devem durdu On iki top gumam'ald Ald durmaz Beyaztl Sandma palta furdu

Halbrn da gar'ardc Halepden alHar tucu Hsynm dn gurmu Acep kim olur sadc

72

akaJ at bilmez terki Fati gz ald gorku Ald doymaz Beyazd Bir sandktan dokuz krk

Garlanga yapar yuvay amr svay svay Bana duman gz deller Gavr babarndan dolay

Oturdum ykn dibine Ben de burda ne ararm Emmim olu Ehmet Paa Ne faydarr var ne zararm

Yein ekinin frezi Takm koyarlar kiraz Yari m inen bana benzer Yedi lker terazi

Yarim yiitler koa Dizine dkm saa Yarim ile bana benzer Ku burnu salep iei

Halbr Kalbur : Kalbur bir de Toroslarda bir yayiann addr. Olay o yaylada getii iin bu ada Kalburun Ad diyorlar.

Dayfol4r Tayfalar, beylcrin hiz.me:karlar, askerleri. /mam Tcspihlcrin en ba.raki boncuu, pilskilln altndaki, yuvarlak deil, uzun bon-

cuk, tane. Car mnt Yalvarma. Bir imdat ararak yalvarma. Altaba Ini,. T altm : Tarla snr. K ""i burnu : Yaban glnn krmz tohumu. Sakp rirti : Orkide. Gar'ardc : Kara ard

73

DEL HACININ AGIDI

Bundan 50 sene evvel Deli Hac adnda biri, 4 olu ile ekyalk ediyormu. Bir basknda zapliyeler tarafindan ldrlm. Bu ad, kans Fatma Hatun yakm.

Deli Hac Deli Hac Her gelenden alr pac lsdanbuldan gelmi ferman Okunuya senin uu

Gaplan geldi heirmiye Ya vard yiirmiye Datl gimi go yiidi Ana gerek dourmya

Ylan gelir aka aka Etrafna baka baka Av ediyo Hasan olum Keklik gimi seke seke

Hasan olumun eyisi Datl klgemin goyusu Biz dvlete as myk Delim de ba gays

ivilginin n baer Thek ter gaer gaer Yannda Omar yausa k da ci deyi aar Halil olu Grrek Ali Gurun dedi oldu deli yz yeyen zerrediyo Hamamn kprs baal

74

Halil olu Grrek aslan Yaslan sefil b m yaslan Andrnn gurgu gurmu Seslen Deli Hacm seslen

Kalkar sand dkerim Y aldz altn dikeri m Turabn da efre gz Dadma nan dakarm

Hakl olancm hakl Olum maarada sakl yz atl zerrediyo Hamemin kprs bekli

Hif;irmk Kaplann sesi, kkremesi. &j kays Ne yapacan bilemez bir durumda olmak. ivilginin n batr ivilginin n bayr. ivilgin Kadirlide, kylklerinde bir yer ad

olmas gerek. Hamamn kprs bal dediine gre, Hamam ky Anavarza yaknlan nda, ivilgin de oralarda bir yerde olsa gerek. Belki de unurulm bir