yanyalizâde’nin el meslekü’l-kavî li tahsîli’t-tarîki’l-üveysî ve tasavvufta...

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLAHİYÂT ANABİLİM DALI

TASAVVUF BİLİM DALI

YANYALIZÂDE’NİN EL-MESLEKÜ’L-KAVÎ

Lİ TAHSÎLİ’T-TARÎKİ’L-ÜVEYSÎ RİSÂLESİ

VE TASAVVUFTA ÜVEYSÎLİK

Yüksek Lisans Tezi

İHSAN ERKUL

İstanbul 2006

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLAHİYÂT ANABİLİM DALI

TASAVVUF BİLİM DALI

YANYALIZÂDE’NİN EL-MESLEKÜ’L-KAVÎ

Lİ TAHSÎLİ’T-TARÎKİ’L-ÜVEYSÎ RİSÂLESİ

VE TASAVVUFTA ÜVEYSÎLİK

Yüksek Lisans Tezi

İHSAN ERKUL

Danışman: PROF. DR. H. KÂMİL YILMAZ

İstanbul 2006

II

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ----------------------------------------------------------------------------------------------V

KISALTMALAR------------------------------------------------------------------------------- VII

GİRİŞ --------------------------------------------------------------------------------------- 1

KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ ----------------------------------------------- 1

A. TEKKE, TERCÜME-İ HÂLLER VE BİYOGRAFİK ESERLER----------------- 1

B. MUHTEVÂ İLE İLGİLİ ESERLER --------------------------------------------------- 3

BİRİNCİ BÖLÜM

I. YÛSUF YANYAVÎ----------------------------------------------------------------------------- 6

A. HAYÂTI------------------------------------------------------------------------------------ 6 1- Hayâtı --------------------------------------------------------------------------------------- 6

2- Âilesi ---------------------------------------------------------------------------------------- 8

3- Tasavvufî şahsiyeti ------------------------------------------------------------------------ 9

4- Halîfeleri----------------------------------------------------------------------------------- 14

5- Eserleri ------------------------------------------------------------------------------------- 14

B. YÛSUF YANYAVÎ’NİN MENSÛB OLDUĞU TARÎKAT ----------------------- 16

1- Tarîkatı ve Silsilesi----------------------------------------------------------------------- 16

2- Murâd Buhârî Tekkesi ------------------------------------------------------------------- 17

3- Murâd Buhârî Tekkesi Şeyhleri -------------------------------------------------------- 19

4- Murâd Molla Tekkesi -------------------------------------------------------------------- 21

5- Murâd Molla Tekkesi Şeyhleri -------------------------------------------------------- 22

C. MÜRŞİDİ (Beyzâde Mustafâ Efendi) ------------------------------------------------- 23

1- Hayâtı -------------------------------------------------------------------------------------- 23

2- Tarîkata İntisâbı -------------------------------------------------------------------------- 24

3- İlmî Şahsiyeti ----------------------------------------------------------------------------- 26

1- Halîfeleri----------------------------------------------------------------------------------- 27

III

2- Eserleri ------------------------------------------------------------------------------------- 28

II. EL-MESLEKÜ’L-KAVÎ VE YANYALIZÂDE MUHAMMED ABDÜLKERİM

A.EL-MESLEKÜ'L-KAVÎ ------------------------------------------------------------------ 33

1. Eserin Genel Özellikleri ------------------------------------------------------------------ 33

2. Edebî Özellikleri, Uslûbu ve Tarzı ------------------------------------------------------ 34

3. Metnin Günümüz Alfâbesine Çevrilmesinde Tâkip Edilen Metod ----------------- 34

4. Risâlenin Muhtevâsı ----------------------------------------------------------------------- 35

5. Risâlenin Kaynakları ---------------------------------------------------------------------- 40

a. Cezûlî (Muhammed b. Süleyman) ----------------------------------------------------------- 40

a.1. Hayâtı --------------------------------------------------------------------------------- 40

a.2. Eseri Delâilü’l-hayrât --------------------------------------------------------------- 41

b. Muhammed Mehdî el-Fâsî ve Metâliu’l-meserrât ----------------------------------------- 42

b.1. Hayâtı ve Şeceresi------------------------------------------------------------------- 42

b.2. İlmî Şahsiyeti ve Hocaları --------------------------------------------------------- 43

b.3. Tasavvuftaki Şeyhleri--------------------------------------------------------------- 43

b.4. Ölümü--------------------------------------------------------------------------------- 43

b.5. Eserleri-------------------------------------------------------------------------------- 43

c. SENÛSÎ (Muhammed b. Yûsuf) ve Eseri Muhtasarü’l-akîde---------------------------- 44

İKİNCİ BÖLÜM

I. SALÂT Ü SELÂM VE FAZÎLETLERİ-------------------------------------------------- 46 A. Salâtın Anlamı ---------------------------------------------------------------------------- 46

B. Selâmın Anlamı--------------------------------------------------------------------------- 49

C. Salât ü Selâmın Hükmü ----------------------------------------------------------------- 52

D. Salât ü Selâmın Keyfiyeti --------------------------------------------------------------- 55

E. Hakîki Salât u Selâm Okumanın Anlamı --------------------------------------------- 57

II. SALÂT Ü SELÂM VE RAHMET-------------------------------------------------------- 62

A. Salât ü Selâm ve İlâhî Rahmet --------------------------------------------------------- 62

IV

B. Salât ü Selâmın Faydaları -------------------------------------------------------------- 66

C. Salât ü Selâmın Sırları ------------------------------------------------------------------- 68

D. Diğer İbâdetlerde Bulunmayan Hikmetleri ------------------------------------------- 72

E. Salât ü Selâmın Değeri ------------------------------------------------------------------ 74

F. Salât ü Selâmın Kabûlü Meselesi ------------------------------------------------------ 76

III. SALÂT Ü SELÂM VE MUHABBET -------------------------------------------------- 79

A. Hz. Peygamber’in Yüceliği ve Salât ü Selâm ---------------------------------------- 79

B. Salât ü Selâmdaki Teşekkür Mânâsı -------------------------------------------------- 83

C. Salât ü Selâm ile Kurbiyyet ------------------------------------------------------------- 86

D. Salât ü Selâm ve Muhabbet ------------------------------------------------------------- 89

E. Salât ü Selâm ile Seyr u Sülûk---------------------------------------------------------- 95

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

I. TA‘RÎFÜ’S-SEYR VE’S-SÜLÛK RİSÂLESİ METNİ ----------------------------- 103

II. TA’RÎFÜ’S-SEYR VE’S-SÜLÛK RİSÂLESİ TERCÜMESİ -------------------- 106

III. EL-MESLEKÜ’L-KAVÎ’NİN METNİ----------------------------------------------- 110

SONUÇ------------------------------------------------------------------------------------------- 176

BİBLİYOGRAFYA---------------------------------------------------------------------------- 179

EKLER: EK 1 El-MESLEKÜ’L-KAVÎ’NİN NÜSHASI ------------------------------------------ 184

EK 2 YÛSUF YANYAVÎ’NİN TARÎKAT SİLSİLESİ -------------------------------- 239

V

ÖNSÖZ Aşk ve muhabbet, kalpler arasında kurulan manevî bir bağdır. Bu bağ sayesinde

sevenler, sevdiklerini gönüllerinden ve dillerinden hiç düşürmedikleri gibi, sevdikleri

için canlarını ve mallarını feda etmenin huzûr ve özlemi içinde yaşarlar. Fânî hayatla-

rından sonra da hep rahmet ve duâlarla yâd edilirler. Bu saâdete erişen nice Rasûlullah

sevdalısı vardır.

Bu âşıkların Rasûlullah’a gönülden getirdikleri salât ve selâmlar, hem Cenâb-ı

Hakk’ın rızâsına ve rahmetine vesîle olup karşılık bulmakta, hem de Rasûlullah

Efendimiz tarafından mukâbele görmektedir. Nitekim Hazreti Peygamber (s.a.)

hayattayken kendisinden çok uzaklarda bulunsalar bile, O’na selâm gönderenlerin

selâmlarına icâbet ettiği târihî bir hakîkattir. Vefâtından sonra da getirilen salât ü

selâmların sıcağı sıcağına ona ulaştığı da hadîs-i şerîfle sâbittir.

İşte bu nedenledir ki, Rasûlullah’a duyulan sevginin ifâdesi ve kulun Allah

katındaki mertebesini yükseltecek en etkili ibâdetlerden olan salât ü selâm ile ilgili

olarak; âlimler, ârifler, meşâyih ve sâlihlerden pek çoğu eser kaleme almış, ve bu

ibâdeti dillerine dâima vird edinmişlerdir. Bu eserlerden bir tanesi de çalışmamıza konu

olan ve Prof Dr. Mahmut Erol Kılıç hocamızın bir şahıstan aldığını ifâde ettiği

Yanyalızâde Muhammed Abdulkerim’e âit el-Meslekü’l-kavî adlı yazma eserdir. Bu

konuda yazılıp bize kadar ulaşamayan veya şahıs elinde bulunan te’lîfâtın sayısı da bir

hayli fazladır. Birer hazîne kıymetinde olan bu değerli eserler ya kütüphâne köşelerinde

yada münferit kişilerin ellerinde ortaya çıkarılmayı bekliyor. Hazırladığımız bu

mütevâzi çalışmayla, bu yüce gayeye hizmet yolunda küçük bir adım atabildiysek

kendimizi bahtiyar hissedeceğiz.

“Yanyalızâde’nin el-Meslekü'l-kavî li tahsîli't-tarîki'l-üveysî Risâlesi ve

Tasavvufta Üveysîlik" adlı çalışmamız bir giriş, üç bölüm ve ekler kısmından

oluşmaktadır.

Giriş bölümünde bu çalışmada istifâde edilen birinci derecede kaynaklar

tanıtılmıştır.

Birinci bölümde, Yûsuf Yanyavî’nin hayâtı, mensûb olduğu tarîkatı, tasavvufî

şahsiyeti, halîfeleri ve İstanbul’daki müceddidî tekkelerinden Murâd Buhârî ve Murâd

Molla tekkesi anlatılmıştır. Bunun yanında Yûsuf Yanyavî’nin mürşidi olan Beyzâde

Mustafa Efendi’nin hayâtı, ilmî şahsiyeti, halîfeleri ve eserleri işlenmiştir. Ayrıca bu

VI

bölümde el-Meslekü’l-kavî’nin özellikleri ve muhtevâsı değerlendirilmiş, risâlede atıf

yapılan müellifler ve eserleri tanıtılmıştır.

İkinci bölüm, salât ü selâm konusuna dâirdir. Bu bölüm üç ana başlıktan

oluşmuştur. Salât ü selâm ve fazîletleri başlığında salât ü selâmın anlamı, hükmü,

keyfiyeti, hakîki anlamda salât ü selâmın ne olduğu konuları işlenmiştir. İkinci başlıkta

salât ü selâm ve rahmet ilişkisi incelenmiş, faydaları, sırları, hikmetleri, değeri ve

kabûlü meselesi ele alınmıştır. Üçüncü ana başlık altında ise, salât ü selâm ile kurbiyyet

ve muhabbet ilişkisi değerlendirilmiş, salât ü selâm ile seyr u sülûk konusunu açıklığa

kavuşturmak amacına yönelik bir araştırma yapılmıştır. Konular işlenirken hem el-

Meslekü’l-kavî’ye hem de temel kaynaklara imkan nisbetinde muracaat edilmiştir.

Üçüncü bölümde de Ta‘rîfü's-seyr ve‘s-sülûk risâlesinin tercümesi, el-

Meslekü’l-kavî’nin de günümüz alfâbesine çevirisi yapılmıştır. Ayrıca el-Meslekü'l-

kavî’nin elimizdeki nüshası tezin sonuna eklenmiştir.

Çalışmamız esnasında yakın ilgi, alâka, teşvik ve engin müsâmahalarını

gördüğüm danışman hocam Prof. Dr. H. Kâmil Yılmaz Bey’e ve özel kütüphânesindeki

bu müstesnâ yazma eseri bize tevdî eden ve üzerinde çalışmamıza vesîle olan hocam

Prof. Dr. M. Erol Kılıç Bey’e teşekkürlerimi arzetmeyi îfâsı zarûrî bir vazîfe addederim.

Kıymetli fikir ve düşüncelerinden yararlandığım başta hocam Prof. Dr. Mustafa Tahralı

olmak üzere, Doç. Dr. Necdet Tosun, Dr. Hür Mahmut Yücer ve Dr. Semih Ceyhan’a

ayrı ayrı teşekkürlerimi ifâde etmeliyim. Tezimiz için çok önemli olan eserlere ve arşiv

belgelerine ulaşmamızı sağlayan ve bu konudaki yardımlarını esirgemeyen Müfid

Yüksel Bey’e özellikle teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca değerli katkılarından dolayı

Emine Kaptı Hanım’a ve burada isimlerini zikredemediğim Tuzla İmam Hatip

Lisesinde görevli meslektaşlarıma ve dostlarıma teşekkür borçluyum. Duâlarını her

zaman yanımda hissettiğim saygıdeğer babam Abdulkuddus Erkul’a, sevgili annem

Gülcemal Erkul’a, sabır âbidesi eşim Nihâyet Erkul’a ve çocuklarım Muhammed Fâtih

ve Beyzanur’a teşekkür borçlu olduğumu da bu vesîleyle ifâde etmek isterim.

Bu çalışmanın doğruları Allah’a yanlışları nefsimize aittir. Çalışmamızın iki

cihânda hayırlara vesîle olmasını Yüce Allah’tan diliyoruz. Başarıya erdiren O’dur,

vesselâm.

İhsan ERKUL

Tuzla, 28 Haziran 2006

VII

KISALTMALAR:

a.e. : Aynı eser

a.g.e. : Adı geçen eser

a.g.m. : Adı geçen makâle

a.g.md.: Adı geçen madde

bkz. : Bakınız

BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi

c. : Cilt

çev. : Çeviren, çeviri

DİA : Diyânet İslâm Ansiklopedisi

h. : Hicrî

haz. : Hazırlayan

Hz. : Hazreti

İ.A. : İslâm Ansiklopedisi

k.s. : Kuddise sırruhu

Ktp. : Kütüphâne

m. : Mîlâdî

n.d. : İngilizce tarihsiz

nr. : Numara

OM. : Osmanlı Müellifleri

ö. : Ölüm târihi

r.a. : Radiyellahü anhu

s. : Sayfa

sad. : Sadeleştiren

s.a. : Sallallahü aleyhi ve sellem

Sül. : Süleymâniye

thk. : Tahkîk

trc. : Tercüme

ts. : Tarihsiz

vb. : Ve benzerleri

vr. : Varak

vs. : Vesâire

VIII

Yay. : Yayınları veya yayınlayan

y.y. : Yüz yıl

GİRİŞ

KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ

Bu bölümde araştırmamızla ilgili verilen kaynaklar birinci derecede

kaynaklardır. Kaynakların kısaca tanıtımı yapılmıştır. Diğer kaynaklara bibliyografyada

yer verildiğinden bu bölümde ayrıca zikredilmemiştir.

A. TEKKE, TERCÜME-İ HÂLLER VE BİYOGRAFİK ESERLER

1. Mümtiu’l-esmâ fî’l-cezûlî ve’t-Tibbâ‘ Vemâ Lehümâ Mine’l-ittibâ‘: Tezimizin

konusu olan Ta‘rîfü's-seyr ve‘s-sülûk ile onun şerhi el-Meslekü'l-kavî’nin bir çok

yerinde, Delâil-i Hayrât şârihi veya Fâsî ismiyle kendisine ve eseri Metâliu’l-meserrât’a

atıf yapılan Muhammed Mehdî el-Fasî (ö.1109/1698)’nin kaleme aldığı bir eserdir.

Süleyman Cezûlî başta olmak üzere 1

72 sûfînin hâl tercümesinden, tasavvufî şahsiyetinden bahseder. Çalışmamızda,

“Risâlenin kaynakları” bölümünde ele aldığımız konuları işlerken istifâde ettiğimiz

önemli bir eserdir.1

2. Âsâr-ı Beyzâde: Beyzâde Mustafâ Efendi (ö.1200/1785)’nin te’lîfâtıdır.

Yazma nüshâları ve matbû şekli bir çok kütüphânede mevcuttur. Eserlerinin bir araya

getirilmesiyle meydana gelen bir külliyâttır. 136 sayfa olan bu eser, çeşitli kütüphâne

kataloglarında, Külliyât-ı Beyzâde, Mecmua-i Beyzâde, Mecmua-i Âsâr-ı Beyzâde diye

de geçmektedir. Eserlerin kütüphâne kayıtları ve muhtevâları hakkında bilgi ileride

verilecektir.2

3. Tercüme-i Ahvâli Beyzâde: Beyzâde Mustafa Efendi (ö.1200/1785)’nin

halîfelerinden Abdühalîm Efendi’nin oğlu Mehmed Murâd Efendi (ö.1264/1848)’nin

Beyzâde’nin hâl tercümesini ve halîfelerini manzûm bir dille anlattığı bir eserdir. Eserin

yukarıda bahsi geçen Âsâr-ı Beyzâde ile birlikte tab‘ olunmuştur.3

1 Muhammed Mehdî el-Fâsî, Mümtiu’l-esmâ fî’l-Cezûlî ve’t-Tibbâ‘ Vemâ Lehümâ Mine’l-ittibâ‘, thk.

Abdülhay el-Amrevî, Abdülkerim Murâd, Darü’l-beyzâ, Matbaatü’n-necâhi’l-cedîde, Fas 1994. 2 Âsâr-ı Beyzâde, Daruttıbâati’l-âmire, 1264. 3 Mehmed Murâd b. Abdülhalîm el-Buhârî en-Nakşbendî, Tercüme-i Ahvâl-i Beyzâde Mustafa Efendi,

İstanbul 1264 (Sül. Ktp. Şâzilî Tekkesi, nr.140, s. 1-5.)

2

4. Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre: Yanyalı Yûsuf Efendi’ye nisbet edilen Evrâd’ın

usûl ve esaslarının belirtilip şerhinin yapıldığı “Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre” adlı eser,

Yanyalı’nın altıncı halîfesi Muhammed Ali Efendi (Abdü’s-Selâm Halîl Efendi’nin

oğlu) tarafından 1321/1903’te Terviye (Zilhicce’nin 8. günü) yazılmıştır. Matbû hâli

elimizde bulunan bu nüsha, Hâfız el-Hâcc Yûsuf Ziyâuddin Tikveşî’ye aittir. Tikveşî,

“Yanyalı Yûsuf Efendi’ye nisbet edilen bu evrakları şerhiyle beraber incelediğini, Şeyh

Muhammed Ali Efendi’nin asrımıza ışık tutacak şekilde şerhetmeye muvaffak

olduğunu, onunla amel etmek isteyenler için altın harflerle yazılmasının gerektiğni”

ifâde eder. Risâle, Şeyh Muhammad Ali Efendi’nin oğlu Kâdirî Tarîkatına mensup

Muhammed Sâbit tarafından 1330/1911 yılında neşredilmiştir. Arapça bir eserdir. Yûsuf

Yanyavî’nin hayatı ve halîfeleri ile ilgili bilgleri elde etmede istifâde ettiğimiz bir

eserdir.1

5. Osmanlı Müellifleri: Bursalı Mehmed Tâhir Bey (ö.1344/1925) tarafından

kaleme alınan Osmanlıca bir eserdir. Altı bölüm ve üç ciltten meydana gelmiştir. Bu

eserin, ilk bölümü mutasavvıfların, diğer bölümleri de sırasıyla fakîh, şâir, edip, tarihçi,

hekim, matematikçi ve coğrafyacıların hâl tercümelerinden ve eserlerinden bahseder.

Araştırmacılar için çok önemli bir kaynak niteliğindedir. Yûsuf Yanyavî’nin hayatı,

halîfeleri ve eserleri ile ilgili bilgilere ulaştığımız bir eserdir.2

6. Sefîne-i evliyâ-yı ebrâr Şerh-i Esmâr-ı esrâr: Hüseyin Vassâf (ö.1348/1929)

tarafından kaleme alınan beş ciltlik ansiklopedik bir eserdir. 2000 kadar meşâyihin

biyografisini vermiştir. Yer yer müelliflerin şiirlerine de yer verilen eser, tekke, türbe ve

mezar taşlarının resimlerini de ihtivâ eder. Tezimizi hazırlarken yer yer başvurduğumuz

bir kaynaktır.3

7. Tomâr-ı Turûk-ı Âliyye: Sâdık Vicdânî (ö.1358/1939) tarafından kaleme

alınmıştır. “Melâmîlik”, “Kâdirîlik”, “Halvetîlik”i şûbe ve silsileleriyle birlikte ele

1 bkz. Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre, Matbaatü’s-saâde, Mısır, 1330/1911. Özel kütüphanesinde bulunan bu

esere ulaşmamıza vesîle olan Müfîd Yüksel Bey’e teşekkür etmeyi bir borç bilirim. 2 Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, I- III, İstanbul 1333. 3 Hüseyin Vassâf, Sefîne-i evliyâ-yı ebrâr fî Şerh-i Esmâr-ı esrâr, c. I-V, Sül. ktp, Yazma Bağışlar, nr.

2305-2309. Sefîne’nin ilk iki cildi, Ali Yılmaz ve Mehmed Akkuş tarafından günümüz Türkçesine

çevrilmiştir. İstanbul 1990,1999.) Sefîne’nin beş cildi de şu anda günümüz harflerine aktarılmış ve

Kitapevi yay. tarafından basılmıştır. İstanbul 2006.

3

almaktadır. Eserin sonunda sûfî ve tasavvuf cereyanları kısaca işlenmiştir. Eser,

Tarîkatlar ve Silsileleri adıyla İrfân Gündüz tarafından yayına hazırlanmıştır. Üçüncü

devre Melâmîlğin kurucusu Muhammed Nûrü’l-Arabî’den bahseden bölümde Yûsuf

Yanyavî’ye atıf yapılmıştır.1

8. Silsilenâme-i Sûfiyye: Tabibzâde Mehmed Şükrü (Zâkir Şükrü) tarafından

kaleme alınan eserdir. Tabibzâde bu eserinde, Kâdirîlik, Halvetîlik, Rufâilik, Sâdîlik,

Bayrâmîlik, Desûkîlik, Celvetîlik, Bektâşîlik, Zeynîlik, Şazilîlik, Bedevîlik, Mevlevîlik

ve Nakşbendîlik silsilelerine yer vermiştir. Yanyalı Yûsuf Efendi’nin de silsile içinde

yer aldığı eserin müellif nüshası Hacı Selim Ağa Kütüphânesi’ndedir. Çalışmamızda bu

nüshadan yararlandık.2

9. Mecmûa-i Tekâyâ: Tabibzâde Mehmed Şükrü tarafından yazılmıştır. Geniş bir

tekke mecmuasıdır. 165 tekkenin sırasıyla şeyhleri verilmektedir. Özellikle müceddidî

tekkeleri olan Murâd Buhârî ve Beyzâde Mustafâ Efendi’nin birinci postnişin olduğu

Murâd Molla Tekkesi’nin şeyhleri ile ilgili bilgileri derlememizde önemli bir kaynak

olmuştur. Biz çalışmamızda “İstanbul Hankahları Meşâyihi” neşrinden istifâde ettik.3

B. MUHTEVÂ İLE İLGİLİ ESERLER

1. Delâilü’l- hayrât ve Şevârikü’l-envâr4

2. Metâliu’l-meserrât bi Cilâi Delâil-i Hayrât5

3. Cilâü’l-efhâm fi’s-salâti ve’s-selâm ala hayri’l-enâm: İbn Kayyim el-

Cevziyye (ö.751/1350) tarafından kaleme alınmıştır. Salât ü selâm konusunu müstakil

olarak işleyen bir eserdir. Kendisinden sonra yazılan konu ile ilgili eserlere kaynak

olduğu söylenebilir. Tezimizin salât ü selâm konusunu hazırlamada istifâde ettiğimiz bir

eserdir. Eser genel olarak beş bölümden oluşmuştur:

a. Salât ü selâm ile ilgili hadîsler,

1 Sâdık Vicdânî, Tomâr-ı Turûk-ı Âliyye (Tarîkatlar ve Silsileleri, haz. İrfan Gündüz), İstanbul 1995. 2 Tabibzâde Mehmed Şükrü, Silsilenâme-i Sûfiyye, Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Hüdâi Ef. Yazmaları,

nr. 1098. s. 77-78 3 Tabibzâde Mehmed Şükrü, İstanbul Hankahları Meşâyihi, metin dizin ve tıpkıbasım: Turgut kut, Dizin:

İ. Pala, Harward Üniversitesi 1995. 4 Risâlenin kaynakları bölümünde eser ve müellifi ile ilgili bilgi verilmiştir. 5 Risâlenin kaynakları bölümünde eser ve müellif tanıtılmıştır.

4

b. Salât ü selâm ile ilgili görüşler,

c. Salât ü selâmın ifâde ettiği anlamlar,

d. Salât ü selâmın getirilmesinin vâcip ve müstehap olduğu yerler ve bu

husustaki farklı görüşler,

e. Salât ü selâmın faydaları.1

4. es-Sılâtü ve’l-büşer fi’s-salâti ala hayri’l-beşer: Ebû Tâhir Mecdüddin

Muhammed b. Yakup b. Muhammed Firûzâbâdî (ö.817/ 1415)’ye ait bir eserdir. Salât ü

selâm ile ilgili 120 hadîsin olduğunu beyân eder ve bunları nakleder. Bazı sûfîlerin de

sözlerinin yer aldığı eser, salât ü selâm konusunu müstakil olarak işleyen bir eserdir.

Süleymaniye Kütüphanesi’nde yazma nüshasını2 gördüğümüz eserin farklı baskıları

mevcuttur. Bazı bölümlerinin Türkçe tercümesi de yapılmıştır.3

5. el-Kavlü’l-bedî‘ fi’s-salâti ala Habîbi’ş-şefî‘: Ebü’l-Hayr Şemseddin

Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî (ö.902/1497)’nin salât ü selâm ile ilgili müstakil

kitabıdır. Konu ile ilgili farklı rivâyetleri râvileriyle birlikte verir. Önemli bir kaynak

niteliğindedir.4

6. Mesâlikü’l-Hunefâ ila meşârii’s-salâti ale’n-Nebiyyi’l-Mustafâ: Ebü’l-Abbas

Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed Kastalanî (ö.923/1517) tarafından kaleme alınan

salât ü selâm konusunun detaylı bir şekilde işlendiği 678 sayfalık hacimli bir eserdir.

Bessâm Muhammed Bârud, bu esere geniş bir tahkîk yapmış ve on iki sayfalık bir

mukaddime yazmıştır. Salât ü selâmın fazîleti ile ilgili 53 kitabın müellifleriyle birlikte

ismini bu mukaddimede zikretmiştir. Kendisinden sonra yazılan eserlerin atıflarda

bulunduğu bir eser olma niteliği arz eder.5

1 İbn. Kayyim el-Cevziyye, Cilâü’l-Efhâm fi’s-salâti ve’s-selâm ala hayri’l-enâm, Dımaşk 1357; Kuveyt

Darü’l-urûbe, ts.; Mektebetü İbn Teymiyye 1955; Beyrût, Kütübi’l-ilmiyye, ts. baskıları da mevcuttur. 2 Firûzâbâdî, Es-sılâtü ve’l-büşer fi’s-salâti alâ hayri’l-beşer, sül. ktp., Es‘ad Efendi, nr. 325, vr. sayısı

119. 3 Firûzâbâdî, a.g.e., Dımaşk, ts., Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1985. (trc. H. Hafız Mustafa Demirkan,

H. Hâfız İsmail Tavman, “Rasûlullah (s.a.) üzerine salavât-ı şerifi getirmek”, Konya 1998.) 4 Sehâvî, el-Kavlü’l-bedi’ fi’s-salâti ala Habîbi’ş-şefî‘, thk. Muhammed Avvâme, Beyrut 2002. Ayrıca

Darü’l-kütübi’l ilmiyye, Beyrut 1987 baskısı da var. 5 Kastalânî, Mesâlikü’l-hunefâ, thk. Bessâm Muhâmmed Bârud, Abu Dabi 1999.)

5

7. Şerhu’s-salâti’l-meşîşiyye: Tayyib b. Abdülmecid İbn Kîrân (ö.1227/1812)

tarafından kaleme alınmıştır. Bessâm Muhammed Bârud’un mukaddimesi ile başlayan

eser (s. 5-13), İbn Kîrân’ın (s. 13), Abdüs’selâm b. Meşîş (s. 17)’in Ebü’l- Hasan Şâzilî

(s. 19)’nin hâl tercümelerini de ihtivâ eder. Çalışmamızda çokça istifâde ettiğimiz

önemli bir eserdir.1

8. Efdalü’s-salavât ala Seyyidi’s-sâdât: Filistinli bir sûfî olan Yûsuf b. İsmâil en-

Nebhânî (ö.1305/1932)’nin kaleme aldığı bu önemli eser genel olarak iki bölümden

oluşmuştur. Müellif birinci bölümde, salât ü selâmın anlamı, fazîleti, faydaları,

keyfiyyeti vb. konuları anlatır. İkinci bölümde ise hadîs-i şeriflerde bildirilen

salavâtlarla birlikte mutasavvıfların bizzat devâm ettikleri ve pek çok tecrübelerle

tesirini yakînen muşâhade ettikleri belirtilen toplam 70 salavâtı derlemiştir.2

Bu eserlerin yanı sıra, Kadı İyaz (ö.544/1149)’ın eş-Şifâ bi ta’rîfi hukûki’l-

Mustafa adlı eseri3 ve bu eserin Köprülü Ali Doksanyedi tarafından yapılan şerhi,

Bursevî (ö.1137/1725)’nin Rûhü’l-beyân’ı4, Kara Davûd (ö.1169/1756)’un Delâil-i

hayrât şerhi5 ve Selahattin Yıldırım’ın Resûlullah’la Buluşmak İster misiniz?6 adlı eseri

de tezimizi hazırlarken istifâde ettiğimiz önemli eserlerdendir.

Çalışmamızı hazırlarken istifâde ettiğimiz kaynaklar şüphesiz bunlarla sınırlı

değil. Yukarıda zikrettiğimiz kaynaklara ilâve olarak, çalışmamızla ilgili neşredilen

kitap, dergi, makâle vb. çalışmaların yanı sıra ulaşabildiğimiz tez çalışmalarından da

yararlandık. Bunlar, bibliyografyada gösterilmiştir.

1 Tayyib b. Abdülmecid İbn Kîrân, Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye, thk. Bessâm Muhammed Bârûd, el-

Mecmaü’s-sekafî, Abu Dabi 1999. 2 en-Nebhânî, Efdalü’s-salavât ala seyyidi’s-sâdât, Sül. Ktp. Hacı Mahmûd Efendi, nr. 1750, Matbaatü’l-

edebiyye, Beyrut, 1309. Eserin bir bölümünün Türkçe çevirisi de mevcuttur. bkz. İsmâil Nebhânî, “En

Fazîletli Salavât-ı Şerîfeler”, trc. Sait Aykut, Cevher yay. İstanbul ts. 3 Kadı İyaz, eş-Şifâ bi ta’rîfi hukûki’l-Mustafâ, Kâhire 1977. (trc. Köprülü Ali Doksanyedi, Ahmed Said

Matbaası, 1948. ) 4 İsmail Hakkı Bursevî, Ruhü’l-beyân, Eser Yayınevi, İstanbul 1389. 5 Kara Davud, Delâil-i Hayrât Şerhi. (sad. Abdülkadir Akçiçek, Çile yayınevi, İstanbul 1975; a. e.

Mehmed Figânî, İstanbul 1971.) 6 Selahattin Yıldırım, Resûlullah’la Buluşmak İster misiniz?, İstanbul 2006.

6

BİRİNCİ BÖLÜM

I. YÛSUF YANYAVÎ (ö.1245/1829)1

A. HAYÂTI

1. Hayâtı

Araştırma konumuz olan, Risâletü ta‘rîfi’s-eyr ve’s-sülûk İlellâhi Azze ve Celle

bi’s-Salâti ale’n-Nebiyyi sallallâhü aleyhi ve sellem eserinin müellifi Şeyh Yûsuf

Efendi’nin hayatına dâir mevcûd tabakât kitaplarında geniş ma‘lûmât bulunmamaktadır.

Ulaşabildiğimiz kaynaklarda hayatı hakkında, kâfî ve derinlikli bir bilgi elde edemesek

de, önemli bilgilere ulaştığımızı söyleyebiliriz. Yanyalı’nın hayâtına dâir genel bilgileri,

Tabibzâde Mehmed Şükrü’nün, Silsile nâme-i Sûfiyye, Bursalı Mehmed Tâhir’in

Osmanlı Müellifleri ile, Şeyh Yûsuf Yanyavî’nin kardeşi Şeyh Ali Yanyavî’nin torunu

Şeyh Muhammed Ali Yanyavî (ö.1327/1909)’nin Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre2 adlı

eserlerden elde elde ettik.

1 Yanya (İonnina, Yiannina): Batı Yunanistan’ın Arnavutluğa yakın kısmında. Epirus bölgesinde, 470 m.

yükseklikteki Pamvotida gölünün batı yakasına kurulmuş bir şehir. Çevresi yüksek dağlarla çevrili bu

volkanik gölün, bir de küçük adası var. Halkı tarımla geçinmektedir. Şehir 1431’de Selânik ve civarındaki

lâlelerle birlikte II. Murad tarafından Osmanlı topraklarına katıldı. Yanya’yı (1081/1670)’te ziyâret eden

Evliyâ Çelebi, Türk eserleri hakkında şu bilgileri vermektedir. Kale’de 4 câmi, 7 mescid, 1 medrese, 1

aşevi. Varoşta 18 câmi, 12 mescid, 6 medrese, 3 dârû’l-huffâz, 2 darû’l-hadîs, 11 Sıbyân Mektebi, 7

Tekke, 3 Han, 2 Hamam, 2 Çeşme ve bir saat kulesi. 1788 yılında Tepedelenli Ali Paşa burayı merkez

haline getirdi. Paşa daha sonra isyân etti ve 1822 yılında idam edildi. Yanya tekrar İstanbul’a bağlandı.

Balkan harbi sırasında 6 mart 1913’te Yunanlılara teslîm oldu. Şemseddin Sâmi halkının 2/3’nün

müslüman olduğunu, 30 câmisinin 3 tekkesinin çok sayıda medreselerinin ve kütüphanesinin

bulunduğunu bildirmektedir. bkz. Nusret Çam, Yunanistan’daki Türk Eserleri, Türk Târih Kurumu,

Ankara, 2000, s. 339; Filiz Yenişehirlioğlu, Yaşam Sanat Dergisi, Nisan-Mayıs, 1995.

2 bkz. Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre, 17-18, sayfa numarasının olmadığı giriş sayfası. Eser ile ilgili bilgi,

giriş bölümünde verilmiştir.

7

Ayrıca, Şeyh Yûsuf Efendi’nin üçüncü devre melâmîliğin kurucusu Muhammed

Nûrü’l-Arabî (ö.1305/1888)’nin ilk şeyhi olması hasebiyle, Muhammed Nûr’dan

bahseden eser ve ansiklopedilerden kendisine yapılan atıflar neticesinde ciddi bilgilere

ulaşılmıştır.

Çalıştığımız risâle olan el-Meslekü’l-kavî’de hayatı hakkında çok az bilgi olan

Yanyalı Şeyh Yûsuf Efendi’nin bazı akrabalarına ait bilgilere ise, Başbakanlık Osmanlı

Arşivi Sicil Defterleri kayıtlarına mürâcaat edilerek ulaşılmıştır.

Şeyh Yûsuf Yanyavî, Nakşbendî şeyhlerinden, Ahıskalı Beyzâde Mustafa

Efendi1 (ö.1200/1785)’nin halîfesidir.2 Yanya Arslan Paşa Camii postnişini3 olan

Yanyalı Şeyh Yûsuf Efendi’nin babasının adı Ahmet’tir.4 Yûsuf Yanyavî veya Yûsuf

Saatçi Zâde olarak bilinir.5 Mürşidi Beyzâde Mustafa Efendi’yi görmeden mektûbu ile

rûhâniyyetinden gıyâben terbiye almış, uzun süre Yanya’da kalmış ve orada halkın

irşâdı ile meşgûl olmuştur.6

Üçüncü devre melâmîliğin kurucusu Muhammed Nûrü’l-Arabî (1305/1888),

hocası Şeyh Hasan el-Kuveysnî’nin tavsiyesi üzerine Yanyalı Şeyh Ahmed Efendi

(ö.1266/1849)7 ile birlikte Yanya’ya gelip, Şeyh Yûsuf Efendi’ye bîat ile, Nakşbendî

1 Beyzâde Mustafa Efendi hakkında geniş ma‘lûmat ilgili bölümde verilecektir. 2 Tabibzâde, Silsilenâme-i Sûfiyye, s. 77–78; Muhammed Abdülkerim Yanyavî, el-Meslekü’l-kavî li

tahsîli’t-tarîki’l-üveysî, Yazma, Fotokopi Nüshâ, 1332, s. 26; Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri,

c.I, s. 203; Hüseyin Vassaf, Sefîne-i Evliyâ, (Haz. Prof. Dr Ali Yılmaz-Prof Dr. Mehmet Akkuş, Sehâ, c.

II, s. 257). 3 Sâdık Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, İstanbul 1981, c. IV-V, s. 78 (Sâdık Albayrak, Mehmed

Saffet Efendi’nin terceme-i hâlini anlatırken, Şeyh Yûsuf Efendi’ye atıf yapmış, O’nun Yanya Arslan

Paşa Câmii postnişini ve Nakşbendî meşâyıhından olduğunu beyân etmiştir.) 4 Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre, s. 9. 5 Yûsuf Yanyavî, Ta’rîfu’s-seyr ve’s-sülûk, s. 5. Üzerinde çalıştığımız bu risâlenin sonunda şu ibâre

vardır: “Bu risâlenin aslını Fakîr Yûsuf Saatçi Zâde yazmıştır.” 6 Bursalı Mehmed Tâhir, a.g.e., aynı yer. 7 Şeyh Ahmet Efendi, bilahare İstanbul’a avdet edip burada vefât etmiştir. Kabri Sünbül Efendi

Tekkesi’nde türbenin karşısındadır. Mezar taşında vefât yılının (1266/1849) olduğu anlaşılmaktadır. bkz.

Abdülbâki Gölpınarlı (ö.1402/1982), Melâmilik ve Melâmiler, Devlet Matbaası, İstanbul 1931, s. 233.

8

tarîkatına intisâb etmiştir.1 Muhammed Nûr Yanya’da dokuz ay kaldı.2 Bu süre zarfında

Şeyh Yûsuf Efendi’nin damadı Talât Efendi’den tahsiline devam etti. Şeyh Yûsuf

Efendi’nin emriyle Mekke’ye gitti. (1245/1829).3

17 Muharrem 1245/1829’da vefât eden4 Yûsuf Efendi, Yanya’da Arslan Paşa

Câmii5’nde özel bir mahalde medfûndur.6

2. Âilesi

Ailesi hakkında derin bir bilgiye sahip değiliz. Bu konuda, Yeğeni Şeyh

Muhammed Ali Efendi (ö.1327/1909)’nin Risaletü’l-evrâdi’l meşhûre adlı eserine ve

Başbakanlık Osmanlı Arşiv belgelerindeki bazı verilere dayanarak şunları söylemek

mümkündür:

Şeyh Muhammed Ali Efendi Risâle’sinde, Yanyalı’dan “Efendim, dayanağım,

babamın amcası, şeyhim Şeyh Yûsuf b. Ahmed Yanyavî kaddesellahu sırrehu nûrânî”7

ifâdeleriyle bahseder. Söz konusu ifâdeyi üç yerde tekrar eder. Yanyalı’nın “Şeyh Ali

Yanyavî Nakşibendi” adında bir kardeşi, onun da, “Şeyh Abdü’s-Selâm Halîl Yanyavî”

adında bir oğlu olduğu bilinmektedir.8

1 Gölpınarlı, a.g.e., s. 232. Ayrıca Gölpınarlı Muhammed Nûrü’l-Arabî’nin Yanya seyahati için şunu

ifâde etmektedir: “Seyyid’in bu Yanya seferi herhalde bir maksadı mahsustan ziyâde, tarîkatlarda bazı

sâliklere verilen seyahat gibi sülûk mükteziyâtındandır.” 2 Harîrizâde, Tıbyan’ında sekiz ay kaldığını ifâde ediyor. bkz.Harîrizâde, Tibyânü vesâili’l-hakâik fî

beyâni selâsilit’tarâik, Sül. Ktp. İbrahim Efendi, nr. 430, c. III, vr. 214b. 3 Sâdık Vicdânî, Tomâr-ı Turûk-ı Âliyye, Yayına haz.: İrfan Gündüz, Tarîkatlar ve Silsileleri, s. 68. 4 Risaletü’l-evradi’l meşhûre, s. 9, (Tabibzâde Mehmed Şükrî’nin, Silsilenâme-i Sûfiyye’sinde vefât tarihi

1238/1822’dir. Kanaatimizce bu bilgi yanlıştır. Hem aileden biri olan Şeyh Muhammed Ali’nin verdiği

bilgi, hem de Muhammed Nûr’un 1245/1829 yılında Yûsuf Yanyavî’nin emriyle Yanya’dan ayrılıp,

Mekke’ye gitmesi Yanyalı’nın vefât tarihinin 1238/1822 olmasını imkansız kılmaktadır. Doğrusu

1245/1829 yılıdır.) 5 Yanya’da 1618’de yapılmış olan Arslan Paşa Câmii, şu anda müze olarak kullanılmaktadır. Arslan Paşa

Camii Türbesi, Külliyyesi ve külliyye avlusunda bulunan mezar taşları, bu mezar taşlarının ait olduğu

kişiler, yazılı kitâbeler vb. ile ilgili resim ve bilgi için, bkz. Nusret Çam, a.g.e., s. 340-364. 6 Risaletü’l- evrâdi’l meşhûre, s. 9, Dipnot: 1. 7 bkz. a.g.e., s. 11-13. 8 bkz. a.g.e., sayfa numarasının olmadığı ilk sayfa.

9

Kayıtlarda Abdü’s-Selâm Halîl Efendi’nin, Şeyh Muhammed Ali

(ö.1327/1909)1, Mehmed Bahâuddin2, Hacı Fâik Efendi3 adlarında çocuklarının

bulunduğu anlaşılmaktadır.

Ayrıca Şeyh Muhammed Ali’nin de Şeyh Mehmed Sâbit adında bir oğlu olduğu

bilinmektedir.4 Gölpınarlı, Yûsuf Yanyavî’nin Talat adında bir damadının olduğunu,

Muhammed Nûrü’l-Arabî (ö.1305/1888)’nin Yanya’da bulunduğu sırada tahsiline onun

yanında devam ettiğini kaydetmiştir.5

Yanyalı’nın annesi eşi ve çocukları hakkında herhangi bir bilgiye

ulaşılamamıştır.

3. Tasavvufî Şahsiyeti

Şeyh Yûsuf Efendi’nin Ta‘rîfü’s-seyr eserinin şârihi Yanyalı Celâl Efendizâde

Muhammed Abdülkerîm, el-Meslekü’l-kavî’de Yanyalı’nın mürşidi Beyzâde Mustafa

(ö.1200/1785) Efendi’yi görmediğini, mektubu6 ile rûhâniyyetinden gıyâben terbiye

aldığını ve Üveysî7 olduğunu belirtmiştir.8 Harîrizâde’nin mürîdi Bursalı Mehmed

Tâhir, Şeyh Yûsuf Efendi’nin yakınlarına yazdığı otuzdan fazla mektubu ihtivâ eden

mecmualarından bahisle içerisinde büyük fakîhlerden Ahmed et-Tahtâviyyü’l-Mısrî’ye

1 bkz. a.g.e., aynı yer. 2 1263 Yanya doğumlu, Abdü’s-Selâm Halîl Efendi’nin oğludur. bkz. Başbakanlık Osmanlı Arşivi

(BOA), DH. SAİD d. 32/269 no’lu kayıt. 3 1266 Yanya doğumlu, Yanyalı Şeyh Yûsuf Efendi birâderi Şeyh Ali Efendi sülâlesindendir. bkz. BOA,

DH. SAİD d. 42/79 no’lu kayıt. 4 Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre, sayfa numarasının olmadığı ilk sayfa. 5 Gölpınarlı, a.g.e., s. 232; ayrıca bkz. Hasan Fehmi Kumanlıoğlu, Hz Pir Seyyid Muhammed Nûr el-

Melâmî el-Arabî, Hayatı, Şahsiyeti ve Bazı Tasavvufî Görüşleri, İzmir 2001, s. 13 6 Mektupla yapılan teblîğ ve irşâd faaliyetinin tarihi, Hz. Peygamber (s.a.)’e kadar uzanır. Nitekim

Peygamberimiz (s.a.), komşu ülkelerin devlet başkanlarına gönderdiği elçi ve mektuplarla onları İslâm’a

davet etmiştir. Mutasavvıf ve mürşidler de bu usûlden çokça istifâde etmişlerdir. Sûfiler içinde ilk defa

mektupla irşadda bulunan Hasan Basrî Hazretleri’dir. O’nun Ömer ibn Abdülaziz’e mektuplar yazdığı

bilinmektedir. Daha sonraki devirlerde de mutasavvıfların bu usulle tebliğ ve irşâdda bulundukları İmam

Rabbanî gibi Mektûbâtıyla meşhûr olan büyük mürşidlerin mevcûdiyetinden anlaşılmaktadır. (bkz.

Muhammed Es’ad Erbilî, Mektûbât, Neşre haz. H. Kâmil Yılmaz, İrfân Gündüz, Erkâm Yay. İstanbul ts.) 7 Üveysîlik konusuna ilgili bölümde temas edilecektir. 8 el-Meslekü’l-kavî, s. 26.

10

yazılmış ve cevâbı alınmış iki mektubunu gördüğünü ifâde eder. Söz konusu

mektuplardan anlaşıldığı kadarıyla Şeyh’in yolunun verâ ve takvâ üzerine kurulduğunu

belirtir.1

Abdülbâki Gölpınarlı, Melâmilik ve Melâmiler adlı eserinde, Şerîf Efendi’nin

Yanyalı’nın Seyyid Muhammed Nûrü’l-Arabî’nin hayatında nüfûz sahibi bir şahsiyet

olduğunu belirten düşüncesini aktardıktan sonra bu görüşün kabul edilebilir olmadığını

şu ifâdelerle ortaya koymaktadır:

Seyyid Muhammed Nûr, Menbau’n-Nûr’unda Yanyalıdan hiç bahsetmiyor,

yalnız üstadı Şeyh Hasanü’l-Kuveysnî ve bilhassa melâmî derviş Mehmed-i Mekkî’den

hürmetle bahsetmektedir. Bundan anlayabiliriz ki, Şeyh Yûsuf Efendi Muhammed

Nûr’un üzerinde pek de etkili olmamıştır. Esâsen bilahare melâmeti benimseyen

Seyyid’in Nakşî Tarîkatı gibi zevâhire tamamıyla riâyetkâr olan ve Vahdette Müceddid-

i Sânî İmâm Rabbânî’nin meslekine sülûk ederek çok ihtiyatkâr bulunan bir tarîkata

sadâkatinin imkânı yoktur.2

Muhammed Nûrü’l-Arabî’nin tarîkat silsilesi Nakşbendîliğin Müceddidiyye

koluna ulaşmakla3 birlikte uyguladığı seyr u sülûk usûlü ve fikirleri bu tarîkattan

farklıdır. Nûrü’l-Arabî bu kolun kurucusu İmâm Rabbânî ve vahdet-i vücûda muhâlif

bir anlayışa sâhiptir.4 Bu hususlar bilinmekle birlikte, Gölpınarlı’nın iddia ettiği görüşün

isâbetli bir görüş olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü mânevî eğitimde şeyhin mürîdi

üzerinde etkisi kalmamıştır gibi kesin bir yargının temeli yoktur. Muhâmmed Nûr’un

Menbau’n-Nûr’unda Yûsuf Yanyavî’den bahsetmemesi de bu görüş için yeteli delîl

olmadığı düşüncesindeyiz.

Bir çok kerâmeti olduğu belirtilen5 Yanyalı için Gölpınarlı, Şerîf Efendi’den

naklen şu menkıbeyi kaydetmiştir:

Bir akşam babamda, Ali Efendi ile Talat Efendi’nin zâhirî ilimlerde derin bilgi

sahibi, üstün şahsiyetler oldukları düşüncesinden hareketle, Şeyh Yûsuf Efendi gibi

zâhirî ilmi olmayan ümmî bir adama bağlılıklarından dolayı hayret duyguları belirmiş,

1 Bursalı Mehmed Tâhir, O.M. c. I, s. 203. 2 Gölpınarlı, a.g.e., s. 233. 3 Sâdık Vicdânî, Tomâr-ı Turûk-ı Âliye, s. 65,66. 4 Nihât Azamat, “Muhammed Nûrü’l-Arâbî”, DiA, c. XXX, s. 562. 5 Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre, s. 9.

11

ve o akşam rüyasında tekkede camiye gittiğini ve kapının karşısına oturduğunu görmüş.

Yanında da ihvândan birisi bulunuyormuş. Yanındaki kişinin “Yûsuf Efendi geliyor”

demesi üzerine babam arkasına bir bakmış ki, Yûsuf Efendi bir koluna Ali Efendi diğer

koluna Talat Efendi girmiş bir vaziyette yüzü dolunay gibi parlak bir halde câmiye

girmiş postuna oturmuş. Babam sabah namazını edâ edip, sonra Nakşî zikrini icrâ

ettikten sonra câmiden çıkıp, Yûsuf Efend’nin iltifâtına mazhâr olma gayesiyle

beklemeye başlamış.

Yûsuf Efendi yine bir koluna Ali Efendi diğer koluna da Talat Efendi girmiş bir

vaziyette odasına giderken, babamın karşısına geçip ona hitâben: “Burhân olmadan

îmân olmaz mı?” buyurmuş. Babam ise, utancında hiçbir cevâb verememiş. Derken

sabah ezânının sesiyle uyanmış ve derhal yataktan kalkıp abdest alarak câmiye gitmiş

ve aynen rüyada oturduğu yere oturmuş ihvândan biri de yanına oturmuş biraz sonra da

“Yûsuf Efendi geliyor denmiş.” Hakîkaten de Yûsuf Efendi bir kolunda Ali Efendi

diğer kolunda da Talât Efendi olduğu halde içeri girmiş ve odasına doğru götürülürken

babamın karşısına geçip “burhân olmadan îmân olmaz mı?” deyince babam da ona

sükût ederek mukâbelede bulunmuş Yûsuf Efendi de babam için Ali Efendi’ye hitâben:

“Mektubu yaz yarın Mısır’a gidecekler diye emir buyurmuş.”1

Yanyalı’nın mektuplar içinde görülen aşağıdaki manzûmenin Şeyh Yûsuf

Efendi’ye âit olduğu ifâde edilmiştir.2

Oldur tâlibkâr-ı Hudâ vakt-ı seher bîdâr olan

Bulur safâ ender safâ vakt-ı seher bîdâr olan

Şemm eyler ol can bûyini bülbül gibi eyler figân

Arzusu Haktır bî güman vakt-ı seher bîdâr olan3

Yakın anlamı: “Allah’ın rızâsını arzu eden seher vakti uyanık olur. Seher

vaktinde uyanık olan safâ içinde safâ bulur. Seher vaktinde uyanık olanın arzusu hiç

şüphesiz haktır. O gülün kokusunu alan bülbül gibi fîgân eder.”

1 Gölpınarlı, a.g.e., s. 232-233. 2 Bursalı, a.g.e., aynı yer. 3 Bursalı, a.g.e., aynı yer.

12

Yanyalı Yûsuf Efendi’nin seher vaktinin fazîleti ile ilgili bu mısraları ve

tasavvûf tecrübesinde seher vaktinin önemi ile ilgili kısa bir değerlendirme yapmanın

yerinde olacağı kanâatindeyiz.

İslâm’ın ibâdet düzeni müslümanın hayâtına yeni değerler katmıştır şüphesiz.

İbâdetler kişi ile Allah’ın arasını bağlayan, ikisi arasında gerçekleşen kuvvetli birer

bağdır. İbâdetlerle kul Rabb’ine yaklaşma imkânı bulur. Belki bütün ibâdetlerin en

temel amacı bu bağın herhangi bir sebeple kopmasına izin vermemektir. Bu yüzden

ibâdet vakitleri günün her saatine yayılmıştır. Bu açıdan gecenin İslâm medeniyeti

içerisinde özel bir yeri vardır. Teheccüd namazı, Hz. Peygamber (s.a.)’in devamlı

uyguladığı ve mü’minlere de ısrarla tavsiye ettiği bir ibâdettir. Gece vakti insan bütün

kâinâtın uykuda olduğu, karanlık ve sessizlik sebebiyle daha yalın daha kendi halinde

ve kendini meşgûl edecek meşgalelerden uzak bir şekilde kendiyle baş başa

kalabilmekte, varlığın mânâsı üzerinde tefekkür için konsantre olabilmektedir. Bu da

rûhen ve mânen yücelmesine ve yükselmesine vesîle olmaktadır.

Tasavvuf tecrübesinde sabahın ve seher vaktinin mânevî bereketine inanılır.

Müslüman/derviş, güneşi üstüne doğdurmaz. Bilakis o, güneşin üstüne doğar. Güneş

doğarken yatakta olmak pek hoş karşılanmaz. Hz. Peygamber (s.a.), sabah namazından

sonra uyumaz güneş doğuncaya kadar uyanık bulunurdu.

Diğer yandan Kur’an-ı Kerîm’de de bu vaktin özelliğini vurgulayan ifâdeler

vardır. Âyet-i kerîmelerde seher vakitlerinde yapılan duâların ve istiğfârların

ayrıcalığından bahsedilmektedir. Şöyle ki:

“Onlar, geceleri az uyuyanlardı. Seher vakitlerinde de istiğfâr ederlerdi.”1

“Biz de üzerlerine taşlar yağdıran (kasırga) gönderdik. Yalnız Lût ailesini bir

seher vakti kurtardık.”2

“Zekeriyya bunun üzerine mabedden çıkıp milletine: «Sabah akşam Allah'ı

tesbîh edin.» diye işârette bulundu.”3

Âyetlerden de anlaşıldığı üzere, Lût (a.s.)’a inananlar seher vakti azâptan

kurtarılmış ve duâsı kabûl olan Zekeriyya (a.s.), sabah akşam Allah’a duâ edilmesini

1 ez-Zâriyât, 51/17-18. 2 el-Kamer, 54/34. 3 Meyem, 19/11.

13

emretmektedir. Bütün bunlar seher vaktini özel kılmaktadır. Bu vakitte kâinat adeta

yeniden canlanmakta ve uyanmaktadır. Bu vakit kâinâtın ba‘su ba‘del mevti, ölümden

tekrar hayata doğması gibi yeniden dirilişi anlatmaktadır. Seher vakti uyanık olan kimse

bu dirilişe şâhitlik yapmakta ve onun rûhunda büyük bir değişim ve gelişim olmaktadır.

Bu açıdan seher vaktinin bereketi ve fazîletine dâir birçok eser yazılmış, o vakitte tüm

mânâları ile uyanık olmaya dâvet eden şiirler kaleme alınmıştır. Yanyalı'nın şiiri gibi

birçok şiir bu vaktin bereketini anlatmaktadır. Onlardan bir tanesi de Hulusî

Dârendevî’ye âittir.

Cûşa gelir dağ ile taş feryâd eder vakt-i seher

Her nesneyi kaplar telaş, feryâd eder vakt-i seher

Ol demde gül handan olur bülbül görüp nâlân olur

Her ehl-i dîl şâdân olur, feryâd eder vakt-i seher

Ol demde diller zâr eder dilber arzı dîdar eder

Her can özün ızhâr eder, feryâd eder vakt-i seher

Ol demde eşcâr-u nebât taze bulurlar hep hayat

Ol demde cümle mümkinât, feryâd eder vakt-i seher

Çağlar akar âb-ı revân yüz yere kor eyler figân

Ol demde zerrât-ı cihân, feryâd eder vakt-i seher

Ol demde ins ile melek raksa gelir çarkı felek

Hû hû deyû suda semek, feryâd eder vakt-i seher

Ol demde Zât-ı Kibriyâ âşıklara eyler salâ

Olan bu sırra âşına, feryâd eder vakt-i seher

Hulûsi âşıksan eğer dur yatma gel vakt-i seher

14

Bak gör ki âlem serte ser, feryâd eder vakti seher1

4. Halîfeleri2

Şeyh Yûsuf Efendi’nin kaynaklarda, altı halîfesinden bahsedilir.

Şeyh Ali es-Sâbirî Efendi (ö.1270/1853)3

Şeyh el-Hacc Sâlih Efendi (ö.?)

Şeyh Zeyne’l -Âbidin Efendi (ö.1287/1870)

Şeyh Muhammed Emin Ahmed Efendi (ö.1311/1893)

Şeyh Ali Efendi (ö.1315/1897)4

Şeyh Muhammed Ali Efendi(ö.1327/1909)5

5. Eserleri

1. Risâle-i Râbıta: Nakşbendî Tarîkatındaki râbıta usûlüne dâir bir risâledir.6

İsam kütüphânesi veri tabanından yaptığımız kütüphâne taramalarında kaydına

rastlayamadık. Alexandre Popoviç’in, 2-4 Mayıs 1985’te yapılan “Nakşbendilik

Kongresi” ndeki tebliğleri derlediği 750 sayfalık hacimli eserinde, Butrus Abu-Manneh,

“Khalwa And Râbıta İn The Khâlıdı Suborder” adlı tebliğinde bu risâleden alıntı

1 Dîvân-ı Hulûsî-i Darendevî, 2. baskı, Ankara 1997, s. 52. 2 Şeyh Yûsuf Yanyavî‘nin halîfeleri için; bkz. Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre, s. 15; Bursalı, a.g.e., aynı yer. 3 Şeyh Yûsuf Yanyavî’nin ilk halîfesidir. bkz. Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre, aynı yer. Hür Mahmut Yücer,

Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19 yy.), İnsan Yay., İstanbul 2004, s. 905. 4 Sâdık Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı’nda Şuayb Efendi’den bahsederken, O’nun Şeyh Ali

Efendi’den tefsîr, hadîs, Şeyh Mehmed Ali Efendi’den meâni ve vücûh dersleri aldığını kaydetmiştir. bkz.

Sâdık Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, İstanbul 1981, c. IV-V, s. 477. 5 Şeyh Abdüsselâm Halîl Yanyavî’nin oğludur. 17 Muharrem 1327’de vefât etmiştir. Yanyalı Yûsuf

Efendi’ye nisbet edilen Evrâdı’nın usûl ve esaslarının belirtilip şerhinin yapıldığı “Risâletü’l-evrâdi’l

meşhûre” adlı eserin müellifidir. Arslân Paşa Câmii altıncı postnişinidir. bkz. Risâletü’l-evrâdi’l-

meşhûre, sayfa numarasının olmadığı giriş sayfası, s.15 (dip not:1), 17; Bursalı Mehmed Tâhîr, Yanyâlı

Yûsuf’un halifeleri içersinde Muhammed Ali Efendi’yi kaydetmemiştir. bkz. Bursalı, a.g.e., aynı yer. 6 Bursalı, a.g.e., aynı yer.

15

yapmış ve dip notta zikretmiştir. Eser, tarihsiz, ve yer olarak da İstanbul (?)

belirtilmiştir.1

2. Mektup Mecmuaları: Yakınlarına ve sevdiklerinden bazılarına yazdığı

otuzdan fazla mektubu ihtivâ eder. Bunlardan büyük fakîhlerden Ahmet et-

Tahtâviyyü’l-Mısrî’ye yazılmış ve cevabı alınmış iki mektup da vardır. Bursalı Mehmed

Tâhir bu iki mektubu gördüğünü ifâde etmiştir.2

3. Sülûk Risâlesi: Bizim de araştırma konumuz olan Risâle’nin tam adı,

“Risâletü ta‘rîfi’s-seyr ve’s-sülûk ilellâhi Azze ve Celle bi’s-salâti ale’n-nebiyyi

sallallâhü aleyhi ve Sellem”dir. Bu risâleyi Yanyalı Celâl Efendi Zâde Muhammed

Abdülkerim, “el-Meslekü’l-kavî li tahsîli’t-tarîki’l-üveysî” ismiyle şerhetmiş ve

Risâle’nin metnini şerhinin sonuna eklemiştir. Şârih Muhammed Abdülkerim Yanyavî,

Yanyalı Yûsuf Efendi’nin, “Rütbe-i velâyete ulaşmak arzusunda olupta Mürşid-i kâmil

bulamayanların Resûl-i Ekrem’e salât ü selâm ile vusûl ve nâiliyyetin mümkün

olduğuna dâir risâlesini” bazı dostları ve sevenleri istifâde etsin diye kendi hattıyla

yazdığını ifâde ettiği bu eser, beş sayfa olup, arapçadır.3 Bursalı Mehmed Tâhir,

Osmanlı Müellifleri’nde bu eserden bahsetmiştir.4

1 Dip not kaydı şöyledir: “For instance, Yûsuf Yanyavî, Risâle-i Râbıta, (istanbl (?), n.d.)” bkz.

Alexandre Popoviç, Naqshbandıs, İstanbul-Paris, İsis Yayıncılık 1990, s. 298. 2 Bursalı, a.g.e., aynı yer. 3 el-Meslekü’l-kavî, sayfa numarasının olmadığı giriş bölümü. 4 Bursalı, a.g.e., aynı yer.

16

B- YÛSUF YANYAVÎ’NİN MENSÛB OLDUĞU TARÎKAT

1- Tarîkatı ve Silsilesi1: Nakşbendî Tarîkatınıın Müceddidiyye2 koluna mensûb olan Yûsuf Yanyavî’nin tarîkat silsilesi şöyledir:

Muhammed Ma‘sûm Sirhindî (ö.1098/1687)

Şeyh M. Murâd Buhârî (ö.1132/1719)

Şeyh Hâfız Halîl el-Birgivî

(ö.1163/1749)

Ahmed el-Hisârî

Gelibolulu Şeyh Mustafa Efendi (ö.1176/1762)

Şeyh Hâfız Muhammed Hisârî (ö.1199/1784)

1 Konu ile ilgili bkz. Tabibzâde Mehmed Şükrü, Silsilenâme-i sûfiyye, Hacı Selim Ağa Kütüphanesi,

Hüdâi Ef. Yazmaları No:1098 s. 77-78; Şeyh Muhammed Ali Yanyavî, Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre, nşr.

Mehmed Sâbit, Mısır 1330, s. 9-10. 2 XV. Asra kadar Nakşbendiyye-i Hâcegâniyye olarak tanınan Nakşbendî Tarîkâtı İmâm Rabbânî Ahmed

Sirhindî ile birlikte Müceddidiyye-i Mazhariyye koluyla temsîl edilmiştir. Müceddidîlik ile ilgili geniş

bilgi için bkz. Necdet Tosun, İmâm-ı Rabbânî Ahmed Sirhindî, Hayâtı Eserleri, Tasavvufî Görüşleri,

İnsan Yay. istanbul 2005.

İmam Rabbanî Sirhindî (ö.1034/1624)

?

17

Beyzâde Şeyh Seyyid Mustafa el-Ahiskavî

(ö.1200/1785)

2- Murâd Buhârî Tekkesi

Yûsuf Yanyavî’nin Nakşbendî Tarîkatının müceddidî koluna mensûb olduğu

bilinmektedir.1 Bu nedenle müceddidîliğin merkezi olan Murâd Buhârî Tekkesi ve

Murâd Molla Tekkesi hakkında bilgi vermenin isâbetli olacağı kanaatindeyiz.

Murâd Buhârî Tekkesi, İstanbul’un Eyüp ilçesinde Nişancı Mahallesi’nde (Eyüp

Nişancısı’nda), Dâvûd Ağa caddesi ile Nişancı Mustafa Paşa Caddesi’nin kavşağında

yer almaktadır.2

Nakşibendiliğin Müceddidî kolunu İstanbul’da ilk olarak yayan ve kendisine

Murâdî adında bir kolun nisbet edildiği Murâd Buhârî’nin ilk postnişin olduğu

tekkedir.3 Müceddidîliğin merkezi olan tekke, Şeyhü’l-İslâm Minkârîzâde Yahya

Efendi’nin (ö.1089/1678) damadı Mustafa Efendi tarafından XVII. yy.’ın ortalarında

medrese olarak inşâ edilmiş, 1715’te bâninin oğlu Şeyhü’l-İslâm Dâmâd Zâde Ebü’l-

Hayr Ahmed Efendi (ö.1154/1741-42)4 tarafından Şeyh Seyyid Mehmed Murâd Buhârî

adına tekkeye dönüştürülmüştür.5

1 bkz. Tabibzâde, Silsilenâme-i sûfiyye, s. 77-78. 2 Murâd Buhârî Tekkesi ile ilgili bilgi için bkz. Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Ali Sâti Efendi, Süleyman

Besim Efendi, Hadîkatü’l-cevâmi‘ (İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mîmârî Yapılar, Haz. Ahmed

Nezih Galitekin), İstanbul 2001, s. 372-373; Tabibzâde Mehmed Şükrî, İstanbul Hankahları Meşâyihi, s.

55-56; J. Hammer, Osmanlı Devleti Tarihi, İstanbul 1989, c. XV, s. 114; Mustafa Özdamar, Dersaadet

Dergahları, İstanbul 1994, s. 41-43; M. Baha Tanman, “Murâd Buhârî Tekkesi”, DBİA, c. V, s. 514-515;

Muslu, a.g.e., s. 273-274; Hür Mahmud Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19.yy), 2004, s. 251-252. 3 Tabibzâde, a.g.e., s. 55; Ekrem Işın, “Nakşbendîlik”, DBİA, c. IV, s. 35. 4 Ayvansarayî, Damâd zâde Ebü’l-Hayr Ahmed Efendi’nin Şubat 1732’de Şeyhü’l-İslâm olduğunu, yirmi

ay süreyle fetvâ verdiğini, Şubat 1742’de vefat edip adı geçen tekkede babasının yanında defnedildiğini

beyân eder. bkz. Ayvansarayî, a.g.e., s. 372. 5 Ayvansarayî, a.g.e., s. 373; Tanman, a.g.m., DBİA, s. 514.

Şeyh Yûsuf Yanyavî (ö.1229/1845)

18

Murâd Buhârî Tekkesi kuruluşundan kapatılmasına kadar bağlı kaldığı

Nakşbendîliğin yanı sıra, gerek Murâd Buhârî’nin gerekse on üçüncü postnişin

Abdülkâdir Belhî’nin aynı zamanda Bayrâmî Melâmiliği’ne (Hamzâvîlik) mensup

olmalarından ötürü bu meşrebin de temsil edildiği bir merkez olmuştur. Ayrıca

Abdülkâdir Belhî ile olan yakınlıklarından ötürü son dönem Mevlevîlerin ve

Bektâşîlerin uğrak yeri olduğu ve zikir halkasının ortasında semâzenlerin semâ ettikleri

bilinmektedir.1

Ayrıca Murâd Buhârî Tekkesi, postnişinlerin çoğunlukla Orta Asya kökenli

olmasından ötürü, o bölge insanının bu tekkede toplanma, görüşme ve barınma merkezi

olmuştur.2

Şeyh Murâd Buhârî’nin İstanbul’da Müceddidî merkezi olarak seçtiği3 tekke,

Şeyhü’l-İslâm Veliyüddin Efendi (ö.1182/1768) tarafından güneydoğu köşesine

bağımsız bir mescid-tevhidhâne inşâ edilmiş, medresenin tekkeye dönüşmesinden sonra

harem-selâmlık dairesi eklenmiş, talebe hücrelerinin bazıları kahve ocağı, yemekhâne

gibi bir takım fonksiyonlara tahsis edilerek, geriye kalanlar derviş hücresi olarak

kullanılmıştır.4

Murâd Buhârî Tekkesi’nin bazı eklerle donatıldığı ve mevcud yapılarının çeşitli

onarımlar geçirdiği bilinmektedir. Sultan IV. Mehmed’in kızı Hatice Sultan (ö.1743)’ın

kethüdası ve tersane emini Mehmed Efendi 1143/1730’da tekkeye şadırvan ve çeşme

yaptırmış, Sadrazam Bâhir (Maktül) Mustafa Paşa (ö.1757), ikinci sadâreti (1 Nisan

1756- 11 Ocak 1757) sırasında mescid-tevhidhaneye minber koydurarak vâizlik

1 Tanman, a.g.m., DBİA, c. V, s. 514; Ayrıca M. Baha Tanman, Gölpınarlı’nın, “Mevlâna’dan sonra

Mevlevîlik” adlı eserinde, La’lîzâde Abdülbaki Efendi’den naklen Murâd Buhârî’nin Bayrâmî melâmî

kutuplarından Şeyhü’l-İslâm Paşmakçızâde Seyyid Ali Efendi’ye (ö.1124/1712) intisaplı olduğunu,

“Melâmilik ve Melâmiler” adlı eserinde ise, Paşmakçızâde’nin Murâd Buhârî’nin müridi olduğunu

tespitini kaydettikten sonra, bu çelişkiye dikkat çeker. Ama her halükarda Murâd Buhârî’nin Beyrâmî ve

Melâmî meşrebiyle irtibatının olduğunu da savunur. Zîrâ İstanbul’a gelişinde tekke yerine bir evde

misafir kalması, mazhar olduğu ilginin devlet ricâlini rahatsız etmesi muhtemelen yönetim ile arası açık

olan Melâmî zümresine yakınlığı ile açıklanabileceğini söylemiştir. bkz. M. Baha Tanman, “Murâd

Buhârî”, DBİA, c. V, s. 513.

2 Tanman, a.g.m., DBİA, c. V, s. 514; Hür Mahmud Yücer, a.g.e., s. 251-252.

3 Işın, “Nakşbendilik”, DBİA, c. VI, s. 35. 4 Tanman, a.g.m., aynı yer, Muslu, a.g.e., s. 273-274.

19

vazifesini Edirne Kapısı dışında inşâ ettirdiği tekkesinin vakfından tayin ettirmiştir.

Sadrazam Mehmed Said Paşa (1175/1761)’de XVIII. asrın ortalarında, Nişancı Mustafa

Paşa Caddesinin kuzey yakasına Peştemalcılar Hamamı olarak bilinen, “kuşluk”

hamamını inşâ ettirmiştir. Bu eklenen yapılar arasında ünlü hattatlardan Şeyhü’l-İslâm

Hacı Veliyüddin Efendi’nin türbesi de vardır. Böylece, XVIII. Asrın sonlarında tekke,

bir tarîkat külliyesi hüviyeti kazanmıştır.1

Şeyh Hâfız Feyzullah Efendi’nin meşihatı (ö. 1844/1867) sırasında vaktiyle

türbeye dönüştürülmüş olan mescid-tevhidhâneye bitişik yeni bir mescid ve tevhidhane

inşâ edilmiş, harem-selâmlık bölümleri de yenilenmiştir. M. Baha Tanman, Başbakanlık

Osmanlı arşivlerinde bulunan bazı belgelere dayanarak tekkenin 1315/1897,

1325/1907’de Evkâf nezâretince, tamir ettirildiğini kaydetmiştir.2

Tekkelerin kapatıldığı 1925’ten sonra kaderine terk edilen Murâd Buhârî

Tekkesi, 1950’den sonra, gecekondulaşmadan nasibini almış, derviş hücreleri ve

revaklar tahrib olmuş, türbenin içindeki sandukalar ve diğer türbe eşyaları çürümüş,

haziredeki mezâr taşlarının bir çoğu kırılmış, 1977’de ahşap harem ile selâmlık binaları

çevre sakinlerince yakacak temini için imhâ edilmiştir. Külliyyenin onarımını 1980’de

Vakıflar idaresi başlatmış ve onarım yarım kalmıştır.3 Hakyol vakfı tarafından bazı

bölümleri dışında aslına uygun biçimde onarılmış olan tekke, günümüzde sosyal ve

kültürel faaliyetlerin yapıldığı bir mekan haline gelmiştir.4

3. Murâd Buhârî Tekkesi Şeyhleri5

“Şeyh Murâd”, “Şeyh Murâd Nakşbendi”, “Şeyh Murâd Efendi” gibi adlarla

anılan tekkenin meşihatına şu şeyhler geçmiştir:

1 Ayvansarayî, a.g.e., s. 374, Tanman, a.g.m., DBİA, aynı yer, Muslu, a.g.e., aynı yer 2 bkz. Tanman, a.g.m., aynı yer. 3 bkz. Tanman, a.g.m., aynı yer. 4 bkz. Tanman, a.g.m., aynı yer. 5 Murâd Buhârî Tekkesi Şeyhleri için, bkz. Ayvansarayî, a.g.e., s. 374; Tabîbzâde, a.g.e., s. 55-56;

İstanbul Tekkeleri Nüfûs Vûkû’ât-ı Defteri, (Haz.: Ahmed Nezih Galitekin, Osmanlı Kaynaklarına Göre

İstanbul Camî, Tekke, Medrese, Mekteb, Türbe, Hamam, Kütüphâne, Matbaa, Mahalle ve Selâtin

imâretleri), İşâret Yayınları, İstanbul 2003, s. 340; Tanman, a.g.m., DBİA, c. V, s. 514; Muslu, a.g.e., s.

274; Hür Mahmud Yücer, a.g.e., s. 252.

20

1- Şeyh Seyyid Mehmed Murâd el-Buhârî en-Nakşbendî (ö.1132/1719)1

2- Kilisli Şeyh Ali Efendi (ö.1147/1734)2

3- Şeyh Sırrî Ali Efendi (ö.1169/1755)3

4- Şeyh Mustafa Efendi (ö.1176/1762)4

5- Şeyh Hacı Hâfız Mehmed Efendi Çanakhisârî (ö.1199/1784)5

6- Şeyh Mehmed Efendi (ö.1208/ 1793)6

7- Şeyh Hasan Efendi (ö.1208/1793)7

8- Şeyh Mehmed Efendi (ö.?)8

9- Şeyh Hüseyin Efendi el-Hisârî (ö.1236/1821)9

10- Şeyh Mehmed Es’ad Efendi (ö.1260/1844)10

11- Şeyh Hâfız Feyzullah Efendi (ö.1284/1867)11

1 Murâd Buhârî Tekkesinin, 1. postnişinidir. İmâm Rabbanî’nin oğlu Şeyh Muhammed Ma’sûm el-

Fârûkî’nin halîfesidir. 1050/1640-41 veya 1054/1644-45, ya da 1055/1645-46 tarihlerinin birinde Keşmir,

Kâbil yada Buhârâ’da doğmuştur. bkz. Tabibzâde, a.g.e., s. 55; Muslu, a.g.e., s. 234. 2 Murâd Buhârî’nin halîfesidir. Şeyh Murâd Buhârî Tekkesinin II. Postnişinidir. bkz. Tabibzâde,

Silsilenâme-i sûfiyye, s. 77; aynı müellif, Osmanlı Hankâhları Meşâyihi, s. 55. 3 Kilisli Ali Efendi’nin halîfesidir. Şeyh Murâd Tekkesinde 3. postnişindir. bkz. Mehmed Süreyya, Sicill-i

Osmânî, İstanbul 1308 (Haz. Abdülkadir Yuvalı-Ali Aktan), İstanbul 1995, c. III, s. 14; Tabibzâde,

Silsilenâme-i Sûfiyye, s. 77; Aynı müellif, İstanbul Hankahları Meşâyihi, aynı yer. 4 Şeyh Murâd Buhârî Tekkesinde 4. postnişindir. Gelibolu’ludur. bkz. Mehmed Süreyya, a.g.e., c. IV, s.

438; Tabibzâde, İstanbul Hankâhları Meşâyıhi, aynı yer. 5 Şeyh Hâfız Mehmed Efendi, Şeyh Murâd Buhârî tekkesinin 5. postnişinidir. Çanakkale’lidir. bkz.

Tabibzâde, a.g.e., aynı yer, Sicilli Osmânî’de ve Tanman’ın “Murâd Buhârî Tekkesi” maddesinde vefât

tarihi 1784 olarak kaydedilmiştir. bkz. Mehmed Süreyya, a.g.e., IV, 262, Tanman, a.g.m., DBİA, c. V, s.

514 6 Tekkenin altıncı postnişinidir. bkz. Tabibzâde, a.g.e., aynı yer. 7 Murâd Buhârî tekkesinin yedinci postnişinidir. Meşihatı kaldırılmıştır. bkz. Ayvansarayî, a.g.e., s. 374;

Tabibzâde, a.g.e., aynı yer, Muslu, a.g.e., s. 275. 8 Tekkenin sekizinci postnişinidir. Meşihatı kaldırılmıştır. bkz. Ayvansarayî , a.g.e., aynı yer. 9 Şeyh Murâd tekkesinde 9. postnişin olarak görev yapmıştır. bkz. Ayvansarayî, a.g.e., aynı yer;

Tabibzâde, a.g.e., aynı yer. 10 Murâd Buhârî tekkesinde onuncu postnişini olarak vazife almıştır, Şeyh Hüseyin el-Hisarî’nin

damadıdır. Tekke’de medfûndur. bkz. Tabibzâde, a.g.e., aynı yer. 11 Tekke’nin onbirinci postnişinidir. Şeyh Mehmed Es‘ad Efendi’nin oğludur. Kur’an’a vükûfiyeti

sebebiyle “Reisü’l-Kurrâ” nâmıyla anılmıştır. Tekkede medfûndur. bkz.Tabibzâde, a.g.e., s. 56.

21

12- Şeyh Süleymân el- Belhî Efendi (ö.1294/1877)1

13- Şeyh Abdülkâdir Efendi (ö.?)2

4- Murâd Molla Tekkesi3 (Tekkenin yapılış tarihi: 1183/1769)

Nakşbendî Tarîkatının Müceddidiyye kolunun faaliyet gösterdiği ve Beyzâde

Mustafa Efendi (ö.1200/1785)’nin birinci postnişin olduğu4 Murâd Molla tekkesi, Fâtih

İlçesinde Çarşamba’da Tevkiî Câfer Mahallesi, Murâd Molla Caddesi’nde

bulunmaktadır. Murâd Molla lakaplı, Rumeli Kazaskeri Damâdzâde Mehmed Murâd

Efendi (ö.1192/1778) tarafından 1183/1769’da inşâ edilmiştir.5 Bazı kaynaklarda

“Murâd Efendi Tekkesi” olarak ta anılan tekkede ayinin Pazar günleri icrâ edildiği,

dâhiliye nezâretinin 1301/1885 tarihli istatistik cetvelinde burada 6 erkek, 2 kadının

barındığı tespit edilmektedir.6

Erzurumlu Yeşilzâde Mehmed Sâlih, Rehber-i Tekâya’da Nakşî Murâd Molla

Tekkesinin Çarşamba’da bulunduğunu Câmi ve tekkenin harâb, kütüphânesinin ma’mür

olduğunu beyân etmiştir.7 11 Mayıs 2006 tarihinde yaptığımız ziyârette kütüphânenin

de metrûk bir halde olduğunu gördük. Çok kısa bir müddet önce kütüphânede bulunan

bazı kitaplar, muhtemelen Kültür Bakanlığı tarafından götürüldüğü çevre sâkinleri

tarafından ifâde edilmiştir.

1 Tekkenin onikinci postnişinidir. İstanbul Tekkeleri Nüfûs Vukûat-ı Defteri’nde doğum tarihi

(1222/1807/08)’dir. Belhli’dir. Babasının adı Seyyid İbrahim’dir. bkz. Ahmed Nezih Galitekin, a.g.e.,

(İstanbul Tekkeleri Nüfûs Vukûat-ı Defteri, s. 340); Tabibzâde, a.g.e., s. 56. 2 Şeyh Murâd Buhârî Tekkesinin onüçüncü postnişinidir. Şeyh Süleyman el-Belhî Efendi’nin oğludur.

Doğum yılı (1258/1842-43)’dür. bkz. Ahmed Nezih Galitekin, a.g.e., (İstanbul Tekkeleri Nüfûs Vukûat-ı

Defteri), aynı yer; Tabibzâde, a.g.e., s. 56. 3 Murâd Molla Tekkesi ile ilgili bilgi için, bkz. Bandırmalı Zâde es-Seyyid Ahmed Münîb-i Üsküdârî,

Mecmû‘a-i Tekâyâ (haz. Ahmed Nezih Galitekin, a.g.e., s. 197); Hatice Aynur, Sâliha Sultân’ın

Düğününü Anlatan Sürnâmeler, 1995; Tabibzâde, İstanbul Hankahları Meşâyihi, s. 19; M. Gökman,

Murâd Molla, Hayatı, Kütüphânesi ve Eserleri, İstanbul 1943; İ. Erünsal, Türk Kütüphâneleri Tarihi, II,

Ankara 1998, s. 110; Fatih Câmileri ve Diğer Tarihi Eserler, TDV, Fatih Şubesi, 1991, s. 257,258,288;

Özdamar, a.g.e., s. 105; Tanman, “Murâd Molla Tekkesi ve Kütüphanesi”, DBİA, s. 516-518; Muslu,

a.g.e., s. 275. 4 Tabibzâde, a.g.e., s. 19. 5 Tanman, a.g.m., s. 516-517; Muslu, a.g.e., s. 275. 6 Tanman, a.g.m., s. 517. 7 Erzurumlu Yeşilzâde Mehmed Sâlih, Rehber-i Tekâya (haz. Ahmed Nezih Galitekin, a.g.e., s. 248.)

22

5. Murâd Molla Tekkesinin Şeyhleri1

1. Beyzâde lakabı ile tanınan Ahıskalı Şeyh Ebü’l-İşrâk el-Hacc Seyyid Mustafa

Efendi (ö.1200/1785)2

2. Ahıskalı Şeyh el-Hacc Seyyid Abdülhalîm Efendi (ö.1230/1815)3

3. Eş-Şeyh el-Hacc Hâfız es-Seyyid Mehmed Murâd Efendi (ö.1264/1848)4

4. Şeyh Mehmed Ârif Efendi (ö.1306/1888 ) 5

5. Şeyh Ali Tâlib Efendi (ö.1311/1893) 6

1 Murâd Molla Tekkesinin postnişinleri için bkz. Tabibzâde, a.g.e., s. 19; Zâkir Şükrî, Mecmuâ-i tekâya,

s. 16, Tanman, a.g.m., s. 517. 2 Beyzâde Mustafa Efendi hakkında bilgi ilgili bölümde detaylı bir şekilde verilecektir. 3 Abdülhalîm Efendi hakkında bilgi ilgili bölümde verildi. 4 es-Seyyid Mehmed Murâd Efendi (ö.1264/1848), Mesnevihâne Tekkesinin bânisi, Sultan Ahmed Camii

vâizidir. Dönemin ünlü mesnevîhânlarından olup, Abdülhalîm Efendi’nin oğludur. Tekkenin birinci

postnişini Beyzâde Mustafa Efendi’nin terceme-i hâlini, “Terceme-i Ahvâl-i Beyzâde Mustafa Efendi”

adlı eseriyle anlatmıştır. (1201/1786)’da doğmuştur. bkz. Tabibzâde, a.g.e., Aynı yer; Tanman, a.g.m.,

aynı yer. 5 Şeyh Seyyid Abdülhalîm Efend’nin oğlu Mehmed Murâd Efendi’nin oğludur. 1233/1817’te doğmuştur.

bkz. Tabibzâde, a.g.e., aynı yer. 6 Halidî’dir.

23

C- MÜRŞİDİ (Beyzâde Mustafâ Efendî) (ö.1200/1785)1

1. Hayâtı

Yûsuf Yanyavî’nin mürşidi olan Beyzâde Mustafa Efendi’nin tam adı eş-Şeyh

Ebü’l-İşrâk el-Hacc es-Seyyid Mustafa el-Ahıskavî en-Nakşbendî’dir.2 Beyzâde veya

Ebü’l-İşrâk lâkaplarıyla tanınır. Ebü’l-İşrâk3 künyesini Kâmus Şârihi Mevlâna Seyyid

Murtazâ4 vermiştir. Babası Artvin’in Şavşat ilçesi Sancakbeyliği vazîfesinde bulunduğu

sırada Ahıska’da5 doğmuştur. Babasının adı Ali6 olup, seyyiddir.7 Bu hususu

1 Hayatı için bkz. Âsâr-ı Beyzâde, Daruttıbâati’l-Âmire, 1264; Mehmed Murâd, Tercüme-i Ahvâl-i

Beyzâde Mustafa Efendi, s. 1-5; Tabibzâde, Silsilenâme-i Sûfiyye, Hacı Selim Ağa kütüphânesi, Hüdâi

Yazmaları nr. s. 77-78; Tabibzâde, İstanbul Hânkâhları Meşâyıhi, s. 19; Âkifzâde Abdurrahîm Amasyalı,

Kitâbü’l Mecmû‘ (çev. Hikmet Özdemir, s. 71-72); Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, c. I, s.

47; Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, sad. Ali Yılmaz, Mehmed Akkuş, c. II, s. 256-257; Dünden Bugüne Osmanlı

Ansiklopedisi, M. Baha Tanman “Murâd Molla Tekkesi ve Kütüphanesi” c. V, s. 517; Ramazan Muslu,

Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18.Y.Y), (Basılmış doktora tezi), İstanbul 2004, s. 241-242. 2 bkz. Tabibzâde, İstanbul Hankâhları meşâyihi, s. 19. 3 İşrâk; Güneş doğma, doğarak etrafı ışıklandırma, parlatma anlamına gelir. bkz. Ferit Devellioğlu,

Osmanlı Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara, 1996; Bu kelime aydınlanma yönünde Sühreverdî Maktûl

tarafından geliştirilmiş ve O’nun kurduğu sistem “Mezhebü’l-İşrâk” veya “İşrâkiyye” olarak

adlandırılmıştır. Rûhun arındırılması sonucu doğan iç ışık ile aydınlanma insanı hakîkate götürür. Bu

yüzden Sühreverdî Heyâkilü’n-nûr’da Allah’a şu duâyı yapar. “Ey Kayyûm bizi nûr ile destekle, bizi nûr

üzerinde sâbit eyle” O’nun Eflâtun’daki sudûr nazariyesinden etkilenmiş olduğu ortada olmakla birlikte,

Muhammedî Şeriatı inkâr etmediği de muhakkaktır. bkz. Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve

Deyimleri Sözlüğü, Ankara 1997, s. 407. 4 Beyzâde Mustafa Efendi’nin Kâmus Şârihi Mevlanâ Seyyid Murtazâ ile Mısır’da sohbetleri ve

ayrıldıktan sonra da, mektupları ve Arapça şiirleri var. bkz. Âsâr-ı Beyzâde, s. 16-17; Bursalı, a.g.e., s.

63; Vassâf, a.g.e., c. II, s. 256. 5 Risâletü’l-meçhûl ve’l-ma‘lûm adlı eserinde, Beyzâde Mustafa Efendi ile ilgili şu bilgi vardır:

“Mevliden Ahıskavî, Mavtınen Konstantînî, tarîkaten ve meşreben Nakşbendî, i‘tikâden ve mezheben

Maturîdî” bkz. Âsâr-ı beyzâde, s. 128. 6 bkz. Âsâr-ı Beyzâde, (Risâletü’l-ma’lûm ve’l-meçhûl, s. 128.) 7 Vassaf, a.g.e., c. II, s. 256.

24

Beyzâde’nin halîfesi Abdülhalîm Efendi (ö.1230/1815)’nin oğlu Mehmed Murâd,

“Tercüme-i Ahvâl-i Beyzâde” adlı risâlesinde şöyle dile getirmektedir:

Hem Ebü’l-İşrâk oldu künyesi dahî O’nun

Verdi hem bu künyeyi O’na Mısırlı Murtezâ

Mevlidi oldu Ahısha, vâlidide beg imiş

Şavşat ta‘bîr olunur yer imiş sancak O’na

Nâm-ı pâk-i Mustafa hem seyyid âlî neseb

Hatemîdir hâk-i pâyı fahr-i âlem Mustafa1

Erzincanlı Şeyh Ömer Efendi’den ilk tahsilini yaparak icâzet aldı ve tahsiline

İstanbul’da devâm etti. Sahn-ı semân2 medreselerinde uzun müddet eğitim gördükten

sonra, oturduğu mahallede bulunan medresede müderrisliğe başladı. Daha sonra Fâtih

Camii Medresesine tâyin edildi.3

2. Tarîkata İntisâbı

Beyzâde Mustafa Efendi, on sekiz yıl tedrîs hayatından sonra tasavvuf yolunda

ilerlemek için Nakşbendî Şeyhlerinden Şeyh Ahmed el-Hisârî ve Şeyh Hâfız Halîl

Birgivî’den (ö.1163/1749 ) icâzetli, Hâfız Muhammed Hisârî (ö.1199/1784) Efendi’nin4

üç yıl hizmet ve sohbetlerinde bulunmuş sülûkünü tamamlayarak icâzet almıştır.1

1 Mehmed Murâd, a.g.e., s. 2-3. 2 “Talebe-i Ulûm ve Hademe Tahrîr Defteri” kayıtlarında Medrese-i Sahn-ı Deniz tarafında,

başmedresede sâhib-i hücre Ahıshavî Mustafa Efendi kaydı mevcuttur. Söz konusu Medrese, 19 hücre

(oda), 27 kişiden oluşmaktadır. bkz. Ahmet Nezih Galitekin, Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul,

(Câmi, Tekke, Medrese, Mekteb, Türbe, Hamam, Kütüphane, Matbaa, Mahalle ve Selâtin İmâretleri ),

İşâret Yayınları, İstanbul 2003. 3 Mehmed Murâd, a.g.e., s. 3; Vassaf, a.g.e., aynı yer, Muslu, a.g.e., s. 241. 4 Bursalı Mehmed Tâhir, Hâfız Muhammed Hisârî (ö.1199/1784)‘nin, Nakşbendî şeyhlerinden Murâd

Buharî‘nin halîfesi Gelibolulu Mustafa Efendi (ö.1176/1762)’den hilâfet aldığını söylemiştir. bkz.

Bursalı, a.g.e., c. I, s. 47. Bu bilgi diğer kaynaklarda kaydedilen bilgiler yanında şâz kalmaktadır. Diğer

kaynaklardan elde ettiğimiz bilgi şudur: Şeyh Hâfız Muhammed Hisarî hem Şeyh Hâfız Halîl el-Birgivî

(ö.1163/1749)’den hem de Ahmed el-Hisarî’den hilâfet almıştır. bkz. Tabibzâde, Silsilenâme, s. 77-78;

Muhammed Ali Yanyavî, Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre, s. 10. Ayrıca Beyzâde Mustafâ Efendi,

Muhammed Hisâri için kaleme aldığı 39 beyitlik kasîdesinin sonunda, Şeyh Muhammed Hisârî’nin,

25

Sonra kalbine düşüp aşk-ı ilâhî ateşi

Sâlik olmuş hem de bulmuş mürşid-i râh-ı Hüda

Sâik-ı takdîrânı Hâfız Efendi’ye hemân

Sevk edip göstermiş O’na râh-ı Hakk bî riyâ2

Tarîkat silsilesi İmam-ı Rabbânî Sirhindî (ö.1034/1624)’nin evlâdı Muhammed

Ma‘sûm es-Sirhindî (ö.1098/1686)’ye dayanır.3

Şeyhinin emri üzerine, Sultan III. Mustafa döneminde bir sefere katılması, O’nu

farklı kılan hususiyetlerdendir. Beyzâde Mustafa Efendi söz konusu seferde üstün

gayret göstermiştir. Sefer dönüşünde Dâmâdzâde Kazasker Murâd Molla’nın Fatih

Çarşamba’da 1183/1769-70’te yaptığı kendi adını taşıyan tekkeye 1184/1770-71’de

birinci postnişîn olarak tâyin edilmiştir.4 1196/1781’de ilk haccını Abdülhalîm Efendi5

ile beraber yapan Ebü’l-İşrâk Beyzâde Mustafa Efendi, (ö.1200/1785)’e kadar orada

ilim tâliplerine, Hak âşıklarına dersler vermiştir.6 Bahsedilen konuları Mehmed Murad

şöyle ifâde etmektedir:

Üç sene müddet içinde etti tekmîl-i sülûk

Şeyhi nutk etmiş ki eyle hem seyehât hem gazâ

Devr-i Sultan Mustafa Han’ın gazâsı idi bu

Avdet etti gazve tekmîlinde bâ-avn-i Hudâ

Sahib-i hayr-i cezîl olan Murâd Molla dahî

Murâd Buhârî Zâviyesi’nin şeyhi olduğunu 1133/1720 yılında doğduğunu, 1199/1784 yılının

Cemâdiye’l-âhire ayının 22-23. günü saat üç’te vefât ettiğini, ömrünün 66 yıl olduğunu beyân etmiştir.

bkz. Âsâr-ı beyzâde, s. 92-93. 1 Mehmed Murâd, a.g.e., aynı yer. 2 Mehmed Murâd, a.g.e., s. 3. 3 Tabibzâde, Silsilenâme, s. 77-78; Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre, a.g.e., s. 10. 4 Mehmed Murâd, a.g.e., s. 3; Âkifzâde, a.g.e., s. 71; Vassâf, a.g.e., s. 256; Bursalı, a.g.e., aynı yer;

DBİA, a.g.m., s. 517, Muslu, a.g.e., aynı yer. 5 Abdülhalim Efendi, Beyzâde Mustafa Efendi’nin halîfesi olup, Fâtih Çarşambada bulunan Molla Murâd

Tekkesi’ne II. Postnişin olarak vazife almıştır. 11 Zi’lkâ’de 1230/15 Ekim 1815’te vefât etmiştir. bkz.

Âkifzâde, a.g.e., s. 72, Mehmed Murâd, a.g.e., s. 4; Tabibzâde, İstanbul Hankâhları Meşâyihi, s. 19. 6 Mehmed Murâd, a.g.e., s. 4.

26

Etmiş imiş Hânkâh-ı Nakşbendiyye bina

Hankâh da oldu Beyzâde mürîdânı ile

İki yüz tarihine dek hem o şeyh-i ba vefâ1

Beyzâde Mustafa Efendi, 1200/1785’te yerine Şeyh Abdülhalîm Efendi

(ö.1230/1815)’yi vekil bırakarak gittiği ikinci ve son haccında Cidde yakınlarında

yakalandığı bir hastalıktan kurtulamayarak ihrâmlı iken gemide vefât etmiş ve Cidde’de

Hz. Havva’ya nisbet edilen kabrin yakınlarında bir yere defnedilmiştir2.

Cân kulağına erişmiş hem nidâyı irciî

Şevk ile etmiş icâbet eylemiş azm-i bakâ

Hem makâmını vasiyyet eylemiş vâlidime

Söylemiş ashâbına Abdülhalîm şeyh ola3

3. İlmî şahsiyeti

Bir çok talebesi olan Beyzâde Mustafa Efendi, son derece halîm, selîm, âlîm bir

zâttı. Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Edebiyat’ta derinliği olan bir şahsiyetti. Arapça, Farsça ve

Türkçe’yi çok iyi bilen Ebü’l-İşrâk, bu dillerle eserler yazmıştır.4

Âkifzâde Beyzâde Mustafa Efendi için: “Rahmetli ilmiyle âmil, güler yüzlü,

kendisini ziyâret edenlere karşı son derece sevecen bir zattı. Bulunduğu mecliste

mutlaka faydalı, ilmî konuşmalar yapılırdı. Arapça güzel şiirleri vardır. Sohbetinde çok

faydalandım. Fakirlere yardım ederdi ve beni çok severdi. Allah O’na ganî ganî rahmet

eylesin”5 demektedir.

Çok iyi bir şâir olduğu bilinen Şeyh Beyzâde Efendi‘nin bu yönünü Mehmed

Buhârî şu şekilde dile getirmektedir:

Denilir ise kasâidde Busîrî’dir eger

Şüphe yoktur bunda lâkin berîsinden mâ-ada

İmruü’l-Kays ve Ferezdak görseler eş‘ârını

1 Mehmed Murâd, a.g.e., aynı yer. 2 Âkifzâde, a.g.e., aynı yer; Mehmed Murâd, a.g.e., s. 4; Bursalı, a.g.e., aynı yer; Vassâf, a.g.e., aynı yer. 3 Mehmed Murâd. a.g.e., aynı yer. 4 Mehmed Murâd, a.g.e., s. 3, Âkifzâde, a.g.e., s. 72, Muslu, a.g.e., s. 242. 5 Âkifzâde, a.g.e., s. 72.

27

Şâiriz biz demeye ederlerdi bil hayâ1

4. Halîfeleri2

Kaynaklarda beş halîfesinden bahsedilmektedir. Mehmed Murâd, Beyzâde’nin

halîfelerini, Tercüme-i Ahvâl-i Beyzâde Mustafa Efendi adlı eserinde manzûm bir dille

anlatmıştır. Derli toplu bilgileri ihtivâ etmesi hasebiyle bizde halîfeler ile ilgili bilgileri

manzûm halde vermek istiyoruz.

1. Abdülhalîm Efendi (ö.1230/1815):

Beş halîfe ihtiyâr etmiş O şeyh pîr hemîn

Birisidir vâlidim ki, zikri geçti ânifâ.3

2. Yanyalı Yûsuf Efendi (ö.1245/1829):

Birisidir Yanyavî Yûsuf Efendi Şehrgir

Vâsıl-ı mahv u fenâdır nâil-i Sırrı-bakâ.4

3. Ahıskalı Hacı Muhammed Efendi: Kadızâde olarak bilinir.

Birîsi Ahıshavî Hâcı Muhammed’dir O’nun

Kadızâde şöhretiyle sâkin-i beyt-i Hudâ.5

4. Geredeli Halîl Efendi (1259/1843):

Birisinin Mevlidi oldu Gerede ey azîz

Nâmıdır O’nun Halîl vâsıl-ı sırr-ı fenâ6

5. Saray Hocası Bolulu Mustafa Efendi(1243/1827?)

Birisi oldu Bolu’dan Mustafa hem nâmıdır.

1 Menmed Murâd, a.g.e., s. 3. 2 Halifeleri için bkz. Tabîbzâde, Silsilenâm-i Sûfiyye, s. 77-78; Mehmed Murâd, a.g.e., s. 4-5; Vassâf,

a.g.e., c. II, s. 257. 3 bkz. Mehmed Murâd, a.g.e., s. 4. 4 bkz. a.g.e., aynı yer. 5 bkz. a.g.e., s. 5. 6 bkz. a.g.e., aynı yer.

28

Bu dahî baş hocasıdır sarayın ey fetâ.1

5. Eserleri

Arapça, Farsça, Türkçe’yi çok iyi kullanmış ve bu dillerde bir çok eserler

kaleme almış olan Ebu’l İşrâk Beyzâde Mustafa Efendi’nin aşağıdaki eserleri yazma ve

matbû olarak çeşitli kütüphanelerde mevcuttur. Daha önce de ifâde edildiği gibi,

eserlerin tamamı Külliyât-ı Beyzâde, Mecmuâ-i Beyzâde, Mecmuâi Âsâr-ı Beyzâde gibi

adlarla bilinen bir tek kitap altında bir araya getirilmiş ve 1264/1847 yılında İstanbul’da

basılmıştır. Yazma nüshâlarını gördüğümüz başlıca eserleri şunlardır:

1. Mevlidü’n-Nebî:2 Besmele ve Hz. Peygamber (s.a.) ile ilgili bazı âyetlerle

başlayan eser, Nur-ı Muhammedî, O’nun mevlidinin hikmeti ve anlamı hakkında bazı

bilgiler ihtivâ eder. Hz. Peygamber (s.a.)’in doğumundan başlamak üzere risâletin, tevdî

edildiği ana kadar hayâtının kısaca anlatıldığı Arapça bir eserdir.3

2. Menâsikü’l-hacc:4 Son haccında ihrâmlı iken vefât ettiği bilinen Beyzâde

Efendi’nin hacc menâsiki, haccın yapılış usûlleri gibi fıkhî konuların detaylı bir şekilde

anlattığı Osmanlıca bir eserdir.5

3. Nazmu’n-nâsıhîn:6 Manzum bir nasîhatnâme olan eserin dili Arapça olup, 147

beyittir.

“Bi zikrillahi Mevlâ’l-âlemîna

Kad inşerahat sudûru’z-zâkîrîna” ile başlayan nasîhatnâme,

“Salâtüllahi tetlûha selâmün

Ale’l-Muhtâri hatmi’l-mürselîna” beyti ile bitmektedir.7

1 bkz. a.g.e., aynı yer. 2 Sül. ktp, Hâlet Efendi, nr., 83, vr. 6-16; Sül. ktp, Şâzilî Tekkesi, nr. 140, vr. Sayısı: 16. 3 bkz. Âsâr-ı Mustafa, İstanbul, 1264 s. 2-16; Sül. ktp, M. Ârif, M. Murâd, nr. 54, vr. 2-16. 4 Sül. ktp, Hâlet Efendi, nr. 83, vr. 17-43; Sül. ktp. Darü’l-mesnevî, nr. 135, vr. 1-32; Sül. ktp, M. Ârif,

M. Murâd, nr. 54, vr. 17-58; Sül. ktp, Şâzilî Tekkesi, nr. 140, vr.17-43. 5 bkz. a.g.e., s. 17-43. 6 Sül. ktp, Hâlet Efendi, nr.83, vr.43-49; Şâzilî Tekkesi, nr. 140, vr. 43-49. 7 bkz. a.g.e., s. 43-49.

29

4. Kasîdetü’d-dürriyye:1 Uzun bir Arapça mukaddimeden sonra,

“ Bismi illâ lehü’l-Vâhidi’l-Gaffâr.

Ve’l-hamdü li’l-Müheymini’s-Settâr” ile başlayan kasîde,

“Fe’l-hamdü lillâhi alâ tevfîkıhi

ve avnihi ve lutfihi‘d-dırâr”

beyti ile bitmiştir. 102 beyit olup, Arapça’dır.2

5. Silsiletü’n-Nakşbendiyye:3 Nakşbendî silsilesinin nazım şeklinde verildiği bir

risâle olup, 109 beyittir. Arapça’dır.4

6. Risâletü’l-ma‘lûm ve’l-meçhûl:5 Arapça’ya vukûfiyyeti bilinen Şeyh Beyzâde

Efendi’nin, Arapça gramer konularından, “Ma‘lûm ve Meçhûl”ü detaylı bir şekilde

anlattığı bir eserdir. Müellif risâleyi 1191/1777 yılında bitirdiğini ifâde eder.6

7. Kasîde-i Latîfe: Arapça olan kasîde 36 beyitten oluşmaktadır.7

8. Kasâid:8 Bu bölümdeki kasîdeleri şu başlıklar altında toplamak mümkündür:

a. Medîne civârında yaşayan dostlarına mektup yazarken, kalbine ilhâm olunan

kasîdeler. Arapça’dır. Yedişer beyitten iki kasîdedir. Bir hac mevsimi hacılardan bir

ihvâna mektup yazarken, şu kasîdeyi de yazmıştır: (trc. Ey kardeşim, selâmımı

yaratılmışların en hayırlısının o misk kokulu kabrine ilet. Benim için; “Ey Efendim! Ey

günahkârların şefâatçısı, âciz kölen Mustafa sizin rızânızı, hoşnutluğunuzu ve affınızı

diliyor, O’na lütfet, O’na şefâat eyle de.”9

1 Sül. ktp, Hâlet Efendi, nr.83, vr. 58-70; Sül. ktp, Şâzilî Tekkesi, nr. 140, vr. 58-70.

2 bkz. Asâr-ı Beyzâde, a.g.e., s. 58-70. 3 Sül. ktp, Hâlet Efendi, nr. 83, vr. 49-58; Sül. ktp, Şâzilî Tekkesi, nr. 140, vr. 49-58. 4 bkz. a.g.e., 49-58. 5 Sül. ktp, Hâlet Efendi, nr. 83, vr. 128-136; Sül. ktp, M.Ârif, M.Murâd, nr. 54, vr. 128-136; Sül. ktp,

Şâzilî Tekkesi, nr. 140, vr. 128-136. 6 bkz. a.g.e., s. 128-138. 7 bkz. a.g.e., s. 71-74. 8 Sül. ktp, Şâzilî Tekkesi, nr. 140, vr. 71-92; Sül. ktp, M. Ârif, M. Murâd, nr. 54, vr. 58-96. 9 bkz. Asâr-ı Beyzâde, s. 74-75.

30

b. Hâcegân-ı kirâm-ı senâ buyurdukları kasîde: Yirmi beyittir. Arapça’dır.1

c. Kasîde-i berâyi Hz.Mevlânâ (k.s): On üç beyit olup Arapça’dır.2

d. Kasîde-i berâyi Abdülkâdir Geylânî: On bir beyit olup Arapça’dır.3

e. Ravzâ-i Mutahharâ’da inşâ olunan Medhiyye-i Rasûl-i Kıbriyâ: On iki beyit

olup Arapçadır.4

f. Kasîde-i fi medh-i ehli’l-beyt ve’l-ashâb: Arapça olup, 58 beyittir.5

g. Kasîde-i berâyi nasîhat ba‘zı ahbâb: Arapça’dır, 28 beyittir.6

h. Şeyh Hâfız Muhammed Hisârî ‘nin târih-i irtıhâli: Beyzâde Mustafa Efendi

Mürşidi olan Şeyh Muhammed Hisârî’ye 39 beyitlik bir kasîde yazdıktan

sonra vefâtının tam tarihini saatiyle birlikte nakleder.7

i. Medhiyye-i Abdilkâdir el-Geylânî.8

9. Takrîz9ler:10

a. Takrîz-i Şerh-i Kâmus: Beyzâde’nin şeyhimiz dediği Kâmus Şârıhi, Mısırlı

Murtezâ el-Hüseynî en-Nakşbendî ile sohbetleri ve ayrıldıktan sonra mektupları ve

şiirleri olduğu bilinmektedir.11 Beyzâde’nin Kâmus şerhine takrîzidir. Dokuz beyittir.12

b. Takrîz-i Şerh-i İhyâü’l-ulûm: Beyzâde’nin, 1194/1780 yılında Kahire’de

bulunduğu sırada Murtazâ Efendi’nin Şerh-i İhyâü’l-ulûm eserine yazmış olduğu kasîde

1 bkz. a.g.e., s. 76-77. 2 bkz. a.g.e., s. 77-78. 3 bkz. a.g.e., s. 79. 4 bkz. a.g.e., s. 80-81. 5 bkz. Âsâr-ı Beyzâde, 81-86. 6 bkz. a.g.e., s. 86-89. 7 bkz. a.g.e., s. 89-93. 8 bkz. a.g.e., s. 126. 9 Takrîz: Bir kitâbın başına konulmak üzere tanınmış bir kimseden istenen takdîm ve takdîr yazısıdır. bkz.

Ferit Devellioğlu, a.g.e. s. 1027. 10 Sül. ktp, Hâlet Efendi, nr.83, vr. 93-96. 11 bkz. Bursalı, a.g.e., aynı yer. 12 bkz. Âsâr-ı Beyzâde, 93-94.

31

şeklinde takrîzidir. On dört beyittir.1 Ayrıca Murtazâ Efendi’nin de Beyzâde’nin bu

kasîdesine bir takrîz yazdığı bilinmektedir.2

c. Çorumlu Ebû Bekir Efendi’nin Risâle-i Manzûmelerine gönderdiği takrîz: 17

beyitlik bir takrîz olup, Arapça’dır.3

d. Beyzâde Mustafa Efendi’nin bu takrîze mektupla cevâbı.4

10. İcâzetnâmeler:5

a. Beyzâde Mustafa Efendi’nin Yûsuf Zâde’ye verdiği İcâzetnâme: Ebü’l-İşrâk

Beyzâde Efendi’nin Yûsuf İmam Efendizâde diye meşhûr olan Hâfız Ahmed’e

verdiği uzun bir ilim icâzetnâmesidir.6

b. Murâd Molla Tekkesi Şeyhi Abdülhalîm Efendi’ye verdiği İzinnâme:

Beyzâde’nin Murâd Molla Tekkesi ikinci postnişini ve halîfesi Şeyh Abdülhalîm

Efendi’ye verdiği hilâfet izinnâmesidir.7

c. Bolulu Hacı Mustafa Efendi’ye verdiği İcâzetnâme: Şeyh Beyzâde Efendi bu

icâzetnâme’de hamdale ve salveleden sonra şöyle der: “Allah için kardeşim, Allah

yolunda benim refîkım, inşallah cennette Rasûlullah’ın yanında benim komşum,

sâdık dostum, Mustafa Efendi’ye icâzet verdim..”8

d. Halîl Efendi’ye verdiği İcâzetnâme: Bu icâzetnâmesinde Şeyh Beyzâde Efendi

hamdele ve salveleden sonra şöyle der: “Allah için benim kardeşim, Allah yolunda

benim refîkim İbrâhim oğlu Halîl Efendi’ye icâzet verdim…”9

e. Rizeli Ali Efendi’ye verilen İcâzetnâme: İlim icâzetnâmesidir.10

1 bkz. a.g.e., s. 94. 2 bkz. a.g.e., s. 95-96. 3 bkz. a.g.e., s. 124-125. 4 bkz. a.g.e., s. 125-126. 5 Sül. ktp, Hâlet Efendi, nr. 83, vr. 96-115; Sül. ktp, M. Ârif, M. Murâd, nr. 54, vr. 96-115; Sül. ktp, Şâzilî

Tekkesi, nr. 140, vr. 96-115. 6 bkz. Âsâr-ı Beyzâde, s. 96-106. 7 bkz. a.g.e., s. 106-107. 8

bkz. a.g.e., s. 108-109. 9 bkz. a.g.e., s. 109-110. 10 bkz. a.g.e., s. 111-115.

32

11. Mektûplar:1

a. Murtazâ Efendi’nin Beyzâde Efendi’ye gönderdiği Mektup2

b. Beyzâde Efendi’den Murtazâ Efendi’ye tahrîr olunan Mektup3

c. Geyve Müftüsüne tahrîr olunan Mektup.4

d. Kastamonu Müftüsü’ne gönderilen Mektup.5

e. Hâfız Efendi’nin Beyzâde Efendi’ye yazdığı tezkîre.6

f. Beyzâde Efendi’nin Tezkire’ye cevapları.7

12. Sülûk Risâlesi:8 Müellif Şeyh Beyzâde Efendi, mürşid-i kâmil bulamayan

zavâtın seyr u sülûkünü nasıl tamamlayacağı, vefât etmiş bir şeyhin ruhâniyyetinden

istifâde etmenin mümkün olup olamayacağı, hayatta olduğu halde görüşemediği

mürşidin mektûbu ile irşâd olmanın mümkün olup olamayacağı gibi meseleleri

işlediği bir risâledir. Ebü’l-İşrâk’ın Rebîü’l-evvel ayının 21. günü h.1197/ m.

1782’de kaleme aldığını ifâde etmiştir. Bu risâle, çalışmamıza konu olan halîfesi

Yanyalı Şeyh Yûsuf Efendi’nin “Ta’rifüs’s-seyr ve’s-sülûk” risâlesi ile ana tema

açısından paralellik arz eder.9

13. Beyzâde Mustafa Efendi’den Mervî olan salavat.10

1 Sül ktp, Darü’l-mesnevî, nr. 135, vr. 90-93. 2 bkz. Âsâr-ı Beyzâde, s. 115-116. 3 bkz. a.g.e., s. 116-117. 4 bkz. a.g.e., s. 117-118. 5 bkz. a.g.e., s. 119. Bu mektubun sonunda Beyzâde Mustafa Efendi şöyle der:

“ Mektuplarınızı kesmeyin, şüphesiz mektuplar kalbin ve basarın şifâsıdır.” 6 Hafız Efendi’den kasd edilen şahıs, Murâd Buhârî Tekkesi postnişini ve Beyzâde Mustafa Efendi’nin

şeyhi Hâfız Muhammed Hisârî’dir. bkz. Âsâr-ı Beyzâde, s. 120. 7 bkz. a.g.e., s. 120. 8 Sül ktp, Darü’l-mesnevî, nr.135, vr. 37-42; Sül. ktp, Hâlet Efendi, nr. 83, vr. 121-123; Sül. ktp, M.

Murâd M. Ârif, nr. 54, vr. 121-128; Sül. ktp, Şâzilî Tekkesi, nr. 140, vr. 121-123. 9 bkz. Âsâr-ı Beyzâde, s. 121-123. 10 Salavât şöyledir: “Allahümme salli ala seyyidina Muhammed, tıbbi’l-kulûbi ve devâihâ ve âfiyetü’l-

ebdâni ve şifâihâ ve nûrü’l-ebsâri ve ziyâihâ ve âlihi ve sahbihi ve sellem.”, “İş bu Sened-i Şerîfe,

Beyzâde Efendi (k.s.) hazretlerinin Delâil-i Hayrât icâzetnâmeleri senedidir.” diye belirtilen silsile için;

bkz. Asâr-ı Beyzâde, s. 127.

33

II. EL-MESLEKÜ’L-KAVÎ VE YANYALIZÂDE MUHAMMED ABDÜLKERİM

Risâle Ta‘rîfi's-seyr ve‘s-sülûk şârihi, el-Meslekü'l-kavî li tahsîli't-tarîki'l-Üveysî

müellifi Yanyalızâde Muhammed Abdülkerim hakkında yaptığımız araştırma

neticesinde herhangi bir bilgiye ulaşamadık.1 O’nun hakkında elimizdeki tek bilgi

mevcut eseridir. Eserinde de babasının adının Celâleddin olduğu ve eserini Rûmî 22

Mâyıs 1332/Mîlâdî 4 Haziran 1916 yılında bitirdiği bilgisi dışında bir bilgi

bulunmamaktadır.

A. EL-MESLEKÜ'L-KAVÎ

1. Eserin Genel Özellikleri

a. el-Meslekü'l-kavî’nin giriş sayfasında belirtildiği gibi, Yanyalı Şeyh Yûsuf

Efendi’nin Risâle Ta‘rîfi's-seyr ve‘s-sülûk adlı eserin şerhidir. Eserin tam adı el-

Meslekü'l-kavî li tahsîli't-tarîki'l-Üveysî’dir.

b. Yaptığımız kütüphâne taramalarında kaydına rastlayamadığımız eserin,

elimizdeki fotokopi nüshası Marmara Üniversitesi ilâhiyât Fakültesi öğretim üyesi Prof.

Dr. Mahmut Erol Kılıç Bey’in özel kütüphânesinde bulunmaktadır. Mahmut Erol Kılıç

Bey, eseri şahıstan aldığını hangi şahıstan aldığını hatırlayamadığını ifâde etmiştir.2

c. Numaranın olmadığı giriş sayfasında Türkçe olarak, birinci sayfada da Arapça

olarak eserin yazılış amacı belirtilmiştir. Yanyalızâde, risâlenin Şeyh Yûsuf Efendi’nin

Risâle Ta‘rîfi's-seyr ve‘s-sülûk adlı Arapça risâleye yazılmış bir şerh olduğunu ifâde

eder. Müslümanlar istifâde etsin diye Türkçe olarak tercüme ve şerh edip adına el-

Meslekü’l-kavî dediğini beyân eder.

1 Yanyalı olması hasebiyle bir şekilde bağlantısı olur ihtimâline binâen, Mustafa İsmet Efendi Tekkesi ile

ilgili, Cemâlettin Server Revnakoğlu Arşivi 212 no’lu zarf içindeki belgeler de incelenmiş ve konu ile

ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 2 Özel kütüphânesinde bulunan bu müstesnâ eseri bize tevdî eden ve bu eseri çalışmamıza vesîle olan

M.Erol Kılıç Bey’e şükrânlarımı arzetmeyi bir borç bilirim.

34

d. Müellif, besmele ve peşinden hamdele, salvele ve duâ ile başladığı risâlesine

başlama tarihini belirtmemiştir. Eserin son sayfasında bitiş târihinin, Rûmî takvîme göre

22 Mâyıs 1332 (m. 4 Haziran 1916) olduğunu beyân eder.

2. Edebî Özellikleri, Uslûbu ve Tarzı

a. Kullanılan dil genel anlamda anlaşılır olmakla birlikte, Arapça ve Farsça bir

çok kavram ve terkip kullanılmıştır. Anlaşılması zor olan mücerred kavramlar,

muşahhas örneklerle daha kolay ve anlaşılır hâle getirilmiştir. Cümleler genellikle çok

uzundur. Gerek asıl metinde gerekse dipnot bölümünde şiirlere de yer verilmiştir.

b. Geniş ve farklı bir dipnot sistemi kullanılmıştır. Bu dipnotlar bazen çok kısa

olurken bazen sayfalar sürebilmektedir. Bazen dip notun içinde ayrı bir dipnot

kullanılmıştır. Aynı sayfa içinde aynı anda iki, üç, bazen dört farklı konu işlendiği

görülmektedir. Konu başlığı ve tasnîfi de mevcut değildir. Bu durum eserden istifâde

etmeyi zorlaştırmaktadır.

c. Sayfalar varak usûlü değil matbû kitap gibi numaralandırılmıştır. Giriş sayfası

ile birlikte 100 sayfadır. Yûsuf Yanyavî’nin beş sayfalık Ta‘rîfü's-seyr ve‘s-sülûk

risâlesi de eserin sonuna yazılmıştır. Bölüm bölüm alınıp şerhi yapılmıştır.

3. Metnin Günümüz Alfâbesine Çevrilmesinde Tâkip Edilen Metod

a. Müellif ifâdeleri tarafımızdan korundu. Ancak bazı kelimelerin telaffuzları,

kelimelerin sonlarında yer alan Türkçe yapım ve çekim ekleri günümüz telaffuzuna

uyduruldu. Meselâ gelûb, edûb gibi kelimeler ses uyumuna göre gelip, edip şeklinde

okundu.

b. Müellifin mânâsını vermediği âyet ve hâdislerin anlamları köşeli parantez

içinde italik karakterle verildi. Âyetlerin tahrici yapıldı. Hadîslerin de

bulabildiklerimizin kaynağı verildi. Bizim verdiğimiz dip notların müellif dip notlarıyla

karışmaması için “müellif dipnot” ibâresi eklendi.

c. Risâlede geçen Arapça ibâre ve şiirlerin anlamları asıl metinle karışmaması

için köşeli parantez içinde ve italik verildi.

d. Çeviri esnasında ekteki fotokopi metniyle kolay karşılaştırma yapmak için

sayfa numaraları aynı şekilde köşeli parantez içinde verildi.

35

e. Yukarda bahsedilen farklı dipnot sistemi sebebiyle asıl metin dipnotlardan

bağımsız okundu. Metinde geçen dipnotlar da, parantez içinde numaralandırılarak

“Dipnotlar ve Şerhler” başlığı altında daha küçük bir karakterle okunup metnin sonuna

eklendi.

Özetle söylemek gerekirse metinlerin çevirisinde günümüzün telaffuzu ön plana

çıkarılmıştır; fakat bu yapılırken orijinal ifâde özelliğinin kaybolmamasına özellikle

dikkat gösterilmiştir.

4. Risâle'nin Muhtevâsı

Şeyh Yûsuf Yanyavî "Risâletü Ta‘rîfi's-seyr ve‘s-sülûk ilellâhi Azze ve Celle

bi's-salâti ale'n-Nebiyyi Sallallâhü Aleyhi ve Sellem" adlı risâlesinde, Hz peygamber

(s.a.)'e duyulan sevgi ve muhabbetin ifâdesi olan salât ü selâmın dinimizdeki yerini,

önemini ve faydalarını dile getirmiştir. Bunun yanısıra Hz. Peygamber (s.a.)’in sünneti

seniyyesine ittibâ‘ edip bid‘atlerden ictinâb edenlerin lâfzen salât ü selâm getirmeseler

bile, hakîkî salât ü selâm okuyan olduklarını beyan etmiştir. sünnetlere ittibâ‘ etmeyip

bid‘atlerden ictinâb etmeyenlerin, lâfzen salât ü selâm getirseler bile hakîkî salât ü

selâm okuyan olmadıklarını, ancak lâfzen okudukları salât ü selâmın onların lehine

olacağının ümîd edildiğini beyân etmiştir.1

Şeyh Yûsuf Efendi'nin bu risâlesine, Abdülkerim Yanyavî "el-Meslekü'l-kavî li

tahsîli't-tarîki'l-üveysî" adlı bir şerh yazmıştır. Yanyalızâde, Şeyh Yûsuf Efendi'nin

Fâs’lı Şeyh Muhammedü'l-Mehdî'nin “Delâil-i Hayrât” kitabı üzerine yazdığı

"Metâliu'l-meserrât bi Cilâi Delâili’l-hâyrât" isimli şerhindeki ifâdelerden haz duyduğu

veya vehbî ilmine uygun bulduğu cihetle, risâlesindeki bazı açıklamaları söz konusu

şerhin beyânâtına göre binâ ettiğini belirtmiştir.2 Nitekim Şeyh Yûsuf Yanyavî

risâlesindeki bazı beyânlarından sonra aynı beyânâtların söz konusu şerhte de geçtiğini

zikretmiştir.3

Şârih Muhammed Abdülkerîm, şerhinin devamında Metaliu'l-meserrât'ta geçen

salât ü selâmın hükmü ile hakîkî salât ü selâm okuyanın anlatıldığı bölüme yer

1 Ta‘rîfü's-seyr, s. 1; el-Meslekü'l-kavî, s. 13-21, 41-45. 2 el-Meslekü'l-kavî, s. 7-9. 3 Ta‘rîfü's-seyr, s. 1,3-4.

36

vermiştir.1

Şeyh Yûsuf Yanyavî risâlesinde, Delâil-i Hayrât şerhinden; "Şüphesiz ki salât

ve selâm, Allah tarafından gelen bir rahmettir. Allah kime bir defa rahmet ederse, bu

onun için dünyâdan ve içindekilerden daha hayırlıdır"2diye alıntı yapmış ve bir rahmetin

faydasının büyüklüğü bu derece ise, onlarca rahmetin büyüklüğünü tahmin etmek

mümkün mü? diyerek bu önemli noktaya dikkat çekmiştir. Salât ü selâm okuyan

kimsenin, bu mertebeye ancak; Hz. Peygamber (s.a.)'in makâmının bereketiyle

ulaşabileceğini belirtmiş, kul gücü ölçüsünde salât ü selâm getirirse, Allah’ın da Rabb

olması hasebiyle kuluna salât ü selâm getireceğini, bu dereceye ise başka bir ibadetle

ulaşılamayacağını, bunun sonucunda da salât ü selâmın mürşid-i kâmil makâmına kâim

olup,3 kulu irşâd edeceğini haber vermiştir.

Abdülkerim Yanyavî şerhinin devamında Metâliu’l-Meserrât'ta geçen "Allah'ın

mü'min kuluna salâtı" bölümüne yer vermiş, Şeyh Muhammedü'l-Mehdî'nin Metâliu'l-

meserrât adlı eserine atfen; "Cenâb-ı Hakk'ın mü'mine salât etmesinin, kuluna rahmet

etmek demek olduğunu, Cenâb-ı Hakk'ın kuluna bir kere rahmet etmesinin ise, o kula

yeryüzünün tamamını bağışlamasından daha hayırlı olacağını dile getirmiştir. Kulun

yeryüzünün tamamından elde edeceği menfaatin fânî olduğunu, hattâ dünyâ hayâtı için

fitne ve belâ olacağını, bir rahmet-i İlâhiyye’nin ise o kulun dünyasını ve âhiretini

selâmete ulaştıracağını bildirmiştir. Bir rahmetin faydası bu derece büyük ve kıymetli

olunca "Hz. Peygamber (s.a.) üzerine getireceği bir salâttan ibâret olan on def‘a

rahmetin, o kul için din, dünyâ ve âhiretinde hâsıl olacağı faydalar ve saâdetin kıymet

ve azâmeti nasıl tahmîn ve tasavvur olunabilir?" demiştir. Bu hâl kulda devam ettikçe

dünyevî ve uhrevî murâdları için mürşide ihtiyacı kalmayacağını, salât ü selâmın

mürşid-i kâmil makâmına kâim olacağını, sülûkunda lâzım olan irşâd ve terbiyesini

doğrudan doğruya Rûhâniyyet-i Muhammediyye'den alıp Allah'a vâsıl olacağını beyân

etmiştir. Ehlullahtan birkaç zâtın bu şekilde vusûl bulduğunu ve bu zevâta; ister

Rûhâniyyet-i Rasûl’den ister âhirete intikāl eden evliyâların rûhâniyetinden terbiye

almış olsunlar, bunlara "Üveysî" denildiğini belirtmiştir.4 1 el-Meslekü'l-kavî, s. 13-21. 2 Ta‘rîfü's-seyr, s. 1 3 Ta‘rîfü's-seyr, s. 1. 4 el-Meslekü'l-kavî, s. 21-26.

37

Ta‘rîfü's-seyr ve's-sülûk müellifi Yanyalı Şeyh Yûsuf, velâyet rütbesine ulaşmak

isteyen âşığa, sahîh bir itikâd üzere olmasını, itikâdını ise ilmiyle âmil âlimlerin

beyânlarıyla ya da mûteber kitablarındaki sözleriyle karşılaştırmasını, itikâdını onların

söylediklerine uygun bulursa şükretmesini, muhâlif bulursa terketmesini tavsiye

etmiştir. Ahlâk-ı Muhammediyye ile mevsûf olmasını, bu hususta ise Birgivî Risâlesi ve

şerhinin ona yeterli olacağını, amelinden riyâ ve kibri arındırmasını böylece anne ve

babasını sevdiği gibi bütün mü'minleri sevebileceğini, mahlukâta karşı şefkatli

olabileceğini, kalbinde kin ve haset nâmına bir şeyin kalmayacağını ifâde etmiştir. Zâhir

hayâtında ise, emirlere uyup nehiy ve bid‘atlerden sakınmasını, bütün işlerinde sünnete

uymasını ve böyle sahîh bir itikâd üzere doğru yolda olmaya devam ederse, Hz.

Peygamber (s.a.)'e gerçekten salât ve selâm getirmiş olacağını belirtmiştir. Aksi takdirde

ise lafzen salât getirmekle, salavât getirmiş sayılmayacağını, ama çokça salavât

okumanın bereketiyle, içini ve dışını ıslâh ederek sâlihlerden olabileceğinin ümîd

edildiğini, bunun da bid‘at ehli için büyük müjde olduğunu vurgulamıştır. "Bu, bid‘at

ehli için müjdeyse, itikâdı sahîh, ameli şerîate uygun olanlara nasıl müjde olmasın ki"

diyerek salât ü selâmın önemini bilhassa vurgulamıştır.1

el-Meslekü'l-kavî müellifi Muhammed Abdülkerim şerhinde; Rütbe-i velâyete

nâil olmak arzusunda olanların riâyet etmesi gereken sekiz şartı belirtmiş, bunları îzâh

etmiş ve akabinde; sahih itikâd üzere olmalarının ve amellerinin şerîate uygun

olmasının Ehlullah’a ihsân olunan en büyük kerâmet olduğunu, bir kimsenin ise bu hâl

üzere bulunmasının zor olacağını, bunun ancak, Allah'ın inâyetiyle mümkün

olabileceğini ilâve etmiştir.2

Gerek Şeyh Yûsuf Efendi, Ta‘rîfü's-seyr ve‘s-sülûk’ta gerekse Abdülkerim

Yanyavî, el-Meslekü'l-kavî’de, bu hâl üzere olan kimsenin, Hz peygamber (s.a.) ile

kurbiyyet elde edeceğini belirttikten sonra, konuyu şöyle izâh etmişlerdir: Bu hâl üzere

olan kimsenin Hz. Peygamber (s.a.)’e yakın olacağını (karîb), yakınlık derecesine göre

de seveceğini (muhib), O’na yakın olan ve O’nu sevenin de iç dünyasında sanki O’nu

her an görüyormuş gibi hep sevdiğiyle birlikte olacağını dile getirmişler ve basîretle

1 Ta‘rîfü's-seyr, s. 1,2; el-Meslekü'l-kavî, s. 27-45. 2 Ta‘rîfü's-seyr, s. 1-2; el-Meslekü'l-kavî, s. 27-46.

38

bakmanın göz ile bakmaktan daha kuvvetli olduğunu bilhassa vurgulamışlardır.1

Risâlesinde, kişinin bir sûreti çokça düşündüğünde o sûretin sürekli hâfızasında,

uykusunda ve uyanıklığında onunla olmasına ve bundan bir lezzet duymasına vesîle

olduğunu zikreden Yanyalı Şeyh Yûsuf Efendi, Hz. Peygamber (s.a.)'i mülâhaza

etmenin lezzetinin ise, kişinin bildiği ve mülâhaza etmekle lezzet duyduğu hiçbir şeye

benzemeyeceğini beyân etmiştir.2

Şerhinde, bir kimsenin, sûreti ve ahlâkı güzel olup maddî ve mânevî yönden

yüksek konumda olan birisine âşık olduğu vakit, hep onunla olmak isteyeceğini ve

bundan da çok haz duyacağını, fakat bu mahbûbun muhabbetinin lezzetinin,

“rûhâniyyâtın” muhabbetinin lezzetiyle karşılaştırıldığında hiç mesâbesinde olduğunu

vurgulayan Yanyalızâde, rûhâniyyâtın muhabbetinin lezzetini tadan kimseye de bu

muhabbetin lezzetinden başka hiçbir şey ihsân edilmese bile, o lezzetin, ona kâfî

geleceğini söylemiştir. Bir mahbûbun mülâhazasından elde edilen lezzetin, o mahbûbun

mânen ve maddeten kemâlatının ziyâdeliğiyle alâkalı olduğunu, Hz. Peygamber (s.a.)'in

mânen ve maddeten kemâlâtına ise, hiçbir şeyin müsâvî olmadığını bu yüzden de O'nu

mülâhaza etmenin lezzetinin hiçbir şeye benzemeyeceğini bildirmiştir. Yanyalızâde

şerhin devâmında, Hz. Peygamber (s.a.)’in mânen ve maddeten kemâlâtına dâir,

Metâliu’l-meserrât’ta geçen, “Hz. Peygamber (s.a.)’in ilmî, kadr u kıymeti, hüsn ve

cemâli” bölümlerine geniş bir şekilde yer vermiştir.3

Gerek Şeyh Yûsuf Efendi risâlesinde, gerek Yanyalızâde şerhinde, bir kişinin

Hz. Peygamber (s.a.)'e çokça salavât getirmesinden dolayı, o kişinin adının birçok vakit

Hz. Peygamber (s.a.)'in huzurunda zikrolunduğunu, bu durumun ise, kişinin O’na karşı

muhabbetinin ve teslimiyyetinin artmasına, O’nunla bire bir tanışmasına, O kişinin de

Allah Rasûlü tarafından bilinmesine, muhâbbetine ve şefâatine vesîle olacağını, o

salavâtın ise, Delâil-i Hayrât şerhinde geçtiği gibi “mürşid-i kâmil” makâmına kâim

olup, kulu irşâd edeceğini belirtmişlerdir.4

Ayrıca Abdülkerim Yanyavî, Metâliu'l-meserrât'ta geçen salât ü selâmın diğer

1 Ta‘rîfü's-Seyr, s. 3; el-Meslekü'l-kavî, s. 46,75. 2 Ta‘rîfü's-seyr, s. 3. 3 el-Meslekü'l-kavî, s. 47-50,76,89-91. 4 Ta‘rîfü's-seyr, s. 4; el-Meslekü'l-kavî, s. 91-92.

39

ibadetlerde olmayan yedi faydasına da yer vermiştir. Söz konusu şerhte; "Salât ü selâm

okuyan kimsenin Hz. Peygamber (s.a.) vesîlesiyle Allah'a vâsıl olacağı, Allah'a

kurbiyyetinin artacağı, Allah’ın bizzat yaptığı salâtı, kullarının da yapmasını istediği ve

kullarının da bu emri yerine getirdiğinde elde edeceği mertebenin hiçbir ibâdette

bulunmadığı, salavât okuyanın afva mazhâr olacağı, Hz. Peygamber (s.a.)'e teşekkürün

sadece salavâtla mümkün olduğu, mürşid-i kâmil bulamayanlara salât ü selâmın mürşid-

i kâmil makâmına kâim olacağı ve bir kimsenin salât ü selâmla ne kadar meşgûl olursa

olsun, o kimsenin kemâl ve tekemmülüne bir i‘tidâl hâsıl olacağı, bu i‘tidâlin ise, yalnız

salât ü selâma mahsûs bir "sırr-ı mektûm" olduğu, bunun da başka hiçbir ibâdette

olmadığı beyân edilmiştir.1

Abdülkerim Yanyavî, Allah’a yaklaşmaya (takarrub) vesîle olan bir çok yolun

mevcûdiyyetinden bahsetmiş ve Kur’an-ı Kerîm’de, “O’na yaklaşmaya yol arayın”2

ayetindeki ilâhî emir gereğince insanın Allah’a ulaşmak için kendisine bir vesîle

bulması gerektiğini belirtmiştir. Allah’a vâsıl olmada en sağlam vesîlenin de “Mürşid-i

Kâmil” olduğunu, O’nun vâsıtasıyla Allah’a ulaşılabileceğini, fakat mürşid-i kâmil

bulamayanlar için en sağlam yolun “salât ü selâm” olduğunu bildirmiştir. Kişinin salât ü

selâm vâsıtasıyla, Hz. Peygamber (s.a.)’e yaklaşacağını ve O’nun ruhâniyyetinin

irşâdıyla da Allah’a ulaşabileceğini, Şeyh Yûsuf Yanyavî’nin bu risâleyi mürşid-i kâmil

bulamayanlara kılavuz olması için yazdığını beyân etmiştir. Şeyh Yûsuf Yanyavî risâlesinde, Hz. Peygamber (s.a.)'e hâlis niyetle salât ü

selâm okumanın kabûl olunması meselesine "ya kabûlü kat‘îdir veya kabûlü zannîdir"

demiştir. İster kabûlü kat‘î olsun ister zannî olsun, salât ü selâm okumanın, kişinin

başka ibadetlerde olmayan bir takım feyiz ve bereketlere nâil olmasına vesîle olacağını

bu yüzden de salât ve selâm tarîkının tecrübe edilmesini, neticede bu esrâr ve

füyûzâtların elde edilmesini tavsiye etmiştir.3

1 el-Meslekü'l-kavî, s. 96-99. 2 el-Mâide, 5/35. 3 Ta‘rîfü's-seyr, s. 4-5; el-Meslekü'l-kavî, s. 95-96.

40

5- RİSÂLE’NİN KAYNAKLARI

el-Meslekü’l-kavî’nin çokça atıf yaptığı eser ve müellifler hakkında genel

bilgiler vermek istiyoruz

a. Cezûlî (Muhammed b. Süleyman) (ö.870/1465)

a.1. Hayâtı

Şâziliyye-Cezûliyye tarîkatının kurucusu olan Ebû Abdillah Muhammed b.

Süleyman el-Cezûlî (ö.870/1465)1, Fas’ın güneyinde bulunan Sûs vadisinin Cezûle

kasabasında dünyaya gelmiştir.2 Ömrünün kırk yılını Mekke, Medine ve Kudüs’te

geçirmiş olan Cezûlî, Tasavvuf ve Fıkıh’ta âlim bir zattır. Mekke, Medine ve Kudüs’te

kırk yıl kaldıktan sonra tekrar Fas’a dönen Cezûlî, Fas’ta Şâziliyye tarîkatına girdi.

Cezûlî, meşhûr virdi olan Delâil-i Hayrât’ı bu yıllarda tertip etti. On dört yıl süren

inzivâ hayâtı yaşadı. Halvet sonrası yerleştiği Asfi3 çevresinde 10.000’in4 üzerinde

mürîd topladı. Cezûlî’nin müridlerinin artmasından endişe eden Sûs bölgesi vâlisi isyan

endişesiyle Cezûlî’yi Asfî’den sürdürdü. Müridleriyle birlikte Şeyzame bölgesindeki

Efûgâl köyüne yerleşti.5

16 Rebîü’l-evvel 870/1465’te Sabah namazının birinci veya ikinci rekatının

ikinci secdesinde vefât etti.6 Mürîdlerinin çoğalması sebebiyle, ihtilâl yapacağı endişesi

devrin siyasî otoritesi tarafından zehirletilerek öldürülmüş olabileceğini üzerinde

1 Vefât tarihi ile alakalı farklı rivâyetler bulunmaktadır. Geniş bilgi için bkz. Muhammed Mehdî el-Fâsî,

Mümtiu’l-esmâ fî’l-Cezûîi ve’t-tibbâ‘ vemâ lehümâ mine’l-ittibâ‘, thk. Abdülhay el-Amrevî, Abdülkerim

Murâd, Darü’l-Beyzâ, Matbaatü’n-necâhi’l-cedîde, Fas 1994, s. 16-18; Ayrıca bkz. Süleyman Uludağ,

“Cezûlî Muhammed b. Süleyman”, DİA, c. VII, s. 515-516. 2 Vassâf, Sefîne-i Evliyâ., Osmanlıca’dan çev. Dr. Mehmet Aytaç, Dr. Ali Yılmaz, c. I, s. 249. 3 Muhammed Mehdî el-Fâsî, Metâliü’l-meserrât 1389, s. 3-4. 4 Kara Dâvûd, Şerh-i delâil-i hayrât, Günümüz Türkçesine çeviren, Mehmed Figânî, İstanbul 1971, s. 4’te

mürîdlerin sayısını 12.000 civarında göstermiştir. 5 Uludağ, a.g.md., s. 515. 6 Hüseyin Vassaf, a.g.e., s. 250; Kara Davûd, a.g.e., s. 4.

41

durulur.1 Vefâtından sonra cesedinin hemen defnedilmemesi ve mürîdleri tarafından

merkezi idâreye karşı isyan için taraftar kazanmak amacıyla tabutta dolaştırılması,

kabrinin birkaç kez değiştirilmesine neden olmuştur.2

Cezûlî’nin Delâil-i Hayrât’ın dışında Hizbü sübhâni’d-dâim lâ yezâl ve Hizbü’l-

felâh isimli iki hizbi vardır.3

a.2. Eseri Delâilü’l-hayrât

Şeyh Muhammed b. Süleyman el-Cezûlî (ö.870/1465) tarafından derlenen

salavât mecmuası olan Delâil-i Hayrât, Türkler arasında daha çok Delâil-i Hayrât ve

Delâil diye bilinir. Risâlenin tam adı Delâilü’l-hayrât ve Şevârikü’l-envâr fî zikri’s-salât

ale’n-nebiyyi’l-Muhtâr’dır.4

Şeyh Cezûlî’nin bu risâlesi müridleri arasında bir tarîkat evrâdı alarak çok

okunmuştur.5 Delâil sadece Cezûliyye tarîkatı mensuplarınca değil, diğer tarîkat

mensupları hatta fazîletine inanan müslümanlarca da düzenli olarak okunmuştur.6

Şeyh Cezûlî, “Şevârik” ile bizzat salavâtın kendisini kast atmiş, “Envâr”ıda

salavâtın her birinin dünya ve âhiret karanlıklarını ortadan kaldırdığı ve nûru ile

aydınlatmasını güneşe benzetmiş ve eserine “Şevârıkü’l-envâr” demiştir. Cezûlî söz

konusu eserini, Allah’ın rızâsını kazanmak için kaleme aldığını ifade etmiştir.7

1 Uludağ, a.g.md, VII, s. 515; Ayrıca bkz. Mustafa Salim Güven, Ebu’l-Hasan Şazilî ve Şâziliyye,

İstanbul 1999. (Basılmamış Doktora tezi), s. 316. 2 Ölümünün üzerinden 77 yıl geçtikten sonra defnedildiği Sûs şehrinden Merâkeş’e defnedilmek istendi.

Kabrini açtıklarında üzerinde bunca zaman geçmesine rağmen tıpkı vefât ettiği günkü gibi bulunduğu,

hatta sakalı ve başındaki traş izi bile belli olduğu anlatılır. Ayrıca Hz. Peygamber (s.a.)’e çok salavât

getirmesinden dolayı kabrinde misk kokusu gibi bir koku bulunduğu rivâyet edilmiştir. bkz. el-Fasî

Muhammed Mehdî, a.g.e., s. 4-5; Cezûlî’nin hayatı hakkında daha geniş bilgi için bkz. el-Fasî

Muhammed Mehdî, Mümtiu’l-esmâ, s. 16-52. 3 Yakup Çiçek, Harîrîzâde Mehmed Kemâleddin Hayâtı, Eserleri ve Tıbyânu’l-vesâil’i, İstanbul 1982.

(Basılmamış doktora tezi), s. 158. 4 Süleyman Uludağ, , “Delâilü’l-hayrât”, DİA, c. IX, s. 113. 5 Uludağ, a.g.md., s. 113. 6 Hüseyin Vassâf, Sefîne-i evliyâ, Osmanlıcadan günümüz Türkçesine çev. Dr. Mehmet Aytaç Dr. Ali

Yılmaz, c. I, s. 249; Uludağ, a.g.md., s. aynı yer. 7 Kara Dâvûd, a.g.e., s. 25.

42

Delâil’in önsözünde belli zamanlarda, düzenli bir şekilde okuyanların çok sevap

kazanacağını, Hz. Peygamber (s.a.)’in şefâatine nâil olacağı, günahlarının affolunacağı

yazmaktadır. Bu salavâtı düzenlediği için Şeyh Cezûlî’nin kabrinin misk gibi koktuğu

rivâyet edilmektedir.1

Delâil’in yazılış sebebini anlatan bir menkıbeye göre, kerâmet sahibi bir genç

kız bu mertebeye ulaşmasının Hz. Peygamber’e salavât getirmek sûretiyle olduğunu

söylemiştir. Cezûlî kıza bu salavâtın ne olduğunu ısrarlı bir şekilde sormuş o da belirli

salâvatların içinde olduğunu söylemiştir. Cezûlî de bilinen salavâtları toparlayıp kıza

göstermiş, kız da bunların bir kısmının içinde olduğunu söylemiştir. Diğer bir menkıbe

de bu eserin yazılmasına kerâmet sahibi hanımının sebep olduğu rivâyet edilmektedir.2

Bir çok kütüphânede yazma ve matbû nüshâları bulunan eserin aynı zamanda bir

çok şerhi de yapılmıştır. Delâil’in Türkçe şerhleri de yapılmıştır. Bunların en meşhûru

Kara Dâvudzâde Mehmed Efendi’nin (ö.1170/1756) yaptığı şerhtir.3 Ayrıca çalıştığımız

risâleye birinci derecede kaynaklık teşkil eden Muhammed Mehdî el-Fâsî’nin

(ö.1109/1698), Metâliu’l-meserrât bi cilâi Delâili’l-hayrât, baskısı yapılan önemli bir

şerhtir.4

b. Muhammed Mehdî el-Fâsî (ö.1109/1698) ve Metâliu’l-meserrât5

b.1. Hayâtı ve Şeceresi

Yanyalı Yûsuf Efendi’nin Ta‘rîfü’s-seyr ve’s-sülûk risâlesinin en önemli kaynağı

olan Metâliu’l-meserrât adlı eserin müellifi Muhammed Mehdî el-Fâsî, Behûmetü’l-

katânîn’de, Kasr-ı kebîr’de h. 27 Recep 1033/ m.10 Ocak 1623’te Cumartesi günü

doğdu.6 Fâsî’nin Mumtiu’l-esmâ adlı eserinin girişinde şeceresi şöyle kaydedilmiştir:7

Abdurrahmân (ö.887/1482)

1 Muhammed Mehdî el-Fâsî, Metâilu’l-meserrât, s. 4-5; Uludağ, a.g.md., s. 113-114. 2 Kara Davûd, a.g.e, s. 8-10; Uludağ, a.g.md., s. 114. 3 Uludağ, a.g.md., s. 114. 4 Delâil-i hayrât ile ilgili daha geniş bilgi için ayrıca bkz. Muhâmmed Mehdî el-Fâsî, Mümtiu’l-esmâ, s.

20-24. 5 Hayâtı hakkında geniş bilgi için bkz. Mümtiu’l-esmâ’, s. 7-14. 6 a.g.e., s. 7. 7 a.g.e., aynı yer.

43

Ebu’l-Haccâc Yûsuf (ö.920/1514)

Muhammed (ö.994/1585)

Ebu’l-Mehâsin (ö.1032/1622)

Ali (ö.1030/1620)

Ahmed (ö.1062/1651)

Muhammed Mehdî el-Fâsî (ö.1109/1698)

Daha önce Endülüs’te yaşayan âilesi, 880/1475 yılında Fas’a taşındı. Âilede Fas’a

ilk göçen Ebû Bekir b. el-Ced’in iki oğlu Abdurrahman ve Ahmed olmuştur. Âilenin,

Fas’a gelen bu iki kardeşin vefâtından sonra, 887/1482’de Abdurrahman’ın halefi, oğlu

Yûsuf olmuştur. Yûsuf o günlerde ticâret merkezi olan Kasr-ı kebîr ile Fas arasında

ticâretle meşgûl oldu. Yûsuf, Kasr halkı tarafından Fâsî olarak isimlendirildi.1

b.2. İlmî Şahsiyeti ve Hocaları: Tefsîr, hadîs, siyer ve târih gibi ilimlerdeki

derinliği yanında muhteşem bir hatta sâhip olan Fâsî, Kur’an-ı Kerîm’i Kasr-ı Kebîr’de

ezberledi.2 Naklî ve aklî ilimleri babasından ve dayısı Muhammed b. Ahmed el-Fâsî’den

öğrendi. Eğitimini tamamlamak için Kasr’dan Fas’a gitti. Orada amcası Şeyh Abdülkâdir

el-Fasî’den, Şeyh Hamdun el-Mizvâr’dan, Ebu’l-Abbas b. Celâl’den, Ebu’l-Abbas ez-

Zimevî ve Muhammed b.Yûsuf el-Fâsî’den dersler aldı.3

b.3. Tasavvuftaki Şeyhleri: Tarîkat terbiyesini üç şeyhten almıştır. Bunlar:

Muhammed b. Abdillah el-Endelûsî, O’nun öğrencisi Şeyh Kâsım el-Hasâsî ve Şeyh

Ahmed b. Abdillah Muin’dir.4

b.4. Ölümü: Muhammed Mehdî el-Fâsî, 9 Şaban 1109 Cumartesi günü (m. 20

Şubat 1698) vefât etti. Fas’ın Bâbu’l-futûh kapısının çıkışında bulunan babasının dedesi

Yûsuf el-Fâsî’nin türbesinde ikindi namazından sonra defn edildi.5

b.5. Eserleri:6

1 a.g.e., s. 8. 2 a.g.e., s. 9. 3 a.g.e., s. 8. 4 a.g.e., s. 8. 5 a.g.e., s. 7. 6 Yirmi eseri olduğu bilinen Fâsî’nin eserleri ile ilgili geniş bilgi için bkz. a.g.e., s. 9-10.

44

1. Metâliu’l-Mesarrât bi Cilâi Delâil-i Hayrât: Bu eser Yûsuf Yanyavî’nin,

Ta‘rîfü’s-seyr ve’s-sülûk ve onun şerhi olan el-Meslekü’l-kavî’ye kaynak olmuştur. Aynı

zamanda eser Şerh-i Kebîr alâ Delîli’l-hayrât olarak da bilinir. Tezimizi hazırlarken

birinci derecede istifâde ettiğimiz eser, arapça olup 437 sayfadır. Baskısı yapılmıştır.1

2. Şerh-i Mutavassıt.

3. Şerh-i Sağîr.

4. Mümtiu’l-esmâ’ fî ahbâri’l-cezûlî ve’t-tıbâ.

5. Tuhfetu ehl-i’s-sıddıkiyye.

6. Ravdatü’l-mehâsin.

7. Kifâyetü’l-muhtâc.

8. el-Cevâhirü’s-sûfiyye mine’l-mehâsini’l-Yûsufiyye.

c. SENÛSÎ (Muhammed b. Yûsuf) (ö.895/1490) ve Eseri Muhtasarü’l-akîde

Asıl adı Muhammed b. Yûsuf b. Ömer b. Şuayb es-Senûsî et-Tilmisânî, el-

Huseynî 2 olan Senûsî (ö.895/1490), Cezayir’in Tilmisan şehrinde doğmuştur.3 Senûsî,

Cezayir’de yetişen tasavvuf büyüklerindendir. Hadîs, Kelâm, Mantık ve Kırâat

âlimidir.4

Mağrib âlimleri h. IX. asrın başlangıcında bir İslâm müceddidi olarak gördükleri

Senûsî’nin, liyâkatini, ma‘lumâtını, takvâ ve dînî gayretini övmekte müttefiktirler.5

Afrika kıtasının büyük şeyhi olan6 Senûsî (ö.895/1490) yılında Tilmisan’da vefât

etmiştir.7

1 Muhammed Mehdî el-Fâsî, Metâliu’l-mesarrât bi cilâi delâil-i hayrât, Mustafa el-Bâbî el-Halebî,

Kâhire, 1389/1970. 2 Ömer Rıza Kehhâle, Mu‘cemu’l-müellifîn, Beyrut 1961, c. XII, s.132. 3 Mu‘cemu’l- müellifîn, s. 132; İslâm Âlimleri Ansiklopedisi, “Senûsî (Muhammed b. Yûsuf)”, c. XIII, s.

13. 4 Mu‘cemu’l- müellifin, s. 132; İslâm Âlimleri Ansiklopedisi, a.g.m. s.13. 5 İslâm Ansiklopedisi “Senûsî” md., c. X, s. 499. 6 el-Meslekü’l-kavî, s. 50. 7 Mu‘cemu’l-müellifîn, s. 132; İ.A., a.g.md., s. 499.

45

Ümmü’l-berâhin, Şerhu Ümmü’l-berâhin, Tevhîdû ehli’t-tevhîd, Şerhu Müşkilât-

ı Buhârî, Şerhu İsa Gûcî Senûsî’nin önemli eserlerindendir.1 Muhammed Abdülkerim

Yanyavî risâlesinde, Ümmü’l-berâhin, Mukaddimetü’l-akîde, Muhtasarü’l-akîde ve

bunların şerhlerinin ismini vermiş, Muhtasaru’l-akîde kitabının şerhinden uzun bir alıntı

yapmıştır.2 Süleymâniye kütüphânesinde yazma nüshasını gördüğümüz eser, okunması

hayli güç bir yazı karakteriyle yazılmıştır.3

1 İ.A., a.g.md., s. 499-500, İslâm Âlimleri Ansiklopedisi, a.g.md., s. 18, Mu‘cemu’l-müellifin, s. 132. 2 el-Meslekü’l-kavî, s. 51-52. 3 Muhammed b.Yûsuf el-Hasen et-Tilmisânî es-Senûsî, Şerhu’l-akîdeti’s-suğra, Sül. Ktp. Bağdatlı Vehbi, nr. 2056, vr. 227-282.

46

İKİNCİ BÖLÜM

I. SALÂT Ü SELÂM VE FAZÎLETLERİ

A. Salâtın Anlamı

Allah, Hz. Peygamber (s.a.)’in şerefini ve yüceliğini belirtmek için, bizzat kendisi

O’na salât etmiş, meleklere ve mü’minlere de O’na salât etmelerini emretmiştir.

Nitekim Allah Kur’an-ı Kerîm de: “Muhakkak ki Allah ve melekleri, Peygamber’e salât

ederler. Ey îmân edenler! Siz de ona salât edin ve tam bir içtenlikle selâm verin”1

buyurmuştur.

Salât; “sallâ” fiilinden mastar olup, mastar makamında kullanılan bir isimdir.2

Duâ3, tebrîk, ta‘zîm, temcid4, Allah’tan Peygamber’ine övgü, içinde rükû ve secdeler

bulunan bir ibâdet5, rahmet6 ve istiğfâr7 mânâlarını ifâde etmektedir.1 Salâtın, birisi

1 el-Ahzâb, 33/56. 2 Muhammed Mehdî el-Fâsî, Metâliu’l-meserrât, s. 22. 3 “… Ve bir de onlara salât ediver; Çünkü Senin salât etmen, onların kalplerine huzûr verir…” et-Tevbe,

9/103; Ayrıca bkz. et-Tevbe, 9/ 84,99. 4 Mahmud Sâmi Ramazanoğlu, Musâhabe 5, Erkam yay. İstanbul, ts. s. 31; İbrahim Canan, Kütüb-i Sitte

Muhtasarı, Ankara 1988/94, Akçay yay., c. VII, s. 138; Hidayet Işık, “Hz.Peygamber (s.a.)’e Salât ve

Selâm Getirme ile İlgili Bir Araştırma”, Diyânet Dergisi Peygamberimiz (s.a.) Özel Sayısı, Ekim-Kasım-

Aralık 1989, c. XXV, sayı: 4, s. 264. 5 el-Bakara, 2/43; el-Mâide, 5/ 58; el-Cum’a, 62/9; en-Nisâ, 4/102-103; et-Tevbe, 9/84. 6 “O Allah ki, sizi karanlıklardan nûra çıkarmak için size rahmet etmekte melekleri de size duâ

etmektedirler.” el-Ahzâb, 33/43. Bu âyette Allah’ın mü’minlere rahmetiyle lütuflarda bulunduğu,

meleklerin de onlara duâ ettikleri salât kelimesi ile zikredilmiş, hemen arkasından bu salâtın doğurduğu

sonuç açıklanmıştır: İnsânı karanlıklardan aydınlığa çıkarmak. Şu halde Allah’ın salâtı yalnızca övgü ve

rahmetle sınırlı değildir, ona mazhar olanların gözlerini ve gönüllerini hakîkate açan bir tecellîdir.( bkz.

Kur’an Yolu Türçe Meâl ve Tefsîr (Yazanlar: Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa Çağrıcı,

Prof. Dr. İbrahim Kâfi Dönmez, Prof Dr. Sadrettin Gümüş, c. IV, s. 359, TDV, Ankara 2004. ) 7 “Hz. Peygamber (s.a.) bir hadisinde şöyle buyurmuştur: “Ehl-i Bakî‘ için salât etmek üzere gönderildim.

Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, VI, 92.” Hadisin başka bir rivâyetinde, “Onlar için istiğfâr etmekle

47

lügat, ikisi ıstılâh olmak üzere üç mânâsı vardır. Lügat mânâsı, hayır için edilen duâdır.

Istılâh manâlarından ilki, belirli vakitlerde belirli zikirler ve özel rükünlerden oluşan

namazdır. İkincisi ise, Allah’tan, Hz. Peygamber (s.a.)’i dünyâ ve âhirette yüceltmesini

taleb etmektir.2 Ayrıca salât, izâfe edildiği kişilere göre farklı anlamlar kazanır: Allah’a

izâfe edilirse rahmet, meleklere izâfe edilirse, istiğfâr, mü’minlere izâfe edilirse duâ

mânâsına gelmektedir.3 Nitekim âlimler, “Allah’ın salâtı rahmetidir, rızâsıdır,

mağfiretidir, peygamberini senâ ve ta‘zîmidir, O’nun şerefini yüceltmesi, kerem ve

değerini ziyâdeleştirmesidir. Diğer mahlûka salâtı ise, rahmetidir. Meleklerin ve

insanların salâtı ise, duâ ve istiğfârdır” demişlerdir.4

el-Halîmî’ye göre Hz. Peygamber (s.a.)’e salâtın anlamı; O’nu ta‘zîmdir. Yine

O’na göre “Allahümme salli ala Muhammed” (Ey Allahım, Muhammed’e salât et)

sözünün anlamı; “Muhammed’i büyük kıl” demektir. Büyük kılınması, hem dünyâda

hem âhirettedir. Dünyâda büyük kılınması ismi anılarak yüceltilmesi, dîninin ızhârı ve

şerîatının devâmıyla gerçekleşir. Âhirette büyük kılınması ise, sevâbın bol olması,

ümmetine şefâatçi yapılması, makam-ı mahmûd’la fazîletinin ebedîleştirilmesiyle olur.5

Ebü’l-Âliye: “Allah’ın Hz. Peygamber (s.a.)’e salâtı; meleklerin nezdinde O’nu

övmesidir. Meleklerin salâtı da; “O’na duâ etmeleridir.” der. İbn Hacer, Ebü’l-Âliye’nin

bu sözünü en uygun görüş olarak kabûl etmiş ve “Allah’ın salâtı; O’nu övme ve ta‘zîm

etmesidir.” demiştir.6 Kuhistânî ise: “Salât Allah’tan rahmet, meleklerden istiğfâr, cin

ve insanlardan kıyâm, rükû, secde ve duâdır. Kuşlarda ve hayvanlarda ise tesbîhtir.”7

demiştir.

emrolundum. Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, III, 489; Hâkim, el-Müstedrek, III, 57.”; Ayrıca bkz.

Selahattin Yıldırım, Resûlullah’la Buluşmak İster misiniz?, İstanbul 2006, s. 42. 1 Metâliu’l-meserrât, aynı yer; Muhittin Akgül, Yeni Ümit Dergisi, sayı: 49, Temmuz-Eylül 2000, s. 8. 2 Muhammed Abdülkerim b. Celâleddin el-Yanyavî, el-Meslekü’l-kavî li-tahsîli’t-tarîki’l-üveysî, 22

Mayıs Rûmî.1332, s. 67. 3 Metâliu’l-meserrât, s. 21. 4 Metâliu’l-meserrât, s. 21. 5 a.g.e., aynı yer; İbrahim Canan, a.g.e., c. VII, s. 139. 6 Metâliu’l-meserrât, aynı yer. 7 İsmâil Hakkı Bursevî, Rûhu’l-beyân, Eser yayınevi, İstanbul, 1969, c. VII, s. 219.

48

Bütün İslâm ulemâsının hemen hemen aynı fikirde olduğu görüş ise şudur: “Salât;

Allah’tan rahmet, meleklerden duâ ve istiğfâr, müminlerden ise duâ” manasındadır.1

Yalnız bazı âlimler, bu manaların üzerine bir takım manalar ilave etmişlerdir:

İbn Hacer’e göre, “Allah’tan Peygamber (s.a.)’e salâtın mânâsı, O’na rahmetini

artırmasıdır. Diğer insanlara salâtı ise, rahmet ve tezkiyedir.”2

Mücâhid’e göre, “Allah’tan salât; tevfîk ve ismet, meleklerden avn ve nusret,

ümmetten ittibâdır.”3

Râgıb el-İsfahânî’ye göre, “Allah’ın ve Peygamberinin müslümanlar hakkında

salâtı, onları tezkiye ve rahmetine mazhar buyurmasıdır. Meleklerin ve insanların salâtı;

duâ ve istiğfârdır. Namaza salât denilmesi aslının duâ olmasıdır.”4

Bazı âlimlere göre; Allah’ın, Peygamberine salâtı; O’nu büyük şefâat makâmı

olan makâm-ı mahmûd’a ulaştırmasıdır. Meleklerin salâtı ise; O’nun mertebe ve

şerefinin ziyâde olması için duâları ve ümmeti için istiğfârlarıdır. Ümmetin salâtı, O’na

tâbî olmaları, O’nu sevmeleri, iyiliklerle anıp medh u senâ etmeleridir.5

Allah’ın, Hz. Peygamber (s.a.)’e salâtı, ziyâde bir kerâmet ile O’nu

şereflendirmesidir ki, söz ile medh ü senâ, fiil ile tevfîk ve te’yîd etmek, desteklemektir.

Meleklerin Hz. Peygamber (s.a.)’e salâtı, sözle O’nun fazîlet ve cemâlini açıklayıp

methetmek, fiilen de nusret ve yardım etmektir. Mü’minlerin Hz. Peygamber (s.a.)’e

salâtı, sözle şefâatini istemek, O’na bağlılığını ve sevgisini belirtmek, fiilen de

sünnetine tâbi olmak demektir.6

1 Geniş bilgi için bkz. Bursevî, a.g.e., c. VII, s. 219- 220; Kadı İyaz, eş-Şifâ bi ta‘rîfi hukûki’l-Mustafâ,

Kâhire 1977, c. II, s. 625- 626; Hasan Basri Çantay, Kur’an-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, Mürşide Çantay

Neşri, İstanbul 1981, c. III, s. 752; Hidayet Işık, a.g.m., s. 264. 2 M. Sâmi Ramâzânoğlu, a.g.e., s. 31; İbrahim Canan, a.g.e., c. VII, s.138; Hidâyet Işık, a.g.m., aynı yer. 3 M. Sâmi Ramazanoğlu, a.g.e., s. 31; İbrahim Canan, a.g.e., c. VII s. 138; Hidayet Işık, a.g.m., s. 264. 4 es-Sehâvî, el-Kavü’l-bedî‘ fi’s-salâti ale’l-hâbîbi’ş-şefî‘, s. 11 (thk. Muhammed Avvâme, Beyrut 2002);

M. Sâmi Ramazanoğlu, a.g.e., aynı yer; İbrahim Canan, a.g.e., aynı yer; Ayrıca bkz. Selahattin Yıldırım,

a.g.e., s. 45. 5 Şifâ-i şerîf, trc. ve şerh: Köprülü Ali Doksanyedi, Ahmed Said Matbaası, İstanbul 1948, c. II, s. 33. 6 a.g.e., c. II, s. 35.

49

Görüldüğü gibi salât kelimesinin anlamı farklı şekillerde açıklanmıştır. Fakat bu

yorumlar esasta bir noktada yoğunlaşmaktadır. Mânâ aynıdır, fakat salâtı getirenlere

göre tecellîler farklılık arz etmektedir.

B. Selâmın Anlamı

Selâm; selâmet, esenlik, emniyet anlamlarına gelir. Bu kelime teslim ve bütün

âfetlerden, noksanlıklardan, kerîh görülen şeylerden selâmet bulma, emin olma,

kurtuluş1 mânâsında “selleme” fiilinden mastardır.2 Selâm aynı zamanda Allah’ın bir

ismidir.3 Selâmın Allah’tan olması ise, “Allah, rahmeti4 seni korumayı, gözetlemeyi

üzerine almıştır, kefildir.” demektir. Selâmın bir de itâat etme ve sulh içerisinde

bulunma anlamı vardır.5

Abdülkerim Yanyavî, el-Meslekü’l-kavî’de selâmı şöyle açıklamıştır: “Selâmın,

biri lügat biri şer‘î ıstılâh olmak üzere iki mânâsı vardır. Lügat mânâsı, nefsin sıkıntı ve

zahmetten kurtulması demektir. Istılâh mânâsı ise, Allah’tan dünyâ ve ahîrette, Hz.

Peygamber (s.a.)’in rızâsına ve yüce kadrine muhâlif olabilecek âfet ve noksanlardan

O’nu uzak eylemesini talep etmek demektir.”6

Hz. Peygamber (s.a.)’e selâmın üç anlamı vardır: 7

1 Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur. “Rablerinin katında selâmet yurdu onlarındır.” bkz. el-En‘âm, 6/127. 2 Şemsuddin Muhammed Kastalânî, Mesâlikü’l-hunefâ, thk. Bessâm Muhammed Bârud, Abu Dabi 1999,

s.61. 3 el, Haşr, 59/23. 4 “Ayetlerimize inananlar sana geldiğinde onlara de ki: Selâm size, Rabbiniz kendisine rahmeti yazdı”

bkz. el- En‘âm, 6/54. 5 Kadı İyâz, a.g.e., c. II, s. 626; Ayrıca bkz. Muhittin Akgül, a.g.m., s. 9-10. 6 el-Meslekü’l-kavî, s. 7. 7 Metâliu’l-meserrât, s. 25; Kadı İyâz, a.g.e., c. II, s. 626- 627 (Aynı eserin trc. için bkz. Suat Cebeci,

Ankara, 1992, s. 346); Mahmûd Sâmi Ramazanoğlu, a.g.e., s. 33; Hidayet Işık, a.g.m., aynı yer; Ahmet

Nedim Serinsu, “33/ Ahzâb Sûresi 56. Ayeti Çerçevesinde Hz. Peygamber’e Salât ve Selâm Getirmenin

Anlamı”, Dînî Araştırmalar Dergisi, Mayıs-Ağustos 2001, c. IV, sayı: 10, s. 130; Hür Mahmut Yücer,

50

1. Selâm kelimesi mastar olarak selâmet mânâsındadır. Bu takdirde selâmın

anlamı, Hz. Peygamber(s.a.)’e her türlü belâ ve âfetten selâmette olmasını dilemek

demektir.

2. Selâm, Allah’ın isimlerinden bir isimdir. Bu taktirde mânâsı; “Selâm olan

Allah, Hz. Peygamber (s.a.)’i muhâfaza ve ismet eylesin” demektir.

3. Selâm kelimesi, itâat mânâsındadır ki, “teslîm” buradan gelir. Muvâfakat

etmek, gönülden râzı olmak demektir. Bu takdirde mânâsı; “Ey Peygamber (s.a.)!

İtâatimiz sâdece sana mahsustur.” demektir.

Hz. Peygamber (s.a.) bir hadîs-i şerîflerinde: “Biriniz namaz kıldığı zaman şöyle

desin: “ ��

�� 1” Bunu söylediğiniz zaman Allah’ın selâmı rahmeti ve

bereketi bana, yerle gök arasındaki bütün sâlih kullara ulaşır.” buyurmuşlardır.2 Başka

bir hadîs-i şerîflerinde, bir kimse kendisine selâm verdiği vakit, selâmını alıncaya kadar

Allah’ın kendisine rûhunu geri verdiğini3 buyurmuştur. Bu hadisten anlaşıldığı üzere,

Hz. Peygamber (s.a.), ruhlar âleminde hayattadır. Çünkü gece veya gündüz O’na selâm

verenin olmaması mümkün değildir.4 Rûhü’l-beyân müellifi Bursevî’nin İmam

Suyûtî’den naklen aktardığı şu görüş de konuya açıklık getirmesi açısından önemlidir.

Suyutî’ye göre, Hz. Peygamber (s.a.)’in işitmesinin ve selâm almasının mümkün

“Tarîkat Geleneğinde Salâvât-ı Şerife ve Müstakimzâde’nin Şerh-i Evrâd-ı Kâdirî Adlı Eseri”, İlmî ve

Akademik Araştırma Dergisi, 2005, sayı: 15, s. 271.

1 Buhârî, Ezân, 148,150, el-amel fi's-salât 4, İstizan 3, 28, Daavât, 17, Tevhîd, 5; Müslim, Salât, 55-61;

Tirmizî, Salât, 215. 2 eş-Şifâ, trc. Suat Cebeci, a.g.e., s. 353. 3 Ebû Dâvûd, Kitâbü’l-menâsık, 96, (Ebû Dâvûd sahih senedle rivâyet etmiştir.) 4 İsmâil Hakkı Bursevî, a.g.e., c. VII, s. 221.

51

olacağı şekilde rûhunun bedeniyle bağlantısı vardır. Öyle ki, bir müslüman O’na selâm

verdiği zaman refîk-i âlâda olmasına rağmen, selâmına mukâbelede bulunmaktadır.1

Rûhu’l-beyân müellifi Bursevî ve kuvvetli ihtimalle Rûhu’l-beyân’dan nakil yapan

Şifâ şârihi Köprülü Ali Doksanyedi, selâm vermek hayatta olanlara mahsustur, Hz.

Peygamber (s.a.) ise, vefât etmiştir, diye itiraz edenlere cevap olarak şunları söylemiştir:

“Hz. Peygamber (s.a.)’in yüce rûhu her ne kadar cesed-i şerîflerinden ayrılmışsa da,

cesed-i şerîfleri çürümekten ve bozulmaktan korunmuştur.2 Kabirlerinde berzâhî bir

dirilikte, diridir.”3 Bu hakîkate delîl ise, Hz. Peygamber (s.a.)’in sözleridir. Zîrâ Hz.

Peygamber (s.a.), yeryüzünde Allah’ın seyyâh melekleri olduğunu ve onların,

ümmetinin selâmlarını kendisine anında ulaştırdıklarını4 buyurmuştur. Yine, yukarda

geçtiği gibi bir kimse kendisine selâm verdiği vakit, selâmını alıncaya kadar Allah’ın

kendisine rûhunu geri verdiğini5 beyân etmiştir. Bu hadîslerden Hz. Peygamber (s.a.)’in

kabir âleminde hayatta olduğu anlaşılmaktadır. Bu yüzden âlemlerin hakîki rûhu olması

hasebiyle, Rûh-ı Muhammedî için kâinattan gâib olmak yoktur. His ve şuuru Ruh-ı

Muhammedî’den asla ayrılmaz.6

Hz. Peygamber (s.a.)’in haber verdiğine göre, kendisine salât edene Allah, on defa

rahmette bulunmaktadır. Kendisine selâm verene de Allah on defa selâm vermektedir.7

Allah’ın selâm vermesi kul için büyük bir saâdettir. Zîra Allah Kur’an’da, “Onların en

yüksek arzuları, Allah’tan vâsıtasız selâmdır.”8 buyurmuştur. Bu hususta Hz. Ebû Bekir

(r.a.), “Salât ü selâm soğuk suyun ateşi söndürmesinden daha çok günahları söndürür.

1 İsmâil Hakkı Bursevî, a.g.e., aynı yer. 2 Nitekim Evs b.Evs’ten Hz.Peygamber (s.a.)’in şöyle buyurduğu rivâyet edilmiştir: “En fazîletli gününüz

Cuma günüdür. O gün bana çokça salât ü selâm getiriniz. Çünkü salât ü selâmlarınız bana o gün arz

edilir.” Sahabîler : “Yâ Resûlallah! Bizim salât ü selâmımız size nasıl arz edilir, siz çürümüş olursunuz?”

diye sorunca Rasûlullah onlara: “Allah Teâlâ Peygamberlerin cesetlerini çürütmeyi toprağa haram

kılmıştır” diye cevap vermiştir. Ebû Dâvûd, Salât, 201, Vitir, 26; Nesâî, Cum’a, 5; İbn Mâce, İkâmet, 79,

Cenâiz, 65. 3 Köprülü Ali Doksanyedi, a.g.e., c. II, s. 34. 4 Nesâî, Sehv, 46; İbrahim Canan, a.g.e., c. VII, s. 137, Hadis no: 1896. 5 Ebû Dâvûd, Kitâbü’l-menâsik, 96, (Ebû Dâvûd sahih senetle rivâyet etmiştir.) 6 Bursevî, a.g.e., c. VII, s. 221; Köprülü Ali Doksanyedi, a.g.e., c. II, s. 34-35. 7 Nesâî, Sehv 55; İbrahim Canan, a.g.e., c. VII, s. 136. 8 Yâsîn, 36/58.

52

Köle azâd etmekten daha üstündür. Çünkü köle azâd etmek, ateşten azâd olmanın ve

cennete girmenin karşılığıdır. Ama Peygamber (s.a.)’e salât ise, Allah’ın selâmına

karşılıktır. Allah’ın selâmı ise bin haseneden daha hayırlıdır”1 demiştir.

Bundan dolayı, salât ü selâmın en büyük nûr ve iflâs etmeyecek bir ticâret olduğu

ulemâ tarafından beyân edilmiş, evliyâların gece gündüz dillerinden düşürmedikleri bir

vird olmuştur. Ayrıca salât ü selâm, kişinin içindeki kirlerden arınmasına, kalbinin

nurlanmasına, Allah’ın rızâsına nâil olmasına ve kıyâmet gününde güven içinde

olmasına yardımcı olduğu da bilinmektedir.2

Netice itibariyle Selâm, Hz. Peygamber Efendimizle ilgili olarak şu anlamı ifâde

eder: O’na dua edin. Tüm kalbiniz ve rûhunuzla O’nunla işbirliği içinde olun, O’nun

örnek kişiliğine teslîm olun. Teblîğ ettiklerine karşı çıkmaktan sakının ve bu ilkelere

samimiyetle uyun.3

C. Salât ü Selâmın Hükmü

Kur’an sadece öğüt kitâbı değildir. Kur’an’ın emrettiği ve yasakladığı konular da

vardır. Allah’ın Kur’an’da emrettiği en önemli konulardan biri de, müslümanların

peygamberlerine karşı sorumlulukları arasında yer alan ve peygamber sevgisinin ızhârı

olan salât ü selâmdır. Bunu emreden Kur’an âyeti şöyledir: “Muhakkak Allah ve

melekleri Peygamber üzerine salât ederler. Ey îmân edenler! Siz de O’na salât edin ve

tam bir teslîmiyetle selâm verin.”4 buyurmaktadır. Bu ayetteki emir bağlayıcıdır, emrin

yerine getirilmesi gereklidir. Başka bir deyişle her müslümanın Hz. Peygamber (s.a.)’e

salât ü selâm getirmesi farzdır. Ancak bunun zamanı, şekli, mekânı ve sayısı konusunda

açıklama yapılmadığı için ulemâ farklı yorumlar yapmıştır.5 Şöyle ki;

Her müslümanın Hz. Peygamber (s.a.)’e ömründe bir kez salât ü selâm getirmesi

farzdır.6 Haccetmesi, şehâdet getirmesi gibi. Çünkü Allah “O’na salât edin” diyerek

1 Bursevî, a.g.e., c. VII, s. 224. 2 es-Sehâvî, a.g.e., s. 283; Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 54. 3 Ahmet Nedim Serinsu, a.g.m., s. 136. 4 el-Ahzâb, 33/56. 5 Kur’an Yolu Türçe Meâl ve Tefsîr (Yazanlar: Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa Çağrıcı,

Prof. Dr. İbrahim Kâfi Dönmez, Prof Dr. Sadrettin Gümüş), c. IV, s. 359, TDV, Ankara 2004. 6 el-Ahzâb 33/56.

53

salâtı emretmiştir. Allah emrinde, bir defa veya birçok kez diye bir kayıt ve sınır

getirmemiştir. Bu yüzden bir defa söylemek zarûrîdir1 denmiştir. Bazı âlimler,

“namazda teşehhüdde salât ü selâm getirilmesi vâciptir”2 derken, bazı âlimler de, “Hz.

Peygamber (s.a.)’in ismi şerîfleri anıldığında salât ü selâm getirilmesi vâciptir”3

demişlerdir. İslâm’da salât ü selâmın yeri ve öneminin farz ve vâcib derecesinde olduğu

bilinmektedir.4

Şifâ-i Şerîf müellifi Kadı İyaz, konu ile ilgili olarak, bir vakitle sınırlı olmaksızın

Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ve selâm getirilmesinin vâcip olduğunu, Allah’ın

Kur’an’da bunu emrettiğini, müctehid imâmların ve diğer âlimlerin bu emrin vücûb

ifâde ettiği husûsunda birleştiklerini söylemiştir5. Fakat âlimler salât ü selâmın vaktinde

ihtilâf etmişlerdir. İmâm Mâlik ve Hanefî âlimleri, “Her müslümanın ömründe bir kez

salât ü selâm getirmesi farzdır.”6 derken, Şafiî ulemâsı ise, “Farz olan salât ü selâm,

namazda okunandır. Bunun dışındakiler farz değildir”7 demişlerdir. İmâm Ahmed b.

Hanbel de, İmâm Şafiî’nin bu görüşüne katılmıştır.8

İbn Âşûr yaptığı araştırma sonunda sahâbînin Hz. Peygamber’in ismi her

anıldığında veya yazıldığında salavâtı da okuyup yazdıklarına dâir bir bilgi

bulamadığını kaydetmektedir. Onun tespitine göre sahabîler her ismi geçtiğinde değil,

onun bazı fiil ve niteliklerini konuştuklarında bunu yapmışlardır. Kitapların

başlangıcında salavâta yer verme (salvele) âdeti de Hârun Reşîd zamanında h.181

1 Tayyib b. Abdülmecid İbni Kîrân, Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye, thk. Bessâm Muhammed Bârud, Abudabi

1999, s. 35. 2 İbrahim Canan, a.g.e., c. VII, s. 137. 3 a.g.e., c. VII, s. 138. 4 el-Meslekû’l-kavî, s. 13-15. 5 Kadı İyâz, a.g.e. , c. II, s. 627-628; Aynı eserin Tütkçe trc. İçin bkz. Suat Cebeci, a.g.e., s. 346. 6 Zafer Ahmed el-Osmânî, İ’lau’s-sünen (İdâretü’l-Kur’ân ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye, Karaçi Tarihsiz,

Kitâbü’s- salât III, s. 128,129 (Nakleden: bkz. Ahmed Nedim Serinsu, a.g.m, s. 135); Kadı İyâz, a.g.e. c.

II, s. 628. ( Aynı eserin Türkçe trc. için bkz. Suat Cebeci, a.g.e., s. 347.) 7 Kadı İyâz, a.g.e., aynı yer. (trc. Suat Cebeci, a.g.e., aynı yer); M. Sâmi Ramazanoğlu, a.g.e., s. 34;

Hidayet Işık, a.g.m., s. 269. 8 İsmail Hakkı Bursevî, a.g.e., c. VII, s. 227; İbrahim Canan, a.g.e., c. VII, s. 137; Hidayet Işık, a.g.m., s.

269-270.

54

yılında başlamıştır. İsminin her geçtiği yerde salavâtı okumak ve yazmak ise daha

sonra, muhtemelen hicrî IV. Asırda hadisçiler tarafından âdet hâline getirilmiştir.1

Salât ü selâmın hükmü husûsunda ulemânın görüşlerini aşağıdaki şekilde

özetlemek mümkündür:2

1. Taberî’ye göre, müstehaptır.

2. İbnü’l-Kassâr’ın nakline göre, “vâciptir ve bu hükümde icmâ edilmiştir.”

3. Ömründe bir kere salât ü selâm okumak vâciptir. Namazda da olsa namaz

dışında da olsa vâcib yerine gelir. Tıpkı kelime-i tevhîd gibi. Hanefîlerden Ebû Bekr er-

Râzî, İbn Hazm bu görüştedir. Kurtubî de onların görüşüne katılmış, yalnız “salât

müekked sünnetler gibidir, onların vâcib olduğu zamanlar salât ü selâm da vâciptir.”

diye ilâve etmiştir

4. Namazda son oturuşta teşehhüdle, namazdan çıkış selâmı arasında vâciptir.

Şafiî ve kendisine tâbi olanlar bu görüştedir.

5. Teşehhütte salât okunması, İmâmı Şafiî ve Ahmed b. Hanbel’e göre farz iken,

Şa‘bî ve İshâk’a göre vâcip, İmâm Mâlik, Hanefîler ve cumhûra göre sünnettir. Farz

diyenlere göre salavât terk edilecek olsa, namaz iptal olur, yeniden kılınması gerekir. Bu

görüşünden dolayı Şafiî tenkid edilmiştir.

6. Ebu Cafer el-Bâkır: “Teşehhüd diye bir kayıt koyulmadan, salât ü selâmın,

namazın herhangi bir yerinde okunması vâciptir” derken, Ebû Bekr İbn Bekr el-Mâlikî,

“Sayı ile sınırlanmadan çokça okunması vâciptir” demiştir.

7. Bir kısım Hanefîler, bir kısım Şafiîler, Tahavî, Halîmî, Zemahşerî ve

Mâlikîlerden İbnu’l-Arabî: “Hz. Peygamber (s.a.)’in ismi geçtikçe, hatırlandıkça salât ü

selâm getirilmelidir. Böyle yapmak ihtiyata uygun olandır” demişlerdir.

8. Zemahşerî’nin naklettiğine göre, “Bir mecliste Hz. Peygamber (s.a.)’in ismi

birçok kez geçse de, bir kere salât ü selâm getirilmesi yeterlidir, her seferinde salât ü

selâm getirilmesi ise müstehaptır.”3

1 Kur’an Yolu Türçe Meâl ve Tefsîr, c. IV, s.360. 2 İbrahim Canan a.g.e., c. VII, s. 137-138. 3 “Hanefîler de bu görüştedir. Zafer Ahmed el-Osmânî, a.g.e., c. III, s. 128-129 (bkz. Ahmed Nedim

Serinsu, a.g.m., s. 135, 136.)

55

Bütün bu hükümlerden anlaşıldığı üzere, ulemâ, salât ü selâmın vâcib olduğu

husûsunda ihtilâf etmemiştir. Hangi şartlarda vâcib olduğunda ihtilâf varsa da en

uygunu, Hz. Peygamber (s.a.)’in ismi geçtikçe salât ü selâmın getirilmesidir.

D. Salât ü Selâmın Keyfiyeti

Salât ü selâmın nasıl getirileceği husûsunda âlimler arasında ihtilâf vardır.

Bazısı, “Hz. Peygamber (s.a.)’den rivâyet olduğu gibi söylenmezse, salât ü selâm

hakkında gelen müjde elde edilemez, bu yüzden Hz. Peygamber (s.a.)’den rivâyet

olduğu gibi söylenmesi lâzım.” demiştir. Bazısı da, “hadislerden anlaşıldığı üzere salât

ü selâmın söylenmesi hakkında vüs‘at vardır. Yani insanın istediği övgülerle salavât-ı

şerîfe tanzîm edip söylemesi1 câizdir ve söz konusu müjdeye nâil olur, fakat yine de

salât ü selâmın en güzeli, Hz. Peygamber (s.a.)’in öğrettiği şekilde söylenmesidir.”

demişlerdir. Netîce olarak, ihtilâf varmış gibi görünse de, her iki tarafın âlimlerinin

görüşü, hakikatte bir olarak ortaya çıkmaktadır”2 demiştir.

“Şüphesiz ki Allah ve melekleri, Peygambere salât ederler. Ey iman edenler! Siz

de O’na salât edin ve tam bir içtenlikle selâm verin”3 âyeti nâzil olduğu zaman ashâb-ı

kirâm Hz. Peygamber (s.a.)’e nasıl salât ü selâm getireceklerini sormuşlardır. Nitekim

sahabîlerden Ka‘b b. Ucre şöyle rivâyet etmiştir: “Rasûlullah (s.a.) yanımıza gelmişti.

1 “Arifibillah olanlar Hz. Peygamber (s.a.)’e salavât ile yaklaşmışlardır. Hz. Peygamber (s.a.)’e birçok

farklı şekilde salât ü selâm getirmişlerdir. Bu farklılık ise herkesin kendi hâline ve makâmına göredir.”

bkz. Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye, s. 9. ” 2 el-Meslekü’l-kavî, s. 7-10. 3 el-Ahzâb, 33/56.

56

Ey Allah’ın Rasûlü! Sana selâm vermenin ne olduğunu biliyoruz ama sana nasıl salât

edeceğiz? dedik. Rasûlullah şöyle söyleyin dedi:

�� ا��اه� و�� ل ا��اه� ا�� ا�� ! �� و�� ل ! �� آ�

�رك �� ! �� و��.!"�� رآ� �� ا��اه� و�� ل ا��اه� ا�� ا� �� ل ! �� آ�

��"!.

“Allah’ım Muhammed’e ve Muhammed’in âline rahmet kıl, tıpkı İbrâhim’e rahmet

kıldığın gibi. Sen övülmeye layıksın, şerefi yücesin. Muhammed’i ve Muhammed’in

âlini mübarek kıl, tıpkı İbrâhim’in âlini mübarek kıldığın gibi. Sen övülmeye layıksın,

şerefi yücesin.”1

Sahabîlerden Ebu Mes‘ud el-Bedrî’nin rivâyeti ise şöyledir: “Sa ‘d b. Ubâde ile

birlikte otururken Rasûlullah (s.a.) yanımıza geldi. Beşir b. Sa‘d: “Ey Allah‘ın Rasûlû!

Allah Teâlâ, bize sana salât okumamızı emretti. Sana nasıl salât okuyabiliriz? diye

sordu. Efendimiz şöyle söyleyin dedi:

� �� ا��اه� و�� ل ا��اه� و��رك �� ! �� ! �� و�� ل ! �� آ�� ا

�رآ� �� ا��اه� و�� ل ا��اه� ا�� !"�� و�� ل ! �� آ�

“Allah’ım Muhammed’e ve Muhammed’in âline rahmet kıl, tıpkı İbrahim’e rahmet

kıldığın gibi. Muhammed’i ve Muhammed’in âlini mübarek kıl, tıpkı İbrahim’in âlini

mübarek kıldığın gibi. Sen övülmeye layıksın, şerefi yücesin.” (Rasûlullah ilâveten şunu

söyledi): “Selâm da sizin bildiğiniz gibidir.”2

Hz. Peygamber (s.a.)’e uzun uzadıya salavât getirmeye, O’na çokça övgü ve

senâda bulunmaya dâir ehl-i beytten ve diğer ashâbtan nakledilenler oldukça çoktur.3

Salât ü selâm lafızlarının Hz. Peygamber tarafından tavsiye edilmiş olup sünnetle sabit

olanlarının yanında sünnetle sâbit olmayanları da vardır. Âlimler, salât ü selâm

okumanın önemini araştırdıkları gibi hangi salavât lafızlarının sevabının daha çok

olduğu konusunda da fikir beyân etmişler ve bu konuda İbn Mes'ûd (r.a)’un "Nebîniz

1 Buhârî, Daavât, 33; Müslim, Salât, 66; Ebû Dâvûd, Salât, 183; Nesâî, Sehv, 51, (3,47) ; Tirmizî, Vitr,

20. 2 Müslim, Salât 65, (405); Muvatta, Kasru’s-salât, 67, (1,165, 166); Tirmizî, Tefsîr, Ahzâb, (3218 ); Ebu

Dâvûd, Salât, 183, (980, 981); Nesâî, Sehv, 49, (3, 45, 46). 3 Geniş bilgi için bkz. eş-Şifâ trc. Suat Cebeci, s. 354-357.

57

üzerine getirdiğiniz salât ü selâmlarınızı güzel yapın. Çünkü bilemezsiniz belki

getirdiğiniz salât ü selâmlarınız O'na arz olunur."1 sözünü esas almışlardır.2

Birçok salât ü selâm lafızları vardır. Bunları Şâziliyye tarîkatının Cezûliyye

kolunun kurucusu olan Şeyh Cezûlî, Delâil-i Hayrât adlı risalesinde toplamıştır. Bu

eseri sadece Cezûliyye veya Şâziliyye Tarîkatı mensupları değil diğer tarîkat

mensupları, hatta bir tarîkata bağlı olmayan müslümanlar dahi fazîletine inanarak

düzenli bir biçimde okumuşlardır.3 Delâil-i Hayrât müellifi dışında salavât konusunda

eser kaleme almış olan müelliflerden Yusuf b. İsmail en-Nebhânî Efdalü's-salavât adlı

çalışmasında 70 adet, Saâdetü'd-dâreyn de ise, 138 adet salavât lafızlarına yer vermiş,

bunlardan en önemli salavât olarak gördüğü 40 tanesini Salavâtu'l-ahyâr ale'l-

Mustafa'l-Muhtâr adlı risâlesinde özetlemiştir.4

Şeyh Muhammed Hakkı en-Nâzilî, Hazînetü'l-esrâr isimli eserinde salât ü selâm

lafızlarının farklı ve çok oluşu hakkında şöyle demektedir: Bil ki, salât ü selâm lafızları

farklı ve pek çoktur. Dört bin hatta on iki bin kadar olduğu söylenmiştir. Bunlardan her

biri şark ve garpta yaşayan cemâatlerin tercih ettiği lafızlardır. Her bir cemâat Hz.

Peygamber (s.a.)’le olan râbıta ve bağlılıkları seviyesine göre meşreplerine uygun olan

lafzı önemseyip benimsemişler, ondaki havass ve faydaları tecrübe ve müşâhade ile

anlamışlardır.5

İşte burada âlimlerin bu konuda eser vermede, âriflerin de Hz. Peygâmber (s.a.)’e

salât lafızlarını çoğaltmada gösterdikleri ihtimâm ile karşılaşıyoruz. Her biri derûnî

muhabbetinden ancak Allah’ın ihsân ettiği kadarını beyân etmekte, Allah’ın

fütuhâtından ve üzerine saçtığı füyûzâtından ilhâm ettiği kadarını dile getirmektedir.

Ayrıca bu konunun özüne nüfûz etmede gerekli başarıyı gösteremediğini de itirâf

etmektedir. Yine Hz. Peygamber’e getirilecek salavât lafızlarını ne kadar toplayıp bir

1 “En-Nebhânî, Saâdetü'd-dâreyn, s. 344. en-Nebhânî'nin İbn Mes'ûd'un sözü olarak verdiği bu rivayet

başka kaynaklarda İbni Mes'ûd'un merfû rivayeti şeklinde tahric edilmiştir. (bkz. Taberânî, Mu‘cemü'l-

kebîr, IX, 115; Ebû Ya'lâ, Müsned, IX, 175; es-Sehâvî, a.g.e., s. 126)” (Nakleden: bkz. Selahattin

Yıldırım, a.g.e. s. 174.) 2 Selahattin Yıldırım, a.g.e, s. 173-174. 3 Süleyman Uludağ, "Delâilü'l-Hayrât", DİA, IX, s.113. 4 Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 174. 5 en-Nebhânî, Efdalü's-salavât, s. 77; Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 175.

58

araya getirmişlerse de, bu konuda ulaşılması gereken dereceye varmaktan fersah fersah

uzak olduklarını da beyân etmekten geri durmamışlardır. Çünkü O’nun mertebesini

ancak onu yaratan bilir.1

E. Hakîki Salât ü Selâm Okumanın Anlamı

Allah Teâlâ kelîme-i şehâdette müslüman olmanın ilk ve temel şartı olarak, Hz.

Peygamber (s.a.)’in adının kendi adıyla birlikte zikredilmesini emretmiştir. Allah

kendisine karşı yapılmasını istediği itâati, Hz. Peygamber (s.a.)’e itâat edilmesine ve

kendisine gösterilmesi gereken sevgiyi, O’nun sevgisine bağlamıştır.2 Nitekim Allah

Teâlâ Kur’an-ı Kerim’de: “(Rasûlüm) De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uynuz ki,

Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah çok bağışlayıcı, çok

esirgeyicidir.”3 ve “Kim Rasûl’e itâat ederse, muhakkak Allah’a itâat etmiş olur”4

diyerek bunu açıkça ifâde etmiştir. Ayrıca kendisine ve peygamberine itâat edenlerin,

peygamberler, sıddıklar, şehidler ve sâlih kişilerle beraber olacaklarını5 ve onları

zemîninden ırmaklar akan cennetlere koyacağını6 haber vermiştir. Kendisine ve

peygamberine itâat etmeyenleri ise, devamlı kalacakları bir ateşe sokacağını ve alçaltıcı

bir azâb vereceğini7 bildirmiştir. Bunların yanı sıra mü’minlerin doğru yolu ancak, Hz.

Peygamber (s.a.)’e îmân edip, O’na tâbi olmakla bulabileceklerini8 beyân etmiştir. Bu

âyetlerden anlaşıldığı üzere, Allah kendisine itâatten hemen sonra Hz. Peygamber

(s.a.)’e itâat etmeyi emretmiştir. Bu yüzden Hz. Peygamber (s.a.)’in yaptıkları,

söyledikleri, gördüğü halde sükût ettiği bütün meseleler, mü’minlerin hayâtını tümüyle

1 Kastalânî, Mesâlikü’l-hunefâ, Bessâm, mukaddime, s.9. (Bessâm Muhammed Bârud, bu esere geniş bir

tahkîk yapmış ve 12 safalık bir mukaddime yazmıştır. Salât u selâmın fazîleti ile ilgili 53 kitabın

müellifleriyle birlikte ismini bu mukaddimede zikretmiştir. bkz. Mesâlikü’l-hunefâ, s. 7-18.) 2 Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 52-53. 3 Âlü İmrân, 3/31. 4 en-Nisâ, 4/80. 5 en-Nisâ, 4/69. 6 en-Nisâ, 4/13. 7 en-Nisâ, 4/14. 8 el-Â‘râf, 7/158.

59

kapsamaktadır. Ayrıca mü’minin doğru yolu bulabilmesi, Hz. Peygamber (s.a.)’e ittibâ

etmekten geçtiği anlaşılmaktadır.

Şeyh Yûsuf Efendi, Ta‘rîfü’s-seyr’de ve Yanyalızâde el-Meslekü’l-kavî’de, Hz.

Peygamber (s.a.)’in sünnetine ittibâ edip bid’atlerden ictinâb edenlerin lâfzen salât ü

selâm getirmeseler bile, hakîki anlamda salât ü selâm getiren kimseler olduklarını,

sünnete uymayan, bid’atlerden sakınmayanların lâfzen salât ü selâm getirseler bile,

hakîkî anlamda salât ü selâm getiren kimseler olmadıklarını, ancak lafzen okudukları

salât ü selâmın onların lehine olacağını beyân etmişlerdir.1

İsmail Hakkı Bursevî ve lafızlarının aynı olmasından dolayı Ruhu’l-beyân’dan

alıntı yapmış olabileceğini düşündüğümüz Şifâ şârihi, Köprülü Ali Doksanyedi’ye göre,

Allah’ın Hz. Peygamber (s.a.)’e salâtı, O’nun şerefini yüceltmesidir. Söz ile medh ü

senâ, fiil ile tevfîk ve te’yîd etmesidir. Meleklerin Hz. Peygamber (s.a.)’e salâtı ise,

sözle O’nun fazîlet ve kemâlini açıklayarak methetmeleri, fiilen de O’na yardım

etmeleridir. Mü’minlerin Hz. Peygamber (s.a.)’e salâtı ise, sözle O’ndan şefâatini

istemeleri, O’na olan bağlılıklarını ve sevgilerini belirtmeleri ve fiilen de O’nun

sünnetine tâbî olmalarıdır.2 Bu ifâdelerden anlaşıldığı üzere salât ü selâm, Hz.

Peygamber (s.a.)’e ittibâ etmenin sözlü ifâdesidir. Fiilî ifâdesi ise, sünneti seniyyesine

tâbi olmaktır. Zîra Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü selâm getirmek, hayatın sevk ve

idâresinde, her çağ ve mekânda en güzel örnek olarak O’nu tanımak ve bizzat kendisine

tâbi olmak3 demektir. Yoksa salât ü selâm, sâdece birkaç kelimeden ibâret olan bir şey

değildir.4 Bilakis hayatın her alanında Hz. Peygamber (s.a.)’e tâbi olmakla gerçek mânâ

ve mâhiyetine kavuşan bir ibâdettir. Çünkü getirilen her salât ü selâm, O’nun izinden

gidileceğine ve O’na (s.a.) tâbi olunacağına dâir bir ahidnâmedir. İbnü’l-Arabî’ye göre,

Hz. Peygamber (s.a.)’e getirilen salât ü selâmın faydası yine bu işi yapan kimseye

1 Ta‘rîfü’s-seyr, s. 1; el-Meslekü’l-kavî, s. 13-21. 2 İsmail Hakkı Bursevî, a.g.e. , s. 220; K. Ali Doksanyedi, a.g.e., c. 2 , s. 35. 3 “Hayat verecek şeylere sizi çağırdığımız zaman Allah’a ve Rasûl’üne uyunuz.” el-Enfâl, 8/24. 4 İbn Kîrân, Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye adlı eserinde, “Gece gündüz hakîkî anlamda salavâta dâim olmaya

Allah bizi muvaffak kılsın. Yoksa maksat sâdece dili döndürmek değildir. Şüphesiz bizim salavâtımız

zevkle ve gönülden olsun. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.)’e karşı ma‘rifet arttıkça kalpte de O’na karşı

muhabbet ve bağlılık artar.”demiştir. bkz. İbn Kîrân, Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye, s. 8.

60

dönmektedir. Zîra ona göre, madem ki o kişi salât ü selâm getirmektedir o halde

akîdesinde ve niyetinde sağlam biri olduğunu da göstermiş olmaktadır.1

Hakîkî salât ü selâm getiren mü’min, Hz. Peygamber (s.a.)’in sünnetine ittibâ

etmekle beraber bid’atlerden ictinâb eden kimsedir. Nitekim Allah Kur’an da: “Bugün

size dininizi ikmâl ettim, üzerinize nimetimi tamamladım”2 ve “Peygamber size ne

verdiyse onu alınız. Size neyi yasak ettiyse ondan sakının, Allah’dan korkun. Çünkü

Allah’ın azâbı çetindir”3 buyurmuştur. Bu ayetlerle gelen emir gereğince, Hz.

Peygamber (s.a.)’den söz ve fiil olarak, açıkça veya işâreten izin alınmamış ve O’nun ve

ashabının döneminden sonra İslâm dînine fazladan bir şey ekleme veya bir şey eksiltme

olarak ortaya çıkan bid‘atlerden ictinâb edilmesi gerekmektedir.4 Bu hususta İrbâd ibn

Sâriye (r.a.)’nin rivâyetine göre, Hz. Peygamber (s.a.) bir gün sabah namazından sonra

gözleri yaşartan, kalpleri ürperten bir konuşma yaptı. Sahabîler, Hz. Peygamber (s.a.)’e

kendisinden sonra ne yapmaları gerektiğini sordular. Hz. Peygamber (s.a.)’de kendisinin

ve hulefâ-i râşidîn’in sünnetine sımsıkı sarılmalarını ve Allah’a karşı gelmekten

sakınmalarını söylemiştir. Bununla birlikte sonradan dîne sokuşturulan bid’atlerden de

uzak durmalarını zîra her bid‘atin sapıklık olduğunu haber vermiştir.5

Ta‘rîfü’s-seyr müellifi Şeyh Yûsuf Yanyavî ve el-Meslekü’l-kavî müellifi

Yanyalızâde risâlelerinde, hakîkî salât ü selâm getiren kimsede bazı özelliklerin

bulunması gerektiğini söylemişlerdir. Onlara göre, salât ü selâm getiren kimse sahîh bir

îtikâd üzere olmalıdır. Îtikâdını ise, güvenilir âlimlerin beyânlarıyla ya da mûteber

kitaplarındaki sözleriyle karşılaştırmalıdır. Îtikâdı onların söylediklerine uygunsa

şükretmeli, muhâlifse terk etmelidir. Peygamber ahlakına sahip olmalı, amelini riyâ ve

kibirden arındırmalıdır. Böylece salât ü selâm getiren kimsenin anne ve babasını sevdiği

gibi bütün mü’minleri sevebileceğini, bütün mahlûkâta karşı şefkatli olabileceğini,

kalbinde kin ve haset nâmına bir şeyin kalmayacağını bildirmişlerdir. Ayrıca yine

1 bkz. en-Nebhanî, Efdalü’s-salavât, trc. Sait Aykut, s. 42 (Nebhanî, İbnü’l-Arabî’nin bu sözlerini İmâm-ı

Kastalânî’nin “el-Mevâhibu’l-ledüniyye” adlı eserinden naklettiğini belirtmiştir.) 2 el-Mâide, 5/3. 3 el-Haşr, 59/7. 4 el-Meslekü’l-kavî, s. 4; Ayrıca geniş bilgi için bkz. el-Meslekü’l-kavî, s. 4- 21. 5 İbni Mâce, Mukaddime 6; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, IV, 126; Ebû Dâvûd, Sünnet, 5; Tirmizî, İlim

16.

61

onlara göre, salât ü selâm getiren kimse Allah’ın emrine uymalı, nehiy ve bid’atlerden

kaçınmalıdır. Bütün işlerinde sünnete uymalı ve sahîh bir îtikâd üzere doğru yolda

devâm etmelidir. Böylece o kimsenin Hz. Peygamber (s.a.)’e gerçekten salât ü selâm

getirmiş olacağını, aksi takdirde sâdece lâfzen salât ü selâm getirmekle, salavât getirmiş

sayılmayacağını belirtmişlerdir. Yalnız çokça salât ü selâm getirmesinin bereketiyle, o

kimsenin içinin ve dışının ıslâh olup sâlihlerden olabileceğinin ümîd edildiğini

söylemişlerdir. Bunun da, bid‘at ehli için büyük bir müjde olduğunu vurgulamışlardır.

“Ehl-i bid‘at için müjde olan bu durum îtikâdı sahîh, ameli şerîate uygun ve bu hâl

üzere devâm edene nasıl müjde olmaz!” diyerek bu husûsa dikkat çekmişlerdir.1

Netîce olarak, Hz. Peygamber (s.a.)’e getirilen salât ü selâmlar, O’na manevî bir

destektir. Fakat bu sadece dil ile olmamalı aynı zamanda fiil ile de olmalıdır. Bu da

O’nun dînini ve örnekliğini2 yaşatmak anlamına gelir. O’nun getirdiği vahye ve bu

vahyi uygulama biçimine verilecek her destek, O’na yapılmış gerçek bir salât ü

selâmdır.

1 Ta‘rîfü’s-seyr, s. 1- 2; el-Meslekü’l-kavî, s. 27-45. 2 Nitekim Allah Kur’an-ı Kerîm’de: “Allah’ın Elçisinde, sizin için güzel bir örnek vardır.” buyurmuştur.

el-Ahzâb, 33/21.

62

II. SALÂT Ü SELÂM VE İLÂHÎ RAHMET

A. Salât ü Selâm ve İlâhî Rahmet

İslâm dininin temel kaynaklarında salât ü selâmın Allah’ın rahmetine ulaşmaya

vesîle olduğunu görmek mümkündür.1 Rahmet, ulemâdan bir gruba göre ya salât

anlamındadır ya da sahîh görüşe göre onun gereklerindendir.2 Buna göre, salât ü selâm

getiren kimsenin Allah’ın rahmetine nâil olacağı rivâyet edilmiştir.3 Nitekim Enes b.

Mâlik (r.a)’dan rivâyet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.) bir hadîs-i şerîflerinde,

Allah’ın zikir halkalarını araştıran bir takım seyyâh meleklerin olduğunu ve bu

meleklerin zikir halkalarında bulunanları çepeçevre kuşattıklarını haber vermiştir. Bu

meleklerin öncüleri, Allah Teâlâ’nın mânevî huzûruna çıkarak, zikir halkalarında

bulunanların O’nu zikrettiklerini, kitâbını okuduklarını, peygamberine salât ü selâm

getirdiklerini, âhiretleri için hayırlar istediklerini, O’na arz ederler. Allah Teâlâ onlara

1 Mesâlikü’l-hunefâ; s. 218. 2 a.g.e., s. 218. 3 İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., s. 248; Mesâlikü’l-hunefâ; s. 218.

63

şöyle der: “Onları rahmetimle çepeçevre kuşatın.” Melekler: “Ey Rabbimiz! Bunların

arasına iyi niyet taşımayan birisi de iştirâk etti.” derler. Allah Teâlâ: “Onları

rahmetimle kuşatın, çünkü onlarla oturanlar şakî olmaz.”1 buyurarak salât ü selâmdaki

rahmet müjdesini vermiştir.

Şeyh Yûsuf Efendi, Ta‘rîfü’s-seyr ve’s-sülûk adlı eserinde salât ü selâm ile

rahmet ilişkisinden bahsederken salât ü selâmın, Allah tarafından gelen bir rahmet

olduğunu belirtir. “Allah kime bir defâ rahmet ederse, bu onun için dünyâdan ve

içindekilerden daha hayırlıdır” dedikten sonra, Hz. Peygamber (s.a.)’in hadîs-i şerîfine

dayanarak2 şu soruyu yöneltir: Bir rahmetin fayda ve saâdetinin büyüklüğü bu derece

ise, onlarca rahmetin büyüklüğünü tahmin etmek mümkün mü? diyerek konu ile ilgili

olarak şu tespiti yapar: Allah Teâlâ o rahmet sebebiyle kulundan nice belâ ve sıkıntıları

def eder ve kul böylece, onun bereketiyle birçok latîf nimetler elde eder. Salât ü selâm

okuyan kimse, bu mertebeye ancak, Hz. Peygamber’in makamının bereketiyle ulaşır.

Kul gücü ölçüsünde salât ü selâm getirirse, Allah da Rabb olması hasebiyle kuluna salât

ü selâm getirir3 ki, bu mertebeye başka bir ibâdetle ulaşılamaz.4

Yanyalızâde Muhammed Abdülkerim çalışmamıza konu olan el-Meslekü’l-kavî

risâlesinde, Allah’ın kuluna salât etmesinin, kuluna rahmet etmek demek olduğu,

1 Heysemî, Mecmau’z-zevâid, c. X, s. 77; Isfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, VI, 268; Ebcedü’l-ulûm, I, 346; es-

Sehâvî, a.g.e., s. 262; (bkz. Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 87.) 2 Nitekim Allah kulunun bir salâtına on defâ rahmet etmekle mukâbele etmektedir. Bu hususta Hz.

Peygamber (s.a.) şöyle buyurmaktadır: “Kim bana bir defâ salât ü selâm getirirse, Allah Teâlâ da on misli

salât (rahmet) eder.” Müslim, Salât 70; Ebû Dâvûd, Vitir 26; Tirmizî, Vitir 21; Nesâî, Ezân 37, Sehv 55. 3 Yûsuf b.İsmâil en-Nebhânî’nin şeyhi Mısırlı Hasan el-Adevî derki: “İbn Atâullah el-İskenderî’ nin

bildirdiğine göre, kime Rabbimiz tarafından bir kez salavât getirilmişse onun dünyâ ve âhiret derdi

tümüyle giderilir.” Sehâvî, İmam Fâkihânî’den naklederek şöyle der: “Önceki ve sonraki âbidlerin

maksadı Hakk Teâlâ’dan bir kez olsun salavât alabilmektir. Akıl sahibi birine dense ki: “Sana hangisi

daha hoş gelir, tüm kulların sevaplarının senin amel defterine yazılması mı yoksa Allah’tan gelecek bir

salavât (rahmet) mi? “Elbette salavâtullahtan başkasını seçmezdi.” bkz. en-Nebhânî, Efdalü’s-salavât, trc.

Sait Aykut, a.g.e., s. 52. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.), bir hadîs-i şeriflerinde şöyle buyurmuştur: “Hiç

biriniz ameliyle cennete giremez. Ancak Allah’ın rahmetiyle girer.” Bunu duyan ashab sordu: “Ya

Rasûlallah! Siz de mi amelinizle cennete giremezsiniz?” Hz. Peygamber (s.a.): “Evet ben de amelimle

cennete giremem. Ama Allah’ın rahmeti beni kuşatmıştır. Tıpkı kına giren bir şeyi kının sardığı gibi. Beni

de Allah’ın rahmeti öyle kuşatmıştır.” bkz. Buhârî, Rikâk 18. 4 Ta‘rifü’s-seyr, s. 1.

64

Allah’ın kuluna bir kere rahmet etmesi ise, ona yeryüzünün tamamını bağışlamasından

daha hayırlı olacağını dile getirmiştir. Yanyalızâde bu risâlede kulun dünyâda elde

edeceği menfaâtin fânîliğine dikkat çekmiş, hattâ dünyâ hayâtı için fitne ve belâ

olduğunu söylemiştir. Bir ilâhî rahmetin ise kulun dünyâsını ve âhiretini selâmete

ulaştıracağını özellikle vurgulamıştır.1 Bu görüşlerden sonra, şunu söylemek yerinde

olacaktır. Hz. Peygamber üzerine getirilecek bir salâtın karşılığı olan on defa rahmetin,

o kulun dîn, dünyâ ve âhiretinde elde edeceği faydanın kıymet ve büyüklüğünü tahmîn

ve tasavvur etmek mümkün değildir.

Allah’ın kullarına salâtının mertebeleri vardır. Allah’ın salâtı kullarının

mertebelerine göre değişir. Bunlar; rahmet, mağfiret, keşf, müşâhede, cezbe, kurb

(yakınlık), şurb, reyy, sekr, tecellî, fenâfillah ve bekâbillah gibi değişik mertebelerdir.

Bunların her biri Allah’ın kuluna salâtı (rahmeti) dır.2 Allah’ın kuluna yaptığı salavâtın

(rahmetin) sınırı ve sayısı yoktur. Ancak salât ü selâm getiren kulun halinden ötürü ilâhî

salavâta bir sayı girmiş oluyor. Çünkü kul zamanla kayıtlı ve sınırlı bir varlıktır.

Böylece Hakk Teâlâ kuluna, mertebesi nisbetinde tenezzül etmiş olur.3 Kulun bir defa

salâtına Allah’ın on defa salât ederek mukâbelede bulunduğu rivâyeti ile ilgili olarak

Firûzâbâdî, Levâkıhü’l-envâr müellifi Ali el-Havvâs’ın yorumunu aktarır. O’na göre;

Hz. Peygamber’e salât ü selâm getirdiğimizde, Allah’a hitâb ederek, O’ndan sevgili

Peygamberine salât ü selâm getirmesi dileğinde bulunuruz. Yoksa “Ben Muhammed’e

salât ü selâm getiriyorum” demeyiz. Çünkü kul, Hz. Peygamber’in makâm ve

mertebesini bilmediğinden, salavâtı Allah’a havâle eder. Bu durumda Hz. Peygamber’in

mertebesi kavranamayınca, Allah’ın mertebesi nasıl kavranabilir ki?4

Mü’min, salât ü selâm getirmekle Allah’ın rahmetine kavuştuğu gibi5 gadabından

da emin olur.1 Hem nifâktan ve cehennem ateşinden kurtulur, hem de kıyâmette

1 el-Meslekü’l-kavî, s. 21-22. 2 İsmâil Hakkı Bursevî, a.g.e., s. 222. 3 en-Nebhânî, Efdalü’s-salavât, trc. Sait Aykut, a.g.e., s. 51. Nebhânî burada bu sözlerin Ali el-Havvâs’a

ait olduğunu ve İmâm-ı Şa‘râni’nin bu sözleri Ali el-Havvâs’dan duyduğunu aynı zamanda, “Levâkıhu’l-

envâr” adlı eserin de bunu naklettiğini belirtir. 4 Firûzâbâdî, a.g.e., trc. H. Hafız Mustafa Demirkan, H. Hafız İsmâil Tavman, s.20 (Firûzâbâdî, bu sözleri

bizzat Ali el-Havvâs’tan duyduğunu söylemiştir.) 5 Müslim, Salât 70; Ebû Dâvûd, Vitr 26; Tirmizî, Vitr 21; Nesâî, Ezan 37, Sehv 55.

65

şehitlerle beraber oturur.2 Allah ömrüne ve ameline bereket verir ki,3 her salât ü

selâmında ona on sevap yazar, onu on derece yükseltir ve on günahını affeder.4 Salât ü

selâm getirdiği müddetçe melekler ona istiğfâr eder.5 Kıyâmet gününde Hz. Peygamber

(s.a.)’in yakınlığına6 ve şefâatine nâil olur.7 Günahlarından kurtulduğu8 gibi, arşın

gölgesinde gölgelenir.9 Salât, ona sıratta nûr10 olduğu için cehennem ehli olmaktan

kurtulup11, cennet ehli olur.12 Salât ü selâm ile gelen bütün bu ikrâmlar ve daha niceleri

Hz. Peygamber (s.a.) tarafından ümmetine haber verilmiştir.

Delâil-i hayrât mukaddimesinde de geçen bir hadîs-i şerîfte, Hz. Peygamber (s.a.)

kendisine bir defa salât edene, Allah’ın on kat rahmet edeceğini, on defa salât edene

Allah’ın yüz defa rahmet edeceğini, yüz defa salât edene, bin defa rahmet edeceğini bin

defa salât edene de, Allah’ın o kimsenin cesedini ateşte yakmayacağını haber

vermiştir.13

1 Firûzâbâdî, a.g.e., Beyrut 1985, s. 49, Hadis no: 21 (bkz. Aynı eser Türkçe trc. s. 63, hadis no: 70) 2 Taberânî, Mu’cemü’l-evsât, VII, 188, Mu’cemu’s-sağîr, II, 126; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, X, 163.

(bkz. Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 65). 3 İbnü’l-Kayyim, a.g.e., s.304; en- Nebhânî, Saâdetü’d-dâreyn, s.457; Ayrıca bkz. Selahattin Yıldırım,

a.g.e., s. 86. 4 Nesâî, I, 385, (No:1220), VI, 98 (No: 10194); Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 120; Beyhakî, Şuabü’l-

imân, II, 210; İbni Hibbân, Sahîh, III, 185; İbni Ebî Şeybe, Musannef, VI, 325. (bkz. Selahattin Yıldırım,

a.g.e., s.65). 5 İbn Mâce, İkâme, 25; Ahmed b.Hanbel, Müsned, 3/445; Beyhakî, Şuabü’l-imân, 2/211 (hadis no: 1557);

İbn Ebû Şeybe, Musannef, 2/ 398; ayrıca bkz. Cezûlî, Delâil-i hayrât, Semerkand yayınları, İstanbul

2006, s. 6. 6 Tirmizî, Salât 357. 7 Buhârî, Ezân, 8, Tefsîru’s-sûre (17), II; Ebû Dâvûd, Salât, 37; Tirmizî, Mevâkit, 43; Nesâî, Ezân, 38;

İbn Mâce, Ezân, 4. 8 Firûzâbâdî, a.g.e., Beyrut 1985; s. 66, hadis no: 68; Ayrıca bkz. aynı eserin Türkçe trc., a.g.e. s. 97,

hadis no: 14. 9 Deylemî, Firdevs, II, 99. 10 Deylemî, Firdevs, II, 408, Münâvî, Feyzü’l-kadîr, IV, 249. Ayrıca bkz. Selahattin Yıldırım, a.g.e., s.

85. 11 Deylemî, a.g.e.,, II, 568; Cezûlî, a.g.e., s. 9. 12 Cezûlî, a.g.e., s. 9. 13 Taberânî, Mu’cemü’l-kebîr, IV/220; Cezûlî, a.g.e. s. 12.

66

Bütün bu rivâyetlerden anlaşıldığı üzere, kul salât ü selâm getirmekle, Allah’ın

rahmetine nâil olmaktadır. Bu, kul için büyük bir müjdedir. Zîrâ daha önce geçtiği gibi

Allah’ın kuluna bir defa rahmet etmesi dünyâ ve âhiret hayâtının selâmete ulaşması için

yeterlidir.

B. Salât ü Selâmın Faydaları

Ulemâ ve mutasavvıflar salât ü selâmın, Hz. Peygamber (s.a.)’in şeref ve

mâkâmını yücelten ve Allah’ın indindeki kadr u kıymetini belirten bir ibâdet olduğunu

beyân etmiş, bu yüzden salât ü selâmla meşgûl olan kişiye bir çok nimetin ihsân

olunacağını ifâde etmişlerdir.

Yanyalızâde Muhammed Abdülkerim’e göre, Allah’ın rızâsına ermek ve Hz.

Peygamber (s.a.)’e hürmet ve ta‘zîm etmek niyetiyle, çokça salât ü selâm getirilmelidir.

Bu sayede Hz. Peygamber (s.a.)’in bereketiyle, duâlar kabûl olur, ihtiyaçlar giderilir, acı

ve hüzünler giderilir, kul ilâhî rahmete nâil olur, dünyâda ve âhirette maksadına ulaşır.1

1 el-Meslekû’l-kavî, s. 23–24.

67

Birçok ulemâ eserlerinde salât ü selâm getirmekle elde edilecek faydalardan

bahsetmiştir. Biz de bu cümleden olmak üzere aşağıdaki maddeleri özet olarak şöyle

sıralayabiliriz:1

1. Kul Allah’ın emrini yerine getirmiş olur.

2. Salavâtta, Allah ve müminler müvâfakat etmiş olur.

3. Salavâtta melekler ve müminler muvâfakat etmiş olur.

4. Bir defa salât ü selâm getirene Allah on defa salât (rahmet) eder.

5. Allah’ın ve meleklerin kendisine salât etmelerini hak eder.

6. Allah’ın rahmetine nâil olur.

7. Hz. Peygamber (s.a)’in şefâatine nâil olur.

8. Salât ü selâmına mukâbil, Hz. Peygamber (s.a.)’de ona salât eder.

9. Hz. Peygamber (s.a.)’e duyduğu sevgi artarak devâm eder.

10. Hz. Peygamber (s.a.) tarafından sevilmeyi hak eder.

11. Hz. Peygamber (s.a.)’in çeşitli ikrâmlarına nâil olur.

12. Salât ü selâm getiren mü’minin ismi Hz. Peygamber (s.a.)’e arz edilir.

13. Salât ü selâm, Hz. Peygamber (s.a.)’in ümmeti üzerindeki hakkını ve O’nu

ümmetine bahşeden Allah’a karşı vazîfesini en azıyla da olsa edâ etmeye

vesîle olur.

14. Hz. Peygamber’in örnek kişiliğinden etkilenmeye ve O’nun kişiliğiyle

aynîleşmeye vesîle olur.

15. Hz. Peygamber’i rüyada görebilmeye vesîle olur.

16. Kıyâmet gününde Hz. Peygamber (s.a.)’le musâfaha etmesine vesîle olur.

17. Mü’minin kıyâmette Hz. Peygamber (s.a.)’e yakın olmasına vesîle olur.

18. Manevî sülûka başlayan mürîd için en önemli vird ve şeyhi olmayanın şeyhi

olur.

19. Kulun hidâyetine ve kalbinin hayât bulmasına vesîle olur.

20. Salât ü selâm ehl-i sünnetin şiârıdır.

21. Salât ü selâm okuyana on hasene yazılır, on günahı silinir ve on derece

yükseltilir.

22. Duânın başında ortasında ve sonunda okunursa kabûlüne vesîle olur.

1 Geniş bilgi için bkz. en-Nebhânî, Efdalü’s-salavât, s. 46–56; Metâliü’l-meserrât, s. 15-16.

68

23. Günahların affına ve ayıpların setrine vesîle olur.

24. Ölmeden önce kulun cennetle müjdelenmesine vesîle olur.

25. Fakirlikten kurtulmaya vesîle olur.

26. Sırat köprüsünde mü’minin nûru olur.

27. Salât ü selâm, mü’minin ömrünün uzamasına, işlerinin bereketlenmesine ve

arzularının gerçekleşmesine vesîle olur.

28. Ayakların kaymasını önleyerek sırat köprüsünden rahat geçmeye vesîle olur.

29. Rızık elde etme yollarının kolaylaşmasına vesîle olur.

30- Hüsn-i hâtime (güzel bir son)’yi elde etmeye vesîle olur.

Görüldüğü gibi salât ü selâm, dünyâ ve âhirette kişiye sayısız nîmetler

sağlamaktadır.1 Salât ü selâmı çokça getiren bir mü’min dünyâ ve âhiret hayatında

birçok ihsân, lütuf, rahmet ve ikrâmları elde eder. Zîra bütün varlıklara inen ilâhî

rahmet, salât ü selâm okuyan mü’mine daha çok ve husûsî olarak ihsân edilir.

C. Salât ü Selâmın Sırları

Salât ü selâm, Hz. Peygamber (s.a.)’e duyulan muhabbetin, bağlılığın, samimiyet

ve sadâkatin ifâdesidir. Bu açıdan birçok sırları barındırmaktadır. Nitekim İbn Ferhûn

el-Kurtûbî “Hadâiku’l-envâr fi’s-salâti ve’s-selâm ale’n-Nebiyyi’l-Muhtâr” adlı

eserinde, salât ü selâmdaki sırları kâfiyeli bir anlatımla şöyle ifâde etmiştir:2

“Salâtü’l-Meliki’l-Cebbâr

Şefâatü’n-Nebiyyi’l-Muhtâr

El-iktidâu bil-Melâiketi’l-ebrâr

1 Geniş bilgi için bkz. Kastalânî, Mesâlikü’l-hunefâ, s. 207-250; Metâliü’l-meserrât, s. 15,16; en-Nebhânî,

Efdalü’s-salavât s. 46-56, Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 61-104. 2 Metâliu’l-meserrât, s. 15; el-Meslekû’l-kavî, s. 16-17; en-Nebhânî, Efdalü’s-salavât ala Seyyidi’s-sâdât,

s.50 (Aynı eserin trc. İçin, bkz. En Fazîletli Salavât-ı Şerîfeler, Cevher yayınevi, İstanbul, tarihsiz, s. 71-

72.

69

Muhâlefetü’l-münâfıkîne ve’l-küffâr

Mahvu’l-hatâyâ ve’l-ezvâr

Avnu alâ kazâi’l-havâici ve’l-evtâr

Tenviru’z-zevâhiri ve’l-esrâr

En-necâtu min dâri’l-bevâr

Duhûlu dâri’l-karâr

Selâmu’r-Rahîmi’l-Ğaffâr”

1. Salâtü’l-Meliki’l-Cebbâr: Salât ü selâm getiren kimse, her şeyi emri altında

tutan ve bütün kâinâtın hâkimi olan Allah’ın salâtına nâil olur. Zîra Hz. Peygamber

(s.a.), bir hadîs-i şerîflerinde: “Kim bana bir defâ salât ü selam getirirse, buna karşılık

Allah Teâlâ da ona on misli salât eder”1 buyurmuşlardır.

2. Şefâatü’n-Nebiyyi’l-Muhtâr: Salât ü selâm getiren kimse, Hz. Peygamber

(s.a.)’in şefâatine nâil olur. Ebû’d-Derdâ (r.a), Hz. Peygamber (s.a.)’den şöyle rivâyet

etmiştir: “Kim, sabah akşam bana on defa salavât getirirse, kıyâmet günü şefâatim ona

ulaşır.”2

3. el-İktidâu bi’l-Melâiketi’l-Ebrâr: Her an ibâdet ve tâatle meşgul olan

meleklere uymuş olur. Nitekim Allah Kur’an’ı Kerîm’de: “Şüphesiz ki Allah ve

melekleri o Peygambere salât ederler. Ey iman edenler! Siz de O’na salât edin; tam bir

teslîmiyetle selâm verin”3 buyurmuştur.

4. Muhâlefetü’l-münâfıkîne ve’l-küffâr: Münâfık ve kâfirlere muhâlefet etmiş

olur. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.)’e salavât okumaları konusunda mü’minler muhâtap

alınarak, “Ey îmân edenler”4 denilmiştir. Sahîh olan görüşe göre, İslâm’ın fürûatıyla

muhâtap olmalarına rağmen kâfirler bu emrin dışında tutulmuşlardır. Çünkü Hz.

1Müslim, Salât, 7; Ebû Dâvûd, Vitir, 26; Tirmîzî, Vitir, 21; Nesâî, Ezân, 37, Sehv, 55. 2Heysemî, Mecmau’z-zevâid, X, 120; Münâvî, Feyzü’l-kadîr, VI, 169; en-Neysâbûrî, Şerefü’l-Mustafâ, V,

77; (bkz. Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 69). Hz. Peygamber (s.a.), ezân işittiği zaman, “Allahümme Rabbe

hâzihi da‘veti’t-tâmme…” duasını okuyan kimsenin şefâatine nâil olacağını buyurmuştur. Mü’minlerin

bu duada O’nun için istediği “vesîle” Hz.Peygamber (a.s)’ın şefâatçi kılınmasının talebidir. (Buhârî,

Ezân, 8; Ebû Dâvud, salât, 28,; Tırmizî, salât 157; Nesâî, Ezân, 38, (2,26); İbn Mâce, Ezân, 4. 3 el-Ahzâb, 33/56. 4 el-Ahzâb, 33/56.

70

Peygamber (s.a.)’e salavât okumak Allah’a yakın olma sebeplerindendir. Bunun için

kâfirler bu yakınlığa lâyık görülmeyip sâdece mü’minler lâyık görülmüşlerdir.1

Huzeyfe (r.a)’dan rivâyet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.), şöyle

buyurmuşlardır: “Cumartesi günü bana çokça salât ü selâm getirin. Çünkü Yahûdiler o

gün bana çokça söverler. Kim cumartesi günü bana 100 defâ salât ü selâm getirirse

nefsini cehennemden âzâd etmiş olur, şefâatim ona gerekli olur ve sevdiklerinden

dilediklerine şefâat eder. Pazar günü de Rumlara muhâlefet edin.” Sahâbîler: “Ya

Rasûlallah! Rumlara nasıl muhâlefet edebiliriz?” diye sorunca, Hz. Peygamber (s.a.),

şöyle dedi: “O gün kiliselerine girip sâlibe taparlar ve bana söverler. Kim Pazar günü

sabah namazını kıldıktan sonra oturup güneş doğuncaya kadar Allah’ı tesbîh eder sonra

da iki rek’at namaz kılıp bana yedi defâ salât ü selâm getirir ise, anne babası da

bağışlanır. Duâ ederse Allah duâsını kabul eder, bir şey isterse istediğini verir.”2

5. Mahvu’l-hatâyâ ve’l-ezvâr: Salat ü selâm, kişinin hatâ ve günahlarının

silinip, affedilmesine vesîle olur. Nitekim Übey b. Kâ’b (r.a)’dan rivâyet edildiğine

göre; “Hz. Peygamber (s.a.) gecenin dörtte biri geçince kalkar ve şöyle derdi: “Ey

insanlar, Allah’ı zikredin! Sarsıntı gelecek, arkasından onu diğer bir sarsıntı izleyecek;

ölüm bütün haşmetiyle gelecek, ölüm bütün haşmetiyle gelecek” Übey b. Ka‘b diyor ki:

“ Ya Rasûlallah! Sana çok salât ü selâm getirmek istiyorum, duâmın ne kadarını buna

ayırayım,” dedim. Rasûlullah: “Ne kadar dilersen” buyurdu. Ben: “Dörtte biri olur mu?”

dedim. Rasûlullah: “Ne kadar dilersen, fakat daha fazla yaparsan senin için daha iyi

olur” buyurdu. Ben, “Yarısı olsa nasıl olur?” dedim. Rasûlullah: “Ne kadar dilersen,

fakat daha fazla yaparsan senin için daha iyi olur” buyurdu. Ben: “Üçte ikisi kadar olsa”

dedim. Rasûlullah: “Ne kadar dilersen, fakat daha fazla yaparsan senin için daha iyi

olur” buyurdu. Ben: “O zaman duâmın hepsini sana salât ü selâm getirmeye ayırayım”

dedim. Rasûlullah: “O zaman isteklerin için (salât ü selâm) sana kâfi gelir ve günahların

bağışlanır.” buyurdu.3

6. Avnu alâ kazâi’l-havâici ve’l-evtâr: Salât ü selâm getiren kimse, önemli

ihtiyaçlarının giderilmesinde Allah’ın yardımına nâil olur. Câbîr (r.a)’dan rivâyet 1 es-Sehavî, a.g.e., s. 96-97. 2 es-Sehavî, a.g.e., s. 384. 3 Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 136; Beyhakî, Şüabu’l-îmân, II, 187; Heysemî, Mecmau’z-zevâid, X,

160; Arıca bkz. İbrahim Canan, a.g.e., c. VII, s. 142-143.

71

edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.) şöyle buyurmuştur: “Kim bana günde 100 defâ

salât ü selâm getirirse, Allah onun 70 tanesini âhirete, 30 tanesi dünyâya âit olan 100

ihtiyâcını karşılar.”1

7. Tenvîru’z-zevâhiri ve’l-esrâr: Salat ü selâm getiren kimse, hem zâhirini hem

bâtınını nurlandırmış olur. Ebü’l-Muzaffer şöyle demiştir: “Bir gün Ka‘b’ın mağarasına

girdim. Yolumu şaşırdım. Birden bir adam gördüm. O bana şöyle dedi: “Yanımda yürü”

Onunla beraber yürüdüm. Kendi kendime: “Bu adam belki de Hızır’dır” dedim. O’na

“İsmin nedir?” diye sordum. O da: “Hızır” dedi. Onunla beraber bir arkadaşını daha

gördüm. Ona da “Senin ismin nedir?” diye sordum. “İlyas ibn Şam” dedi. Allah size

merhamet etsin, siz Muhammed (s.a.)’i gördünüz mü?” dedim. “Evet” dediler. Ben de:

“Allah’ın güç kuvveti aşkına, bana O’ndan bir haber verin ki, onu sizden rivâyet

edeyim.” dedim. “Biz Rasûlullah (s.a.)’in “Muhammed aleyhissalâtü vesselâma salât

getiren bir mü’minin kalbini, Allah o salât sebebiyle, basîret sahibi yapar ve nurlandırır”

buyurduğunu işittik dediler.”2

8. en-Necâtu min dâri’l-bevâr: Salât ü selâm getiren kimse helâk edici

cehennem yurdundan kendini kurtarmış olur. Enes b. Malik tarafından rivâyet edilen bir

hadîste Hz. Peygamber (s.a.) şöyle buyurmuştur: “Kim bana bir defâ salât ü selâm

getirirse Allah ona on defâ salât eder, on defâ getirene yüz defâ salât eder. Kim de bana

yüz defâ salat ü selâm getirirse, Allah onun iki gözünün arasına nifaktan ve ateşten

kurtuluş berâtı yazar ve kıyâmet gününde şehîdlerle birlikte iskân eder.”3

9. Duhûlü dâri’l-karar: Salât ü selâm getiren kimse, devamlı kalacağı cennet

yurduna girer. Nitekim Ebû Hafs (r.a), Hz. Peygamber (s.a.)’in şöyle buyurduğunu

rivâyet etmiştir: “Bir kimse, bana günde 100 kez salavât-ı şerîfe getirirse, cennetteki

mâkâmını görmeden ölmez.”4

1 Beyhakî, Şüabü’l-îmân, III, 111; es-Sehâvî, a.g.e., s. 271; İsmail Hakkı Bursevî, a.g.e., s. 230. 2 Bkz. Firûzâbâdî, es-sılâtü ve’l-büşer, s. 84, no:112; Aynı eserin Türkçe trc. için, bkz. H. Hâfız Mustafa

Demirkan, H. Hafız İsmail Tavman, Rasûlullah (s.a.) Üzerine Salavât-ı Şerîfe Getirmek, Konya 1998, s.

71–72. 3 Nesâî, I, 385 (No: 1220), VI, 98 (No: 10194); Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 120. 4 Terğîb ve Terhîb, Hikmet Yayınları, 1984/1986, c. III, s. 518, No:22; Firûzâbâdî, a.g.e., Beyrut 1985,

s. 49, no: 20; Türkçe trc. İçin bkz, H. Hâfız Mustafa Demirkan, H. Hafız İsmail Tavman a.g.e., s. 31.

72

10. Selâmü’r-Rahîmi’l-Ğaffâr: Salât ü selâm getiren kimse, günahları bağışlayan

ve merhametli olan Allah’ın selâmına nâil olur. Nitkim Ebû Talha (r.a) dedi ki: “Bir

gün, Rasûlullah (s.a.) yüzünde bir sevinç olduğu halde geldi. Kendisine: “Ya

Rasûlallah! Yüzünüz de bir sevinç görüyoruz, dedik. Buyurdular ki: “Bana Melek geldi

ve şu müjdeyi verdi: “Ey Muhammed! Rabbin diyor ki: Sana salât okuyan herkese,

benim on rahmette bulunmam, selâm okuyan herkese de benim on selâm okumam, sana

(ikrâm olarak) yetmez mi?”1

Anlaşılan o ki, O'na getirilen salât ü selâmlar, gerçek sırrı tam bilinmese de birçok

müjdeyi barındırmaktadır. Bütün bu sırların, salât ü selâm getiren kimseye dünyâ ve

âhiret saâdetini müjdelediği anlaşılmaktadır. Her şeyden önce, O'na getirilen salavât,

Hz. Peygamber’in şefâatine insanı çekip götüren birer vesîleyse, şüphesiz bu en büyük

mükâfattır.

D. Salât ü Selâmın Diğer İbâdetlerde Bulunmayan Hikmetleri

Salât ü selâm, diğer ibâdetlere nisbetle Allah’ın katındaki en sevimli ibâdet

olması hasebiyle, onda diğer ibâdetlerde olmayan bir takım hikmetler bulunmaktadır.

Yanyalızâde eserinde bu husûsa dâir yedi hikmetten bahseder2:

1. Salât ü selâm okuyan kimse “O’na yaklaşmaya yol arayın”3 âyetinin emri

gereğince Allah’a vâsıl olmada en büyük vesîle olan Hz. Peygamber (s.a.)’i kendisine

1Nesâî, Sehv 55, (3, 50). 2 el-Meslekû’l-kavî, s. 96–99. 3 el-Mâide, 5/35.

73

vesîle yapmış olur. Allah katında ise O’ndan daha muhterem ve kıymetli bir vesîle ve

vâsıta yoktur.1

2. Hz. Peygamber (s.a.)’in şerefini yüceltmek ve O’nu ta‘zîm etmek için nâzil

olan “Ey îmân edenler! Siz de O’na salât edin ve tam bir teslîmiyetle selâm verin”2

ayetinde geçen bu ilâhî emre tâbî olmakla dâreyn saâdeti elde edilir.3 Zîrâ rivâyet

edildiğine göre, Hz. Musâ’ya Allah şöyle buyurmuştur: “Ya Mûsa! Senin sözün diline,

kalbî düşüncelerin kalbine, rûhun cesedine ve gözünün nûru gözüne ne kadar yakınsa,

ben sana daha yakın olayım ister misin?” Hz. Mûsa cevâben: “Evet ya Rabbî isterim”

demesi üzerine Allah: “O zaman Muhammed üzerine çok salât ü selâm oku”4 demiştir.

Bundan Hz. Peygamber (s.a.)’in Allah indindeki kadr u kıymetinin ne derece büyük

olduğu ve O’na salât ü selâm getirmenin ne kadar matlûb-ı ilâhî olduğu

anlaşılmaktadır.5 Aynı şekilde yukardaki rivâyetten salât ü selâmın Allah’a yakın

(kurbiyyet) olmaya vesîle olduğu anlaşılmaktadır.

3. Bizzat Allah ve melekleri, Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ettikleri için,

mü’minlerin de Hz. Peygamber (s.a.)’e sevgilerini belirtmek ve O’nu yüceltmek

maksadıyla Allah ve meleklerine ittibâ edip, salât ü selâm getirmekle nâil olacakları

iktidâr başka hiçbir ibâdette yoktur. Zîrâ Allah’ın bizzat yaptığı bir işi, kuluna da

yapmasını emretmesi ve o kulun da bu ilâhî emri yerine getirmesiyle kavuşacağı rızâ-i

ilâhî hiçbir ibâdette yoktur.6

4. Salât ü selâmla meşgûl olan kimsenin, Allah’ın rızâsına, nice bereketlere,

büyük mükâfatlara ve günahların afvına nâil olacağına dâir Hz. Peygamber (s.a.)’den

birçok hadîs rivâyet olunmuştur. Başka hiçbir ibâdetin fazîletine dâir bu kadar hadîs

rivâyet olunmamıştır.7

5. Mü’minlerin dünyada yaratılmalarından îtibâren âhirette cennete girinceye

kadar vâsıl olacakları bütün ilâhî nimetlere vâsıta ve vesîle olan Hz. Peygamber (s.a.)’e

1 el-Meslekû’l-kavî, s. 96. 2 el-Ahzâb, 33/56. 3 el-Meslekû’l-kavî, s. 96. 4 Metâliu’l-meserrât, s.14; el-Meslekû’l-kavî, s. 97. 5 el-Meslekû’l-kavî, s. 97. 6 a.g.e., s. 97. 7 el-Meslekû’l-kavî, s. 97–98.

74

salât ü selâm getirmeleri, O’nun sayesinde nâil oldukları ilâhi lütûf ve ihsânlara bir

şükrân ifâdesidir. Bu şükrân da başka bir ibâdetle îfâ olunamadığından, salât ü selâmın

üstünlüğüne başka hiçbir ibâdet denk olamaz.1,

6. Ruh terbiyesinde ciddî tesirinin tecrübe edildiği salât ü selâm husûsunda

bütün Ehlullah ittifakla şöyle söylemişlerdir: “Salât ü selâm, mürşid-i kâmil bulamayan

kimselerin irşâd ve terbiyesi için, mürşid-i kâmil mâkâmına kâim olur.”2

7. Bir kimse salât ü selâmla meşgul olursa o kimsenin kemâl ve tekemmülüne

bir i‘tidâl hâsıl olur ki, bu i’tidâl yalnız salât ü selâma mahsus bir “sırr-ı mektûm”

olduğundan, başka bir ibâdette yoktur. Zîra mürşidsiz yapılan diğer ibâdet, vird ve

zikirlere çokça devâm edildiğinde elde edilen nûrâniyyet ve levâmi‘, sâlikin beşerî

sıfatında inhirâf ve şiddetli bir harâret peydâ eder. Hâlbuki salât ü selâm hem zikrullahı

hem de duâ ile berâber zikr-i Rasûlü kapsadığından, ne kadar çok okunursa okunsun,

letâife mâ-i lezîz gibi olduğundan, tarîkat makamlarından hâsıl olan hayret, inhirâf ve

şiddetli harâret gibi halleri serinletip dindirmekle beraber, sâlikin nüfûsunu güçlendirip,

söz konusu olumsuzlukların düzelmesinde ona yardım eder. Salât ü selâm kendine

mahsûs olan bu özelliğinden dolayı, mürşid-i kâmil bulamayanların irşâd ve

terbiyesinde mürşid-i kâmil makâmına kâim olur.3

E. Salât ü Selâmın Değeri

Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü selâm getiren kişi bununla, Allah’ı zikretmiş,

nimetlerine şükretmiş, Hz. Peygamber (s.a.)’in adını anmış ve O’nun için Allah’tan

mükafât istemiş olmaktadır. Bunun için salât ü selâm, Allah’ın varlığını ikrâr, ilmini,

kudretini ve irâdesini tasdik etmiş olmak demektir. Diğer bir ifâde ile salât ü selâm

getiren mü’min, amellerin efdalini ve îmânın tümünü kapsayan bir ibâdeti icrâ etmiştir.4

1 a.g.e., s. 98. 2 a.g.e., s. 98. 3 a.g.e., s. 98. Altıncı ve Yedinci maddelerle ilgili konular, “Salât ü Selâm ve Seyr u Sülûk” başlığı altında

işlenecektir.

4 İbnü’l- Kayyim el-Cevziyye, Cilâu’l-efhâm s. 310; Kastâlânî, Mesâlikü’l-hunefâ, s. 208-209; Nebhânî,

Efdalü’s-salavât alâ seyyidi‘s-sâdât, s. 52; en-Nebhânî, Saâdetü’d-dâreyn, s. 46; Selahattin Yıldırım,

a.g.e., s. 91-92.

75

Allah’ın bizzat kendisi ve melekleri, Hz. Peygamber (s.a.)’e salât etmektedirler.1

Bu yüzden müminlerin Allah’a ve meleklerine ittibâ edip, Hz. Peygamber (s.a.)’i

sevmek ve yüceltmek maksadıyla getirdikleri salât ü selâmdan dolayı elde edecekleri

feyiz ve bereketin başka bir ibâdette bulunmadığı ulemâ tarafından bildirilmiştir.2 Zîra

Allah’ın bizzat yaptığı bir işi, kuluna da yapmasını emretmesi ve o kulun da bu emre

ittibâ etmesiyle elde edeceği rızâ-i ilâhînin tahmin ve tasavvuru mümkün değildir.3

Ebu’l-leys es-Semerkandî, salât ü selâmın diğer ibâdetlerden daha fazîletli olduğunun

anlaşılması için, Ahzâb 56. âyete bakılmasının yeterli olacağını söylemiştir. Nitekim

âyete bakıldığında dikkat çeken husus şudur ki; Allah diğer ibâdetleri yapmaları için

kullarına emrederken, salât ü selâm da önce kendisinden başlamaktadır. Sonra salâtı

meleklere sonra da müminlere emretmektedir. Bu durum ise, salât ü selâmın değerini

açıkça ortaya koymaktadır.4

Vâhidî’nin senediyle el-Asmaî şöyle demiştir: “Mehdî’yi Basra’nın minberinde

şöyle derken duydum. Allah, önce kendisinin yaptığı ve daha sonra meleklerinin yaptığı

bir şeyi sizlere emretmiştir. Peygamberinin şerefini yüceltmek için, “Allah ve melekleri,

Peygamber üzerine salât ederler.”5buyurmuştur. Bu şerefi peygamberler içerisinde Hz.

Peygamber (s.a.)’e bahşettiği gibi, O’na salât etmeyi de ümmetler içerisinden sizlere

tahsîs etmiştir. Allah’ın bu nimetine karşı şükrederek ve Peygamberine çokça salavât

getirerek mukâbelede bulunun.”6demiştir. Hz. Ebûbekir (r.a)’ın şu sözü salât ü selâm

ibâdetinin fazîletini ortaya koymaktadır: “Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü selâm

getirmek, soğuk suyun ateşi söndürmesinden daha etkili bir şekilde günahları yok eder,

söndürür. Yine salât ü selâm köle âzâd etmekten daha efdaldir. Çünkü köle âzâd etmek

cehennemden kurtulup, cennete girmek için yapılan bir davranıştır. Fakat salât ü selâm

Allah’ın selâmının karşılığıdır. Allah’ın selâmı ise bin iyilikten (hasene) efdaldir.”7

1 el-Ahzâb, 33/56. 2 el-Meslekü’l-kavî, s. 97. 3 a.g.e., aynı yer. 4 Metâliu’l-meserrât, s. 21. 5 el-Ahzâb, 33/56. 6 en-Nebhânî, Efdalü’s-salavât, s. 12; es-Sehâvî, a.g.e., s. 89-90; İsmail Hakkı Bursevî, a.g.e., c. VII, s.

223. Ayrıca bkz. Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 50-51. 7 İsmail Hakkı Bursevî, a.g.e., c. VII, s. 224.

76

demiştir. Yine bu husûsta, Sehl Tüsterî: “Salavât, ibâdetlerin en üstünüdür. Çünkü

Allah, salâtı başta kendisi ve melekleri yaptıktan sonra müminlere emretmiştir. Diğer

ibâdetlerde ise böyle değildir. Yani Allah diğer ibâdetleri kullarına emreder fakat

kendisi yapmaz.” demektedir.1

Kulun Rabbine karşı yaptığı duası ve O’ndan bir şeyler istemesi iki kısımdır:

Birincisi, önemli ihtiyaçlarını, olmasını arzu ettiği şeyleri kendi adına Allah’tan

istemesidir. İkincisi, salât ü selâm getirerek, Allah’ın Hz. Peygamber (s.a.)’i senâ

etmesini, şerefini artırıp kadrini yüceltmesini istemesidir. İbnü’l-Kayyîm’e göre kulun

bunu yapmasını Allah ve Rasûlü sever. Kim bunu kendi istek ve arzularına tercih

ederse, Allah ve Rasûlü’nün sevdiklerini, kendi sevdiklerine tercih etmiş olur. Allah da,

onu diğer kullarına tercih eder. Çünkü “elcezâu min cinsi’l-amel”2 denmiştir. O’na göre

bu, kul için öyle bir şereftir ki, salât ü selâm getirmek kula hiçbir fayda sağlamasaydı

bile, sadece bu şeref kul için yeterli olurdu.3

Hz. Peygamber (s.a.)’e yapılan salât, O’nun aslında salâta olan ihtiyacından dolayı

değildir. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.)’e, Allah salât etmiştir. Allah’ın salât ettiği bir

kimsenin, meleklerin ve mü’minlerin salâtına ihtiyacı yoktur.4 Salât ü selâm ancak O’na

duyulan saygıyı, hürmeti, bağlılığı ifâde etmek içindir. Nitekim Allah, hiç ihtiyacı

olmadığı halde kullarına, kendisini çokça anmalarını farz kılmıştır.5 Salât, ancak

Allah’ın kullarına bundan dolayı mükâfât vermesi, şefkat ve merhamet göstermesi ve

kullarının da, Hz. Peygamber (s.a.)’e olan saygılarını ortaya koymaları içindir.6 Bunun

yanında Hz. Peygamber (s.a.)’e salavât getirmek, Allah ve melekler ile aynı işte

birleşmek demektir. Bu da kul için fevkalâde heyecan verici bir birlikteliktir. Ümmet

içinse en büyük şereftir.7

1 a.g.e., aynı yer; K. Ali Doksanyedi, a.g.e., c. II, s. 32; Hidayet Işık, a.g.m., s. 268. 2 Trc. “Mükâfât amelin özelliğine göredir.” 3 İbnü’l-Kayyîm, a.g.e., s. 311; Selahattin Yıldırım a.g.e., s. 92. 4 Mesâlikü’l-hunefâ, s. 87. 5 Âlü İmrân, 3/ 41; el-Ahzâb, 33/ 41- 42; Cum‘a, 62/ 10. 6 Fahrettin er-Râzî, Tefsîr-i Kebîr, (Trc. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sâdık Kılıç, Sâdık Doğru),

Ankara 1994. c. XVIII, s. 291; Mesâlikü’l-hunefâ, s. 87. 7 İsmail Lütfü Çakan, Hadîslerle Gerçekler 2, s. 166.

77

F. Salât ü Selâmın Kabûlü Meselesi

Peygamber ve ümmet ilişkisinde müslümanların nasıl bir yol izlemeleri gerektiği

Kur’an-ı Kerîm’in muhtelif ayetlerinde beyân edilmiştir. Bu ilişki çerçevesinde,

Kur’an’da beyân edilen hususlardan biri de ümmetin peygamberine salât ü selâm

getirmesidir.

Hz. Peygamber (s.a.)’e getirilen salât ü selâmın kabûlü hususunda bazı ulemâ;

Allah’a, O’nun emrine ve meleklerine iktidâ etmek, Hz. Peygamber (s.a.)’in şânını

yüceltmek ve rızâ-i ilâhî’ye nâil olmak gibi hâlis bir niyetle getirilen salât ü selâmın

Allah’ın indinde mutlaka kabûl olacağı (kabûlü kat‘î) görüşünü savunmuşlardır. Yani

bu görüşü kabûl eden âlimlere göre, salât ü selâm getiren kimse, konuyla ilgili Hz.

Peygamber (s.a.)’in sahîh hadîslerinde rivâyet olunan müjdeye, mutlaka nâil olacağını

söylemişlerdir. Bazı ulemâ ise, gâlib-i zann ile kabûlü zannîdir diyerek salât ü selâm

getiren kimsenin hadîslerde geçen müjdeye nâil olmasının, olmamasından daha kuvvetli

olacağı görüşünü benimsemişlerdir.1

Ebû Süleyman ed-Dârânî2, bir kimsenin Allah’tan bir şey isteyeceği zaman, Hz.

Peygamber (s.a.)’e salât ü selâmını artırmasını sonra isteğini Allah’a arz etmesini ve

duâsını salât ü selâm getirerek tamamlamasını tavsiye etmiştir. Zîra ona göre, Allah

Teâlâ iki salât ü selâm arasında yapılan duâyı kabûl buyurur. Bu görüşüne binâen,

“Allah kerem sâhibidir. İki makbûl salât ü selâmın arasında makbûl olmayan bir şey

bırakmaz”3 demiştir.4 Nitekim Hz. Ali (r.a)’dan rivâyet edildiğine göre Hz. Peygamber

(s.a.): “Hiçbir duâ yoktur ki, semâ ile arasında bir perde olmasın. Tâki Hz.

1 el-Meslekü’l-kavî, s. 95. 2 Kara Dâvûd, Delâil-i Hayrât şerhinde Ebû Süleyman ed-Dârânî hakkında şunları söyler: “Asıl adı,

Abdurrahman b.Atiyye’dir. Kendisi Dârân’lıdır. Dârân, Şâm köylerinden birinin ismidir. Bu zât, oranın

ileri gelen tarîkat şeyhlerinden ve büyük âlimlerindendir. Zühd ve takvâda kâmil, fâzıl bir kimse idi.

Asrında yaşayan büyük şeyhlerin meşhûrlarındandı. (h.215/m.830) senesinde vefât etmiştir. Ayrıca Kara

Dâvûd, “Şeyh Ebû Süleyman Dârânî bu gizli sırrı beyân etmek sûreti ile; ümmet-i Muhammed’e işlerini

kolaylıkla nasıl halledebileceklerinin yolunu göstermiş oldu” demiştir. (bkz. Kara Dâvûd, Delâil-i Hayrât

Şerhi, Sad. Abdülkadir Akçiçek, s. 29-30). 3 İbn Kayyim el-Cevziyye, Cilâu’l-efhâm, s. 291; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, 2/39 (1620); Cezûlî, a.g.e.,

Semerkand yayınları, İstanbul 2006, s. 8; Şerhu’s-salâti’l-meşîşiyye, s. 44; Kara Dâvûd, a.g.e., s. 29- 30. 4 Ebû Süleyman ed-Dârânî salât ü selâmın “kabûlü kat’îdir” görüşünü benimseyen ulemâdandır. bkz.

Şerhü’s- salâti’l-meşîşiyye, s. 44.

78

Muhammed’e salât ü selâm getirinceye kadar. Bunu yapınca perde yırtılıp duâ (göğe)

çıkar. Salât ü selâm getirmeyince duâ geri döner.”1 buyurmuştur.

Ahmet bin Mübârek2’in naklettiğine göre, şeyhi Abdülaziz Debbâğ3, Hz.

Peygamber (s.a.)’e salât ü selâm getiren herkesin salât ü selâmının kesin olarak kabûl

olunacağını iddia edenlerle, aynı görüşte değildir. Şeyh Abdülaziz Debbağ’a göre, Hz.

Peygamber (s.a.)’e getirilen salât ü selâm, amellerin en üstünüdür. Ayrıca salât ü selâm

cennetin etrafındaki meleklerin zikridir. Melekler her salât ü selâm getirdiklerinde

cennet artıp genişlemektedir. Bu salât ü selâmın bereketiyle olmaktadır. Fakat ona göre,

getirilen her salât ü selâmın mutlaka kabûl olunacağı kestirilemez. Zîrâ salât ü selâm

temiz bir zattan temiz bir kalpten çıktığında makbûldür. Çünkü temiz bir zattan çıkan

salât ü selâm, gösteriş ve kendini beğenmişlik gibi hastalıklardan uzak olarak

söylenmektedir.4

Muhtasaru’l-akîde’nin müellifi Seyyid Muhammed bin Yûsuf es-Senûsî

(ö.895/1490)’ye, fukahâdan bazısının, Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü selâm getiren

herkesin salât ü selâmının kabûl olunup reddolunmayacağını söylediklerini, kendisinin

bu hususta ne düşündüklerini sormuşlardır. İmam Senûsî, Şâtıbiyye şârihi Ebû

İshâk5’ında böyle bir soruyla karşılaştığını söylemiştir. İmam Senûsî’ye göre, eğer salât

ü selâm getiren kimsenin mutlaka salât ü selâmının kabul olunduğu söylenecek olursa, o

zaman o kimsenin hüsn-i hâtime (güzel son) üzere bulunduğu da söylenmelidir. Halbuki

bir adamın ömrünün sonunun iyi veya kötü olacağı meçhûldür. Bu hususta âlimlerin

ittifâkı vardır. O’na göre salât ü selâmın kabûl olunmasının mânâsı şudur: Allah Teâlâ

salât ü selâm getiren kişinin hüsn-i hâtimesine hükmetmişse, kader çizgisini öyle

hazırlamışsa, o zaman kişinin Hz. Peygamber (s.a.)’e getirmiş olduğu salât ü selâmın

sevabını makbûl ölçüde bulur. Bunda hiç şüphe yoktur. Çünkü Allah’ın fazl u keremi

1 Deylemî, el-Firdevs, IV, 47. 2 Ahmet bin Mübârek, Şeyhi Abdülaziz Debbağ’dan işittiklerini el-İbrîz (2 cilt) adlı eserinde anlatan

yazardır. bkz. Firûzâbâdî, a.g.e., trc. H. Hâfız Mustafa Demirkan, H. Hâfız İsmail Tavman, s. 103. 3 Abdülaziz Debbağ, XII. asır Fas bölgesinde yetişmiş büyük bir âlim ve tasavvuf büyüğüdür. bkz.

Firûzâbâdî, a.g.e., trc. H. Hâfız Mustafa Demirkan, H. Hâfız İsmail Tavman, aynı yer. 4 bkz. a.g.e., s. 102- 103. 5 Ebû İshâk eş-Şâtıbi, “Kabûlü kesin olmayan diğer ibadetlerin aksine salât ü selâm mutlaka kabûl edilir.”

görüşünü benimseyenlerdendir. bkz. Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye, s. 44.

79

sonsuzdur. Salât ü selâm, eğer sahibinden Hz. Peygamber (s.a.)’e sevgiyle getirilirse o

takdirde, salât ü selâmın kesinlikle kabûl olunduğu söylenilebilir.1

Hz. Peygamber (s.a.)’e hâlis niyetle getirilen salât ü selâm hakkında, ya kabûlü

kat‘îdir veya gâlib-i zann ile kabûlü zannîdir deyen Şeyh Yûsuf Yanyavî bizim de

iştirak ettiğimiz şu görüşü beyân eder: “İster kabûlü kat‘î olsun ister zannî olsun, salât ü

selâmın okunmasında başka ibâdetlerde olmayan bir takım feyiz ve bereketler vardır.

Hal böyle olunca kul, salât ü selâm tarîkını tecrübe ettiğinde, başka ibâdetlerde

bulamayacağı feyiz ve bereketleri elde eder.”2

III. SALÂT Ü SELÂM VE MUHABBET

A. Hz. Peygamber’in Yüceliği ve Salât ü Selâm

Allah, insanlığın başlangıcıyla birlikte değişik dönemlerde yeryüzüne kendi

mesajlarını ulaştıracak peygamberler göndermiş, rahmeti ve hikmeti gereği bu

peygamberleri insanlar içinden seçmiştir. Dolayısıyla bu göreve seçilen peygamberler,

insanlardan farklı konumda olmuşlardır. Hattâ yeryüzünün vahye muhâtap olmuş bu

görevlileri, kendi aralarında bile Allah tarafından farklı derecelerde kılınmışlardır.3

1 bkz. Firûzâbâdî, a.g.e., s. 103. 2 Ta‘rîfü’s-seyr, s. 4-5. 3 Muhittin Akgül, a.g.m., s. 8.

80

Nitekim “Biz nebîlerden bazısını bazısına üstün kıldık…”1, “İşte biz o peygamberlerden

birini kiminden üstün kıldık. Allah onlardan kimi ile konuştu; kimini de derecelerle

yükseltti…”2 ayetleri bu gerçeği göstermektedir. Müfessirler, Allah Teâlâ’nın, “kimini

de derecelerle yükseltti” sözü ile Hz. Peygamber (s.a.)’in kastedildiğini söylemişlerdir.

Çünkü O, beyaz siyah bütün insanlığa gönderilmiştir. O’na ganîmetler helâl kılınmıştır.

O’nun eliyle bir çok mûcizeler ortaya çıkmıştır. O’na verilen fazîlet ve üstünlük hiçbir

peygambere verilmemiştir.3

Bütün insanlığa, âlemlere rahmet olarak gönderilen, son peygamberin üstünlük

bakımından farklı bir konumda olduğu, Kur’ân’ın ifâdelerinden anlaşılmaktadır. O’na,

diğer peygamberlere verilmeyen birtakım özellikler verilmiştir. Son peygamber olması,4

risâletinin evrenselliği,5 risâletinin cinleri de kapsaması,6 yüce bir ahlak üzere olması,7

Allah’ın üzerindeki lütfunun büyük olması,8 hanımlarının mü’minlerin anneleri olması,9

geçmiş gelecek günahlarının affedilmesi,10 kendisine inanılması noktasında

peygamberlerden söz alınması,11 Kevser’in verilmesi,12 ganîmetlerin helâl kılınması,13

âlemlere rahmet olması,14 özelliklerinin ehl-i kitap tarafından bilinmesi,15 getirdiği dînin

korunması teminâtının verilmesi,16 İsrâ ve Mi‘râc’ın O’na has olması,17 çeşitli

1 el-İsrâ, 17/55. 2 el-Bakara, 2/253. 3 Kadı Iyâz, Şifâ-i şerif, trc. Suat Cebeci, s. 46. 4 el-Ahzâb, 33/40. 5 el-Â’râf, 7/158; el-Enbiyâ, 21/107; es-Sebe, 34/28; el-Bakara, 2/21; en-Nisâ, 4 /179. 6 el-Ahkâf, 46/29; Cin, 72/113. 7 el-Kalem, 68/4. 8 en-Nisâ, 4/113. 9 el-Ahzâb, 33/6. 10 el-Fetih, 48/12. 11 Âlü İmrân, 3/81. 12 Kevser, 108/1. 13 el-Enfâl, 8/1. 14 el-Enbiyâ, 21/107. 15 el-Bakara, 2/89, 146; el-Â’râf 7/157. 16 et-Tevbe, 9/33; el-Mâide, 5/3; İbrahim 14/9. 17 el-İsrâ, 17/1; en-Necm, 53/118.

81

zamanlarda meleklerin yardım etmesi,1 ismiyle hitap edilmemesi,2 kendisine itâatın aynı

zamanda Allah’a itâat olması,3 âhirette şâhit olması,4 kendisine Makâm-ı Mahmûd’un

verilmesi,5 ümmetinin en hayırlı ümmet olması,6 hayâtına ve beldesine yemin edilmesi,7

bin aydan daha hayırlı olan Kadir Gecesi’nin lutfedilmesi 8 gibi hususlar bunlardan

bazılarıdır.

Bu yüzden mü’minlerin Allah’a karşı birtakım görevleri olduğu gibi, O’nun elçisi

Hz. Muhammed (s.a.)’e karşı da bazı görevleri olduğunu Kur’ân’ın ifâdelerinden

anlamak mümkündür. Kur’ân-ı Kerîm bu görevleri, O’na inanmak,9 itâat etmek,10 O’nu

gereği gibi sevmek,11 O’na salât ü selâm getirmek 12 şeklinde ifâde etmektedir.13

“Muhakkak ki Allah ve melekleri, Peygambere salât ederler. Ey iman edenler! Siz

de ona salât edin ve tam bir içtenlikle selâm verin.”14 Bu ayetle Allah Teâlâ

Peygamberine salât ettiğini bildirmekle önce mele-i âlâ sâkinleri arasında peygamberini

överek kadrini yüceltmiş, ve onların da, peygamberinin kadrini yüceltmeleri için salât ü

selâm getirmelerini emretmiştir. Daha sonra da yeryüzü sâkinleri arasında

Peygamberinin kadrinin yüceltilmesini arzu etmiş, onların da salât ü selâm getirmelerini

emretmiştir. Böylece hem ulvî âlem hem de süflî âlem arasında Hz. Peygamber (s.a)’in

kadrinin yüce tutulmasını istediğini bildirmiştir.15 Âyette salât emrinin müzâri sigasıyla

olması sürekliliğe işâret etmektedir. Yani Allah’ın ve meleklerin kesintisiz bir şekilde

1 Âlü İmrân, 3/ 13,122, 123; el-Enfâl, 8/9, 12, 43,44. 2 el-Mâide, 5/67; el-Enfâl, 8/64; Müddessir, 74/1; Nûr 24/63. 3 Âlü İmrân, 3/31, 32, 132; en-Nisâ, 4/80; Â’râf, 7/158. 4 el-Bakara, 2/143; en-Nisâ, 4/41, 42; en-Nahl, 16/89; el-Ahzâb, 33/45. 5 el-İsrâ, 17/79. 6 Âlü İmrân, 3/110. 7 el-Hicr, 15/72; el-Beled, 90/12. 8 el-Kadr, 97/ 1, 5. 9 el-Bakara, 2/136, 137, 285; en-Nisâ, 4/ 152; el-Â’raf, 7/158. 10 Âlü İmrân, 3/31, 32; en-Nisâ, 4/13, 14, 64, 65, 69; et-Tevbe, 9/71. 11 Âlü İmrân, 3/ 31; et-Tevbe, 9/24. 12 el-Ahzâb, 33/56. 13 Muhittin Akgül, a.g.m., s. 8. 14 el-Ahzâb, 33/ 56. 15 Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 47.

82

Hz. Peygamber (s.a.) üzerine salât ettiklerini bildirmektedir. Bundan daha büyük bir

şeref ve değer tasavvur edilemez. Zîrâ gelmiş geçmiş bütün mahlûkâtın arzusu Allah

tarafından olan bir salâta nâil olmaktır. Hz. Peygamber (s.a.) ise, her an her lahzâ bu

rahmete nâil olmaktadır. O’nun dışında hiçbir peygamber böyle bir meziyyete sahip

olamamıştır. Bu durum sadece Hz. Peygamber (s.a.)’e ait bir özelliktir.1

Allah Teâlâ bu ayetle Hz. Peygamber (s.a.)’e bahşettiği şeref Hz. Âdem (a.s)’a

meleklerin secde etmelerini emrettiği âyetle verdiği şereften daha büyük ve daha

kapsamlıdır.2 Çünkü Âdem (a.s)’a olan secde teşrîfinde Allah’ın var olması mümkün

değildir. Halbuki, Allah Teâlâ, Peygamberine salât ettiğini ve meleklerin de salât

ettiklerini3 haber vermiş olduğundan, Hz. Peygamber (s.a.)’e olan teşrîfi, Âdem (a.s.)’a

olan teşrîfinden daha fazladır.4

Âyette Allah’ın isimlerinden lafzatullah tercîh edilmiştir. Bunun hikmeti

lafzatullahın Allah’ın bütün isimlerini bünyesinde toplaması ve İsm-i a‘zam olmasıdır.

Lafzatullahın peygamberler arasında sadece Hz. Peygamber (s.a.) hakkında kullanılmış

olması da, sadece O’na ait bir özellik olmasındandır.5 Diğer peygamberlere ya Âdem,

ya Nûh, ya İbrâhim, ya Yahyâ şeklinde isimleriyle hitap edilirken bu âyette “alâ

Muhammed” denilerek, Hz. Peygamber (s.a.)’in adının zikredilmemesi fakat “ale’n-

Nebî” denilmesi, Hz. Peygamber (s.a.)’in diğer peygamberlere karşı üstün olduğunu ve

Allah katında ki değerini göstermektedir.6

Salâtta, “Allahümme” lafzı seçilmiştir. “Ya Rabbî” veya “Ya Rahmân”

denilmemiştir. Çünkü “Allahümme” lafzı ulûhiyyete delâlet eden ve “Lâ ilâhe illallah”

sözü gibi İslam’ın alâmetlerinden olan kapsamlı bir isimdir. Bu yüzden ulemâya göre,

1 es-Sehavî, a.g.e., s. 85; en-Nebhânî, Efdalü’s-salavât, s. 66; Ayrıca bkz. Selahattin Yıldırım, a.g.e., s.

48. 2 es-Sehâvî, a.g.e., s. 86- 87; en-Nebhânî, Efdalü’s-salavât, s. 11- 12; Aynı mlf. Saâdetü’d-dâreyn, s. 66;

Ayrıca bkz. Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 49. 3 “Allah Teâlâ Âdem ( a.s.)’ı yarattığı vâkit melekler onun iki yönünde Hz. Peygamber (s.a.)’in nûrunu

gördüler ve O nûra salât okudular. Ne zaman ki O, vücûd yaradılışıyla şereflendi, onlara denildi ki işte

Âdem’in iki omzunda olan nûr budur. İşte şu an âlemde kendisi mevcuttur. O’na salât okuyun” bkz.

İsmâil Hakkı Bursevî, a.g.e. , c. VII, s. 223. 4 İsmâil Hakkı Bursevî, a.g.e. , c. VII, s. 223; Şerhü’ş-şifâ- i şerif, c. II, s. 33. 5 es-Sehâvî, a.g.e. , s. 90 6 es-Sehâvî a.g.e., s. 90; Fîrûzabâdî, a.g.e., Dımaşk ts. s. 25; Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 51.

83

Hz. Peygamber (s.a.)’e salât getirildiği vakit, “Allahümme” yi söylemenin daha uygun

olduğu rivâyet edilmiştir.1 Çünkü Hz. Peygamber (s.a.) bütün kemâl sıfatlara sahiptir.

Cemâl ve Celâl sıfatının sırlarına şâmildir. Yine salatta, “Muhammed” ismi seçilmiştir.

Çünkü “Muhammed” isminin mânâsı, “mahmûd olan” (sürekli övülen) demektir.

Dolayısıyla da Hz. Peygamber (s.a.) medh ü senâ mâkâmına en lâyık kişidir.2

Yanyalızâde, konu ile ilgili olarak el-Meslekü’l-kavî risâlesinin temel

kaynaklarından olan Muhtasarü’l-akîde kitabının şerhinden uzun bir alıntı yapmış ve

İmâm Senûsî’nin görüşünü aktarmıştır. İmâm Senûsî, Hz. Peygamber (s.a.)’in

yüceliğine farklı bir açıdan bakarak şunları kaydeder: Kullara ihsân ve ikrâm olunan

kemâlâtın en üstünü, Allah’ın rızâsına nâiliyyet ve gazabından kurtuluş ve selâmettir.

Kulların bu iki maksâda vâsıl olmaları için, Allah, Hz. Peygamber (s.a.)’i dünyâ ve

âhirette büyük bir kapı yapmıştır ki, O’nun gibi başka bir kapı ve sığınacak yer yoktur.3

Zîrâ ona göre, ister kâfir, ister mü’min herkes ya kavlen yada hâlen Hz. Peygamber

(s.a.)’in kapısına muhtaçtır. Bu görüşüne delîl olarak da Allah’ın dünyevî ve uhrevî,

âlem-i ulvî ve suflînin kemâlâtını O’nun sebebiyle yaratmış olmasını göstermektedir.

Ayrıca bunların yanısıra mü’minlerin âhiretteki sıkıntı ve zahmetlerden O’nun

şefâatiyle kurtulacaklarını ve yine O’nun talebiyle mü’minlerin üzerine ehl-i kemâlâttan

kimsenin açmaya cesâret edemediği lütuf ve ilâhî nimetlerin kapılarının açılacağını

ilave etmiştir.4

Bu hususta Yanyalızâde’nin görüşü de, Senûsî’nin görüşünü teyid eder

niteliktedir. O’na göre Hz. Peygamber (s.a.), âlemlere rahmet olarak gönderilmiştir.5

Dolaysıyla O, kâfirler için yalnız dünyâda, müminler için dünyâ ve âhirette rahmet ve

büyük bir nimettir. Hz. Peygamber (s.a.) kafirler için dünyâda büyük bir nimet olması,

diğer peygamberlerin kâfir ümmetlerine gelen umûmî azabtan kurtulmalarına sebep

olduğu içindir. Hz. Peygamber (s.a.)’in mü’minler için büyük nimet olması ise; dünyâ

ve âhirette haddi ve hesâbı olmayan nimetleri elde edebilmelerinde en büyük vâsıta ve

1 İsmâil Hakkı Bursevî, a.g.e., c. VII, s. 220. 2 İsmâil Hakkı Bursevî, a.g.e., c. VII, aynı yer. 3 el-Meslekü’l-kavî, s. 54- 55. 4 el-Meslekü’l-kavî, aynı yer. 5 el-Enbiyâ, 21/107.

84

vesîle O olduğu içindir. Çünkü müminlerin dünyâda îmân ve hidâyetlerine, âhirette ise

kurtuluşa ermelerine en çok özen gösteren O’dur.1

Netice îtibariyle, Allah katında kadr u kıymeti bu kadar yüce olan Hz. Peygamber

(s.a)’e ümmet olmak büyük bir şereftir. Bu yüzden Hz. Peygamber (s.a.), çokça salât ü

selâm getirilmeye lâyık ve müstahaktır.

B. Salât ü Selâmdaki Teşekkür Mânâsı

Hz. Peygamber (s.a.), ümmetinin her ferdinin mutluluğunda payı olan, onların

dertleriyle dertlenen bir peygamberdir. O, sınırsız saâdet ve kemâlat mertebelerine sahip

olmakla beraber, ümmetinin fertlerinin mutluluğunu hasretle arzu etmektedir. Günah

işlemelerinden dolayı da mahzûn olan bir peygamber olarak, elbetteki sınırsız salavâta,

duâya ve rahmete lâyıktır.

el-Meslekü’l-kavî’nin kaynak eserlerinden Metâliu’l-meserrât müellifi

Muhammed Mehdî el-Fâsî’ye göre, Allah’ın nimetlerine şükretmek gerektiği gibi, bu

nimetlere vesîle ve vâsıta olana da teşekkür etmek gerekir. Alıp verilen her nefeste,

Allah’ın nimetlerine şükretmek mü’minlerin üzerine gerekli bir görev olduğu gibi, bu

nimetlerin elde edilmesine vesîle olan Hz. Peygamber (s.a.)’e de teşekkür mukâbilinde

salât ü selâm getirmek de, müminler üzerine gerekli olan bir vazîfedir.2

Salât ü selâm, Hz. Peygamber (s.a.)’e duyulan şükrân borcunun îfâ edilmesi

demektir. Mü’minlerin salât ü selâm getirmeleri, Hz. Peygamber (s.a.)’in onların

üzerindeki haklarına bir nevî teşekkürle mukâbele etme ve O’nu yüceltme, sevgi ve

bağlılıklarını dillendirme imkanlarıdır. Bu ise Allah’ın mü’minlere özel bir lütfudur.3

Rûhu’l-beyân müellifi Bursevî, Salavâtta, “Hz. Peygamber (s.a.)’in en üstün insân

olduğu ve ümmetinin de böyle bir peygamberin ümmeti olmalarından dolayı

şükrettikleri” anlamı vardır demektedir.4

Yanyalızâde’ye göre, mü’minlerin yaratılmalarından cennete girinceye kadar nâil

olacakları bütün ilâhî nimetlere vâsıta ve vesîle olan Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü 1 el-Meslekü’l-kavî, s. 23- 25. 2 Metâliu’l-meserrât, s. 14. 3 Ahmet Nedim Serinsu, a.g.m., s. 138. 4 İsmâil Hakkı Bursevî, a.g.e., c. VII, s. 223; Hidayet Işık, a.g.m., s. 275.

85

selâm getirmeleri, O’nun yardımlarına bir teşekkürdür. Bu teşekkür vazîfesi de başka

bir ibâdetle yerine getirilemeyeceği için, salât ü selâmın fazîletine başka hiçbir ibâdet

denk olamaz. Ümmetinin kurtuluşu için dünyâda çektiği zahmetlere ve âhirette onlara

göstereceği ihtimâmına karşılık, mü’minlerin ömürlerinin her ânını zikrullâhdan sonra,

Hz. Peygamber (s.a.) üzerine salât ü selâmla geçirseler bile, O’na olan şükrân borcunu

hakkıyla yerine getirebilmiş olamayacaklardır.1

Salât ü selâm, Hz. Peygamber (s.a.)’ in ümmetinin üzerindeki hakkını2, O’nu

ümmetine bahşeden Allah’a karşı şükürlerini, en azıyla da olsa edâ etmelerine

vesîledir.3 Allah kullarına maddî ve manevî nimetlerini bolca ihsân etmiştir. Bu

hakîkate işâret eden bir âyette Allah şöyle buyurmaktadır: “Görmüyor musunuz?

şüphesiz Allah, göklerde ve yerde olanları emrinize âmâde kılmış ve zâhirî ve bâtınî

nimetlerini genişletip tamamlamıştır.”4 Bu nimetlerin en büyüğü şüphesiz ki, Hz.

Peygamber (s.a.)’in gönderilmesidir. O’nun sayesinde nâil olunan nimetler kemmiyyet

ve keyfiyyet olarak değerlendirilip takdîr edilmesi mümkün değildir. Mü’minlerin Hz.

Peygamber (s.a.)’e getirdikleri salât ü selâmlar, bu nimetlere karşı bir teşekkürdür.5

Mü’minlere karşı son derece düşkün olan6 ve onlara dünyâ ve âhiret saâdetinin

yolunu gösteren Hz. Peygamber (s.a.)’e karşı, salât ü selam getirmek hem bir vefâ hem

de sadâkat borcu olmanın ötesinde bir ilâhî emirdir. Zîrâ Allah mü’minlere, bütün

nimetlere vâsıta ve vesîle olan Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ve selâm etmelerini

emretmiştir.7 Her hayır hakîkatte Allah’tan ise de, o nimete vesîle olanlara da teşekkür

1 el-Meslekü’l-kavî, s. 25,98. 2 Hz. Peygamber (s.a.)’in ümmeti üzerindeki hakkıyla alâkalı Delâil-i Hayrât Kitabının “Hizbü’s-sâbi‘ fi

yevmi’l-ehad” bâbında: “Ey Allah’ım! Efendimiz Hz. Muhammed’e makbûl ve sürekli salât ile salât et ki,

O’nun üzerimizdeki büyük hakkı, o salât ile giderilmiş olsun” salavâtı mevcuttur. bkz. Cezûlî, Delâilü’l-

hayrât ve şevârikü’l-envâr, s. 146; Ayrıca bkz. el-Meslekü’l-kavî, s. 74. 3 İbnü’l-Kayyîm, a.g.e., s. 310; en-Nebhânî, Efdalü’s-salavât, s. 52; en-Nebhânî, Saâdetü’d-dâreyn, s.

459. 4 Lokman, 31/20. 5 Selahattin Yıldırım, a.g.e., s. 91. 6 “Andolsun size kendinizden öyle bir Peygamber gelmiştir ki, sıkıntıya uğramanız O’na çok ağır gelir. O,

size çok düşkün, müminlere karşı çok şefkatlidir, merhametlidir.” et-Tevbe, 9/128. 7 el-Ahzâb, 33/56.

86

etmek mü’min olmanın gereğidir. Şüphe yok ki, Hz. Peygamber (s.a.) tüm dînî, ve

dünyevî hayrın vesîlesi ve vâsıtasıdır.1

Sonuç olarak, Hz. Peygamber (s.a.), ümmetinden herhangi bir ferdinin cennetlik

olmasından mutlu olurken, cehenneme gitmesinden müteessir olmaktadır. Kendisi için

hiçbir kaygısı olmamasına rağmen ümmeti için uğraşmakta, onların kurtuluşu için

Allah’a duâ etmekte ve onlara şefâatçi olmaktadır. İşte getirilen salât ü selâmlar, hem bu

uğraşa karşı bir şükrân hem de Allah katında ümmetinin affı için bir vesîle olmaktadır.

Kim ne kadar salavât getirirse o nisbette Peygamber (s.a.)’e yaklaşmış, ümmeti

olduğunu ifâde etmiş ve kendisi için şefâat imkânını o derece hazırlamıştır.

D. Salât ü Selâm ile Kurbiyyet

Allah Teâlâ: “Kullarım beni sana sorarlar. Ben, onlara yakınım”2, “Biz, ona,

yani insanoğluna şah damarından daha yakınız”3 âyetleriyle kullarına yakınlığını

bildirmekte ve “O’na yaklaşmaya vesîle arayın”4 âyetiyle de kullarının da kendisine

yaklaşmada bir vesîle aramalarını emretmektedir. Allah’a yaklaşmada en büyük vesîle

Hz. Peygamber (s.a.)’dir. Nitekim Allah Teâlâ, “De ki: Eğer Allah’ ı seviyorsanız bana

1 Şerhu’s-salâti’l-meşîşiyye, s. 40–41. 2 el-Bakara, 2/186. 3 el-Kâf, 50/16. 4 el-Mâide, 5/35.

87

tâbi olunuz ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı mağfiret etsin”1 buyurmaktadır. Bu

ayetten de anlaşıldığı üzere Allah sevgisinin yolu, Hz. Peygamber (s.a.)’e tâbi olmaktan

geçer. O’ na tâbi olmak ise, O’nu sevmekten geçer.2 Salât ü selâm ise, O’ na duyulan

muhabbetin ızhârıdır. Zîrâ “Çok seven çok anar”3 denilmiştir. Nitekim Hz. Peygamber

(s.a.), bir hadîsinde ise salavâtla alakalı bir gerçeği dile getirir: “Kıyâmet günü bana

insanların en yakını, bana en çok salavât okuyandır”4 buyurmuştur.

Muhammed Mehdî el-Fâsî, risâlemizin kaynak eserlerinden olan Metâliu’l-

meserrât’ta konu ile ilgili olarak şunları söyler: Allah’a kurbiyyet için salât ü selâm

önemlidir. Çünkü bunda habîbi vâsıtasıyla Allah’a vâsıl olma vardır. O’nun

Rasûl’ünden daha büyük bir vesîle, daha önemli bir vâsıta yoktur. Zîrâ Allah Mûsa

(a.s)’a şöyle vahyetmiştir: “Ey Mûsâ! Kelâmından diline, kalbinin vesveselerinden

kalbine, rûhundan bedenine, gözünün nûrundan gözüne daha yakın olmamı ister

misin?” Hz. Mûsa (a.s.): “Evet ya Rabbî” dedi. Bunun üzerine Allah: “Muhammed’e

çok salavât et” buyurmuştur.5 Hz. Peygamber (s.a.), Allah’ın sevgili kuludur. O’nun,

Rabbi katında kadri büyüktür. O ve melekleri O’na salât etmişlerdir.6 Bu yüzden

Fâsî’ye göre, Allah’a takarrub ve muhabbet mertebesi ancak, Hz. Peygamber (s.a.)’i

sevmekle ve O’nu ta‘zîm etmekle mümkündür. Ayrıca hakîkî anlamda O’na salât ü

selâm ile meşgûl olmak, Allah’ın ve meleklerinin salâtına uymayı gerektirmektedir.7

Yûsuf Yanyavî risâlesinde, kişinin Hz. Peygamber (s.a.)’e çokça salât ü selâm

getirmesinden dolayı, o kişinin adının birçok vakit O’nun huzurunda zikrolunduğunu,

bu durumun ise, kişinin muhabbetinin ve teslîmiyetinin artmasına, Hz. Peygamber (s.a.)

ile bire bir tanışmasına ve şefâatine nâil olmasına vesîle olacağını dile getirmiştir.8 Bu

bağlamda Hz. Peygamber (s.a.), getirilen salât ü selâmların kendisine sunulduğunu9, ve

1 Âlü İmrân, 3/31. 2 Kara Dâvûd, a.g.e., sad. Abdülkadir Akçiçek, s. 50. 3 İsmail Hakkı Bursevî, a.g.e., c. VII, s. 224. 4 Tirmizî, Salât, 357. 5 Metâliu’l-meserrât, s.14. 6 el-Ahzâb, 33/ 56. 7 Metâliu’l-meserrât, s. 14. 8 Ta‘rifü’s-seyr, s. 4. 9 Ebû Dâvûd, Salât 201, Vitr, 26; Nesâî, Cum’a 5; İbn Mâce, İkâmet, 79, Cenâiz, 65.

88

yeryüzünde Allah’ın seyyâh meleklerinin olduğunu ve ümmetinin selâmlarını kendisine

ulaştırdıklarını1 beyân etmiştir. Salât ü selâm getirenlerin isimlerinin ve yüzlerinin

kendisine sunulduğunu bu yüzden salât ü selâmın güzel bir şekilde yapılmasını2

buyurmuştur. Yine Hz. Peygamber (s.a.), Allah’ın, mahlûkâtın isimlerini kendisine

verdiği bir meleğin bulunduğunu ve vefât ettiği zaman o meleğin kabrinin başında

duracağını ve salât ü selâm getiren herkesi isimleriyle kendisine haber vereceğini3

buyurmuştur.

Firûzâbâdî, es-Sılâtü ve’l-büşer adlı eserinde, Ahmet Zevâvî’den duyduğu şu

sözleri nakleder: “Bizim yolumuz, yüce Peygamber’e, çokça salât ü selâm getirmektir.

Bu sayede Rasûlullah, meclisimize yakaza halinde şeref verir, ashab-ı kirâm gibi

kendisiyle sohbet eder, dînimizin kapalı yönlerini, şüpheli ve zayıf olarak anlatılan

hadîslerin doğruluk derecelerini kendisinden sorar, tavsiyeleriyle amel ederiz. Fazlaca

salât ü selâm getirmemizle bu imkâna kavuşuruz. Kendisini meclisimizde görmediğimiz

takdirde, yaptığımız salât ü selâmların çok olmadığını anlamış oluruz.”4

Yanyalızâde, Hz. Peygamber (s.a.)’e çokça salât ü selâm getirmek sûretiyle

kurbiyyet kesb eden kimsenin, kurbiyyeti derecesinde O’na muhîb olacağını söyler.

Fikir ve hayâlinde her zaman onunla birlikte olup basîreti (kalp gözü) ile O’nu

göreceğini ve onunla telezzüz edeceğini vurgular ve konuya şu şekilde açıklık getirir:

Canlı olsun olmasın kâinattaki bir şeyin sûretini zihninde çokça düşünen bir kimse,

uyku ve yakaza hallerinde de o sûreti görür. Ve o kimseye o şeyin muhabbeti, gerek

dünyâda gerek âhirette onunla beraber olur.5 Hz. Peygamber (s.a.)’i mülâhaza etmenin

lezzeti ise, kişinin bildiği ve mülâhazasından lezzet duyduğu hiçbir şeye eşit değildir.

Zîrâ bir mahbûbun mülâhazasından elde edilen lezzet, o mahbûbun mânen ve maddeten

kemâlâtının ziyâdeliğiyle alakalıdır. Hz. Peygamber (s.a.)’in mânen ve maddeten

kemâlatına ise hiçbir şey denk değil. Ve O’nu mülâhazâ etmenin lezzeti hiçbir şeye

1 Nesâî, Sehv, 46. 2 Firûzâbâdî, a.g.e., Beyrut 1985, s. 54, no: 34; H. Hâfız Mustafa Demirkan, H. Hâfız İsmail Tavman,

a.g.e., s. 64, Hadis no: 75. 3 Heysemî, Mecmâu’z-zevâid, X, 162; Bezzâr, Müsned, IV, s. 255. 4 Firûzâbâdî, a.g.e., Türkçe trc. a.g.e., s. 21-22. 5 Hz. Peygamber (s.a.) şöyle buyurmuştur: “Kişi, sevdiğiyle beraberdir.” bkz. Buhârî, Fazâilü’s-sahâbe, 6;

Edeb, 95, 96; Dârimî, Rakâik, 71.

89

benzemez.1 Ayrıca Yanyalızâde, Allah’a, O’nun emrine ve meleklerine ittibâ etmek ve

Hz. Peygamber (s.a.)’in kadrini yüceltmek niyetiyle getirilen salât ü selâmın

devamından hâsıl olacak büyük mükâfâta da işâret eder. O’na göre, Hz. Peygamber

(s.a.)’in üstün sûreti salât ü selâm getiren kimsenin göğsüne nakşolunur. O kimse her

salât ü selâm getirdiğinde “nefs-i kâri’den nefs-i saâdete” vâsıl olur. Ve gittikçe

muhabbeti şiddetlenir ve feyzi artar. Bu şiddetli muhabbet ise O’na tâbi olma

duygusunu beraberinde getirir. Böylece o kimsenin rûhu ile Hz. Peygamber (s.a.)’in

rûhu arasında manevî bir yakınlık oluşur. Neticede hakîki anlamda salât ü selâm getiren

kimse, o sayede Hz. Peygamber (s.a.)’in indinde O’na en yakın ve özel insanlardan

olur.2

İsmâil Hakkı Bursevî ise, konuya daha farklı bir açılım getirmiştir. O’na göre salât

ü selâmla Allah’a kurbiyyet hâsıl olur. Çünkü salât ü selâmla Hz. Peygamber (s.a.)’in

mertebesi yükselir. Dolayısıyla ümmetinin de mertebesi yükselir. Zîra Mevlâna

Celâleddin Rûmî’nin işâret ettiği gibi, tâbiin (uyanın) mertebesi, matbûun (uyulanın)

mertebesine bağlıdır.3 Bazıları da, Salât ü selâmla tahiyyât, tevessül ve Muhammedî

huzûra yakınlaşma kastedildiği vakit, o salât ü selâm ibâdetlerin ve duâların kabûlüne

vesîle olur. Bu münâsebetle de Huzûr-ı Ahmediyye hâsıl olur4 demişlerdir.

Netice itibariyle, çokça salât ü selâm getirilerek Hz. Peygamber (s.a.)’e yakın

(karîb) olunabileceği anlaşılmaktadır. Bu yüzden olsa gerek âlimler ve ârifler çokça

salât ü selâm getirilmesi husûsunda ısrarla durmuşlardır. Zîrâ Hz. Peygamber (s.a.)’e

kurbiyyet, Allah’a kurbiyyetin elde edilmesinde en önemli basamak olduğu bilinen bir

gerçektir.

C. Salât ü Selâm ve Muhabbet

Hz. Peygamber (s.a.)’i sevmenin gerekli olduğuna ve O’nun bu sevgiye layık

olduğu konusunda Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “De ki: Eğer babalarınız,

oğullarınız, kız kardeşleriniz, eşleriniz, hısım akrabanız, kazandığınız mallar, durgun

gitmesinden korktuğunuz ticâretiniz, hoşlandığınız meskenler size Allah’tan, 1 el-Meslekü’l-kavî, s. 75-76. 2 a.g.e., s. 91-93. 3 İsmail Hakkı Bursevî, a.g.e., s.224. 4 İsmail Hakkı Bursevî, a.g.e., aynı yer.

90

Rasûlünden ve Allah yolunda savaşmaktan daha sevgili ise, o halde Allah hükmünü icrâ

edinceye kadar bekleyin. Allah, fâsık kimseleri doğru yola eriştirmez.”1 Bu âyet, Hz.

Peygamber (s.a.)’i sevmenin gerekli olduğuna teşvik, tenbîh ve delîl olarak yeterlidir.

Hz. Peygamber (s.a.)’in kadrinin yüceliğini belirten bu âyet, aynı zamanda bu sevgiye

müstahak olduğunu da açıkça ortaya koymaktadır. Nitekim Allah Teâlâ, “Allah

hükmünü icrâ edinceye kadar bekleyin.” buyurarak, malı, akrabası, çoluk çocuğu

kendisine Allah’tan ve Resûlünden daha sevimli olanların azâba müstahak olduklarını

ve doğru yola giremeyeceklerini bildirmiştir.2

Hz. Peygamber (s.a.), kendisine gösterilmesi gerekli sevgi hakkında Enes b.

Mâlik (r.a.)’dan rivâyet olunan bir hadîs-i şerîflerinde buyurur ki: “Hiçbiriniz, ben

kendisine evlâdından, anne-babasından ve bütün insanlardan daha sevgili olmadıkça

gerçekten îmân etmiş olamaz.”3 Aşağıdaki hadis-i şerîfler de Hz. Peygamber’in kişinin

nefsi dahil her şeyden daha sevgili olması gerektiğinin delilleridir.

“Kimde şu üç haslet bulunursa îmânın tadını bulur:

1. Allah ve Rasûl’ünü her şeyden daha çok sevmek

2. Sevdiğini sırf Allah için sevmek

3. Küfürden kurtulduktan sonra, ateşe atılmaktan korkar gibi, küfre

düşmekten korkmak.”4

Hz. Ömer (r.a), bir gün Hz. Peygamber (s.a.) ile birlikte oturuyorlardı. Hz.

Peygamber (s.a.), Hz. Ömer (r.a)’in elini, elinin içine aldı. Bunun üzerine Hz. Ömer

(r.a): “Allah’a and olsun ki, nefsim hariç, sen bana her şeyden daha sevgilisin” diyerek

Hz. Peygamber (s.a)’e olan sevgisini gösterdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a.):

“Ben sana canından da sevgili olmadıkça îmânın kemâle ermiş sayılmaz” buyurdu. Hz.

Ömer (r.a)’da: “Seni Kur’an’la gönderen Allah’a andolsun ki, sen bana şimdi öz

nefsimden daha sevgilisin” deyince, O: “Ya Ömer şimdi îmânın kemâle erdi” buyurdu.5

Bundan dolayıdır ki, sûfiler eserlerinde O’nu sevmenin alâmetleri üzerinde durmuş ve

konu ile ilgili geniş açıklamalarda bulunmuşlardır.

1 et-Tevbe, 9/24. 2 Kadı İyâz, Şifâ-i şerîf, trc. Suat Cebeci, s. 309. 3 Buhârî, Îmân, 8; Müslim, İmân, 69. 4 Nesâî, Îmân, 2-4; İbn Mâce, Fiten, 23. 5 Buhârî, Eymân ve’n-nüzûr, 3; Ahmet b. Hanbel, Müsned, 5/293.

91

Hz. Peygamber (s.a.)’i Sevmenin Bazı Alâmetleri1

Hz. Peygamber (s.a.)’i gerçekten seven bir mü’minde bulunması gereken bazı

alâmetler vardır. Nitekim bir kimse sevdiği şeyi daîma tercih eder, ona uygun davranır,

ona ters düşmez. Aksi takdirde sevgisinde sâdık olmaz ve sevgisi de bir iddiâdan ibâret

kalır. Allah Rasûl’üne olan sevgisinde sâdık olan kimse bu sevgisinin belirtilerini

gösterir.2 Bunları şöyle sıralayabiliriz:

1. Hz. Peygamber (s.a.)’e olan sevginin ilk göstergesi O’na uymak, sünneti ile

amel etmek, söz ve fiillerine tâbi olmak, emirlerine uymak, yasaklarından kaçınmak,

O’nun edebleriyle edeblenmek, huylarıyla bezenmek, rahatlıkta olsun, sıkıntı ânında

olsun, öfkeli veya huzurlu halde olsun O’nun âdâbına uygun davranmaktır.3 Nitekim

Allah Teâlâ: “ De ki: Eğer siz Allah’ı seviyorsanız, hemen bana uyun ki; Allah da sizi

sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Zîrâ Allah çok bağışlayıcı, çok merhamet edicidir.”4

buyurmuştur.

2. O’nun emirlerini, nefsinin arzu ve isteklerine tercih etmesidir.5 Nitekim

Allah Teâlâ: “Daha önceden Medîne’yi yurt edinip îmâna sarılanlar, kendilerine göç

edip gelenleri severler ve onlara verilenlerden ötürü içlerinde bir kaygı duymazlar.

Kendilerinin ihtiyaçları olsa dahi onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin

cimriliğinden korunursa işte onlar umduklarına erenlerdir.”6 buyurmuştur.

3. Hz. Peygamber (s.a.)’in sözünü kabûl edip, hükmüne râzı olmaktır. Nitekim

Allah Teâlâ: “Mü’min bir erkek ve kadın için, Allah ve Rasûl’ü bir işe hüküm verdiği

zaman, artık onlar için hiçbir tercih hakkı yoktur…”7 buyurmuştur.

4. O’nu seven O’na indirilmiş Kur’an’ı da sever.1 Çünkü O, Kur’an’la

insanları doğru yola iletmiş, kendisi onunla doğru yolu bulmuş ve onun ahlâkı ile 1 Hz. Peygamber (s.a.)’i sevmenin alâmetleri ile ilgili geniş bilgi için, bkz. Metâliu’l-meserrât, s. 69-71;

Şerhü’s-salât’l-meşîşiyye, s. 153-161; en-Nebhânî, Fezâil-i Muhammediyye, thk. Mahmûd Fahûrî, trc.

Fethi Güngör, İnsân Yayınları, İstanbul 1996, s. 177; H. Kâmil Yılmaz, Peygamberimiz ve Günlük

Hayatı, Erkam Yay. İstanbul 1993, s. 22. 2 Kadı İyaz, a.g.e., trc. Suat Cebeci, s. 313. 3 a.g.e., s. 313; Metâliu’l-meserrât, s. 69. 4 Alü İmrân, 3/31. 5 Kadı İyâz, a.g.e., trc. Suat Cebeci, s. 314. 6 el-Haşr, 59/9. 7 el-Ahzâb, 33/36.

92

ahlaklanmıştır. Kur’an’ı sevmek ise; onu okumak, onunla amel etmek, mânâsını

bilmektir. İbn-i Mes’ûd (r.a.) şöyle demiştir: “Kendi iyilik ve kötülüğünü öğrenmek

isteyen Kur’an’ı ölçü alsın. Eğer Kur’an’ı seviyorsa Allah’ı ve Peygamber’i seviyor

demektir.”2

5. Hz. Peygamber (s.a.)’e uyma hususunda insanların öfke ve kınamasına

aldırmayıp Allah’ın rızasını tercih etmektir.3

6. Hz. Peygamber (s.a.)’i sevmek O’nu çok hatırlamaktır. Bir kimse sevdiği

şeyi hatırından çıkarmaz.4

7. O’nu seven, konuştuğunda O’nu söylemeli, sustuğunda O’nu düşünmeli,

ameli ve işi O’nun yaptıklarına uygun olmalıdır.5

8. O’nu seven hadîslerini okur. Zîrâ kimin kalbinde îmân varsa Allah’ın

kelâmı veya Rasûl’ünün sözlerinden birini işitince onunla rûhunu, kalbini ve nefsini

doldurur. Böylece onun her şeyi bu kelimeler olur. Her hissettiği ondan duydukları olur.

Ondan aldığı her zerre ile görür. Her şeyi onlarla işitir, her şeyi onlarla görür.6

9. O’nu sevmek, O’na kavuşmayı arzulamaktır.7 Zîrâ her seven sevdiğine

kavuşmayı arzu eder. Hatta şöyle denir: Muhabbet, sevgiliye kavuşma arzusudur. Bilâl

(r.a.) vefât edeceği zaman hanımı: “Onun hasreti ciğerimi dağladı” demiştir. Bilâl (r.a.)

ise: “Ben yarın sevdiğim Muhammed’e kavuşacağım, hasret bitecek” demiştir.8

10. O’nu sevmek, O’nun sevdiği kimseleri, ehl-i beytinden ve soyundan

olanları, ensâr ve muhâcirlerden oluşan ashabını sevmektir. Çünkü bir kimseyi seven

O’nun sevdiklerini de sever.9

11. O’nu sevmek, Allah’a ve Rasûl’üne buğz edenlere buğz etmek ve düşman

olanlara düşman olmaktır.10 Nitekim Allah Teâlâ: “Allah’a ve âhiret gününe 1 Metâliu’l-meserrât, s. 70. 2 Kadı İyaz, a.g.e., trc. Suat Cebeci, s. 316. 3 a.g.e, s. 314. 4 a.g.e., s. 314. 5 Şerhu’s-salâti’l-meşîşiyye, s. 153. 6 a.g.e., s. 157. 7 Metâliu’l-meserrât, s. 69. 8 Şerhu’s-salâti’l-meşîşiyye, s. 154. 9 H. Kâmil Yılmaz, a.g.e. s. 22. 10 a.g.e., s. 22.

93

inananların, babaları, oğulları, kardeşleri veya akrabaları bile olsa, Allah’a ve

Peygamberlerine karşı gelenlere sevgi beslediklerini göremezsin.”1 buyurmuştur.

12. O’nu sevmek, O’nun ümmetine şefkat duymak, onların iyiliği için

koşturmak, sıkıntılarını ortadan kaldırmak için gayret etmek ve onlara nasîhat edip

nasîhatlerini dinlemektir.2

13. O’nu sevmek, O’nu çokça zikretmektir. Çünkü şöyle denmiştir: “Bir şeyi

çok seven onu çok anar.”3 Hatta “Sevgi, sevdiğini devamlı zikretmektir.” denmiştir.4 Bu

yüzden O’nu sevmenin yolu, O’nu anmaktan O’na selâm göndermekten geçer.5

Muhâsibî der ki: Sevenlerin alâmeti, sevdiğini devamlı olarak çokça, kesintisiz,

bıkmadan usanmadan zikretmektir. Sevenlerin kalbinde sevilen daima hatırlanır. Ona

hiçbir şeyi bedel kabul etmezler. Onu hatırlamaktan bir an uzak kalmayı istemezler.

Şayet sevdiklerini hatırlamaktan bir an uzak dursalar hayatları alt üst olur. Muhabbet

ehline sevdiklerini anmaktan daha lezzetli bir şey olmaz.6

Görüldüğü gibi mutasavvıflar ve âlimler salât ü selâm ve muhabbet arasında sıkı bir

irtibâtın olduğu üzerinde durmuşlardır. el-Fâsî, Metâliu’l-meserât’ta, muhabbeti

olmayanın îmânının olmayacağını, Rasûlullah’a muhabbetin de îmânın rüknü olduğunu

söylerken,7 Bursevî, Rûhü’l-beyân’da salât ü selâmın, muhabbetin ızhârı olduğunu

beyân etmiştir.8 Konumuzla doğrudan irtibâtı olması hasebiyle bu konu üzerinde

durmak istiyoruz.

Şüphesiz peygamber sevgisi, îmânın kendisiyle tamamlanıp kemâle erdiği

temel İslâmî bağlardan biridir.9 Salât ü selâm ise bu sevginin artmasına vesîle olan en

önemli ibâdetlerdendir.10 Çünkü insan sevgilisini ne kadar çok anarsa ve onun

güzelliklerini, sevgisiyle kazanacağı anlamları kalbinde hissederse, ona olan sevgisi kat 1 el-Mücâdele, 58/9. 2 en-Nebhânî, Fezâil-i muhammediyye, s. 177. 3 Suyûti, Câmiu’s-sağîr, II/478 (hadis no: (8312); Ayrıca bkz. Şerhu’s-salati’l-meşîşiyye, s. 153. 4 Şerhu’s-salâti’l-meşîşiyye, s. 153. 5 H. Kâmil Yılmaz, a.g.e., s. 23. 6 Mesâlikü’l-hunefâ, s. 40. 7 Metâliu’l-meserrât, s. 70. 8 İsmâil Hakkı Bursevî, a.g.e. , c. VII, s. 224. 9 bkz. Buhârî, Eymân ve’n-nüzûr, 3; Ahmet b. Hanbel, Müsned, 5/293. 10 el-Meslekü’l-kavî, s. 96.

94

kat artar. Ona ulaşma özlemi duyar, hatta bu sevgi onun kalbini istilâ eder. Aksine onun

adını anmaz, onu ve onun güzelliklerini kalbinde hissetmezse, kalpteki sevgi eksilir.

Âşık olan bir insan için, sevdiğini görmekten daha önemli bir şey yoktur. Kalbi için ise,

onun güzelliklerini düşünüp, onu hatırlamaktan daha mühim bir şey yoktur. Kalpteki

sevgi bu derece güçlü olunca, dil o sevgiyi medhetmeye ve onun güzelliklerini saymaya

koyulur. Bunun artması ya da eksilmesi kalpteki sevginin artmasına veya eksilmesine

bağlıdır.1 İbn Kayyim el-Cevziyye, Cilâü’l-efhâm’da geniş bir şekilde işlediği bu

konuya şu görüşüyle açıklık getirmiştir: “Mâdem ki bir şeyi çok anmak muhabbetin

devamı için gereklidir, o zaman onu anmamak da muhabbetin yok olmasına veya

azalmasına sebeptir. Ayrıca Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü selâm getirmek o kulun O’na

muhabbetinin artmasına vesîle olduğu gibi, O’nun da salât ü selâm getiren o kula

muhabbet etmesine vesîle olur.”2

Yanyalızâde risâlesinde, bu husûsa dâir görüşünü genel anlamda şöyle

özetlemek mümkündür: Bir kimse, sûreti ve ahlâkı güzel, maddî ve manevî yönden

yüksek konumda olan birisine âşık olduğu zaman o kişi sevgilisiyle her zaman bir arada

olmak ister ve bundan da çok haz duyar. Hatta nefsi ve rûhu ile o sevgiliye teslîm ve

onda fâni olur. Kemâl ve cemâlinin yok olacağı kesin olan o sevgilinin muhabbetinin

lezzeti, rûhâniyyâtın muhabbetinin lezzetine nisbeten hiç mesâbesinde olduğunu

vurgular ve konuya şu örnekle açıklık getirir: “Şeker ve balın tatlılığı, acı ve ekşi olan

bir şeyin acılığı veya ekşiliği ağız ile tadılmadan nasıl ki söz ile tarifi mümkün değilse,

rûhâniyyâtın muhabbetinin lezzetinin de söz ile tarifi mümkün değildir. Ancak

rûhâniyyâta âşık olmak gerekir ki, bu muhabbetin lezzeti bilinsin” demek sûretiyle aşk

ve muhabbet duygusunun anlatılamayacağını, ancak yaşanabileceği gerçeğini açık bir

şekilde ortaya koyar. Ayrıca rûhâniyyâtın muhabbetine gark olan kimseye, bu

muhabbetin lezzetinden başka, kendisine hiçbir nimet ihsân edilmese bile, o lezzetin

ona yeterli geleceğini belirtir ve şöyle devâm eder: “Rûhâniyyâtın muhabbeti bu derece

lezîz olunca onlardan her yönüyle daha kemâl ve cemâl olan, Hz. Peygamber (s.a.)’in

muhabbetinin lezzetini var sen düşün” diyerek Peygamber (s.a.)’in muhâbbetinin

zevkinin boyutunu ifâde etmiştir. Hz. Peygamber (s.a.)’in muhabbetinin lezzetine ise

1 İbnü’l-Kayyîm, a.g.e., Beyrut, Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts., s. 248-251. 2 a.g.e., s. aynı yer.

95

sünnetine ittibâ ve bid’atlerden ictinâb etmek ile vâsıl olunacağını belirtmiştir. Bunlara

ilâveten kul eğer gücü nisbetinde çok salât ü selâm getirirse, dünyâ ve âhirette ihtiyaç

duyduğu her şeye nâil olacağını da bilhassa vurgulamıştır.1

Netice itibâriyle, kulda meydana gelen muhabbet adına her duygu, Hz.

Peygamber (s.a.)’e muhabbetin bir parçası olsa onun bizim üzerimizde hak ettiği

muhabbetten fersah fersah uzaktır. Bu durumda ulemâ ve mutasavvıflar yapılması

gerekeni de eserlerinde beyân etmişler: “Seven sevdiğine mutî olmalı ve onu

anmalıdır.”2 Zaten getirilen salât ü selâmlardan maksad, Hz. Peygamber (a.s.)’in

sevgisine ermektir. Çünkü insan çok sevdiğini çok anar. Ve çok andığını da çok sever.3

E. Salât ü Selâm ile Seyr u Sülûk

Tasavvuf ve tarîkatlardaki eğitim ve terbiye işine verilen genel ad seyr u sülûktur.

Yani Hakk’a vâsıl olmadır. Tasavvuf ıstılâhında seyr, cehâletten ilme kötü huylardan

güzel ahlâka, kulun fânî varlığından Hakk’ın varlığına yönelmektir. Sülûk ise mânevî

yola girmiş kişiyi Hakk’a vâsıl olmaya hazırlayan ahlâkî eğitimdir. Seyr’in başı sülûk,

sonu vusûldür. Yani Hakk’a vuslattır4

Bu âlemde gerçek maksad, Allah Teâlâ’dır. İnsanoğlu varlığının başlangıcından

îtibâren, bu yüce gâyaye götüren yolları aramıştır.5 Bu arayış insanoğluna O’na

yaklaşmada birçok yolların bulunduğunu göstermiştir. Zîrâ Allah, Kur’an-ı Kerîm’de:

“O’na yaklaşmaya vesîle (yol) arayın”6 buyurmuştur. Bu âyetle Allah, bütün

mü’minlere kendisine yaklaşmada bir vesîle, bir yol aramalarını emretmiştir.

1 el-Meslekü’l-kavî, s. 47-50. 2 Suyûti, Câmiu’s-sağîr, 2/478 (hadis no: (8312); Şerhu’s-salati’l-meşîşiyye, s.153; Kastalânî, Mesâlikü’l-

hunefâ, s. 39-40. 3 H. Kâmil Yılmaz, a.g.e., s. 25. 4 H. Kâmil Yılmaz, İslâm Tasavvufu, İstanbul 1996, s. 456. 5 Nitekim Hz. Adem (a.s.), tevbesinin kabul edilmesinde Hz. Peygamber (s.a.)’i kendisine vesîle

yapmıştır. bkz. İsmail Hakkı Bursevî, a.g.e., s. 230. 6 el-Mâide, 5/35.

96

Mutasavvıflar, “Allah’a götüren yollar yaratıkların nefesleri sayısıncadır”1

demişlerdir. Yanyalızâde’ye göre kâinattaki hikmetleri ve ilâhî kemâlâtı tefekkür, tâat,

ibâdet, nefs mücâdelesi, kalb tasfiyesi, tehzîb-i ahlâk bu yollardan bazılarıdır. Ancak

ona göre en sağlam yol, -âyette de geçtiği üzere- kulun vesîle ve vâsıta tâleb etmesidir.

O vesîlenin ise, mürşid-i kâmil olduğunu söyler. Mürşidin vâsıtasıyla, en büyük vesîle

olan Hz. Peygamber (s.a.)’in şerîatine ittibâ ile Allah’a yaklaşmanın ve vusûlün hâsıl

olacağını belirtir. Mürşid-i kâmil bulunmaz ise, geriye kalan yollar arasında, salât ü

selâmı, en sağlam yol olarak gösterir. Doğrudan doğruya salât ü selâmın vâsıtasıyla Hz.

Peygamber (s.a.)’e yaklaşılacağını2 sonra, O’nun rûhâniyyetinin irşâdıyla da Allah’a

yaklaşılabileceğini savunur. Ta‘rifü’s-seyr şârihi Yanyalızâde Muhammed Abdülkerim,

el-Meslekü’l-kavî’de Şeyh Yusuf Efendi’nin de mürşid bulamayan kimselere bu yolu

tavsiye ettiğini, risâlesini de bu husûsa binâen yazdığını da ifâde eder.3

Hz. Peygamber (s.a.)’e ittibâ ve itâat ile yaklaşanlar, Allah’a vusûl için bulunan

diğer vesîle ve vâsıtaların hepsini kazanmış ve muhabbet-i Rasûl vâsıtasıyla

muhabbetullâhı elde etmiş olur.4 Zîrâ, “De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki,

Allah’da sizi sevsin”5 âyet-i kerîmesi buna delîldir. Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye’nin

tahkîkini yapan ve buna uzun bir mukaddime yazan, Bessâm Muhâmmed Bârud’un

görüşü, Yanyalı’nın görüşünü teyid eder niteliktedir. O’na göre, ârifbillah olanlar Hz.

Peygamber (s.a.)’e salavât ile yaklaşmışlardır.6 Vâsıl olanların hepsi (vasılîn), âriflerin

hepsi (ârifîn), sevenlerin hepsi (muhibbîn), sevilenlerin hepsi (mahbûbîn) hep salavât ile

vâsıl olmuşlardır. Herhangi bir makâma ulaşanların hepsi O’na çokça salât ü selâm

getirmekle bu makâmları elde etmişlerdir.7

Yanyalızâde risâlesinde salât ü selâm vâsıtasıyla Allah’a vusûlü şöyle îzâh

etmiştir: Hz. Peygamber (s.a.) üzerine çokça salât ü selâm getirmek, o kimsenin Hz.

1 el-Meslekü’l-kavî, s. 18. 2 Nitekim Hadîs-i Şerif’te şöyle buyurulmuştur: “Şüphesiz kıyâmet gününde insanların bana en yakını

bana en çok salât ü selâm getirenlerdir.” bkz. Tirmizî, salât, 357. 3 el-Meslekü’l-kavî, s. 18-20. 4 el-Meslekü’l-kavî, s. 20. 5 Âlü İmrân, 3/31. 6 Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye, Mukaddime, s. 9. 7 a.g.e., s. 7-8.

97

Peygamber (s.a.) ile bire bir tanışmasına1 ve O’nun tarafından bilinmesine2 sebep olur.

“Şüphesiz, seven sevdiğine itâat eder”3 sözü gereğince, salât ü selâm kulun O’na itâat

etmesine ve teslîm olmasına, Hz. Peygamber (s.a.)’in de ona muhabbet ve şefâat

etmesine sebep olur. Şüphesiz çokça salât ü selâm getiren kimsenin ismi o nisbette

O’nun huzûrunda zikrolunur4 ve o kimseye rûhâniyyet-i nebevî, uyku ve yakaza

hallerinde mürşid-i kâmil makâmına kâim olur.5 Zîrâ kişi Hz. Peygamber (s.a.)’e

âcizâne olarak gücü yettiği kadar salât ü selâm getirdiğinde, Allah’da Rabb olması

hasebiyle o kula salât ü selâm eder ki, bu yüce mertebeye başka hiçbir ibâdetle vâsıl

olunmaz. Ve bu hâl o kişide devâm ettikçe dünyevî ve uhrevî arzuları için mürşide

ihtiyacı kalmaz. Yani salât ü selâm ona mürşid-i kâmil makâmına kâim olur. Böylece

bir husûsu keşf ve îzâh veya sülûk makâmlarına lâzım olan irşâd ve terbiyeyi almak için

doğrudan doğruya rûhâniyyet-i muhammediyye’den istimdâd eder. Böylece sıkıntıya

düştüğü hususları O’na sorup tavsiyeleriyle amel eder.6 Bu şekilde terbiye olup, Allah’a

vâsıl olur. Ve rûhâniyyetten terbiye alan bu kimselere, -ister doğrudan doğruya

rûhâniyyet-i Rasûl’den olsun, ister âhirete intikâl eden geçmiş evliyâların

rûhâniyyetinden olsun- “Üveysî” denilir.7 Nitekim mutasavvıfların beyânâtına göre

geçmiş evliyâların ruhâniyyetinden terbiye alan bir çok zevât vardır.8 Konumuzla

irtibâtlı olması hasebiyle “Üveysî” kavramı üzerinde kısaca durmak istiyoruz. 1 el-Meslekü’l-kavî, s. 91. 2 bkz. Heysemî, Mecmau’z-zevâid, 10, 162; Bezzâr, Müsned, IV, 255. 3 el-Meslekü’l-kavî, s. 91. 4 bkz. Heysemî, Mecmau’z-zevâid, 10, 162; Bezzâr, Müsned, IV, 255. 5 el-Meslekü’l-kavî, s. 91-92. 6 Fîrûzâbadî, es-Sılâtü ve’l-büşer’de Şeyh Nûreddin Şevnî’ nin günde 30.000, Ahmet Zevavî’ nin 40.000

salât ü selâm getirdiklerini zikretmiştir. Ayrıca Ahmed Zevâvî’nin kendisine söylediği şu sözleri

nakletmiştir: “Bizim yolumuz, Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü selâmı çokça getirmektir. Bu sayede

Rasûlullah, meclisimize yakaza halinde şeref verir, ashâb-ı kirâm gibi kendisiyle sohbet eder, dinimizin

bazı kapalı yönlerini, şüpheli ve zayıf olarak anlatılan hadîslerin doğruluk derecelerini kendisinden sorar,

tavsiyeleriyle amel ederiz. Fazlaca salât ü selâm getirmemizle bu imkâna kavuşuruz. Kendisini

meclisimizde görmediğimiz takdirde, yaptığımız salât ü selâmların az olduğunu anlarız.” bkz. Firûzâbâdî,

a.g.e., trc. H. Hâfız Mustafa Demirkan, H. Hâfız İsmail Tavman, s. 21-22. 7 el-Meslekü’l-kavî, s. 24-26. 8 Geçmiş evliyâların rûhâniyetinden terbiye alan mutasavvıfların en meşhurları şunlardır: Bayezîd-i

Bistâmî hazretleri, Ca‘fer-i Sâdık hazretlerinin rûhâniyyetinden, Ebü’l-Hasân Harakānî, Bayezîd-i

98

Tasavvuf tarihinde, “Üveysî” kavramı, Yemen’deki Karen köyüne mensûb

tâbiînden Üveys bin Âmir el-Kârenî’ye nisbet olarak kullanılmıştır.1 Zîrâ bu zât, Hz.

Peygamber (s.a.)’in yaşadığı dönemde yaşamış ama O’nunla görüşme şerefine

eremediği için sahâbî sayılmayan, fakat Hz. Peygamber (s.a.) hayatta iken gıyâben,

vefâtından sonra da rûhâniyyet-i nebevî’den terbiye olup ehlullâhdan olmuştur.2 Üveys,

tasavvuf tarihinde Üveysîlik meşrebinin sembolü olmuştur. Üveysîlik zâman içinde “bir

mürşidden görüşmeden manevî yolla; rüyâ tarîkıyla feyz almanın” adı olmuştur.

Nitekim Üveys de bizzat Hz. Peygamber ile görüşememiş; fakat kalbî bağlılığıyla feyz

almıştır.3 Ahmet Yaşar Ocak, “Veysel Karenî ve Üveysîlik” adlı çalışmasında,

Üveysîliğin doğrudan doğruya Veysel Karenî ile organik bir bağlantısının olmadığını

savunur. Sebeb olarak da, Üveysîliğin Kadirîlik veya Nakşîlik gibi, kurucusunun

ismiyle anılan bir tarîkat olmamasını göstermiştir. Bu sözlerine delîl olarak da, Veysel

Karenî’nin çağında hiç bir tarîkatın bulunmamasını hatta bildik hüviyetiyle tasavvufun

dahi mevcut olmamasını göstermiştir. Yalnız sûfî geleneğinin Veysel Karenî’den

yüzlerce yıl sonra bizzat onun tarafından kurulmuş bir Üveysiyye tarikatını ortaya

çıkardığını ve mensuplarına da üveysî denildiğini zikretmiştir.4

XVIII. ve XIX. yüzyıllarda doğrudan doğruya Hz. Peygamber (s.a.)’in rûhâniyyeti

vâsıtasıyla irşâd edildiklerini söyleyen sûfîler tarafından bir takım tarîkatlar

kurulmuştur. Önce Fas’ta, daha sonra Cezayir’de yayılan Tîcânîyye Tarîkatı, Ahmet et-

Tîcânî5 (ö.1231/1815); önce Cezayir’de ortaya çıkıp sonra Libya’da gelişen Senûsî

hareketi, Muhammed es-Senûsî (ö.1276/1859) bunlardandır.1

Bistâmi hazretlerinin rûhâniyyetinden ve Bahâüddin Nakşbend hazretleri, zâhirî mürşidi Emir Külâl

olmakla beraber, Abdü’l-Hâlık Gücduvânî’nin rûhâniyetinden terbiye almış ve böylece nâil-i merâm

olmuşlardır. Ayrıca Ta‘rîfü’s-seyr ve’s-sülûk müellifi Şeyh Yûsuf Efendi mürşidi olan Beyzâde Mustafa

Efendi’yi görmeden mektûbu ile rûhâniyyetinden gıyâben terbiye almış o da Üveysî zümresine dâhildir.

bkz. el-Meslekü’l-kavî, s. 26. 1 el-Meslekü’l-kavî, s. 26. 2 a.g.e., aynı yer. 3 H. Kâmil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, İstanbul 2000, s. 100–101. 4 Ahmet Yaşar Ocak, Veysel Karenî ve Üveysîlik, Dergâh yayınları, İstanbul 2002, s. 99–100. 5 Ticâniyye Tarîkatının kurucusudur. Mürşid olarak sadece Hz. Peygamber (s.a.)’i kabûl eder. Tarîkatına,

Tarîkat-ı Muhammediyye ismini vermiştir. Aynı şekilde Senûsiyye ve Kettâniyye Tarîkatları da Tarîkat-ı

Muhammediyye ismiyle tanınmaktadır. Ayrıca Seyyid Ahmed eş-Şerif Allah ile değil, Hz. Peygamber

99

Tasavvuf tarihine bakıldığında Üveysîlik kısaca şu beş grup sûfîyi içine alan bir

zumre olarak görülmektedir.2 Bunlar:

1. Hz. Peygamber (s.a.)’in veya büyük peygamberlerden birinin rûhâniyyetinden

nasîb alanlar,

2. Veysel Karenî’nin rûhâniyyeti ile irşâd olunanlar,

3. İlk dört halîfeden birinin rûhâniyyetinden feyz alanlar,

4. Herhangi bir büyük şeyhin veya kutbun rûhâniyyetinden irşâd edilenler,

5. Bizzat Hızır (a.s.) aracılığıyla velâyet mertebesine erişenler.3

Görüldüğü gibi bu beş grubta da ortak olan nokta, daha önce yaşamış birinin

rûhâniyyetinden feyz almaktır. Sûfîlere göre cismânî sohbet olduğu gibi rûhânî sohbet

de vardır. Fakat bu, çok zor olup nâdir kişilere nasip olan bir durumdur.4 Zîrâ Hz.

Peygamber (s.a.) ile berzâh âleminde kurulacak dostluk, ancak dupduru bir gönülle

mümkün olur. Böylece kul, Hz. Peygamber (s.a.) ile kalbî râbıta kurmaya elverişli hâle

gelir. Kimin açığa çıkması durumunda hem dünyâda hem de âhirette utanç duyacağı bir

gizli günahı varsa, onun Hz. Peygamber (s.a.) ile dostluğa elverişli olmadığı

söylenmiştir.5

Muhammed Mehdî el-Fâsî, “Salât ü selâmın tesir gücü, tenvîrdeki faydası, himmet

makâmına yükseltmesi tecrübe ile vârid olmuştur.6 Bu yüzden; salât ü selâm kişinin (s.a.)’in rûhâniyyetiyle bütünleşmek gerektiğini ısrarla vurgular. Hz. Peygamber (s.a.)’le bütünleşmek

için, kişinin Hz. Peygamber (s.a.)’i sûreten ve sîreten tefekkür etmesi, O’nunla güçlü bir râbıta kurması,

O’nun sünnetine sımsıkı sarılması, hadîs-i şerîfleri içtenlikle benimsemesi, O’na saygı ve hürmette kusur

etmemesi gerekmektedir. O denli güçlü tefekkürde bulunmalı ki, Hz. Peygamber (s.a.)’e duyulan sevgi ve

saygıdan dolayı, O’nun ismini dilinden düşürmemesi, hilye-i saâdetlerini hayâlinde, tasavvurunda canlı

tutmalıdır. Çünkü, yegâne rehber ve mürşid Hz. Peygamber (s.a.)’dir. bkz. Jamil M. Abu’n-Nasr, Son

Dönem Tasavvuf Akımlarından Ticâniyye ve Tekrûr Hareketi, trc. Kadir Özköse, Ankara 2000, s. 39. 1 Ahmet Yaşar Ocak, a.g.e., s. 100. 2 Ahmet Yaşar Ocak, a.g.e., s. 105. 3 Ahmet Yaşar Ocak, a.g.e., aynı yer. 4Ahmet Yaşar Ocak, a.g.e., aynı yer. 5 en-Nebhânî, Efdalü’s-salavât, trc. Sait Aykut, s. 59. 6 Nitekim Delâil’in yazılış sebebini anlatan bir menkıbeye göre, kerâmet sahibi bir genç kız bu mertebeye

ulaşmasının Hz. Peygambere salavât getirmek sûretiyle olduğunu söylemiştir. Cezûlî kıza bu salavâtın ne

olduğunu ısrarlı bir şekilde sormuş o da belirli salâvatların içinde olduğunu söylemiştir. Cezûlî de bilinen

salavâtları toparlayıp kıza göstermiş, kızda bunların bir kısmının içinde olduğunu söylemiştir. Diğer bir

100

kemâle ermesinde ve terbiye olmasında mürşid-i kâmil gibidir.”1 demektedir. Fâsî’ye

göre, salât ü selâm, kulun kemâle erişmesi ve eksikliklerini tamamlaması ve i‘tidâl

üzere yürümesi yönünde bütün sırları bünyesinde barındıran bir vâsıtadır. Çünkü salât ü

selâmda Allah ve Resûlü birlikte zikredilir. Bundan dolayı, sırf zikre devâm etmede

ısrarcı olmak i‘tidâlden sapmaya (inhirâf) sebeb olur. Ayrıca evsâfı tutuşturan

nûrâniyyeti berâberinde getirir. Zîrâ sadece zikrullahın kişinin tebâyîsinde var olan

harâretin yükselmesine sebep olduğunu, salât ü selâmın ise tebâyîde zikrullâhla tutuşan

bu harâreti giderdiğini belirtir. Nefsi ve rûhu takviye ettiğini ve bir su vazifesi

gördüğünü söyler. Bu açıdan bakıldığında salât ü selâmın şeyhin terbiye makamı yerine

kâim olduğunu dile getirir.2 Yanyalızâde de risâlesinde hemen hemen aynı ifâdelerle bu

husustan bahsetmiştir. Salât ü selâmla meşgûl olan kimsenin kemâl ve tekemmülüne bir

i’tidâlin hâsıl olduğunu, bu i’tidâlin ise yalnız salât ü selama mahsus bir “sırr-ı

mektûm” olduğunu zikretmiştir. Zîrâ mürşidsiz yapılan diğer ibâdet ve zikirlere çokça

devam edildiğinde elde edilen nûrâniyyetin sâlikin beşerî sıfatında inhirâf (sapma) ve

tebâyîsinde şiddetli bir harâret oluşturduğunu belirtmiştir. Salât ü selâmın ise bu inhirâf

ve harâreti gidermekle beraber, sâlikin nüfûsunu güçlendirdiğini söylemiştir. Kendine

mahsûs olan bu özelliğinden dolayı salât ü selâmın, mürşid-i kâmil bulamayanların

irşâd ve terbiyesinde mürşid-i kâmil makâmına kâim olduğunu bilhassa vurgulamıştır.3

el-Meslekü’l-kavî müellifi Yanyalızâde Muhammed Abdülkerim, İmâm

Senûsî’nin Muhtasârü’l-akîde (Şerhu’l-akîdetü’s-suğrâ olarak da bilinir) eserinden uzun

bir alıntı yapmak suretiyle O’nun görüşünü aktarır. İmam Senûsî’ye4 göre yüce

makâmların elde edilmesinde en yüce vesîle, Hz. Peygamber (s.a.)’e muhabbet, tevessül

ve çokça salât ü selâm getirmektir. Salât ü selâm getiren kimseye Allah’ın on kere salât

ü selâm getirmesinin5 fazîleti o kimse için yeterlidir. Tasavvuf ehlinin büyüklerinden

birkaç zâtın kitaplarında, “Kim ki, terbiye ve irşâd şeyhleri olan mürşid-i kâmilleri

menkıbe de bu eserin yazılmasına kerâmet sahibi hanımının sebep olduğu rivâyet edilmektedir. bkz. Kara

Dâvûd, a.g.e., s. 8-10; Uludağ, a.g.md., c. IX, s.114. 1 Metâliu’l-meserrât, s. 14. 2 Metâliu’l-meserrât, s. 14-16. 3 el-Meslekü’l-kavî, s. 98-99. 4 Eserin kaynaklar bölümünde İmâm Senûsî hakkında bilgi verildi. 5 Müslim, Salât, 70; Ebû Dâvûd, Vitir, 26; Tirmizî, Vitir 21; Nesâî, Ezân, 37, Sehv, 55.

101

bulamazsa, Hz. Peygamber (s.a.) üzerine çokça salât ü selâm getirsin. O kimse

maksûduna vâsıl olur. Yani Hz. Peygamber (s.a.)’in rûhâniyyeti mürşid olup onu terbiye

ve irşad eder”1 ifâdelerini gördüğünü söylemiştir. Onların bu görüşlerinin delîli de Ebu

Hureyre’den rivâyet edilen hadîs-i şerîftir. Ebu Hureyre (r.a.), gücü ölçüsünde bütün

vakitlerini salât ü selâmla geçirmeye niyet ettiği vakit, bunu Hz. Peygamber (s.a.)’ e arz

etmiş, Hz. Peygamber (s.a.)’de ona: “Bu takdirde (dünyevî ve uhrevî) dilediğin kabul

edilir, günahın affedilir”2 diye buyurmuştur. Bu yüzden, Hz. Peygamber (s.a.)’e gücü

nisbetinde çokça salât ü selâm getiren kimse, niyet ettiği maksatlara ulaşır.3

Ayrıca salât ü selâmın kulun hidâyetine, kalbinin hayat bulmasına sebep olduğu

anlaşılmaktadır.4 Çünkü kişi Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü selâmı çoğaltırsa kalbini

O’nun muhabbeti istilâ eder. Böylece onun kalbinde Hz. Peygamber (s.a.)‘in emirleriyle

çatışan hiçbir şey kalmaz. O’na gelen hiçbir şeyden şüphe etmediği gibi O’nun getirdiği

her şey kalbine yazılır. Böylece O’ndan elde ettiği çeşitli ilimlerle felâh ve hidâyeti

yakalar. Her ne zaman bu konudaki basîreti artıp marifeti güçlenirse O’na olan salâtı da

artar. Bunun içindir ki, ârifînden olan ehl-i ilmin salâtı, O’nun sünnetine yapışmakla

olmuş ve O’na tâbî olanların hidâyetteki sebâtlarıyla netîcelenmiştir.5

Yanyalızâde Muhammed Abdülkerim, risâlesinin sonunda bütün bu

açıklamalardan sonra sâliki dünyâ ve âhirette maksûduna ulaştıracak ve adına “tarîk-ı

makbûl” dediği yolu altı maddede şöyle özetler:

1. Sahîh bir i‘tikâd,

2. Sâlih amel işlemek, harâm ve mekrûhlardan kaçınmak,

3. Farz, vâcib ve sünnet-i müekkedeleri edâ etmek,

4. Helâl rızkın peşinde olmak tahrîmen mekrûh bile olsa harâmdan kaçınmak,

5. Gayr-ı müekked bile olsa sünnetleri terk etmemek, bid‘atlerden kaçınmak ve bu

hâl üzere devam etmek,

6. Bunlara devam ederken niyetin Allah rizası için olması.6

1 el-Meslekü’l-kavî, s. 67. 2 Tirmizî, Kıyâmet, 24. 3 el-Meslekü’l-kavî, s. 65-70. 4 Kastalâni, Mesâlikü’l-hunefâ, s. 218. 5 İbnü’l-Kayyîm, a.g.e., s. 251. 6 el-Meslekü’l-kavî, s. 94-95.

102

Yanyalı bu temel husûsları zikrettikten sonra, sözü konuya getirir ve bizimde

paylaştığımız şu görüşü ileri sürer: Bu zikredilen hususların yanında çoğu zaman yahut

Cenâb-ı Hakk kuvvet verirse her zaman, Hz. Peygâmber (s.a.)’e salat ü selâmla meşgûl

olan kimse, dünyâ ve âhirette arzuladığı şeye kavuşur. Bu ehlullah tarafından

bildirilmiştir. Sâlik olanlarca da tecrübe edilip, maksatlarının gerçekleştiği sâbittir. Bu

hâle devam eden kimseye, evliyâda görülen vecd ve kerâmet gibi haller olmasa bile,

bunun kerâmet olarak yeterli olacağını beyân eden Yanyalızâde, şu tavsiyede de

bulunmaktan geri durmamıştır:

“Hakîki zevk ve felâhı elde etmek için sadece işiten olmayıp bu tarîk-i makbûle

sâlik olan kutlu zümreye girmek gerekir.”1

Netîce olarak, salât ü selâm, sülûka girmiş bir mürîd için, yapacağı diğer zikirler

içerisinde, Hakk’a kurbiyyeti sağlayan en önemli virdi ve Allah’a giden hidâyet

kapısının anahtarıdır. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.), sâlik ile Allah arasında bir vâsıta,

Allah’ı tanıtan bir rehberdir.2

1 a.g.e., s. 95. 2 en-Nebhânî, Saâdetü’d-dâreyn, s. 463.

103

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

I. TA‘RÎFU’S-SEYR VE’S-SÜLÛK RİSÂLESİ METNİ

�ك ا ا�� ر�� ا��و ا

�� ا�� ا� ا�

�� و)'&��)� � � ��, و+� وان آ�ن ا!�ه�ا�� ان ا 3�2ة �� ا 0&� �� ا/ .-

:5 ا �3�� , �79�9 ه2 !5 ا.&4 ا 708 و ه"� ا &��7 5�6 ا.&4 �ج��8� و! �� !5 ا �ی2�-! 5!

,=0+12�6 � و!5 ��د �5 ا '�ی? 6��< ��3 �� ا 79�9 وان �� AB�=ی 2 !�3 ��, و

� 76�J ��5 �6 ا 8-7 وا �I? اH ان ��آ7 ذ � ی=�ج� , و�� / ا =�62? آFا �D E6ح �0��=Bی

.د�MH ا ��Lات

1 N �ل �-�O و!5 ��د �5 ا '�ی? اP ��ا �Qی-7 آ�� - 9�د ا R� 3 وا=�S5 ا! ,�� اى �Jی? ا �+2ل �� ا/ .-

104

� ر��7 و!5 ر��, ا/��ة ر��7 وا�1وE6 !2ض4 �)��-� هFا ا�� ان ا 3�2ة !5 ا/ .-

5 � �6� ا (�Q-� 5 ر��ت آ ی�46 ا/ .-�� !5 ا &Wی� وا ��6 �� و!�� , !5 ا ��( 2�6

50� �XM ا' 5! ��.� .و�Y�"=8 �&�آ

7 �&�آ7 ج�O ا E&0 ��, ا 3�2ة وا W8م[0� .وا�� \ ا �E�3 ا � هOF ا

6�ج=�� ان .:2ن ��=� �6�� ا!=^�ل ا!�ا/ و. ��3 رض�ءO �&�آ7 E�3. ��ا W3ة �� &�&, 6

�دة ا)�ى &-� 7&.�� یY8� �� E�3 ر�W6 ,=��2 .&�\ .�� ا�� Y8 و+-� وا/ .-

�!�: .�=� .29م !9�م ا ��D ا

R� 3 9�د ا=�S�9� . Y ا 2�2ل وا &�2غ ا � ر.&7 ا H2ی6 7-�� D�� 6�ن آ0

�!��5 ا- �ء ا��- 6��ض ا�=9�دك �� ا � 9� 2Paا��و �� آ=&� ا �=�او 7 ا �-=&�ة �6� وج�., !'

� �708 و.:2ن !3�� -�� .=�آ, و.-=�9 ا�=9�دا � � � و .:2ن !=B �L! ,.وج� �.Q:� ��, و !

�! � .��, �79�9 آ�

� و .8-� ان .:2ن �� D آ2ى و�& 7 ا�ث ا�(� ا � ا)�PW وی:��B ان .0'� ا � ر+

�ه�ا �W ریJ ��ء و اH!2ات آ��Hت !5 ا�0!c� �ء و �"Y و .:2ن � �d ا�� . Y ا �c!5�0 و ا

��L �ت و .E6 �-8 ای3�ل اP2�L� 9� �� ج��4 اBQ! ك و .:2ن�. �8B� Y و ا��ك و ا!� و ا)

��(e. W� �� eي وج, آ�ن W6 ی&P E6 E9�&� آ&� و ��9 و ��8 و .=2ب !5 ا 2�Fب آ�� اذ .&�� ا

=Y ا �� ا �2آ� B� � E6=� ذا � ا Y�F 6=:2ن !�5 ا.&4 ا 708 و ه"� ا &��7 !5 هFا �=� Hی:

�I2ج, ای .ا

��ه�ك و .E6 �-8 ا!=^�ل اHوا!� و اج=0�ب ا 20اه� و ا &�ع و .:2ن !=&-j � ث .0(� ا

W!�� R� � د�4 �� 6�ن آ0� �� ا�=9��"� W!� �E6 708 ج��4 ا�2ا � �=� .:2ن �

W(H�� 9=8! � ��M ا�2ا+ E6 7-ی�Q �� W!�� 7P�' ص !="0&� �5 اW(Hق ا 28ء �Y8 ا

79�9� ,�� 3�� 8�6 Hوا � !3� اي �79�9 ��, �� ا/ ��, و+��6 � . !�او!� �� ذا

Y8� �.�Pج��4 او E6 � و :5 اذا آ0� .E�3 ��, �� ا/ ��, و+��Mدا ,�� E�3. �وان آ0

=P�J 5! ان .:2ن � 8� �� Dی-=, �� ا�� !&=�ع ی�ج� ا�&� و�% $ #�ه�ك اه!� و

�5 �&�آ7 اآ^�رك ا 3�2ات ��, �� ا/ ��, و+�2و �*&( و�)�ن�3 .ا

1 Şerh bölümünde �� lafzı da vardır. 2 Şerh bölümünde altı çizili kısım yoktur.

105

� � � Oد��رة �5 آ�ن ا�=9Q� 2ن:.H Xو آ� ��رة �(��7 �5 آ�ن !-2جQ� OFو ه

� ��Qع )�23 � , !2ا96�0�ی70I ! 7 و�AB اذا داوم1 وا��-� Hا اFه >� �ل و �� هFا ا

�Qی-7�� - 9�د ا R� 3 ودوام ا=�Sت ا��ل اه� ا = �9? ان ا�( ا :�ا!P اF��6 E� .ا

� , W6 ی�BL ا�, �PیY ا �, �� ا/ ��, و+� و !5 آ�ن �Pی&� آ�ن 2ا �,5�6 آ�ن هFا �

, �� P Y8, و!5 آ�ن ! &� �Pی&� ی: �& ! �� ,� �0J, و آ�e, ی0(� ا� E6 Y2ن !4 !5 ا�

&�3 آ�� H ی�BL �� اه�,�� )0 .�(� ا &��3ة ا2Pى !5 ا

, � X وآ�X ی=�Fذ �� &�2, وآ�X ی:2ن .8��e=ی Xآ� �)� � � �9D�� Wرج ��!e. واذا

H �� ت�� 80&7 ا � ا �و�� 8B0, ورو�, !4 ان !� .=e!� ا�� ذرة و ��م �� E6 هFا و 6 ��

OFه , �B: �D? +2ى هOF ا �Fة - ی:5 Fا � ا 2 �ب !5 ا Fوق �=� .-�ف �Pر هFا �� & .ا

�ه�ا 6�ذا آ0� !Wn=Q �:^�ة ا W3ة j و �0J�� 7��& و .�3 ا � هFا ��=��-7 ا 708 و ه"� ا

�P �� واH)�ة آ�� H X�:6 �=P.�3 ا � !239دك E6 اJ ر�P �� ,�� مW8 �م وا!Hل ا

.ا 208+� وO��o !5 ا B 2ل �)Fی5 !5 ��یd ا�� ه�ی�ة

وی:��B ان .=�!� ان !5 اآ^� E6 ذه0, �2رة .:2ن .�� ا 23رة E6 ,)B� E6 �2!, وی9(=,

7)�W!ات و�&=-� وا ��أ !4 !5 ا�E6 Y هOF ا �ار وE6 .�� ا �ار آ�� ه2 !�3ح E6 ج��4 ا

D ,وی�� ? ا =e!� ا E�� E&0 ا/ ��, و+� H ی8�!e. 2 �� .-�6, و.�W(, ا�� ا��! q�

� H.�9ر !� ا�� 7B�0 ای)�Hا �0!��M"��4 آ��H., ا!n�=+د ان �� ا� !�W(7 +� رو��=, و.:

7P�B=! 0� وه�ه0� ا+�ار ."�ه� E6 آ=&�.�� و�"�H2!و ��م � �ل +��!Hل ا�� X�:6 O�0� r98.

.Hوه�موا Fوق ه2 ا Fي یL��3 !5 ا

�9�د , �� ا/ ��, �Hاوا ��8= �رف وا-= ]ی�دة ا � &7 وا �6:^�ة ا W3ة ��, ی:2ن +&&

� وآ�H X و�P یFآ� ا+�� 2I� �6رO �� ا/ ��, و+� �6 اآ^� ,=��BQ �و+� و+&&

وآ�� D E6ح د�- �!� آ�� ح �, ا � 299ن !5 اه� ا: �ت وی29م !9�م ا ��D اPوHا �MH

� !2ا96� . ا ��Lات �ث ا�� ان ا �9&2ل ��0 ا 2Lاص ان .:2ن �� ا�=9�د � �R وی:2ن ا��

9� و.-�� ا �BاsM وا 2اج&�ت وا 508 ا �eآ�ة و.eآ� �'! Oو�:� ��Qع � �Y0=". d ا �ام وا

2 �ل وH .=�ك +70 وB.H-� ��7 و.�وم �� هFا�3+�� )�وه�ا Wل وH .8=-�� ا!� و ا

1 Şerh bölümünde و-%�ص� şeklindedir.

2 Şerh bölümünde . şeklinde geçmektedir.

3 Şerh bölümünde ( )��+� ifâdesi yoktur.

106

5! � واذا داو!� �� هFا و.:2ن ��=� �6 ج��4 ا�2ا � !"�د . ��3 ا �ض�ء آ�B هFا ا �9ر

� �n=D��ء 6&� ی(�� q�D �)� !5 ا 2ج� وO��o !5 ا�2ال اaو اSآ�ام وا :�ا!7 وان

��.� او ج��-�P�6 اآ^� او � ��, و+�� W3ة �� ا E&0 �� ا/ .-� � ان ا�P رك ا/�1�-.

�-!�+ 5:. W6 8�2ك � واH)�ة آ�� ه2 !2�2د !"�ب ��0 اه� ا�� 0�ل ا � !239دك �6 ا. ,��

�9Mوآ5 ذا.

s-� Oر�� آ�� ا)=� 2&P 9'2ع! � 73 ا!�( 7�0� �� , و+� اذا آ�وا W3ة ��, �� ا/ .-

Y ا (5 و�6�� ی�ج� !� Hی�ج� �6 �o �� 2&P 20ن)! ��ء وا!��- �دات آ�� 6 ا&- ��oه� !5 ا

�� !5 اH+�ار!�� o �6 �". Hه��6 �". �=� ,�t�"6 �+�B ا�=�� آW!, و ه:Fا �2رة )', ). ا

Oزاد �"=��+ X+2ی N�Q 7 هOF ر��, ا/ ��ر ا��, ا ��9B ا�� ر+ . O�� O�I!و ا

II. TA‘RÎFU’S-SEYR VE’S-SÜLÛK RİSÂLESİ TERCÜMESİ

RAHMAN VE RAHÎM OLAN ALLAH’IN ADIYLA

[1] Şurası muhakkak ki, Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü selâm okumanın

sevâbının büyüklüğü, O’nun tarafından büyük bir müjde olduğu, salât ve selâmın

dindeki yeri ve önemi bilinmekle beraber, O’na gerçek anlamıyla salât ve selâm okuyan

kimse, sünnete uyan ve bid’atlerden uzak olan kimsedir. O’nun sünnetine uyan kişi,

lâfzen salât ve selâm getirmese bile, gerçekte salât ü selâm getirmiş demektir. İster

darlıkta ister bollukta bir an bile O’na salât ü selâm getirmekten geri durmasa bile,

O’nun yolundan ayrılan kimse hakîkatte, O’na salât ü selâm getirmiş sayılmaz. Ancak

şu var ki, Allah’ın da yardımıyla o salât ü selâmın bereketi o kişinin lehine olacağı ümîd

edilir. Delâil-i Hayrât şerhinde de bu böyledir.

Bunlardan sonra kitabın başka bir yerinde de, “Şüphesiz ki, salât ü selâm, Allah

tarafından gelen bir rahmettir. Allah kime bir defa rahmet ederse, bu onun için

dünyâdan ve içindekilerden daha hayırlıdır” denilmektedir. Bir rahmetin fayda ve

1 Şerh bölümünde )�0��1 23 او ( şeklindedir

107

saâdetinin büyüklüğü bu derece ise onlarca rahmetin büyüklüğünü tahmin etmek

mümkün mü? Allah Teâlâ o rahmet sebebiyle (kulundan) nice belâ ve sıkıntıları defeder

ve biz de böylece onun bereketiyle birçok latîf nimetler elde ederiz. Salât ü selâm

okuyan kimse, bu mertebeye ancak, Hz. Peygamber (s.a.)’in makâmının bereketiyle

ulaşabilir. Salât ü selâm getirirken niyetinin Allah’ın emrine uymak ve O’nun rızâsını

elde etmek olması için çalış. Bu da ancak salât ü selâmın bereketiyle olur. Sen gücün

ölçüsünde salât ü selâm getirirsen, şunu bil ki Allah’da Rabb olması hasebiyle sana salât

ü selâm getirir. Bu mertebeye başka bir ibâdetle ulaşamazsın. Neticede, salât ü selâm

mürşîd-i kâmil makâmına kâim olur.

Eğer velâyet rütbesini elde etmek isteyen bir âşıksan, o zaman sahîh bir itikād

üzere olmalısın. İtikādını ilmiyle âmil olan âlimlerin (şifâhî beyânlarına), veya insânlar

arasında uygun bulunan ve elden ele dolaşan muteber kitaplarındaki sözlerine arzet.

Eğer itikādını onların söylediklerine uygun bulursan, Allah’a şükredersin. [2] Yok eğer

muhâlif bulursan onu terk edersin. Şayet, doğru bir itikāda sahip olur, sünnete uygun

hareket eden biri olursan, gerçek anlamda O’na salât ve selâm getirmiş bir kimse

olursun. Önce de söylendiği gibi.

Sonra kendi ahlâkına bak. Bu konuda Birgivî risâlesi ve şerhine bakman senin

için yeterlidir. Amelinin riyâ ve kendini beğenmişlikten arınmış olmasına gayret

etmelisin. Kendini, babanı, anneni, kardeşini sevdiğin gibi, vefât etmiş ve yaşayan

bütün mü’minleri sevmelisin. Bütün mahlukâta karşı şefkatli davranmalısın. İçinde

bulunduğun şartlar ne olursa olsun hayır yapmaya hazır durumda olmaya gayret

etmelisin. Böylece kalbinde kibr, kin, haset nâmına bir şey kalmamış olacak. Her ne

zaman günah işlesen görevli melekler daha bu günahı defterine yazmadan hemen

günahından tevbe etmiş olacaksın. Bunun sonunda da sünnete ittibâ edip, bid‘atlerden

uzaklaşan biri olmuş olacaksın.

Sonra zâhirine bak. Emirlere uymaya nehiy ve bid‘atlerden kaçınmaya gayret et.

Bütün işlerinde sünnete uygun davran. Böylece ilmiyle amel eden biri olursun. Eğer sen

sahîh bir itikād üzere olup, ihlâsla amel eden, gücü ölçüsünde kötü ahlâktan sakınan, her

hâl ve şartta şerîatle amel eden biri olursan, bu minvâl üzere sebât edip doğru yolda

olmaya da devâm edersen, Hz. Peygamber (s.a.)’e gerçekten salât ve selâm getiriyorsun

demektir. Aksi takdirde devamlı salât ve selâm getirsen bile gerçekte sen salât ü selâm

108

okumuş sayılmazsın. Ama sen O’nun şerîati üzere olmayıp, bid‘at üzere olduğun halde,

tâkatin ölçüsünde her zaman salât ü selâm okursan, çokça salâvât okumanın bereketiyle,

ehl-i sünnetten olup, içini dışını ıslâh ederek sâlihlerden biri olman ümîd edilir. Bu

bid‘at ehlinden olan biri için büyük bir müjdedir. (Ehl-i bid‘at için müjde olan bu

durum) itikādı sahîh, ameli şerîate uygun ve bu hâl üzere devâm edene nasıl müjde

olmaz! [3] Bu, sırf hıfz-ı ilâhî ve inâyetten başka bir şey değildir. Bu yüzden ehl-i

tahkîk, en büyük kerâmet, sahîh itikād ve şerîatle amele devâm etmek demişlerdir.

Durumu bu olan kimsenin, Hz. Peygamber (s.a.)’e yakın olacağı âşikârdır. Kim

de O’na yakınsa, yakınlığı ölçüsünde O’nu sever. Kim, birine yakın ve onu severse

(onunla beraber olmadığı zaman bile) onu görüyormuş gibi iç dünyasında da ona sevgi

besler. Çünkü ehlince ma‘lûm olduğu gibi basîretle görmek göz ile görmekten daha

kuvvetlidir.

Yüce bir konumda olan birine, birisinin âşık olduğunu tasavvur et. O mahbûbu

ile ne kadar da bir arada olmak ister, ne kadar da telezzüz eder. Nasıl nefs ve rûhu ile o

mahbûba teslîm olur ve onda fâni olur. Senin tasavvur ettiğin (bu mahbûbun

muhabbetinin lezzeti), ruhâniyyâtın muhabbetinin lezzetine nisbeten, zerre ve hiç

mesâbesindedir. Bu durumda sana aşk ve zevk gerekir ki, bu muhabbetin lezzetinin

derecesini anlayasın. O âşık için bu lezzetten başkası olmasaydı bu ona mutlaka yeterdi.

Bu dereceye ancak sünnete uyarak bâtınî ve zâhirî bid‘atleri terk ederek

ulaşılabilirsin. Gücün ölçüsünde eğer çokça salât ü selâmla meşgûl olursan, dünyâ ve

âhirette maksadına ulaşmaman mümkün mü? İmâm Senûsî ve sahasında yetkili olan

âlimlerin, Ebû Hureyre’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfi1 delîl olarak gösterdikleri gibi.

Şunu düşünmen senin için yeterlidir. Zihninde bir sûreti çokça düşünürsen o

sûret sürekli hâfızanda, hayâlinde, uykunda ve uyanıklığında seninle olur. Yâni kişi hem

bu dünyâda hem öteki dünyâda sevdiği ile beraberdir. Nitekim bütün mu’teber

1 Müellifin atıf yaptğı hadîsi-i şerîf şudur: Ebu Hureyre (r.a.), gücü nisbetinde bütün vaktini salât ü selâm

ile meşgûl olmaya niyet ettiği vakit, bu niyetini Hz. Peygamber’e arzetmiş O da Ebû Hureyre’ye hitâben:

اذا .:�B ه�� وی�Bn ذ�&� "Bu takdirde, (dünyevî ve uhrevî) dilediğin kabûl edilir, günahın affedilir" buyurdular. Tirmizî, Kıyâmet,

24.

109

kitaplarda bu belirtilmiştir. Hz. Peygamber (s.a.)’i mülâhaza etmenin (lezzeti), senin

bildiğin ve mülâhaza etmekle lezzet duyduğun hiçbir şeye benzemez. Hatta İmâm-ı

A‘zam Ebû Hanîfe’nin bütün kemâlâtını günlerce gerçek anlamda düşünürsen,

ruhâniyyetinin sırrını mülâhaza etmeye gücün yetmez. O ruhâniyyetin lezzetinden

yığılıp kendinden geçersin. [4] İmâm’ı düşünmek bu iken, Efendimiz’in, kurtuluş

ümîdimizin, durumunu var sen düşün? Burada bir takım sırlar vardır ki, onu

mutasavvıfların kitaplarının farklı bölümlerinde bulabilirsin. Seni evhâmlardan

kurtaracak zevk işte budur!

Hz. Peygamber (s.a.)’e çokça salavât getirmek, muhabbetin, taarrufun,

teslîmiyyetin ve O’na boyun eğmenin artmasına ve yine O’nun sana şefâat etmesine

sebep olur. Nasıl olmasın ki, senin adın birçok vakit Hz. Peygamber (s.a.)’in huzûrunda

zikrediliyor. Neticede ilim ehlinden muhakkiklerin ve Delâil-i Hayrât’ın şerhinin

açıkladığı gibi O, senin için mürşid-i kâmil makâmına kâim olur.

Sonra şunu bil ki, havâss indinde senin için makbûl olan şey, itikâdının sahîh

amellerinin şerîate uygun olmasıdır. Bunun gerçekleştirmen için, kesinlikle harâm ve

mekrûhlardan kaçınman, farzları, vâcipleri ve müekked sünnetleri yapman, helâl olanı

yemen, harâm bir yana tahrîmen mekrûh bile olsa işlememen, hiçbir sünneti terk

etmemen, hiçbir bid‘ati yapmaman ve bu hâl üzere devam etmen gerekir. Bunlara

devâm etmekle beraber niyetin bütün işlerinde sadece rızây-ı ilâhîyi kazanmak olduğu

sürece sende vecd ve benzeri şeyler gibi, evliyâda görülen haller zuhûr etmese bile bu

kadarı sana ikrâm ve kerâmet olarak kâfî gelir. Çoğu vakitlerinde ve Cenâb-ı Hakk sana

güç verirse bütün vakitlerinde, Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü selâmla meşgûliyyetin

sebebiyle, va‘dolunduğu ve ehl-i sülûk indinde tecrübe edildiği gibi, dünyâ ve âhirette

maksadına ulaşırsın. O halde bunları sadece dinlemekle kalma, tecrübe ederek zevkini

tadanlardan ol.

Hz. Peygamber (s.a.)’e hâlis niyetle salât ü selâm okumak, ya kabûlü kat‘îdir ki,

bâzı âlimlerin tercih ettiği görüş budur veya gâlibi zann ile kabûlü zannîdir. Kabûlü

kat‘î olsun zannî olsun salât ve selâmın okunmasında başka ibâdetlerde olmayan bir

takım feyizler ve bereketler ümîd olunur. Fâsî’de1 olduğu gibi. [5] Bundan dolayı salât

1 Fâsi’nin Delâil-i Hâyrat şerhi diye ifâde edilen eser, Muhammed Mehdî’nin, Metâliu’l-meserrât adlı eseridir.

110

ve selâm tarîkını tecrübe et ki, başka ibâdetlerde bulamayacağın esrâr ve feyizleri elde

edesin.

Müellifin sözü sona erdi. Bu onun hattının sûretidir. Bu risâlenin altında onun

imzası vardır. Allah O’na rahmet etsin.

Bu risâlenin aslını Şeyh Yûsuf Saatçızâde yazmıştır.

III. EL-MESLEKÜ’L-KAVÎ’NİN METNİ

EL-MESLEKÜ’L-KAVÎ

Lİ TAHSÎLİ’T-TARÎKİ’L-ÜVEYSÎ

Rütbe-i velâyete nâil olmak arzusunda olup da mürşid-i kâmil bulamayan zevât

için, rütbe-i âliyye-i mezkûreye, Rasûl-i Ekrem Efendimiz üzerine salât ve selâm ile

vusûl ve nâiliyyeti mümkün olduğuna dâir sâdât-ı nakşbendiyyeden tâcü’l-ârifîn

Yanyavî Merhûm Şeyh Yûsuf Efendi, ba‘zı ehibbâsı için kendi hatt-ı destiyle lutf ve

hediyye buyurdukları; (Risâletü Ta‘rîfi’s-Seyr ve’s-Sülûk İlellâhi Azze ve Celle bi’s-

Salâti ale’n-Nebiyyi Sallallâhü Aleyhi ve Sellem) nâmıyla müsemma Arabiyyü’l-ibâre

metn-i münîfindeki irşâdâtından bütün müslimîn ihfânımız intifâ‘ ve istifâde etmek

maksadıyla Türkiyyü’l-ibâre olarak tercüme ve îzâh ve (el-Meslekü’l-kavî li tahsîli’t-

tarîki’l-üveysî) ismiyle tevsîm eylediğim şerhdir.

Yanyalı Celâl Efendi Zâde Muhammed Abdülkerim

111

�ن ا�� ا�� ا

�Sی��ن وW+Sم وج-�] 1[� �06�D ىF 0� !5 ا!7 +�� ! �� ا/ ��, و+� ا �� / ا

و�-� 29�6ل ا -&� ا ��9B إ E ر��7 ر�, ا �9ی� ! �� &� ا :�ی �5 جWل . و� , !4 � &, ا :�ام

7 �� هFا �Dح +��=, ا �8�� ا 29ى = ��3 ا '�ی? اHوی�8 �� ر+�� 2ى �Bo ا/ � ا �ی5 ا

&Q90 ��2ى ا� R ا N�Q یX+2 ا�3 2 � ا �8�ة �=-�یX ا ��8 وا 8�2ك إ � ا/ �] وج� ا� �0ى ا

� !��DاL�D �"ی 5� W3ة �� ا 0&� �� ا/ ��, و+��.

[Bizi îman ve İslâm’la şereflendiren ve ashâb-ı kirâm ile birlikte efendimiz Hz.

Muhammed’e -ki salât ve selâm O’nun ve ailesinin üzerine olsun- ümmet yapan,

Allah’a hamd olsun. Her şeye gücü yeten Rabbinin rahmetine muhtaç olan bu kul

Muhammed Abdülkerîm bin Celâleddin el-Yanyavî (Allah onları bağışlasın) der ki:

el-Velî, es-Sâlih eş-Şeyh Yûsuf el-Yanyavî en-Nakşbendî’nin, irşâd şeyhi

bulamayanlar için yazdığı, “Risâletü ta‘rîfi’s-seyr ve’s-sülûk ilellâhi Azze ve Celle

bi’s-salâti ale’n-nebiyyi sallallâhü aleyhi ve sellem” adını verdiği risâlesi üzerine bu

şerhi yazarak ona: “el-Meslekü’l-kavî li tahsîli’t-tarîki’l-üveysî” adını verdim.]

Âyât-ı Celîle-i Kur’âniyye ve ehâdîs-i sahîha-i Nebeviyye ile sâbittir ki, mü’min

olan kimsenin îmânı tamâm olmak için kendisine zâhirî ve bâtınî ni‘metleri bağışlayan

Vehhâb-ı Mutlak hâlıkını ve sebeb-i vücûd-i kâinat, netîce-i halk-ı arz ve semavât,

vâkıf-ı esrâr-ı lâhût, âlim-i serâir-i melekût, muhtâr-ı a‘zam Rasûl-i mufahham

Muhammed sallallahü aleyhi ve selem efendimizi sevmek (1) ve muhabbet [2] etmekle

olur. Hâlık-ı Teâlâ’ya muhabbet ise, Rasûl-i Muhterem Efendimizin muhabbeti ile hâsıl

olur. Rasûl-i Ekrem’in muhabbeti [3] dahi iki vech ile olur. Birincisi ve en kuvvetlisi

Rasûl-i Ekrem’in şerîatiyle amel etmek ve akvâl ve ef‘âl ve âdâtından ibâret olan [4]

sünnet-i (2) seniyyesine tebaiyyet eylemek ve bid‘at (3) denilip de kendisinden men‘

ve nehy olunan eşyâ ve işlerden ictinâb edip çekilmektir ki, [5]

112

0, 6��=�2ا� �آ�� آ ا �+2ل FL6وO و!. � � و!

[“Peygamber size ne verdiyse onu alın, size ne yasakladıysa ondan da sakının.”]1 emr-i celîline bi hakkın muvâfakat etmektir. İkincisi sünnet-i seniyyesine ittibâ‘ ve

bid‘atlardan ictinâb etmemekle [6] beraber ibârât-ı ma‘rûfe ile yalnız kavlen salât ve

selâm (4) okumaktır. Bu beyânattan anlaşıldı ki, Rasûl-i Ekrem’e muhabbet Cenâb-ı

Hakk’a muhabbet alâmetidir. [7] Bu mukaddime ma‘lûm olduktan sonra sâhibü’l-

kerâmât Şeyh Yûsuf Efendi kaddesellahu sirrehu, Delâil-i Hayrât kitâbı üzerine Fâs

ahâlisinden [8] Şeyh Muhammedü’l-Mehdî nevverallahu darîhehu hazretlerinin

Metâliu’l-meserrât ismiyle mevsûm, şerhinin ifâdâtından mahzûz olduğu, veyâhût şerh-

i mezkûru [9] ulûm-i vehbiyye ve ezvâkiyyesine muvâfık bulduğu cihetle bu risâlenin

ba‘zı münderecâtını şerh-i mezkûrun beyânâtına binâ ederek diyor ki;

METİN:

� و)'&�� ا 0&� �� ا/ ��, و+� وان آ�ن ا!�]10[ ا�� ان ا 3�2ة��)� �ه

708 :5 ا �3�� , �79�9 ه2 !5 ا.&4 ا �و ه"� ا &��7 ]11[ج��8� و! �� !5 ا �ی2�-! 5!

79�9 � و!5 ��د �5 ا '�ی? 6��< ��3 �� ا�� AB�=ی 2 5�6 ا.&4 ا 708 6�2 !�3 ��, و

5�� 76�J ��0��=Bی =�ج� , و��/ ا =�62? �6 ا 8-7 وا �I? اH ان ��آ7 ذ � ی]12[ وان

آFا �D E6ح د�MH اا ��Lات

Ma‘nâsı: Ma‘lûmunuz olsun, Rasûl-i Muhterem [13] Efendimiz üzerine salât ve

selâm okumak, her ne kadar emr ve sevâbı ve taraf-ı nübüvetten tebşîrâtı azîm ve şânı

büyük ve cesîm (5) ve her müslim [14] ömründe bir kere salât ve selâm okumak, âyet-i

Kur’âniyye ile farz-ı ayn ve namazdaki teşehhüdde eimme-i müctehidînin ba‘zısına

göre vâcib ve ism-i şerîfi [15] ne vakit zikr olunursa, bi’l-ittifâk yine vâcib olması gibi

dîn-i mübîn-i islâmda mahallî ve ehemmiyyeti farz ve vâcib derecesinde olduğu ma‘lûm

olmakla beraber Nebiyy-i [16] Muazzam Efendimiz üzerine yalnız kavlen ve lisânen 1 el-Haşr, 59/7.

113

salât ve selâm okuyan kimse hakîkaten musallî, ya‘nî hakîkaten salât ve selâm okuyucu

olmayıp, belki [17] hakîkaten musallî olmak için Rasûlullah Efendimizin akvâl ve ef‘âl

ve âdetindeki sünnet-i seniyyesine ittibâ‘ etmek ve söylemediği ve işlemediği ve i‘tiyâd

etmediği [18] işler ve şeyler gibi bid‘atlerden ictinâb etmek ile olur. Binâen aleyh kim

ki; sünnetine, tarîk ve meslekine ittibâ‘ ederse lisânen [19] ibârât-ı ma‘rûfe ile hiç salât

ve selâm okumasa bile, hakîkaten salât ve selâm okuyan o zattır. Kim ki, tarîk ve

meslekine muhâlefet edipte ittibâından [20] i‘râz ederse, cemî-i evkātta okumaktan

fütûr etmeyipte bir lahza kaçırmamak suretiyle lisânen salât ve selâma devâm etse bile

hakîkaten musallî değildir. [21] Fakat Cenâb-ı Hakk’ın tevfîkiyle lisânen dahi okunan

salât ve selâmın bereketi sayesinde o kimsenin salâh-ı hâl etmesi ve sünnet-i

Rasûlullah’a ittibâ‘ ve bid‘atlerden ictinâb eylemekle hakîkaten musallî olân zûmre-i

sâlihinden olması ümîd olunur.

METİN

� � � ر��7 و!5 ر��, ا/ .-� ر��7 1وE6 !2ض4 �)��-� هFا ا�� ان ا 3�2ة !5 ا/ .-

��6� ا (�Q-� 5 ر��ت آ ی�46 ا/ .-�� !5 ا &Wی ��6 �� و!�� وا��ة 6�2 )�� , !5 ا

�XM ا �50 و' 5! ��.� ا � 5 و�Y�"=8 �&�آ

Delâil-i Hayrât’ın mezkûr şerhinde ve bundan sonra başka bir yerde diyor ki; bil

ki, Cenâb-ı Hakk’ın abd-ı mü’min üzerine salât etmek, ona rahmet (6) etmek demek

olup ve Cenâb-ı Hakk bir kimseye bir kere rahmet etmek, o kimseye küre-i arzın bütün

memâliki ve emlâkı ve menafiini bağışlamaktan onun için daha hayırlıdır. Zîrâ emlâk

[22] ve memâlikten istifâde edeceği menâfi-i mevhûbe fânîdir ve fâni olduktan başka

hayât-ı mahdûde-i dünyevîsi için dahi fitne ve belâdır. Halbuki bir rahmet-i ilâhiyye ile

dünyâ ve âhirette taht-ı emniyyet ve selâmette olup, her ikisini kazanmış olur. Binâen

alâ zâlik, abd-ı âcizin bir kere mazhâr olacağı rahmet-i ilâhiyyenin fâidesi bu

derecelerde azîm ve kıymetli olunca, Nebiyy-i muhterem sallallahu aleyhi ve sellem

Efendimiz üzerine edeceği on def‘a salâttan ibâret olan on def‘a rahmetin dîn ve dünyâ

1 Risâlenin sonundaki metinde �� ( ) lafzı yoktur.

114

ve âhirette hâsıl olacağı fevâid ve saâdetin kıymet ve azâmeti, nasıl tahmîn ve tasavvur

olunabilir. Hakîkaten o saâdâtın hepsi değil, onlardan yalnız bir saâdetin mikdârı ve

büyüklüğü hiç takdîr ve tasavvur olunamaz. Ve mezkûr on def‘a rahmetin sebebinden

Cenâb-ı Hakk bizim üzerimizden ne kadar belâ ve meşakketleri def‘ ve ref‘ eyledikten

başka, zikr olunan on def‘a rahmetin bereketiyle ma‘nen ve maddeten kıymetleri azîz ve

dünyâ ve mâ fîhâdan değerleri daha çok, ne kadar latîf niam-i ilâhiyye ve derecât-ı

âliyyeye layık olupta celp etmiş oluruz.

METİN:

7 �&�آ7 ج�O ا E&0 ��, ا 3�2ة وا W8م[0� وا�� \ ا �E�3 ا � هOF ا

Ve Hakîkaten musallî olan kimse âcizâne olarak okuyacağı bir kere salât ve selâm

ile Cenâb-ı Hakk’ın [23] on def‘a rahmetine nâil olmak gibi âlî bir menzile ve rütbeye

ermesi ancak seyyidü’l-halâik sallallahu aleyhi ve sellem efendimizin câhî şeref ve

ulüvv-i kadrinin bereketiyledir.

METİN:

��6�ج=�� ان .:2ن ��=� �6�� ا!=^�ل ا!�ا/ و. ��3 رض�ءO �&�آ7 ا W3ة �� &�&, 6

�دة &-� 7&.�� یY8� �� E�3 ر�W6 ,=��2 .&�\ .�� ا�.Y8� �� E�3 و+-� وا/ .-

�!�: ا)�ى �=� .29م !9�م ا ��D ا

Zikr olunan derecât-ı âliyyeye, mücerred Nebiyy-i Muhteremin câhî ve ulüvv-i

kadrî bereketiyle nâil olunca, sen dahi salât ve selâm okuduğun vakit, Cenâb-ı Hakk’ın

kitâb-ı mukaddesindeki iş bu;

� ان ا/ و!MW:=, ی3�2ن �� ا E&0 ی�ای�� ا Fی5 ا!20ا ��2ا ��, و+��2ا .8��

[“Allah ve melekleri, Peygamber'e çok salavât getirirler. Ey müminler! Siz de ona

salevât getirin ve tam bir teslimiyetle selam verin”]1

emr-i celîline imtisâl ve tebaiyyet ve Habîb-i Ekrem’ine salât ve selâmın bereketiyle

rızâ-i ilâhiyyesini tahsîl eylemek ve bizim üzerimizde ödenmez olan hakk-ı âliyesine (7)

1 el-Ahzâb, 33/56.

115

hürmet ve ta‘zîm niyetiyle okumaya sa‘y ve gayret etmen lâzımdır ki, bu niyetin

sebebiyle [24] kazâ-i havâyic ve duânın kabûlü ve ekdâr ve ahzândan halâs ve taleb-i

sevâb ve mağfiret ve ref‘-i derecât ki, dünyâ ve âhiret hâcâtı, Habîb-i ekrem sallallahu

aleyhi ve sellem efendimizin bereketi sayesinde biiznillahi Teâlâ kat‘iyyen hâsıl olsun.

Zîrâ sen Nebiyy-i Muhterem üzerine âcizâne olarak vüs‘ ve iktidârın hasebiyle salât ve

selâm okuduğun hâlde, Cenâb-ı Hakk, Rabbü’l-âlemîn olduğu sıfatıyla, ya‘nî kâinâtın

envâını ba‘de’l-halk ve’l-îcâd an be an terbiye ile onları kemâle ve sonra zevâle îsâl

eylediği rubûbiyyet-i sıfat-ı ilâhiyyesiyle sana salât ve selâm ediyor ki, bu mertebe-i

âliyyeye hiç başka bir ibâdet ile vâsıl olamazsın. Ve bu hâl sana devâm ettikçe dünyevî

ve uhrevî murâdların için mürşide ihtiyâcın kalmaz. Ya‘nî salât ve selâm sana mürşîd-i

kâmil makāmına kāim olurda, bir husûsu keşf ve îzâh ve yâhût makāmât-ı sülûka lâzım

olan irşâd ve terbiyeyi ahz etmek için doğrudan doğruya rûhâniyyet-i [25]

Muhammediyye’den istimdâd edip keşf-i suâl ile hall-i müşkil eder, ve ahz-ı terbiye ile

vâsıl-ı ilellah olursun. Nitekim ehlullahdan bir kaç zât bu vecihle vusûl bulmuşlardır.

Ve rûhâniyetten terbiye ahz ve telakkî eden zevâta, ister doğrudan doğruya ruhâniyyet-i

Rasûl’den olsun ister civâr-ı Rahmân’a [26] intikāl eden evliyâ-i sâlifenin

rûhâniyyetinden olsun onlara Üveysî ta‘bîr olunur. (8)

METİN:

3 9�د ا=�S�9� . Y ا 2�2ل وا &�2غ ا � ر.&7 ا H2ی6 7-�� D�� 6��ض 6�ن آ0 R�

�:Q. � 9� 2Paا��!��5 او �� آ=&� ا �=�او 7 ا �-=&�ة �6� وج�., !'- �ء ا��- ا�=9�دك �� ا

� .=�آ, B �L! ,.وج� � �708]27[��, و ! �-��و.:2ن !3�� و.-=�9 ا�=9�دا � �3� و .:2ن !=

�! � ��, �79�9 آ�

Eğer rütbe-i velâyete vâsıl olmayı sever isen, sekiz şarta riâyet etmek lâzımdır.

Birincisi: Hayattaki ulemâ-i âmilînin şifâhî olan, veyâhût hayatta bulunmayıp da,

eyâdi-i nâsta mütedâvil ve mu‘teber kitâplarında tahrîrî bulunan akvâlına i‘tikādını arz

ve tatbîk ile, mutâbık bulduğun mes’eleler için Cenâb-ı Hakk’a hamd ve şükrân edersin,

ve muhâlif bulduğun mes’eleleri terk ile onların akvâlı mûcibince i‘tikādını tashîh edip,

lâzım olan i‘tikād-ı sahîh ile muttasıf olursun.

116

İkinci şart: İ‘tikādını bu vechile tashîh ettikten sonra Rasûlullah Efendimizin sünnet-i

seniyyesine tebaiyyet eder ve yukarıda beyân olduğu vechile üzerine musallî-i hakîki

olursun.

METİN:

�ه�ا J �� و .8-� ان .:2ن ��D آ2ي و�& 7 ا�ث ا�(� ا � ا)�PW وی:��B ان .0(� ا � ر+

0�ت !5!c� �ء و اH!2ات آ�� . W� Y ری�ء و �"Y و .:2ن � �d ا�� . Y ا �c!5�0 و ا��Hا

�� ت و .E6 �-8 ای3�ل ا ��L اP2�L� 9� �� ج��4 اBQ! ك و .:2ن��8B و ا��ك و ا!� و ا)

�ي وج, آ�ن W6 ی&P E6 E9�&� آ&� و ��9 و ��8 و .=2ب !5 ا 2�Fب آ�� اذ� . �=� ��(�. W� �&

ا 708 و ه"� ا &��H4 ]28[ 5! 7ی:=Y ا �� ا �2آ� B� � E6=� ذا � ا Y�F 6=:2ن !�5 ا.&

�I2ج, ای هFا ا

Üçüncü şart: Şer‘î ve akl-ı selîm indinde mezmûm ve menfûr (9) bulunan ahlâktan

teberrî edipte ahlâk-ı hasene-i Muhammediyye ile mevsûf olmaktır. Ve ahlâkını tashîh

etmek için sana yalnız merhûm Birgivî Efendi’nin meşhûr Türkiyyü’l-İbâre risâlesi ile

Kadızâde denilen şerhi kifâyet eder. Yoksa bu husûs için bir çok ahlâk kitâplarının

mutâlaasıyla ifâte-i vakt ve ifnâ-i umr-i azîz etmek luzûmu yoktur.

Dördüncü şart: Îfâ edeceğin amel ve ibâdetin, riyâ’ ve ucubsuz (10) olarak hâlisen li

vechillah [29] tâhir ve pâk olmaya sa‘y edesin,

Beşinci şart: İhyâ’ ve emvâtta bulunan mü’minîn ve mü’minâtı, kendi nefsini ve peder

u mâderini ve kardaşını sevdiğin gibi öyle sevesin. (11)

Altıncı şart: İhlâkına emr-i nebevî vâki‘ olan bir kaç [30] muzır hayvândan başka

mahlûkāt-ı ilâhiyyenin mûr ve zenbûruna varıncaya kadar hepsine merhamet (12) ve

şevkat eylemeğe ve onlara her vechile hayır ve iyiliğini îsâl eylemeye sa‘y [31] edesin

ve şefkat ve merhametini bu dereceye ta‘mîm ettikten sonra, artık senin kalbinde kibr ve

hakd ve hased (13) [32] kalmaz. Zîrâ kitâp ve sünnetin emri mûcibince, umûm-ı

mahlûkāt için senin kalbinde husûle gelen muhabbet, kibir ve hıkd ve haset zuhûruna

ma‘nidir.

117

Yedinci şart: [33] Ne vakit sağîr veya kebîr bir günâh işledikçe seyyiât-ı a‘mâlını

kitâbete me’mûr olan melek, o günâhı sahîfe-i a‘mâlına yazmamak için bilâ te’hîr

hemen [34] tevbe edesin. (14) ve bu vechile dahi (15) sünnet-i Rasûlullah’a ittibâ‘ ve

bid‘atlerden ictinâb edenlerden olursun.

METİN:

�ه�ك j � و .E6 �-8 ا!=^�ل اHوا!� و اج=0�ب ا 20اه� و ا &�ع و .:2ن !=&-� [35]ث .0(� ا

�� 4 �� 6�ن آ0��"� W!��!W ا�=9�د [36] �E6 708 ج��4 ا�2ا � �=� .:2ن �� R� �

! � ��M ا�2ا+ E6 7-ی�Q �� W!�� 7P�' �W(Hص !="0&� �5 اW(Hق ا 28ء �Y8 ا� ��9=8

��6 � 6�8� ��3� ��, [37]!�او!� �� ذا Hوا !3� اي �79�9 ��, �� ا/ ��, و+�

E�3. �� و :5 اذا آ0�Mدا ,�� E�3. � ��, �� ا/ ��, و+� E6 ج��4 [38]�79�9 وان آ0

8� �� Dی-=, �� ا�� !&=�ع ی�ج� � ان .:2ن �P=� وJ Y8� �.�P5 1او� �3 �&�آ7 !5 ا

اآ^�رك ا 3�2ات ��, �� ا/ ��, و+�

[39] Sekizinci şart: Tehzîb ve tasfiye-i bâtın için beyân olunan şurût-i seb‘a-i sâbıka

ile âmil olduktan sonra zâhirini dahi şu vechile tehzîb [40] edersen ki, evâmire imtisâl

ve nevâhî ve bid‘atlerden ictinâb etmeye sa‘y edersen, ve hâiz olduğun bütün ilim ve

ma‘lûmâtınla âmil olduğun hâlde cemî-i ahvâlında [41] sünnet-i Rasûlullah’a tâbi

olursan. (16) Eğer beyân olunan şurût-ı semâniye üzerine riâyet eyler ya‘nî i‘tikād-ı

sahîh üzerine bulunur ve ibâdetini riyâ’ ve ucubsuz [42] olarak hâlisen li vechillah edâ

eder ve ahlâk-ı seyyieden ictinâb ile beraber, hasebi’t-tâka sâir ahvâlında dahi, şerîat ile

amel eyler ve bunun üzerine devâm eder isen, Rasûl-i Ekrem Efendimiz üzerine

hakîkaten musallî olursun. [43] Ve eğer beyân olunan şurût-ı semâniye ile mevsûf değil

isen, dâimen kavlen salât ve selâm ile meşgūl olsan bile, hakîkaten musallî değilsin

[44]. Fakat cemî-i evkātta salât ve selâm okuyacak olursan, şerîat-ı Rasûlullah’a

müdâvim olmayıpta, ashâb-ı bid‘atten olsan bile, kavlen okuyacağın salât ve selâm

1 �� اه! ا�&� و�% $ #�ه�ك و �*&( و�)�ن ... -…risâle sonundaki metinde bu ifade de mevcuttur.

118

çokluğunun bereketiyle sünnet-i seniyyesine tâbi‘ olanların [45] zümresine ilhâk

olunmanızı ve zâhir ile bâtının ıslâh olunup da ibâd-ı sâlihinden olmanızı ümîd olunur.

METİN:

�رة �(��7 �5 آ�ن !-2جQ� OFو ه � � � Oد��رة �5 آ�ن ا�=9Q� 2ن:.H Xو آ� �

AB70 و�I ! 7ی�0-� Hا اFه >� �ل و ��Qع و)�23� اذا داوم �� هFا ا � , !2ا96�وا��

�Qی-7�� - 9�د ا R� 3 ودوام ا=�Sت ا��ل اه� ا = �9? ان ا�( ا :�ا!P اF��6 E� ا

Kavlen salât ve selâmın kırâatine kesretle devâm etmek, husûsî tarîk-ı müstakîm’den

sapmış kimse, salâh-ı hâl etmek için ona beşâret-i azîme iken, i‘tikādı tâm ve sahîh,

amelleri şer‘i şerîfe muvâfık olan kimse için nasıl beşâret-i azîme değildir. Bi’t-tarîki‘l

evlâ bu ikinci kimse için daha kuvvetli bir beşâret-i azîmedir ve bâ husûs bu ikinci

kimse i‘tikādı sahîh ve â‘mâlı şer‘a muvâfık olmasına ve kavlen salât ve selâmın alâ

hasebi’t-tâka kesret ile okumasına devâm eder ise, o kimse için bu hâl ne derece

beşâret-i azîme ve ayn-ı saâdet olduğu delilleriyle ta‘rîf olunmaz. Buna binâen

muhakkikîn-i ulemâ ve evliyâ demişler ki: (Ehlullah’a in‘âm ve ihsân olunan kerâmâtın

en a‘zamı ve üssü‘l- esâsı i‘tikādı sahîh üzerine bulunmak ve amelleri şerîat-ı ilâhiyyeye

muvâfık olmaktır.) Çünkü bu kerâmet asıl ve esâstır ve diğerleri fürûât olup, hepsi bu

asıldan tevellüd eder. Fakat bir kimsenin [46] i‘tikād-ı sahîh üzerine bulunması ve

amelleri şer‘i şerîfe muvâfık olması kolay değildir. Ancak o kimse üzerine inâyet,

husûsiyye-i ilâhiyye ve hıfz-ı ilâhî ile olur.

METİN:

� , W6 ی�BL ا�, �PیY ا �, �� ا/ ��, و+� و !5 آ�ن �Pی&�1 ,5�6 آ�ن هFا � , � آ�ن ! &

�)� �� ,� �0J, و آ�e, ی0(� ا� E6 Yی:2ن !4 !5 ا� �� P Y8, و!5 آ�ن ! &� �Pی&

&�3 آ�� H ی�BL �� اه�,�� )0 ا &��3ة ا2Pى !5 ا

1 Risâle sonundaki metinde .� .şeklindedir >��;� ا

119

Hâl ve hareketi i‘tikād-ı sahîh ve amelleri şerîata muvâfık olan kimse âşikâr ve

bellidir ki, Rasûl-i Muhterem Efendimiz’e ittibâ‘ cihetinden karîbdir. (17) Ve karîb

olunca, kurbiyyetinin derecesine göre Rasûl-i Muazzam’ı sevmiş ve O’na muhîb olmuş

olur. Ve bir kimse bir şey’i severse muhabbeti derecesinde bâtınında o şey’ ile beraber

öyle ittisâl peydâ eder ki, o şey’i her ân müşâhede eder görüyor. Belki basîret denilen,

bâtın ile olan müşâhede göz ile olan müşâhededen dahâ kuvvetli olduğunu, bu gibi

hâlâtın, ehline hafî değildir.

METİN:

Wرج ��!e. [47] واذا , � X وآ�X ی=�Fذ �� &�2, وآ�X ی:2ن .8��e=ی Xآ� �)� � � �9D��

� E6 هFا ��H �� ت�� 80&7 ا � ا �و�� 8B0, ورو�, !4 ان !� .=e!� ا�� ذرة و ��م ��و 6

�D? +2ى هOF ا- ی:5 Fا � ا 2 �ب !5 ا Fوق �=� .-�ف �Pر هFا �� & , هOFا �B: �Fة

Sîreten sıfât-ı hasene ve kemâl ve sûreten hüsn ve cemâl ile mevsûf, ma‘nen ve

maddeten âlî bir mahbûba bir kimseyi ona âşık tasavur ettiğin vakit, o kimse mezkûr

mahbûbu ile ne türlü istînâs ve telezzüz eder ve ne derecede nefs ve rûhu ile o mahbûba

teslîm ve fânî olur. (18) Halbuki âlem-i şehâdette [48] senin tasavvur ettğin sıfât-ı

hasenesi mümkünü’t-tefsîr ve kemâl ve cemâli zâil ve ğayr-ı bâkî olan o mahbûb-ı

âlînin lezzet-i muhabbeti rûhâniyyâtın lezzet-i muhabbetine nisbeten zerre ve ademdir.

Ya‘nî hiç nisbet kabûl etmez. (19) Rûhâniyyâtın lezet-i muhabbeti ne derece lezîz

olduğunu anlaşılmak için misâl olmak üzere deniyor ki, ağız ve kuvve-i zâika ile

anlaşılması lâzım gelen eşyânın evsâfı, meselen şeker ve balın tatlılığı, acı veya ekşi

olan bir şey’in acılığı veya ekşiliği ağız ile zevk olunup tadılmadan nasıl ki, ibâre ile

tavsîf ve ta‘rîf mümkün olmadığı gibi, nüfûs-ı âliye olan ruhâniyyâtın lezzet-i

muhabbeti dahi ibâre ile ta‘rîf ve tavsîfi [49] mümkün değildir. Belki bu hâl ashâbından

olmak ya‘nî rûhâniyyâta muhib ve âşık olmak gerektir ki, bu muhabbetin derece-i

lezzetini bilesin. Hattâ rûhâniyyâtın muhabbetine müstağrak olan kimse bu muhabbetin

lezzetinden başka, kendisine hiçbir ni‘met ikrâm ve ihsân edilmese bile muhakkaktır ki,

o lezzet ona kâfî gelir ve onunla kanâat eyler. Halbuki ale’l-Itlâk rûhâniyyâtın

muhabbeti bu derecede lezîz olunca, [50] onlardan her kemâl ve cemâlde mümtâz ve

onlar her kemâl ve cemâli ahz (20) eyledikleri es-Seyyidü‘r-ruhâniyyîn sallallahu aleyhi

120

ve sellem efendimizin lezzet-i muhabbeti ne derecelerde lezîz ve hayat bahş olduğu

tefekkür edilsin.

METİN:

�ه�ا 6�ذا آ0� !Wn=Q �:^�ة ا W3ة j و �0J�� 7��& و .�3 ا � هFا ��=��-7 ا 708 و ه"� ا

(Hوا �� H X�:6 �=P.�3 ا � !239دك E6 اJ ر�P �� ,�� مW8 �م وا!Hل ا�P ��ة آ�

ا 208+� وO��o !5 ا B 2ل �)Fی5 !5 ��یd ا�� ه�ی�ة

Seyyidü’r-ruhâniyyîn Efendimizin dünyâ ve mâ fîhâdan daha lezîz olan

muhabbetinin lezzetine ise bâtınen ve zâhiren sünnetine tebaiyyet ve bit‘atlardan ictinâb

etmek ile vâsıl olursun. Ve bununla beraber eğer tâkatın kadar çok salât ve selâm ile

iştigāl eder isen, dünyâ ve âhirete dâir olan hâcetlerine nasıl vâsıl olamazsın. Hiç şüphe

yoktur ki, muhakkak vâsıl olursun. Nitekim Ebu Hureyre Hazretlerinin rivâyet eylediği

hadîsten istidlâl ile, İmâm-ı Senûsî ve sâir ulemâ-i fehhâmın dedikleri gibi. Afrika

kıt‘asının şeyh-i kebîri ve mürşidi, imâm ve velî, sâlih ve âlim, kâmil Teâlîf-i Hasene

sâhibi, ve bâ husûs ilm-i kelâmdan ümmü’l-berâhîn ve irşâdü’t-tâlibîn, ve

Mukkaddimetü’l-akîde, [51] ve Muhtasaru’l-akîde ve bunların şurûh-ı müellifi Ebû

Abdillah Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî hazretlerinin, zikr olunan teâlîf-i

meşhûresinden, Muhtasarü’l-akîde kitâbının şerhinde, Ebû Hureyre hazretlerinin rivâyet

eylediği hadisten tevcihle istidlâl eylediği ve mezkûr kitâbın şerhinde bu makāma

mutaallık îrâd eylediği, beyânâtını fevâid-i azîmeyi müstelzim olduğundan zikretmeye

münâsip görülmüştür. Merhûm İmam Senûsî zikr olunan kitâbının ibtidâlarında diyor

ki,

�دث7 آ�� و ادو!�� آ��ل �Hت ا�: � ج� و �W وا �D H 5! 7!W8 ان ا��E ا�H2! 2ز ��ض�B ا

��)� �� ! ��ا ��E ا/ ��, و +��H2! و �0� و +��&� ,�IB� ,��Io&, و �P ج-� +&

, واSی2اء ا E �=&7 ��!, و ��ذی� ?�-= � واH)�ة H ی9�ر�, ��ب وH یE0n=8 �5 ا�� Fا � E6 ا

�ب&�Hاء وا��Hا�� !5 ا ,��ل ا ��2ي واH)�وي وا -�2ي آ�X و !. ��: 5 اج�, )�? ا/ .-�� ا

��=, .4Q90 ا�2اع ا :�وب و .�.�IB� 4B ا/ BQ� ��=, ا :&�ى E6 اy)�ة و!� �-�هBQو� E�B8 وا

�� ج� و �W ��. .-�� ا+&�H2! �و ی2�D E�"0س �- E= آ�76 ا �c!5�0 و یR=B0 ا�2ا�� ا

H��: �ی="�+� ا�� !5 اه� ا� =6 Y�J E�� ت . � 2� � ا�� IB. E= �ی=, ا -(�� اn �Q=0.و

121

اHی��ن �, ا�2اع ا �8ور و .XQ:0 �5 ا (2اه� وا &2ا5J اج0�س [52].&�رك و .-�� اه�

�BQ:رض ا�Hا E�� 8-��ة ا 2�nم و ا�2اع ا �Qور و �&�آ7 !&-^, ا �QیX و J�2ع J�-=, ا &��7 ا

�Hت ا�" �ت ا :�B وا��j�� E=9�2ب 6�ق واyج��4 ا E6 5:�= �ی7 اo �� وا�=�Qت و.�:0 .

YM� + � � � و��+�, وآ=&�, و!Wءآ=, وا�9�-� ��IB ا/ .-�-. /�� ا�2ار اSی��ن �-Q-Q.و

�� ی� . ران ا "�� و�o=, ا �8}ت وا 2�Fب� وا6�ض +& ��, ر��=, �� ا L�? وا)�ج

� ! �� E ا/�H2!و ��+ O�B'3! : �M< اB7 و�� رف ا-� E ��, و+� ذ)��M ا�-.

�6 )]ا5M ا 2�nب �=� آ^�ت !0� E6 . وا -�2م ا �ی7�0� �و�W ه �"2اه� اa+�ار ا =� )&eه

�ر وا��Hال�(Hء وا�&90 �ب واHو.�د وا=PHآ� ج&� ا . �و�"� اHرض +�� وج&�� ه� و� �ه

&. � 2� ��, وذآ�O �=��2 ا &+ O�:Q� ~�0 � وا =20ی, ��Pار ر+�, و!MW:=, وآ=&, وا��رك و.-

� ��, و+� .و��O �� آ� ��ل و �:� آ��ل�� ! �� ا/ .-�H2!و �وا�=�Qت ا!0�&� 7

7!��9 � از!0=�� ا � !2ا6�ة ا اSی��ن !4 ا)=Wف ا �ول . و.'�و�� AB ا/ +& ��, و.-

�ر Q=7وا�!�9=+H508 وا �ه�ة اه� ا ? واQ! 5! ��- و�� +& ��, ا�2اره [53]ا � 5 و�-� ا

و+'2ع ا�2اره وا!=�اده� ان ��2�P :� 5! ا �-20ی7 وا 7�8 د�� وا)�ى �=� آ�دوا آ��

واآ^� +& ��, ��ده آ^�ة �(��7 ی�Lج �5 ا ��3=� ج-�� IB�, ور��=, . ی:2�2ا ا�&��ء

� ث��2ن . 5 ی�)� ا "70 !5 ا 8-�اءث�^E ج��4 !B� ون�Qة و�e! 70" و�P ورد ان ا 2B3ف اه� ا

7!Hا OF� ��0! �B� . 5�^�^ !5 ا "70 و �-�� اآ^� !5 ا� وان آ��2ا ث�^E اه� ا "70 ی:2ن ��- و

�:^�ة � � ��رك و.-&. � 2� !��3L. 5 ا�� ر و� 2 ذQع او .8-7 ا��آ^�^7 ار�

-I.ل� �ن وا:� �ن وا![ ی��o �0ه !5 ا "70 اH ا �X� . ��8 ا ^2اب E6 ا -�� وا �� 7��" �و�

� 9� !5 اج�� و�( ��ه� ا��e:6 . ,�� ! �� E ا/ .-�H2!و ��+ 7 واذا ��6� ان !0]

,!� � وO�:D �� ا�-�-. O�� ان �6�� 7��^� � ج� و�� W�OF ا�H2! �0� �, �� ا L�? و +�

, وآ^�ة ا 3�2ة ��, !5 . !5 اوجY ا 2اج&�ت �)-= �� ی Y هF ا ��8 وا�-. ,� وان ا =2+� ا

62�ت وا 2Bز �-�E ا �رج�تL� �!5 !5 ا �M�+2 ی:5 �3�2ة ��, !5 ا �IB . ا�� ا 2 و

� ! �� ا/ .-�H2!و ��ح ان !5 �� +�� 3 � ورد E6 ا! Hا �)- � ��, و+� ا�

� �Q�ا�� ,�� E �� ا X [54]!�ة وا��ة �� ا/ .-! �)- � ا��I6 E6 ورد �Pو Xآ� ��6��ن آ:

&-s ا7�M ا =23ف �0� �� ا�B�Hاد .} �X ��ی�ة و�P رأی=�M7 ( �6, ا��= ان !2�D �96 5خ ا

6��, ی�3 إ � ��, و+�� !239د6O��:^� !5 ا W3ة �� ا E�� E&0 ا/ .- ( 5! � و -�, ا)F ذ

E&0� E ��, و+� ��H ه�ی�ة رضE ا/ �0, ��0!� ا =]م ان ی"-� ��2., �2 , ��E ا/ .-P

122

E ��, و+��یN ) اذا .:�B ه�� وی�Bn ذ�&�(��E ا/ .-Q! �� Y �' و�D H ان ا ��ی� ا

�رك و&. O2ا+ ?MW� 5! ��M�BD8, وB� 7�90=� 6�ذا اآ^� !5 ا 3�2ة �� &�0� ا =��P 7 اه= � �-.

ا Fى اه= �, وا/ ا�� ! �� E ا/ ��, و+� آ�B هFا ا�H2!و(.

Ma‘nâsı: Hiç şüphe yoktur ki, kullara ihsân ve ikrâm olunan kemâlâtın en a‘lâsı

ve en devâmlısı, (21) Mevlânâ Hakk celle ve alâ hazretlerinin rızâsına fevz ve nâiliyyet

ve gazabından halâs ve selâmettir. Ve Hakk celle ve alâ hazretlerinin fazl ve keremi ile

zikr olunan bu iki maksada ibâdın vâsıl olmaları için [55] dünyâ ve âhirette

Peygamberimiz Efendimizi, azîm bir kapı yapmıştır ki, O‘nun gibi başka kapı ve

itticâgâh yoktur. İster kâfir, ister mü‘min hiç kimse, gerek kavlen ve gerek hâlen o

saâdetin eteklerinden yapışmaktan ve onun kapısına ilticâ etmekten müstağnî olamaz

(22) ya‘nî muhtâç olur. Nasıl muhtâç olmasın ki, Hakk celle ve alâ hazretleri, dünyevî

ve uhrevî, âlem-i ulvî ve süflînin kemâlâtını onun sebebinden yaratmıştır. Ve âhirette

şefâatleri sayesinde mü‘minînden kürûb ve zahmetlerin envâı ve mezkûr envâın tevlîd

eyledikleri esbâb mürtefî‘ olur. Ve kâffe-i mü‘minîn üzerine Mevlânâ celle ve alâ

hazretlerinin parlak ni‘metleri müncelî olup, verilir. Ve ehl-i kemâlâttan kimsenin

açmasına mütecâsir olamadığı eltâf ve niam-ı ilâhiyyenin kapıları o Seyyidin talebi ile

mü‘minîn üzerine açılır. Ve Mevlâ Tebâreke ve Teâlâ, ehl-i îmân üzerine ikrâm ve

ihsân eylediği inâyet-i uzmâsı, o Rasûl-i muhteremin bereketiyle açılmış ve saçılmış da

onların üzerine envâ-ı sürûr münkeşif ve bâtın ve zâhirlerinden ecnâs-ı gumûm ve şürûr

zâil ve mündefi‘ olmuştur. Ve kürre-i arz üzerinde tulûat-ı behiyye-i saîdesinin, ya‘nî

vücûd-i mübârekenin gelmesi ve tulûu ile ondan sonra meb‘as ve nübüvveti ile âlemi

[56] kaplayan ve cemî-i âfâk, ve züvâyâda nihâyet derecelerde temkîn edip yerleşen

zulumât, küfr ve cehâlet mürtefi‘ olmuştur. Ve ehl-i âlemin kalplerinde cehl perdeleri

ile mestûr olan zünûb ve seyyiât mündefi‘ ve Cenâb-ı Mevlâ Tebâreke ve Teâlâ

hazretleri, peygamberleri, kitâpları ve melâikesi ile ikrâr ve tasdîk olunmuş, envâr-ı

îmân müteşa‘şa‘ ve parlak olmuştur. Ve mahbûb ve muhtâr-ı ilâhî olan Efendimizin

vâsıtasıyla Hakk sübhânehu ve teâlâ hazretleri, rahmet ve ikrâm olmak üzere ümmetine

meârif-i Rabbâniyye ve nefâis-i hukm ile ulûm-i ledunniyyeyi ifâza ve ihsân buyurmuş

ve guyûb-i mahzenleri içinde onlara ta‘lîm ve i‘lâm için saklayıpta teheyyü’ eylediği

cevâhir-i esrârı ile onları o derecede tezyîn eylemiştir ki, her dağda ve dünyânın her

123

köşesinde onlardan aktâb (23) ve evtâd ve nükebâ’ ve ahyâr ve ebdâl gibi ümem-i

sâlifenin hiç birisinden öyle kesret ile zuhûr etmeyen envâ-i evliyâ zuhûr etmiş ve

kezâlik efendimizin [57] sebebinden, Mevlâ Tebâreke ve Teâlâ hazretlerinin tevhîdi ve

peygamberleri ve melekleri ve kitaplarının ikrârı şerefiyle ve ala kaderi’t-tâka Hâlık-ı

Teâlâ’nın nimetlerine karşı, lisân-ı nübüvetten irşâd olundukları gibi mükemmel vech

üzere keder, ferah, darlık ve genişlik hallerinden her bir hâl üzerine kürre-i arzın

sahrâları ve dağları ve denizleri, Mevlâ Celle ve alâ hazretlerinin şükrü, zikri ve hamd ü

senâsının edâsıyla, sayhalar ve ref-i‘ esvât ile dolmuş ve teşrîf edilmiştir. Ve Peygamber

Efendimizin ümmeti, âfâk-ı âlemde intişâr [58] etmiş ve zamân-ı ömrü de kıyâmete

kadar uzanacağını tebşîr (24) olunduğundan, kıyâmetten evvel hepsini mahv etmek,

hiçbir düşman muvaffak olmayacaktır. Ve zamân-ı saâdet-i nebevîden kıyâmete kadar

zuhûr edecek inkılâbât, zamân ve mütenevvi‘ fitne ve muhtekir ve bu tûl-i müddet

sebebinden, ehl-i Hakk ve sünnet ve istikâmet erbâbının fıkdânı ve adem-i müşâhedesi

ile beraber Hakk sübhânehu ve Teâlâ Hazretleri onların [59] îmânlarını muhâfaza

eylemiş ve envâr-ı ma‘neviyye ve hissiyyelerini dünyâ ve âhirette o derecelerde tenmiye

tezyîd ve ulûm-i zâhire ve bâtına ile onları tahliye ve tezyîn buyurmuştur ki, kalplerinin

hâvî olduğu ulûm ve hikem ve nûrlarının lemeânı [60] ve imtidâdı sayesinde halkı,

ettikleri irşâd ile enbiyâ derecesini bulmaya karîb oldular. (25) Ve Hakk sübhânehu ve

Teâlâ hazretleri ümmetinin adedini bir kerâmet-i [61] azîme ile teksîr etmiştir ki, hasr

ve ta‘dâdtan hâriç kalır. Hatta fazl ve rahmeti ile cennete girecek suadânın iki sülüsünü

kılmıştır. Zîrâ hadîs-i sahîhada vârîd olmuştur ki, ümem-i sâlife ile cem‘an bütün ehl-i

cennetin teşkîl edecekleri yüz yirmi saftan seksen safı bu ümmete mahsûs olacaktır. Ve

ümîd olunur ki, her ne kadar ümmet-i Muhammediyye ehl-i cennetin iki sülüsü [62]

olmakla beraber a‘mâl-ı sâlihalarında zamân ve mekân ve hâl i‘tibâr olmadan mücerred

a‘mâl-ı sâlihalarının iki katı olması (26) ve zamân ve mekân ve hâl i‘tibâriyle dahi

Mevlâ Tebâreke ve Teâlâ’nın onlara tahsîs eylediği kesret-i sevâp ve taz‘îf-i ecr

sebebinden iki sülüse isâbet edecek niam-i cenetten dahâ ziyâde ve meselen üç rub‘a ve

yâhût dokuz aşr mikdârı ni‘metler ihsân olunacaktır. [63] Ya‘nî ümmet-i

muhammediyye her ne kadar ehl-i cennetin iki sülüsü ise de, fakat niami cennet bi’l-

farz ve et-takdîr bütün ehl-i cennete taksîm olunsa iki sülüse isâbet edecek mikdâr-ı

124

muayyeneden, amel, zamân, mekân, hâl gibi ba‘zı husûsat-ı istisnâiyye sebebinden

diğerlerine nisbeten onlara pek ziyâde verilecektir. Ve bu hesâba göre mâdem ki,

ümmet-i Muhammediyye’nin gayrı olan ümem-i mâziye, niam-i cennetten az [64] bir

mikdârına nâil olacaklardır. Demek cennet ümmet-i Muhammed’in sebebinden

yaradılmış ve onlar mütenna‘im ve müstefîd olmak için, halk olunmuştur. İşte Rasûl-i

Muazzam Efendimizin menzilesi, kadr ve şânı Hakk Celle ve Alâ hazretleri indinde bu

derece azîm olduğunu bildikten sonra, Mevlâ Tebâreke ve Teâlâ hazretleri o Nebiyy-i

[65] Muhterem’i mü‘minîn olan ümmetine ve bütün mahlûkāta ihsân ve in‘âm ettiği

için, O’na hamd ve teşekkür etmek vâcibâtın en elzeminden ve dünyâ ve âhirette

melhûz olan mehûfâttan emîn, halâs, derecât-ı âliyyeye mazhar olmak için bu Seyyid

Azîm’in muhabbeti ve ta‘zîmî ile tevessül, ve O’nun üzerine kesret-i salât ve selâm ile

iştigāl eylemek vesâil ve vesâitin en a‘lâsındandır. Ve salât ve selâmın kütüb-i

mu‘tebere-i sahîhada vârid olan [66] iş bu (Benim üzerime kim ki, bir kere salât ve

selâm okursa, Cenâb-ı Hakk on kere salât ve selâm okur.) Hadîs-i Şerîfinin beyân

eylediği fazîleti azîmesinden başka bir fâidesi olmasa bile, salât ve selâm okuyan

kimseye bu fazîlet kifâyet edecekti. Nasıl kifâyet etmesin ki, bu cihetten salât ve

selâmın fazl-ı azîmine dâir vârid olan ehâdîs-i kesîrenin meânî ve müzâyâsını beyân

etmek için eimme ve ulemâmızın her birisi, müteaddid kitâplar te’lîf [67] etmişlerdir.

Ve Ekâbir-i ehl-i tasavvuftan bir kaç zevâtın kitâplarında gördüm. Diyorlar ki, (Kim ki,

terbiye ve irşâd şeyhleri olan mürşîd-i kâmilleri bulamazssa, Rasûl-i Muhterem

Efendimiz üzerine çok salât ve selâm okusun. O kimse maksûduna vâsıl olur. Ya‘nî

ruhâniyyet-i peygamberî mürşid olur da onu terbiye ve irşâd eder.) ve zan edersem bu

ekâbir-i ehl-i tasavvuf [68] bu fikri ashâb-ı kirâm’dan Ebu Hureyre Hazretleri, tâkatı

mikdârınca cemî-i evkātını salât ve selâm ile imrâr etmeye kasd ve niyet ettiği vakit,

Rasûl-i Ekrem Efendimize bu kasd ve niyetini arz eylemiş ve o vakit, Rasûl-i Muhterem

Efendimiz; [69] Ebu Hureyre’ye hitâben:

اذا .:�B ه�� وی�Bn ذ�&�

125

["Bu takdirde, (dünyevî ve uhrevî) dilediğin kabul edilir, günahın affedilir!"

buyurdular."] 1

ya‘nî kasd ve niyet eylediğin gibi bütün evkātını benim üzerime salât ve selâm ile imrâr

eder isen, dîn ve dünyâ hâcât-ı mühimmesi sana i‘tâ ve günahların da mağfiret olunur,

diye buyurduğu Hadîs-i şerîften ahz ve telakkî etmişlerdir. [70] Halbuki hiç şüphe

yoktur ki, meşâyıh-ı terbiyeyi taleb eden kimse nefsinin tathîr ve tezhîbini azm

eylediğinden, Peygamberimiz Efendimiz üzerine alâ kaderi’t-tâka çok salât ve selâm ile

meşgūl olursa, tasmîm eylediği maksatlara kâfî gelir. Ve hâcâtı hâsıl olur diyor. İmam

Senûsî Hazretleri mezkûr Muhtasarü’l-akîde [71] kitâbının şerhinde bundan sonra

diyor ki; her bir mahlûku murâd olunan kemâle îsâl etmek fiiline, terbiye ıtlâk olunur.

Ancak Cenâb-ı Hakk’a mahsûsdur. Buda iki kısımdır. Birisi, terbiye-i âmmedir ki,

kâinâtı halk ve onlara hayât ve nemâ, havâss-ı zâhire ve bâtına ve sâir havâss ve

levâzımı vermek gibi, [72] umûm-i ecsâda müşterek olan terbiyedir. İkincisi, terbiye-i

hâssadır ki, dîn-i âlî islâma, hidâyet verdikten sonra, ulûm-i nâfiâ-i dîniyye ve meârif-i

ilmiyye ve ameliyye hibe ve bahş etmek ve mezkûr ulûm ve meârifin muktezâsıyla

ibâdâtta ve harekât ile sekenâtta amel etmeye muvaffak eylemektir ki, Mevlâna Celle ve

alâ hazretlerinin rızâsına [73] nâil olmak ve vasf ve tavsîfin ihâta edemediği naîm

cennât ile ebedü’-l âbâd ten‘îm etmeye îsâl eden terbiye, bu terbiye-i azîze-i şerîftir. Ve

bu terbiye-i hâssa ehl-i arz için behemehâl, Rusûl-i izâm salavâtullahi ve selâmuhu

aleyhim ecmaîn hazerâtının vâsıtasıyla ve irşâdâtıyla müyesser olur. Hiç başka vâsıta ile

kimseye müyesser olamaz. Ve bütün Rusûl-i İzâm’ın ihdâ ve irşâd ettikleri bu terbiye-i

şerîfenin hulâsa ve zübdesini;

�8- ی�ی� ا/ �: ا ��8و H ی�ی� �: ا

[“Allah sizin için kolaylık ister, zorluk istemez.”]2

�� ا��ه واWoHل ا =� آ�4 �0Iوی��

1 Tirmizî, Kıyâmet, 24. 2 el-Bakara, 2/185.

126

[“Omuzlarındaki ağır yükümlülükleri boyunlarındaki zincirleri kaldırır.”]1

âyât-ı mübeşşereleri mûcibince zahmetsiz olarak eshel vechile îfâ ve irşâd-ı halk etmek

Cenâb-ı Mevlâ Hazretleri, Seyyidü’l-mürselîn efendimizin yedine vermiş ve O’nun

şerîatına vaz‘ eylemiştir ki, bu terbiye ile hisseyâb olanlar ehl-i cennetin iki sülüsü

kadar kesîr olduğu sana ma‘lûm olmuştur. İşte Mevlânâ Celle ve alâ hazretlerinin hamd

ve şükür ve zikrinden [74] sonra efendimiz üzerine salât ve selâm okumak bize vâcip

olmasının sırrı ve hikmeti budur. Zîrâ bizi irşâd-ı ile kazanmamıza sebep olduğu bu

terbiye-i hâssaya karşı, ona mükâfât eylemek âciz olduğumuzdan yed-i kudretinde

hazâin-i niam olan Kerîm, Kādir Mevlânâ Celle ve alâ hazretlerinin indinde bu Seyyid-i

azîm ve Nebiyy-i şerîfin kadr ve menzilesine lâyık olduğu vechile üzerimizdeki Hakk-ı

azîmine mükâfât (27) olmak için tarafımızdan salât versin, ya‘nî ta‘zîm ve tekrîmi şâmil

ni‘metleri in‘âm ve ihsân eylesin. Ve kezâlik selâm dahi versin. Ya‘nî kadr ve câhi ve

şerefi daha vâsi‘ ve büyük olmak, nefs-i nefîs-i âlîsi her vakit mesrûr olmak için niam

ve sürûrların içinde misl ve nezîrî olmayan kelâm-ı ilâhiyyesi ile taltîf ve selâm

vermekle ta‘zîm buyursun diye duâ ve niyâz etmekle emrolunduğumuzun sebebi budur.

METİN:

وی:��B ان .=�!� ان !5 اآ^� E6 ذه0, �2رة .:2ن .�� ا 23رة E6 ,)B� E6 �2!, وی9(=,

وE6 .�� ا �ار آ�� ه2 !�3ح E6 ج��4 ا �-=&�ات [75] روا ��أ !4 !5 ا�E6 Y هOF ا �ا

?� ��!e. 2 �� .-�6, و.�W(, ا�� ا��! q�D ,وی�و!�W(7 ا E�� E&0 ا/ ��, و+� H ی8

��W! �M(7 +� رو��=, اn�=+�9ر �� ا.H �!� ا�� 7B�0 ای)�Hا �0!�=e!� �"��4 آ��H., ا!

0� وه�ه0� ا+�ار ."�ه� E6 آ=&�.�� و�"�H2!و ��م � �ل +��!Hل ا�� X�:6 O�0� r98. د ان�و.:

!=7P�B وا Fوق ه2 ا Fي یL��3 !5 اHوه�م

Rasûl-i Ekrem Efendimiz üzerine çok salât ve selâm okumak münâsebetiyle

kurbiyyet kesb eden kimse, kurbiyyeti derecesinde ona muhibb olduğu ve muhibb

olursa bâtınında, fikr ve hayâlinde her vakit onunla olduktan başka rü‘yet-i Basra’dan

daha kuvvetli olan basîreti ile ya‘nî kalp gözü ile görür ve telezzüz eder diye bâlâda

1 el-A‘râf, 7/157.

127

beyân eylediği bu müddeâyı daha zâhir ve hemân hemân umûm-i nâsa ma‘lûm ve

meşhûr olan bir delîl ile isbât eder diyor ki, zî rûh olsun olmasın kâinâtta bir şeyin

sûretini zihninde çok teemmül eden kimsenin nevm ve yakaza hâllerinde kuvve-i

muhâfazasında mevcûd olur. Ve o kimseye o şey’in muhabbeti fikr ve hayâlinde

mahfûzâtı ister nâfi‘ olsun ister olmasın gerek dünyâda ve gerek âhirette onunla beraber

olduğu [76] kütüb-i mu‘teberenin cemî‘inde mezkûr ve müsarrahtır. (28) Halbuki

kemâlât-ı azîmesini Cenâb-ı Hak’tan başka bilmeyen ve min indillah Cemî-i mahlûkāt

üzerine riyâset-i dûnyeviyye ve uhreviyyeyi hâiz bulunan, Nebiyy-i Muazzam sallallahu

aleyhi ve sellem efendimizin teemmül ve mülâhazasının lezzeti, senin bildiğin ve

mülâhazasıyla telezzûz eylediğin suver-i kâinâtın hiç birisi ile müsâvî gelmez. Zîrâ bir

mahbûbun mülâhazasından ve rü‘yetinden edilen telezzüz, ma‘nen ve maddeten

kemâlâtının ziyâdesiyle tezâyüd ettiğinden ve Seyyidü’r-ruhaniyyîn Efendimiz’in

ma‘nen ve maddeten hâiz olduğu kemâlatta diğer bir müsâvîsi olmadığından bi’t-tab‘

O’nun mülâhazasından ve rü’yetinden edilen telezzûz kâinâtın hiç birisinde yoktur.

Hulk ve ahlâk, kadr ve menzile cihetinden zât-ı saâdetinde bulunan kemâlâtında nasıl

teşbîh ve nazîrî olabilir? Ve sâir kâinâtın mülâhaza ve rü’yetinden edilen telezzüz

O’nun mülâhaza ve rü’yetinden hâsıl olan telazzüze nisbeten tevcihle müsâvî gelebilir

ki, o habîb-i ilâhî bütün kâinât-ı ulviyye ve süfliyyenin sebeb-i vucûdudur. Delâil-i

Hayrât kitâbının hizb-i sâlisinde;

� ! �� ا�2ارك��+ �� E�� ا N...ا

[Ey Allah’ım! Senin nurlarının denizi olan Efendimiz Hz. Muhammed’e salât ü

selâm et!]1

salâtında bulunân [77]

وا E6 Y&8 آ� !2ج2د

[ Bütün varlık âleminin sebebi O’dur.]2

1 el-Cezûlî, Delâil-i Hayrât, müst. es-Seyyid el-Hacc Hasan Rızâ, h.1302, nşr. Salâh Bilici Kitabevi,

Tıbkı basım, İstanbul, 1977, s. 72; Muhammed Mehdî el-Fâsî, Metâliu’l-meserrât, s.252. 2 el-Cezûlî, a.g.e. s. 72; s. 253; Metâliu’l-meserrât, s. 253.

128

Terkîbinin şerhinde Şârih Fasî beyân eylediği iş bu ehâdîs-i kudsiyye buna delîl-i

bâhirdir. Birincisi Ebü’l-Bişr Hazreti Âdem’e hitâben:

�=9�(�! �� ! H2 ی� �دم

[Ey Âdem! Muhammed olmasaydı seni yaratmazdım.]1

Ve diğer rivâyette;

OH2 ��ء وH ارض�+ �9�( H9=� و�( �!

[Ey Âdem! O olmasaydı ne seni, ne gökyüzünü ne de yeryüzünü yaratırdım.]2

ve ikincisi de Rasûl-i Muhtereme hitâb olarak Selmân-ı Fârisî raziyellahu anh’dan

naklen diyor ki,

�لP )ل� ان ر�� ی29ل � ان آ0� ا.FLت ا��اه� ه&r ج&�ی� �� ا E�� &0 ا/ ��, 96

آ�ا!=� �6��H �� واه�� 9 )�9� ا 9� اآ�م ��E !�0 و�( �9�( �� و!&�&� �.FL.�96 ا W��(

�� 9� ا�(� )و!0] =� ��0ى و H 2ك !

[“Cebrâil Hz.Peygamber (s.a.)’e geldi ve şöyle dedi: Şüphesiz Rabbin senin için

şöyle diyor. Şâyet ben ibrahim’i Halîl (dost) edinmişsem seni de Habîb edindim. Benim

için senden daha değerli hiç bir varlığı yaratmadım. Dünyâyı ve ehlini senin benim

nezdimdeki yerini onlara tanıtmak için yarattım. Şâyet sen olmasaydın dünyâyı

yaratmazdım.”] 3

Ve aynı salâtta;

�M� ا �=�9م !5 �2ر ض�

[ O, senin yarattığın ışığın nûrundan daha öncedir]4

Kavlinin şerhinde beyân eylediği iş bu; 1 Beyhakî, Taberânî, (Ömer b. Hattâb’dan), Metâliu’l-meserrât, s. 253; Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye, s. 53. 2 Kastalânî, el-Mevâhibü’l-ledüniyye, I/69-70; Metâliu’l-meserrât, s. 253; Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye, s.

53. 3 Kastalânî, el-Mevâhibü’l-ledüniyye, I/83; Metâliu’l-meserrât, s. 253; Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye, s. 54. 4 Metâliu’l-meserrât, s. 254.

129

qD ا/ �2رى و!5 �2رى )�? آ� ?�( � اول !

[Allah (c.c)’ın ilk yarattığı benim nûrumdur. Sonra her şeyi benim nûrumdan

yarattı.]1

hadîs-i nebevîsi dahi bu ma‘nâyı ya‘nî Rasûl-i Muazzam’ın sebeb-i vücûd-i kâinât

olduğunu tasrîh ediyor. Ve yine Delâil-i Hayrat’ın hizb-i sâbi’inde.

�ل �: �ل وا &�"7 وا�" ��Y ا 58 وا� �� ! ��+ �� ا N .... ا

[ Ey Allah’ım! İyilik, güzellik, sevinç ve kemâl sâhibi olan Efendimiz Hz.

Muhammed’e sâlât ü selâm et!]2

Şerhinde diyor ki, Hüsn ve cemâlin hakîkatleri ve temâmları o zât-ı saâdette mevcûd

idiler. Zîrâ kâinâtta hem ma‘nâsı ve hemde sûreti ya‘nî hem zâhirîsi ve hem de [78]

bâtınîsî tam olarak yaratılmış mahlûk-ı mükerrem ve mukaddes yalnız O’dur. Hazreti

Yûsuf aleyhi’s-selâmın ve sâir kâinâtın hüsn ve cemâli, O’nun hüsn ve cemâlinden bir

cüz’ (29) olduğundan ahlâk ve hilkat-ı âliyesi, başkası ile münkasim değidir. Ya‘nî hulk

ve ahlâkında şerîk ve nazîri yoktur. Zîrâ bir sıfatında şerîki olan zât muttasıf olduğu o

sıfatın ba‘zısına ve bir cüz’üne nâil olmuş ve binâen aleyh o sıfatı hepsini tamâmen

ihrâz etmemiş demektir. Halbuki (Ahmet ve Muhammed) isimlerinin ifâde ettikleri

ma‘nâya göre hulk ve ahlâkında ve indellah kadr ve menzilesinde zâhiren ve bâtınen

medh-i tâm ve kesîre layık olarak yaradılmış olan zât yalnız o zât-ı âliyy’ü kadrdır.

0�O و�2ر.,-! �رئ ا . 6�2 ا Fى .� �&�&� O�B'ا� 80ث

,0+�890. !�D 5� O[0ی� �6 ! ! ��o ,�6 58 63"2ه�ا

[Erdi kemâlât’a O ma‘nâ ve sûretinde.

1 Kastalânî, el-Mevâhibü’l-ledüniyye, 1/7; Metâliu’l-meserrât, s. 254. 2 el-Cezûlî, a.g.e. s. 149; Metâliu’l-meserrât, s. 390. 3 Muhammed b. Saîd el-Busirî, Kasîde-i Bürde, Müt. ve Şârih Âbidin Paşa, Sad. Ömer Faruk Harman,

İstanbul, 1977, s. 63, beyit: 41-42. Eserin bir çok baskısı, tercümesi ve şerhi vardır.

130

Habîbimsin! buyurdu halk eyleyen Adem’i

Güzelliğinde O’nun eşi ve benzeri yok,

Cevher-i hüsnünde O kabûl etmez bölümü]1

Cenâb-ı Hakk cemâl-ı Muhammedî’yi mü’minlerin gözlerine karşı heybet ve

vakâr ile setr etmiş idi. Ve kâfirlerin gözlerini ma‘nen ve hakîkaten O’nu görmekten kör

ve a‘mâ eylemiş idi. Bu ebsâr-ı zaîfe-i dünyeviyye ile kimse [79] O’nu görmeye

tahammül edemezdi. Nitekim O’nun nûr ve cemâlinden bir kısım olan hüsn ve cemâl-i

Yûsuf ve nûr-i yedi beyzâ-i Mûsa ve şems-i Münîr-i âlemi görmeye kimse tahammül

edemediği gibi. Mervîdir ki, hüsn ve cemâli ve vech-i saâdetinin lemeân-ı nûru, zulmet-

i leylde karanlıklı odayı tenvîr ediyordu. Kezâlik o zât-ı saâdete aklü’l-kül verildiğinden

aklının kuvveti bize tamâmen zâhir olmuyordu. Zîrâ kalpler, kelâmını anlayamazdı.

Onun için;

: �� Pر �29�:.a ��ا

[Şüphesiz ben akıllarınızın seviyesine göre konuşurum.]2

ya‘nî kelâmımı akıllarınız anlamaya tâkatı olmadığı için, akıllarınızın tâkat getirdiği

dereceye kadar indirir de size söylerim, diye buyurmuştur. Seyyidü’l-mürselîn’in

derece-i âliyesinden sarf-ı nazar, müctehidînden İmam-ı Şâfiî aleyhi’r-rahme Mısır’a

gittiği gittiği3 vakit O’nu istikbâl eden zevâta hitâben söylediği kelâmı

anlayamadıklarından, akıllarına riâyet üç derece kelâmını tahfîf ettikten sonra ancak

kelâmını anlayabilmişlerdir.

� [� � ث [� � ث [06 �!W2ا آ��Bی �6 �3! � د)�

1 İlhan Armutçuoğlu, Kasîde-i Bürde Manzum Tercüme, İzmir 1979, s. 37, Beyit: 41-42 (Ayrıca Mahmut

Kaya’nın da manzum tercümesi vardır.) Geniş bilgi için bkz. “Busirî”, DİA, c. VI, s. 468-470. 2 Metâliu’l-meserrât, s. 391. 3 Mükerrer yazılmıştır.

131

[“Mısır’a girdim, sözlerimi anlayamadılar. Anlasınlar diye konuşmamın

seviyesini düşürdüm, sonra yine anlayamadılar konuşmamın seviyesini bir daha

düşürdüm, sonra yine anlayamadılar konuşmamın seviyesini tekrar düşürdüm.”]

diyerek başkalarına hikâye eylemiştir.

Kezâlik Seyyidü’l-helâik efendimizin hâiz olduğu bihâr-ı ulûm cihetinden fazl

[80] ve kemâlât-ı azîmesini, Vehhâb-ı Mutlak, Tebâreke ve Teâlâ hazretlerinden başka

kimse bilmez. Hayr-ı halkillah ve efdal-i halkillah olduğu gibi a‘lemu halkillah dahi

yalnız O zât-ı meâli sıfatdır.

��ض�اده� XQ:0. ء��DHا

[Eşya zıddı ile bilinir.]

Fehvâsınca Rasûlullah Efendimizin ilim ve fazlına dâir kemâlât-ı azîmesi ziyâde tavzîh

ve inkişâf etmek için efrâd-ı ümmetten birisinin kemâlât-ı ilmiyyesini’ beyân etmek

lâzımdır. Şöyle ki, Tefsîr-i Kebîr’de süre-i Âlü İmrân’da

5�� - ان ا/ ا�'�B �دم و��2� و�ل ا��اه� و�ل ��ان �� ا

[“Allah birbirinden gelme bir nesil olarak Âdem'i, Nuh'u, İbrahim âilesi ile İmrân

ailesini seçip âlemlere üstün kıldı.”]1

âyet-i kerîmesinin tefsîrinde Rasûlullah Efendimizin kuvve-i zekâsından bahs ederek

diyor ki,

�ل �� , ا W8م P) 5 آ�! � وا+=0&'�- � !5 ا�� X ��0 ر+2ل ا/ �� ا/ ��, و+� ا

�ب� X �ب ا� (E&0 �ل ا� X�:6 � 2 E آFا 6�ذا آ�ن ��ل ا (,!Wآ ��ا�=

[Hz. Ali aleyhi’s-selâm: “Rasûlullah sallallahu aleyhi ve selem bana ilmin bin kapısını

öğretti. Ben her bir kapıdan bin kapı daha keşfettim.” demiştir. Bir velînin durumu

böyle olursa, acaba bir peygamberin durumu nedir? Onun sözü burada bitti.]

Ve Kütüb-i kelâmîyye-i mu‘tebereden Şerh-i Mekâsıd’ın, maksad-ı sâdisinde

bulunan fasl-ı râbiin mebhas-ı sâdisinde diyor ki, Hazreti Alî kerremellahu vechehu, 1 Âlü İmrân, 3/33.

132

Rasûl-i A‘zam Efendimizin ta‘lîmi ve irşâd-ı nebeviyyesi ile envâ-ı ulûmdan bir milyon

nevi‘ ya‘nî fen biliyordu. Kuvve-i hadesi ve şiddet-i zekâsı ve Rasûlullah Efendimize

olan kesret-i mülâzemeti sayesinde, ilim cihetinden Ashâb-ı Kirâm’ın en a‘lemi ve

m‘alûmâtlısıdır. Onun için Ashâb-ı kirâm vekâyiin ekserîsinde O’na mürâcaat ederlerdi.

[81] ve ilm-i nahvin usûlü ve kavâid-i esâsiyyesi O’nun ihtira‘ kerdesi olduktan başka

ilm-i kelâm, tefsîr ve ilm-i bâtın ile, ilm-i tasfiye-i bâtın ve sâir ulûm erbâbı olan esnâf-ı

ulemânın akvâlına istinâd ediyorlar. Hatta demiş ki, kast edip oturursam ehl-i Tevrât

beyninde Tevrât ile ehl-i İncil beyninde İncîl ile ehl-i Zebûr beyninde Zebûr ile (30) ve

ehl-i Furkān beyninde Furkān ile, ya‘nî her şerîat Cenâb-ı Hâlık’tan nâzil olduğu gibi o

şerîata mensûb olan akvâm beynindeki da‘vâ ve münâzeâlarına hükm ve fasl-ı deâvâ

ederim. Vallâhi Kur’an-ı Azîm’de hiçbir âyet yoktur ki, nerede nâzil olduğunu, karada

mı denizde mi (31) ovada mı, dağda mı, gökte mi, yerde mi, [82] gecede mi, gündüzde

mi, ve kimin hakkında nâzil olduğunu ve ne şey’e dâir olduğunu bilmeyeyim diye

buyurmuştur. Ve meşhûr Kasîde-i Ercûze’sinde tahdîs-i ni‘met olarak diyor ki;

�0�86 �Q. �� E�M�+ � �� !��اث آFا �� ی

� .e8ل ��P 5ون !�ض�7 �D ون ا.�7 ان�P 5� � �86 وا!

Ma‘nâsı: Ey beni suâl etmek isteyen kimse nerede ister isen beni suâl et. Zîrâ

benim ulûm-i zâhire ve bâtınam, mîras-ı Rasûl ile ulûm-i vehbiyyedir. İstersen halk-ı

âlemden beri şimdiye kadar gelip geçmiş ezmân ve akvâm-ı sâlifeden, istersen şimdiden

kıyâmete kadar gelecek ezmân ve akvâmdan suâl et.) diyor.

İşte onun ümmetinden bir ferd-i tâhir ve bir veliyy-i kerîmin hâli ve ulûmı bu

derece vâsi‘ olursa, Seyyidü’l-murselîn’in câhî ve ulûmı ne derece vâsi‘ olduğu

tasavvur edilsin.

Efrâd-ı kâmile-i ümmetin ilmi hakkında bu mukaddime ma‘lûm olduktan sonra,

Rasûl-i Azîmin bihâr-ı ulûmundan dahi bir katre beyân edelim [83] Kütüb-i mu‘tebere-

i dîniyyede beyân olunuyor ki, şerîat-ı âliyesi olan Kur‘ân-ı Azîm bütün kütüb-i

ilâhiyye-i menzileyi câmi‘ olduğundan kendi şerîatı ile beraber şerâyi-i sâlife-i

ilâhiyye’nin hepsini, ya‘nî bütün kütüb ve suhuf-i münzelenin hepsinde taraf-ı

ilâhiyye’den benî beşere tavsiye olunan i‘tikādât ve ibâdât ve muâmelât ulûmunu, ve

133

yine Kur‘ân-ı azîm ile berâber kütüb-i ilâhiyye-i sâbikanın şerâyi‘den mâada hâvî

oldukları diğer ulûm ve esrâr gibi Ulûm-i ledunniyye’yi, ulûm-i ahlâk-ı hamîde, âdâb-ı

nefîse, tedbîr-i menâzil, ulûm-i ahbâr-ı ism-i sâlife, ve mesâlihi dîn ve dünyâya ait

ulûmu, ve her kavmin lisânı üzerine o kavim ile tekellûm eylemek gibi. O hatîbü’l-

ümeme mahsûs ulûm-i elsineyi ve ulûm-i akliyye ve nakliyyenin cemî’ini biliyordu.

Zîrâ hakāyık ve envâ-i ulûmda hiç bir ilim yoktur ki, ma‘denü’l- kemâl ve unsuru’l fazl

olan, o muhtârü’l- helâikin bir kelâmı ve bir hadîsi ilimde huccet ve delîl olmasın. Ve

müşkilât-ı mesâilinin hallî için rehber ve sâik olmasın. İşte ulûm-i evveliyye ve âhirînin

kâffesine bi hakkın vâkıf olduktan başka Cenâb-ı Hakk’ın;

�� Eرب زد� �P و

[“Rabbim benim ilmimi artır’ de.”]1

emr-i ilâhiyyesine tab‘an ulûmunun taleb-i ezdiyâdı üzerine [84] ân be ân o Seyyidü’l-

helâik’ın ulûmu tezyîd olunurdu. Hulâsa-i kelâm sûretü’n-Nisâ’da bulunân iş bu;

� وآ�ن �I6 ا/ �� (��-. 5:. ��ب وا :�7 و�� !=: وا�]ل ا/ �� ا

[“Allah sana Kitab'ı ve hikmeti indirmiş ve sana bilmediğini öğretmiştir. Allah'ın lütfu

sana gerçekten büyük olmuştur.”]2

kavl-i şerîfi mûcibince tarafı ilâhiyyeden kendisine in‘âm ve ihsân olunan ulûm-i

zevâhir ve ulûm-i guyûbun, mikdârına mahlûkāt-ı ilâhiyye’den hiçbir şey’ vâsıl

olamamıştır. Zîrâ hulken ve ahlâken her sıfatta efdalü’l-helâik olduğundan ilim sıfatında

dahi onlardan fâik ve efdal olması lâzım gelir. Levh-i mahfûz’da mukkadderât-ı kâinâta

dâir mezkûr bulunan ulûm-i guyûb o Rasûl-i Muazzam’ın ulûmundan bir kısım ve bir

cüz’ olduğuna bakılırsa, muttasıf ve hâiz olduğu bihâr-ı ulûm ve kemâlât-ı azîmesi

inde’l-beşer ma‘lûm olsaydı bile, akl-ı beşer efrâdını değil, envâını saymaktan Allahü

a‘lem âciz olacaktı.

Meddâh-ı Rasûl bu ma‘nâya işâret ederek diyor ki,

1 et-Tâhâ, 20/114. 2 en-Nisâ, 4/113.

134

�9 � وض�.�� و!5 ��2!� �� ا �2ح وا�� 6�ن !5 ج2دك ا

[Şüphesiz dünyâ ve onun malı mülkü senin cömertliğinden,

Levh ve kalem ilmi (Levh-i mahfûz), senin ilminden neş’et etmiştir.]

Medîne-i ilm ve yenâbî-i hikmetin unsuru ve ma‘denîdir sallallahu aleyhi ve selem

(32) [85] Medîne-i ilmin kapısı olân Hazreti Alî kerremellâhu vechehü bâlâda mezkûr

Kasîde-i Ercûze’sinde, Cenâb-ı Hakk’a hamd ve senâ ve Seyyidü’l-enbiyâya salât ve

selâmdan sonra zât-ı saâdeti Muhammedî’nin kemâlâtını bu vechile ta‘rîf ediyor. Diyor

ki:

� �9= �8�ء ا��ا آ0] ا � ا �0ى 2�ر ا ��ى6�2 ا 8�� 6� ا

Ma‘nâsı: Göklerde esnâf-ı melâike arasında ا�� ismiyle müsemmâ O’dur. Ya’nî

her sıfatında her mahlûktan daha memdûh ancak O’dur. Başka [86] yoktur. Takvânın

ma‘denî, sehâvetin denizi, doğru yolun nûrudur.

�2 � آ! X�2 Fات 6� ا�� 7P�Q! Oت ا2�ار�B3 !� ا

O zât-ı saâdetin kemâlât-ı zâtiyye ve sıfâtiyyesini tavsîf ve ta‘rîf makāmında

deniyor ki, mahlûkātın kâmilü’s-sıfât bir seyyidîdir. Envârı ma‘nevî olmayıp, zâhirî

olduğundan, zât-ı şerîfi envârı ile lem‘ân ediyor. [87]

!5 2�رO ا �2ح �oا !8'�ا آFا �� 6, ا.� !�t&Lا

Levh-i mahfûzun satırları o zât-ı celîlü’l-kadrin nûrundan yazılmış ve orada

yazılan mukadderât-ı kâinattan çok çok haberler vermiştir.

ی="�وز !� ا+=4� 6:�� ,0: 4�J�6, ��, ا �!

135

Levh-i mahfûzda ne ki var ise hepsine muttali‘ olmuş, fakat me’zûn olduğu

mikdârdan ziyâde i‘lân ve ihbâr etmemiştir

[88]. ,�6 ��L �ل اP �! ��:6 ,0� O�:� �Pو , �P �P

Enbiyâ-i ulü’l-azmin ikincisi olan İbrâhim Halîlullah aleyhimü’s-Selâm ne ki

dediyse hepsini o seyyidü’l murselîn’in ulûm ve fuyûzâtındandır. Ondan alıp söylemiş

ve hikâye eylemiştir.

� O�� , وآ�� !�"! E6 48ی � , .eد��9! 5

Ve Hazreti İbrâhîm’i âlem-i ma‘nâda her konuştuğu şey’i ilânından nehy ettiyse o

da teeddüben i‘lânından vazgeçip kimseye bildirmemiştir.

=4� �6 ��رO !:20ن 6-��, !� آ�ن و !� ی:2ن !"

İlmi dahi ne ki olmuş ve ne ki olacak vukūât ve hâdisâtın kâffesinden ibâret idi ki

sadr-ı mübârekinde toplanıp gizlenmiştir.

�ت آX� ی9�س �6B3 ا 2رى F�ات 5�6 ی:� 5�OF ا

[89] Kim ki bu sıfât-ı mezkûre ile mevsûf olursa, mahlûkāttan başka bir zât ile

nasıl kıyâs olunabilir. Ya’nî O’na mahlûkāttan şebîh ve şerîki var mıdır? Sâir âlim

yalnız ism-i âliyesinde şerîk ve şebîhtir. Yoksa sıfatında şebîh ne de gelmiş ve ne

gelecektir.

X3�=ی H O�� 2ف اذ ه�=n� ,I�6 5! �0و ا��

Ben dahi O’nun feyz ve ilminden avuç avuç alıyorum. Zîrâ O’nun feyz ve ilmi bir

denizdir ki, hadd ve pâyân ile tavsîf olunmaz. Ya‘nî ilim ve feyzinin nihâyet ve

müntehâsı yoktur.

136

,�� ا/ ��, و+� و�� ج��4 ا)2ا�, !5 ا 0&��5 وا ��+��5 ورضE ا/ �5 � , وا�

�ه�ی5 اج�-�5' ا

[Sâlât ü selâm O’nun ve nebi ve rasullerden olan bütün kardeşlerinin üzerine

olsun. Allah O’nun tertemiz âl ve ashâbından râzı olsun.]

Metnin şerhine avdet edelim. Dedi ki;

METİN:

N ا)�aا �0!�� ? ا =e!� �"��4 آ��H., ا!�!e. 2 � �� ا�

Asl ve esâsı müddeâ olan tekemmül ve ıctimâ-ı kemâlât-ı Seyyidü’r-ruhâniyyîn,

efendimizde bulunduğu ve O’nun muhabbet ve mülâhazasından fer‘ olan telezzüz dahi

bi’t-tab‘ sâir kâinâtın muhabbet ve mulâhazasından edilen telezzüze fâik olduğu sâbit ve

ma‘lûm olduktan sonra, hakîkat müddea zıddı ile dahi inkişâf etmek için, a‘lâdan

ednâya nüzûl ile diyor ki, efendimizin teemmül ve mülâhazası değil, hatta

müctehidînden İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe’yi birkaç [90] gün cemî-i kemâlâtı ile

teemmül-i tâm ile teemmül eder isen, kemâlâtı sebebinden ve rûhâniyyetinin mülâhazası

lezzetinden çekilmeye kādir olmayıp da, o hâl-ı muhabbet içinde telezzüzden,

rûhâniyyetine sukūt ve teslîm olmaya ve O’ndan bir daha çekilmemeye karîb olursun.

İmâm-ı A‘zâm hazretlerinin muhabbet ve mülâhazası telezzüzünün hâl ve şânı böyle

olunca; dünyâ ve âhirette sebeb-i necâtımız olan Efendimizin muhabbet ve

mülâhazasından hâsıl olan telezzüzü ve bu telezzûzûn saâdeti dâreyne dâir celb eylediği

eltâf ve füyûzât-ı Rabbaniyye nasıl takdîr ve tahmîn olunabilir. Beynlerinde hiç nisbet

kabul etmez.

Ve muhabbet-i Rasûlullah’tan hâsıl olan füyûzât ve lezzât-ı azîmeye dâir daha bir

takım esrâr, ulemânın kitâplarında bi’l-münâsebe bulursun. Fakat bu lezzâtın künhüne

tamâmen vâkıf olmak için, sana zevk lâzımdır ki, seni bu cihette vukū‘ bulan evhâmdan

kurtarsın. Yoksa mezkûr esrârı, kitâplarda bulup okumak ve zabt eylemekle lezzât-ı

mezkûrenin künh ve mâhiyetlerine tamâmen vâkıf olamazsın. Zîrâ lezzât-ı ma‘neviyye,

lezzât-ı hissiyyeye müşâbihtir. Bir kimse meselâ şekeri ağzına koyup tatlılığını zevk

etmeden, diğer ikinci bir kimse şekerin [91] tatılığını min külli vech uzun uzadıya ta‘rîf

137

etse bile, mezkûr birinci kimse tatlılığı acaba şöyle midir? Böyle midir? diye nasıl ki

evhâmdan kurtulamadığı ve ağzına koyup zevk ettikten sonra, o evhâmdan hemen

kurtulduğu gibi lezzât-ı ma‘neviyye dahi tıbkı böyledir İbâre ve t‘arîf ile helâveti

anlaşılmaz. Beheme hâl zevk lâzımdır.

METİN:

�9�د , �� ا/ ��, �Hاوا ��8= �رف وا-= ]ی�دة ا � &7 وا �6:^�ة ا W3ة ��, ی:2ن +&&

� وآ�H X و�P یFآ� ا+�� 2I� �6رO �� ا/ ��, و+� �6 اآ^� ,=��BQ �و+� و+&&

99 � �!� آ�� ح �, ا: �ت وی29م !9�م ا ��D اPوH2ن ا �MHح د�D E6 � وآ��- !5 اه� ا

ا ��Lات

Binâen aleyh yukarıda beyân olunduğu gibi Rasûl-i Ekrem Efendimiz üzerine

kesretle salât ve selâm okumak, o kimse efendimiz ile teâruf ya‘nî biri biri ile tanışmak

ve bilinmeye (33)

4�'! Y 5 ی� Y � وان ا

[Şüphesiz seven, sevdiğine itâat edendir.]

muktezâsınca evâmir ve terbiyesine teslîm olmaya ve inkiyâd ve itâât etmeye ve

ümmetinden bir mü‘min-i müvahhid olması hasebiyle her ne kadar efendimizin

muhabbetini hâiz ise de [92] ziyâde muhabbetine ve şefâatına sebeb olur. Nasıl sebeb

olmasın ki, ekser-i evkātta senin ismin huzûr-ı şerîfinde yâd ve zikr olunur. (34) ve sana

nevm ve yakaza hallerinde mürşid-i kâmil makāmına kāim olur. Nitekim bu nükteyi

ulemâ-i muhakkıkîn kitâplarında ve Delâil-i Hayrât kitâbının dîbacesinde;

5�� - �5 ی�د ا �9ب !5 رب ا

[Âlemlerin Rabbi olan Allah’a yakın olmayı isteyen için…]1 kavlinin şerhinde Fasî merhûm tasrîh ettikleri gibi.

1 Metâliu’l-meserrât, s.13.

138

METİN:

��Qع ]93[ � ا�=9�دث ا�� ان ا �9&2ل ��0 ا 2Lاص ان .:2ن �� !2ا96�� R وی:2ن ا��

Hل وW 9� و.-�� ا �BاsM وا 2اج&�ت وا 508 ا �eآ�ة و.eآ� ا�'! Oو�:� � �Y0=". d ا �ام وا

��ل واذا داو!� �� 8.1=-�� ا!� و 2 !:�وه وH .=�ك +70 وB.H-� ��7 و.�وم �� هFا ا

. ��3 ا �ض�ء آ�B هFا ا �9ر � !5 اSآ�ام وا :�ا!7 هFا و.:2ن ��=� �6 ج��4 ا�2ا � !"�د

�� E&0 W3ة �� ا�� n=D��ء 6&� ی(�� q�D �)� !5 ا 2ج� وO��o !5 ا�2ال اaو وان

�� 0�ل ا � !239دك �6 ا. ,�� .� او �6 ج��-�� ان ا�Pرك ا/ .-P�6 اآ^� او ا/ ��, و+�

9�واH)�ة آ�� ه2 !2�2د !"Mوآ5 ذا �-!�+ 5:. W6 8�2ك . �ب ��0 اه� ا

Bundan sonra sana ma‘lûm olsum ki, havass ehlullah indinde tarîk-i makbûl şudur

ki, Evvelâ; i‘tikād-ı sahîh üzerine olasın. Sâniyen; amellerin şu vechile [94] şer‘i şerîfe

muvâfık olsun ki, harâmdan ve tenzîhî olsun tahrîmî olsun mutlaka mekrûhtan ictinâb

edesin. Sâlisen; fürûz ve vâcibâtı ve sünneti müekkedeleri edâ edesin. Râbian; rızk ve

nafakan hâlis helâl olup rızk-ı harâmdan sarf-ı nazar, mekrûh-i tahrîmî bile olsun.

Hâmisen; hiç bir sünneti velev gayr-ı müekkede olsun terk etmeyip, ve hiç bir bid‘atı

dahi işlememek ile bu hâle devâm eyleyesin. Sâdisen; bu hâle devam etmek ile beraber

niyetin dahi yalnız tahsîl-i rızâ-i ilâhî olursa, ahvâl-ı evliyâdan vecd (35) ve sâir kerâmât

gibi, sana bir şey zuhûr etmese bile, senin için ihsân olunan bu mikdâr-ı ikrâm ve

kerâmât kâfîdir. Ve bu hâlin akîbinde beni zîşân efendimiz üzerine ekser evkātta ve

yâhût Cenâb-ı Hakk sana iktidâr verir ise, cemî-i evkātta salât ve selâm ile dahi meşgūl

olur isen, dünyâ ve âhirette maksûduna nâil olursun. Ve tarîk-i makbûl-i mezkûr üzerine

sâlik olan bir kimse dünyâ ve âhirette maksûduna ermesi ehlullah’ın herbirisinden [95]

mev‘ûd olduğu gibi bi’l- âhire sâlik ve mütemessik olanlarca dahi maksûdlarının husûlü

mücerreb ve müsbetdir.

Böyle olunca size sâmi‘ kalmayıp, bu tarîk-i makbûle sâlik olan zümre-i süâdâya

duhûl et ki, zevk ve felâh-ı hakîkî ile muttasıf olasın.

METİN:

1 Risâle sonundaki metinde ( ��+� وه��(�) şeklindedir.

139

��ء وا!��- � آ�� ا)=�رs-� O ا� 2&P 9'2ع! � 73 ا!�( 7�0� ��وا W3ة ��, �� ا/ اذا آ

Y ا (5 و6�o �� 2&P 6"��, !(20ن �+�B �دات آ�� 6 ا&- � ی�ج� !� Hی�ج� ��o �6ه� !5 ا��

�� !5 اH+�ار !�� o �6 �". Hه��6 �". �=�

Efendimiz üzerine salât ve selâm okumak Cenâb-ı Hakk’ın zât-ı ilâhiyyesine ve

emrine ve melâikeye iktidâ ve habîbullah efendimizin şânını a‘lâ ve ta‘zîm etmekle,

rızâ-i ilâhiyyeyi tahsîl eylemek niyyet-i hâlisasıyla olursa, ba‘zı ulemâya göre o

kimsenin okuduğu salât ve selâm indi ilâhî’de kabûlü kat‘îdir.

Ya’nî salât ve selâm hakkında ehâdîs-i nebeviyye-i sahîha ile vârid olan tebşîrata o

kimse behemehâl nâil olur. Ve ba‘zı ulemâya göre gâlib-i zann ile kabûlü zannîdir.

Ya’nî mezkûr tebşîrâta nâil olmak olmamaktan dahâ kuvvetlidir. (36) [96] Fakat

kabûlü kat‘î olsun zannî olsun salât ve selâmın okumasında bir takım füyûzât ve berekât

ümîd olunur ki, başka ibâdetlerde ümîd olunmaz. Nitekim Delâil-i Hayrât’ın şerh-i

mezkûrunda;

��ت �5 ی�ی� ا �9ب !5 رب اaر��ب �� وهE !5 اه ا

[Rabbü’l Erbâb olan Allah’a yakın olmayı isteyen kimse için salât ve selâm en önemli

(ibâdet)’lerdendir.]1

Kavlinin şerhinde salât ve selâm için yedi adet fâide beyân ediyor ki, hakîkaten sâir

ibâdâtta yoktur.

Birincisi: Salât ü selâm okuyan kimse;

7��+2 وا�=2nا ا �, ا

[“O'na yaklaşmaya yol arayın.”]2

emr-i ilâhîsi mûcibince a‘zam-ı vesâil-i ilellah olan Habîbullah efendimiz ile tevessül ve

tavassut etmiş oluyor ki, Cenâb-ı Hâlık’ın indinde O’ndan daha muhterem ve daha

mükerrem vesîle ve vâsıta yoktur.

İkincisi: 1 el-Cezûlî, a.g.e., s. 2; Metâliu’l-meserrât, s.13. 2 el-Mâide, 5/35.

140

� ی� ای�� ا Fی5 �!20ا ��2ا ��, و+��2ا .8��

[“Ey müminler! Siz de ona salavât getirin ve tam bir teslimiyetle selam verin.”]1 emr-i Rabbânîsi muktezâsınca, O Habîb-i Ekrem’in kadr-i celîlini teşrîf ve tekrîm ve

rütbe-i âliyesini tafdîl ve ta‘zîm etmek için vukū‘ bulan emr-i teşvîk-i ilâhiyyeye

tebaiyyet etmiş olur ki, bu tebaiyyet sayesinde saâdet-i dâreyne nâil olur. Mervîdir ki,

[97] Musâ kelîmullah sallallahu aleyhi ve sellem hazretlerine, Hak sübhânehu ve Teâlâ

vahy etmiş, buyurmuş ki (Yâ Mûsâ senin kelâmın lisânına ve havâtırât-ı kalbiyyen

kalbine ve rûhun cesedine ve gözünün nûru gözüne ne kadar karîb ise, ben sana daha

karîb olayım ister misin?) diye teklîfine cevâben: (Evet Ya Rabbi isterim) demesi

üzerine Hâlık-ı Teâlâ Hazretleri: (Muhammed üzerine çok salât ve selâm oku) diye

buyurmuştur. Binâen aleyh o Habîb-i Muazzam’ın kadr ve şânı indellah ne derecelerde

büyük olduğu ve O’nun üzerine salât ve selâmın okunması ne kadar matlûb-ı ilâhî

olduğu tasavvur olunsun.

Üçüncüsü: O Seyyidü’l-enbiyâ’, indi ilâhîde azîmü’l-kadr bir habîb-i ilâhî olduğu ve

Cenâb-ı Hakk’ın kendisi ve melâikesi, O’nun üzerine salât ve selâm okudukları için

bizde O’na muhabbet etmek, ve Cenâb-ı Hakk ile melâikesine tebaiyyet edip de, O’na

ta‘zîm ve salât ve selâm okumakla hâsıl olan iktidâr ki, başka hiçbir ibâdette yoktur.

Zîrâ Hâlık-ı Teâlâ Hazretleri bizzât yaptığı bir işi, ve o işi dahi kullar da yapmak için

emrettiği halde, Cenâb-ı Hâlık’a iktidâ ve emrine tebaiyyet edipte, o işi yapmaktan hâsıl

olan rızâ-i ilâhî hangi ibâdette bulunabilir?

Dördüncüsü: Salât ü selâm ile iştigāl eden kimse, zuhûr-i berekât ve icâbet-i d‘avet ve

rızâ-i Rahman ve ecr-i Celîl, [98] ve afv-ı zünûba mazhâr olacağına dâir nice ehâdîs-i

nebeviyyenin vârid olmasıdır ki, hiç başka bir ibâdetin fazlı için bunca ehâdîs-i

nebeviyye vârid olmamıştır. Beşincisi: Dünyâda ni‘met-i îcâd ve hulkden i‘tibâren âhirette inşâallah duhûl-i cennete

kadar bize vâsıl olup ve olacak bütün niami ilâhiyye’ye vâsıta ve imdâd olan ve Habîb-i

Muazzam’ın tavassut ve mededine teşekkürdür ki, bu da başka ibâdet ile îfâ

olunmadığından, demek salât ve selâmın fazlına hiç başka bir ibâdet muâdil gelmez.

1 el-Ahzâb, 33/56.

141

Altıncısı: Tenvîr ve tehzîb-i bâtın ve uluvv-i himmet hakkında mücerreb olan te’sîrîdir

ki, bütün kibâr-ı ehlullah’ın ittifâkı üzerine mürşîd-i kâmil bulamayan kimsenin irşâd ve

tehzîbi için salât ve selâm mürşid-i kâmil yerine kāim olur.

Yedincisi: Bir kimse salât ve selâm ile iştigāl ederse onun kemâl ve tekemmülüne bir

i‘tidâl hâsıl olur ki, bu i‘tidâl yalnız salât ve selâma mahsûs bir sırr-ı mektûm

olduğundan, başka ibâdetlerde yoktur. Zîrâ bilâ mürşid sâir ibâdât ve evrâd ve ezkâra

çok devâm edilirse kesb edilen nûrâniyyet ve levâmi‘ (37) sıfât-ı beşeriyyede inhirâf ve

tebâyi‘de şiddet-i harâret peydâ eder. Halbuki salât ve selâm hem zikrullah ve hemde

duâ ile beraber zikr-i Rasûl’e cami‘ olduğu cihetle ne kadar çok isti‘mâl [99] olunursa,

letâifte mâ-i lezîz gibi olduğundan makāmât-ı tarîkten hâsıl olan hayret ve inhirâf-ı sıfât

ve şiddet-i harâret gibi hâlâtı def‘ ve itfâ eylemekle beraber, müsta‘milînin nüfûsunu

takviye ve ıslâh eder. Ve bu vechile dahi şeyhu’t-terbiye ya‘nî mürşid-i kâmil

makāmına kāim olur.) diyor. Binâen aleyh salât ve selâmda başka ibâdetlerde ümîd

olmayan saâdet ve bereketler bulununca, salât ve selâmın isti‘mâlini tecrübe et ki,

ibâdât-ı sâirede bulamayacağın esrâr ve füyûzâtı elde edesin.

�=� d-و� �: 0� و�W., و+W!, �� !5 او.E ج2ا!4 اJ ��ه�ا و�jو�)�ا و Hاو / �� وا

��^ �X �6 ا �2م اe= �م ا "�4 وا=( 4Pو �Pو � �� ا/ ��, و+�& �Pو �&�P قW(Hرم ا�:!

�ی< 708 اث�0 وثWث�5 و! ��D 5! 5ی�Q- �7 !5 وا�! X ا ��9B �&� ا :�ی �5 ی� ج�!4ثWث�eة وا

�دى� � ا 2Bnر ا�� Bo 2ى�� . جWل ا �ی5 ا

[Evvelen, âhiren, zâhiren, bâtınen Allah’a hamd olsun. O’nun salât ve selâmı, kendisine

cevâmiu’l-kelîm ihsân edilen, kalben ve sûreten yüce ahlâkı tamamlamak için

gönderilen, Hz. Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in üzerine olsun. Cem ve te’lîf

işi m. 1332 yılı mayıs ayının 22’sinde fakîr Abdülkerim bin Celâleddin el-Yanyavî

(mağfiret ve hidâyet sâhibi olan Allah onları mağfiret etsin.) tarafından sona erdi. ]

142

ŞERHLER VE DİPNOTLAR

(1)- [1] İhyâu’l-ulûm’un rub’u‘l-âdât kısmında bulunan kîtab-ı hâmisin birinci bâbında uhuvvet

fillahın ne demek olduğunu ve bu uhuvvetin uhuvvet-i dünyeviyye ile tefrîka beyânında [2]

diyor ki;

Aksâm-ı muhabbet dörttür:

Birincisi: Mahbûb olan şey’i zâtı için mahbûb olmaktır. Ya‘nî o mahbûbun vâsıtasıyla başka bir

şey‘i elde etmek murâd olunmasın. Bu kısım muhabbet ise tabâyi‘ ve ahlâkın zâhiren ve bâtınen

tenâsüb ve tecânüsiyle vukū‘ bulur. Meselâ insânlarda hâl ve istikbâlde biri birine hiçbir fâide

melhûz olmadan yalnız tabîatta ve ahlâk-ı bâtıneye münâsebet ve mücâneset bulunmakla biri

birine muhabbet etmek gibidir. Bu muhabbetin zımnında musâade-i şer‘iyye olmadan biri

birinden müştehiyât-ı nefsâniyyesini icrâ etmek gibi mezmûm bir maksad bulunursa, o

muhabbet mezmûm olur. Ve eğer böyle bir maksad bulunmazsa o muhabbet mübâh olur.

İkincisi: Mahbûb olan şey’i zâtı için mahbûb olmayıp da onun vâsıtasıyla başka bir şey’i elde

etmeye murâd olunmaktır. Meselâ altın, gümüş ve mala muhabbeti ve bunlara vâsıta olan

kimsenin veyâhût şey’in muhabbeti gibi. Bu kısım muhabbette dahi o mal ile maâsiye dalmak

ve akrânını kahretmek ve âleme zulüm eylemek gibi bir maksad bulunursa mezmûm olur,

bulunmazssa mübâh [3] ve memdûh olur.

Üçüncüsü: Mahbûb olan şey’i zât-ı için mahbûb olmayıpta onun vâsıtasıyla mahbûb olan diğer

şey’i ve dahi menâfi-i dünyeviyye olmayıpta, âhretin niam-ı ebediyyesini elde etmeye murâd

olunmaktır ki, bu kısım muhabbet bi’l-vâsıta hubb-ı fillahtır. Meselâ bir tâlib-i ilim üstâzını; bir

mürîd inâbe şeyhini sevdiği gibi. Zîrâ üstâzdan tahsîl-i ilm-i nâfi‘ ve şeyhten tahsîn-i amel

etmek ve menâfi-i uhreviyyeyi kazanmak maksattır. Kezâlik fakîrlere ve ebnâ-i sebîlden olan

misâfirlerine iyi taâm pişiren aşçsını sevmek, ilim ve amel ve ibâdât için iyi hizmeti ile vakit

kazandıran hizmetçisini sevmek. Ve harâma dalmaktan muhâfaza eden ve yâhût ondan bir

veled-i sâlih doğurup da, duâsına mazhar olmak için sebeb olan mütedeyyine ve sâliha zevcesini

sevmek gibi muhabbetlerin hepsi hubb-ı fillah kısmındandır.

Dördüncüsü: Mahbûb olan şey’in zâtını, dünyâ ve âhiret menâfii ve ni‘metlerini kazanmak için

değilde, hâlisen lillah ve fillah için sevmektir ki, bu kısım muhabbet derecât-ı muhabbetin en

a‘lâsıdır. Meselâ diyânetinde kuvvetli ve âdâb-ı [4] şer‘iyye ile mütemessik, ilim ve amelde

Hâlık-ı Teâlâ’nın ibâdetini alâ kaderi’t-tâka bi hakkın îfâ eden ve yâhut etmiş, ihyâ’ ve emvâtta

bulunan bir zâtı sevmek gibi. Bu muhabbetin sebebi ise ne dünyâ ve ne de âhiret menâfii için

olmayıp belki mücerred [5] Cenâb-ı Hakk o âdemi sevdiği ve ondan râzı olduğu ve o âdem dahi

Cenâb-ı Hâlık’a muhabbet edipte ibâdetiyle meşgūl bulduğu içindir. Zîra bu muhabbetten,

143

menâfi-i dâreyn maksûd-ı evlâ idi. Dâr-ı âhirete intikāl eden bütün ulemâ ve meşâyih ve ashâb

ve tâbiîn ve enbiyâ-i sâlifîn salavâtullahi aleyhim hazerâtına muhabbet mutasavvir olmayacaktı.

Halbuki bunların muhabbetleri her mütedeyyin mü’minîn kalbinde sâbit ve merkûzdur. Delîli

onlara karşı a‘dânın ta‘nı vukū‘ buldukta o mü’minin gazabı feverân ve galeyân etmesi ve birisi

tarafından onlara medh ve senâ halinde o mü’minin kalbi mesrûr [6] olmasıdır. Bu beyânât

olduktan sonra, Hâlık-ı tebâreke ve Teâlâ hazretlerinin zât-ı ilâhiyyesini sevmek beşer için

mümkün olup olmadığına dâir İmâm-ı Râzi sûre-i Bakara’da:

/ �&� �Dی5 �!20ا اF 0�س !5 ی=FL !5 دون ا/ ا��ادا ی &�2� آ Y ا/ وا و!5 ا

[“İnsanlardan bazıları Allah'tan başkasını Allah'a denk tanrılar edinir de onları Allah'ı sever

gibi severler. İman edenlerin Allah'a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır.” (el-

Bakara, 2/165)]

Âyet-i kerîmesinin tefsîrinde diyor ki, bu husûs için [7] cumhûr-i mütekellimîn ya‘nî ilm-i

kelâm ulemâsının ekserîsi ile ehl-i tasavvuf beyninde ihtilâf vardır. Cumhûr-ı mütekellimîn,

mümkün olduğunu zâhib olmuşlardır. Çünkü muhabbet bir nevi irâde olduğundan ve irâde ise

ancak mahlûkāta taalluk ettiğinden zât-ı ilâha taalluk etmek muhâldir. Ve beşer, Cenâb-ı Hakk’ı

severiz dediklerinin ma‘nâsı Cenâb-ı Hakk’ın tâatını ve emrini ve yâhût sevâbını ve ihsânını

severiz demektir diyorlar. Fakat ehl-i tasavvuftan [8] muhakkikîn ehlullah diyorlar ki, abd-ı

mü’min-i mün‘im-i hakîki, Tebâreke ve Teâlâ hazretlerinin zât-ı ilâhiyyesini sevmek

mümkündür. Tâat ve sevâbını sevmek ise zâtına olan muhabbetin aşağı derecesidir. Çünkü mâl

ve me’kûlât meşrûbat ve menkûhât, safâ-i îyş gibi lezzât-ı hissiyye, nefs-i insanîde mahbûb

olduğu gibi, kemâlât-ı zâtiyye dahi o derecede ve belki daha ziyâde mahbûbdur. Zîrâ enbiyâ’ [9]

evliyâ’ ve ulemâ-i kâmilîni bir sıfat-ı fevka’l-âde ile meselâ bir şecâat ve bir sehâvet-i azîme

sâhibi olan kimseleri kemâlât-ı zâtiyyeleri için onlara kalplerimiz meyl ederek severiz. Ve hatta

zevât-ı mezkûre o kemâlât ve evsâf-ı azîme ile mevsûf olduklarına dâir ba‘zı muannid

muhâtaplarımız ile esn’â-i muhâverede isbât etmek için ba‘zân bir çok mâl sarf etmek ve ba‘zân

cidâl ve münâzaa ile rûh-i muhâtaraya düşmek derecesine gelir. Bu ise kemâlât-ı zâtiyyenin

mahbûbu’n-nefs olduğu delîl-i bâhirdir [10]. Binâen aleyh Zâtullah’ın muhabbeti, tâat ve

sevâbın muhabbetinden ibâret olduğuna dâir zâhib olan mütekellimîn, nefs-i insânîde, yalnız

lezzât-ı hisiyye mahbûb olduğunu bildiler de kemâlât-ı zâtiyye mahbûb olduğunu bilemediler.

Hâlbuki ehlullah keşf ile bildiler ki, kemâlât-ı zâtiyye dahi tıpkısı ve belki daha kuvvetli

mahbûbu’n-nefs v’er-rûhtur. O hâlde kemâlât-ı zâtiyyesi sebebinden beyân olunan bir takım

mahlûkāt-ı kâmileye [11] bu derecede meyl-i kalbî ve muhabbet-i şedîdemiz olunca, dünyâ ve

âhirette zâhir ve bâtın, umûmi ve husûsi ni‘metleri ihsân eden ekmelü’l-kâmilîn Zât-ı Ecelle ve

144

A‘lâ’ya nasıl muhabbet etmeyiz ki, vücûbü’l-vücûd ile muttasıf olduğu için ganîyyün ani’l-

âlemîn, ya‘nî hiçbir şeye muhtâç olmayıp, her bir mâsivâdan ganî ve bütün mahlûkātın ulûm ve

kemâlâtı O’nun tarafından [12] hîbe ve i‘tâ olunmakla beraber, eşyânın mevcûdât ve ma‘dûmât,

mümkinât, vâcibât ve mecâlâtın aksâm ve envâına şâmil bulunan ilm-i muhîtine ve kemâlât-ı

ezeliyye ve ebediyyesine nisbeten ademdir. Ve cemî-i mahlûkātın kudretleri, O’nun kudreti

kāhiresine karşı ademdir. Kezâlik bütün mahlûkātta bulunan sâir sıfât-ı memdûha O’nun sıfât-ı

ilâhiyye-i kâmilesine nisbeten adem ve hiçtir. Mahlûkāt, O’na muhabbet etsin etmesin. Yalnız

mahbûbu hakk ve hakîki ve mahbûbu lizâtihi, Hakk sübhânehu ve teâlâ olduğu kat‘iyyen [13]

sâbit olur diyorlar. Beşerin zât-ı ilâhiyyeye muhabbet etmek mümkün olduğunu bildikten sonra,

mahlûkātı olan kâinâtı, bakıp nazar-ı dikkatle tetkîk etmeden kemâlât-ı ilâhiyyeye muttali‘

olmak mümkün olmaz. Binâen aleyh kâinâtın yaratmasında bulunan kudret-i bâhiresine ve nice

hikmetlerine kim ziyâde vâkıf olursa, kemâlat-ı ilahiyye ile o kimsenin ilmi [14] ziyâde olur. Ve

ilmî ziyâde olunca zâtullaha muhabbeti dahi o derecede ziyâde olur. Ve mâdâm ki kâinatta

bulunan hikem dekāiki üzerine ibâda hâsıl olan vukūf ve ittilâın merâtibinde nihâyet yoktur.

Kezâlık zâtullaha ibâd tarafından vukū‘ bulan muhabbetin merâtibi için nihâyet yoktur. Bu hâl

üzerine, ya‘nî [15] kâinâtın nazar-ı tedkîkinden kemâlat-ı ilahiyyeye dâir abdin kalbinde vukū‘

bulân ıttılâ‘ ve bu ıttılâ‘ın derecesine göre zâtullah’a hâsıl olan muhabbet üzerine daha bir hâl

ârız olur ki, kâinatta hikmetullah’ın dekāikinı her vakit çok müşâhede ve tefekkür eden kimse

muhabbetullah makāmına çok terakkî eder. Ve terakkî edince yüksek bir yerden nâzil olan

katarât-ı ma’ letâfeti ve hafifliği olduğu halde nasıl ki [16] kuvvetli bir taşa te’sîr ettiği gibi

muhabbetullah dahi abdin kalbine öyle te’sîr eder. Ve gittikçe kalbini istîlâ’ eder. İstîlâ’ dahi

mâsivâdan nefreti ve mâsivâdan nefret ise, onlardan i‘râz ve istememezliği ve mâsivâdan i‘râz

dahi fenâ-fillâh makāmını, ya‘nî bu âlemin ve huzûrundan el çekmek makāmını îcâb eder ki, bu

makām ehlullâhın nihâyet merâtîbidir. Muhabbetin kalbi istilâ’ ile, fenâ-fillâh makāmını îcâb

etmek, bu âlemde her hangi şey’ üzerine olursa olsun, aşk-ı şedîdeden [17] başka misâli yoktur.

Meselâ mâlın kesbine şiddetle muhabbeti olan tâcir malın muhabbeti, kalbini istilâ’ ettiği için

mâlın mâsivâsını hepsini unutur. Hatta yemek ve içmek gibi lezzât ve açlık gibi âlâm-ı

hissiyyesinden vazgeçer. Binâen aleyh bir şey’in şiddet-i muhabbetinden nâşî hepsinden

vazgeçmek umûr-ı hasîsede vukū‘ bulunca kâinatta hikem-i ilâhiyyeyi ve kudret-i bâhireye

müşâhede eden [18] kimsenin kalbinde zâtullaha şiddet-i muhabbet hâsıl olmak nasıl baîd

olabilir. Şu beyânât, Tefsîr-i Kebîr’de sûre-i Bakara’da zikr olunan âyet-i kerîmenin tefsîrinde

edilen beyânâtın hulâsasıdır. İşte ehlullâh: (Tekarrub ilellah tarîkleri enfâs-ı halâik adedince

çoktur.) dedikleri gerek kâinattaki dekāik-i hikemî ve kemâlât-ı ilâhiyyeyi tefekkür ile gittikçe

145

zâtullah’a muhabbet etmek cihetiyle ve yâhut tâat ve ibâdât ve tehzîb-i ahlâk ve riyâzât-ı

nefsâniyye ile bilâ mürşîd takarrub ilellâh eylemek mümkün ise de kitâbullâh’ın;

7��+2 وا�=2nا ا �, ا

[“O'na yaklaşmaya yol arayın.” (el-Mâide, 5/35)]

emr-i mûcibince tekarrub ilellâh için en sağlam tarîk beyne’l- abd ve [19] beynellah vesîle ve

vâsıta taleb ve ittihâz etmek ile olur. O vesîle dahi mürşid-i kâmil dedikleri şeyh’tir ki, O’nun

vâsıtasıyla ve vesîle-i uzmâ olan Seyyidü’l-enâm efendimizin şeriatına temessük ve alâ kaderi’t-

tâka ittibâ‘ ile takarrub ve vusûl ilallâh maksadı hâsıl olur. Fakat vesîle-i suğrâ olan mürşid-i

kâmil bulunmayınca, maksad-ı mezkûr için bâkî kalan tarîkların en sağlamı doğrudan doğruya

salât ve selâm vasıtasıyla evvelâ sebeb-i vücûd-i kâinât olan vesîle-i kûbra sallallâhu aleyhi ve

sellem efendimize takarrub ve sâniyen metn-i risâlede beyân olunacağı gibi efendimizin

rûhâniyetinin irşâdı vâsıtasıyla takarrub ilallâh etmektir. [20] Bunun için Merhûm Şeyh Yûsuf

Efendi mürşid-i zâhir bulamayan zevât için bu tarîkı ihtiyâr ve tavsiye etmekle risâlesini onun

üzerine binâ etti ki ve sâir vesâil ve turuktan bahs etmediğinin sebebi budur. Zîrâ bu hususta

bulunan bütün âyât ve ehâdîs mütefakkiddir ki, Nebiyy-i muazzam’a itâat ve tebaiyyet ile

takarrub hâsıl olunca, vusûl ilellah için bulunan sâir vesâil ve vesâit hepsi kazanılmış ve

muhabbet-i Rasûl vâsıtasıyla muhabbetullah elde edilmiş olur.

�P ان آ0= . &2ن ا/ 6�.&-��2 ی &&: ا/

[ “(Rasûlüm!) De ki: Eğer Allah'ı seviyorsanız bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin.” (Âlü

İmrân, 3/31)] âyet-i kerîmesi buna delîldir.

(2)- [4] Sünnet; lügatta iyi veyâhut kötü olmak üzere ihtiyâr ve tercîh edilen hâl ve harekettir ve

şerîatta; Cenâb-ı Hakk’ın emr eylediği farz, vâcib ve nehy eylediği harâm ve mekrûh-ı

tahrîmî’den başka Rasûl-i Muazzam’ın dahi vâcib ve harâm derecesinde bulunan emr ve

nehiylerinden mâadâ nevâfilden, ya‘ni müstehâb olmak üzere, ba‘zân amel ba‘zân terk ile

müvâzabet ve devâm ettiği sâir ibâdât ve âdâtından ibarettir ki, kavl veya fi‘l veyâ sükût ile

beyân buyurduğu eşyâ ve işlerdir.

(3) [4] Bid‘at dahi lügatta; mutlakan ihdâs olunan şey’dir ve istılâh-ı şerîatta muallim-i şerâyi‘

sallallâhu aleyhi ve selem efendimizden kavlen veyâ fi‘len sarîhan ve işâreten izin ve müsâade

olmadan sadr-ı evvelden sonra ya‘ni Rasûl-i Ekrem ve Ashâb-ı Kirâm’ın zamanından sonra;

146

E=�-� :�� دی0: وا.��: � ا �2م اآ��

[“Bugün size dininizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım.” (el-Mâide, 5/3)]

kavl-i celîli mûcibince usûl ve fürûâtı ikmâl olunmuş olan dîn-i mübîn-i islâm’da ziyâde veyâ

noksân olarak ihdâs [5] ve ihtirâ‘ olunan şey’dir ki, âlim-i kâmil Birgivî Efendi, Tarîkat-ı

Muhammediyye kitâbında, birinci bâbının ikinci faslında beş kısma taksîm eylemiştir.

Birincisi: Bidat-ı mübâha ya‘ni fi‘l ve terkinde günâh veya sevâb terettüp etmeyen bid‘atlerdir.

Sirkeye mahsûs desti kullanmak ve nişastalı yemekler ile yufkadan ma‘mûl et‘ime yemek ve

yufka açmak için yufka tahtası ve oklava ittihâz eylemek ve kaşık ile ekl etmek ve emsâli şeyler

ve âdetler gibi ki, bunların hiçbirisi sadr-ı evvelde [6] yoktu. Hatta halîfe-i Abbâsî Harûnü’r-

Reşîd’in zamanında ihdâs ve îcâd olunan ma‘rûf kaşıkları, mezkûr halîfe, müctehidînden imâm

Ebu Yûsuf hazretlerini da‘vet etmiş olduğu bir ziyâfette isti‘mâl etmek istediğinden imâm Ebu

Yûsuf halîfeye hitâben: Deden Abdullah bin Abbâs hazretleri;

� ا &� وا & � ا E0� EN �دم و��0�ه 6و �9 آ�!0

[“Biz, hakikaten insanoğlunu şan ve şeref sahibi kıldık. Onları, (çeşitli nakil vasıtaları ile)

karada ve denizde taşıdık.” (el-İsrâ, 17/70)]

âyet-i kerîmesinin tefsîrinde benî âdemin tekrîmî; [7] hayvânlar gibi yemeklerde ağızlarını

değdirerek yemeyipte, yedikleri şeyleri elleri vâsıtasıyla kaldırıp yediklerini sûretiyle tefsîr

etmiştir. Halbuki sen ceddin sultânü’l-müfessirînin bu tefsîr ve izâhına muhâlif [8] ile insânlara

min indillah ihsân olunan ekl bi’l-yed tekrîmi ibtâl ediyorsun, diye ihtârı üzerine süfreden

kaşıkların kaldırıldığı ve yine eskisi gibi eller ile et‘ime tenâvül edildiği Tefsîr-i Keşşâf ve

Tefsîr-i Kebîr’de mezkûr âyet-i kerîmenin esnâ-i tefsîrinde beyân olunur.

İkincisi: [9] Bid‘at-ı müstehâbâdır ki, i‘lâ-i kelimetullâh ve îfâ-i ibâdet ve ta‘lîm-i dîn etmek

için minâre ve mesâcid ve medâris inşâsı ve dîn-i islâma bi’l-vâsıta hizmet eden kütüb-i

âliyyenin te’lîfi ve bunlara mümâsil işâreten ve yâhût delâleten taraf-ı şeriatta me’zûn cins-i

ibâdetten ma‘dût bid‘at-ı hasene dedikleri ef‘âl gibi

[10] Üçüncüsü: Bid‘at-ı vâcibedir ki dîn-i mubîn-i islâm’dan sapmış fırak-ı dâllenin ehl-i

İslâm’a karşı i‘tikād ve harâm ile helâle dâir ilkā eyledikleri şüpheleri def‘ etmek için tanzîm-i

edilleden ibâret olan kitâpların tasnîf ve te’lîfi ile buna mümâsil dîn-i mübîn-i İslâm-ı te’yîd ve

takviye eden sâir şeyler gibi.

[11] Dördüncüsü: Bid‘at-ı dalâlettir ki, bir sünnet-i müekkedeyi ibtâl eden bid‘attır. Meselâ

cemâatı ve ezânı ve ikāmeti bırakmak ve namâzda safların tesviyesine dikkat edilmeyipte saflar

eğri büğrü olmak ve cemâat, biri birinden uzak durupta saflar açık kalmak ve misvâk ve terâvîh

ve i‘tikâf ve hitânın terki ve bunlara benzer sâir [12] sünnet-i müekkedeleri ibtâl eden hârekât ve

ihtirâât gibi. Çünkü sünnet-i müekkedelerin ibtâli ile dîn ve dünyâca zâyi‘ olan fevâidin hadd-i

147

hesâbı yoktur. Ez cümle namazda safların adem-i tesviyesi, cemâatın kalpleri tefrikaya ve adem-

i ittifâka [13] düşüpte aralarında buğz ve adâvete sebeptir.

Beşincisi: Küfre müeddî olan bid‘attır ki, i‘tikādâtta maâzallâh bir veya ziyâde akîdeyi [14]

tezyîd ve yâhût tenkîs etmektir. Bu ise küfürdür. Bu gibi bid‘atler amelde olursa zünûb-i

kebâirdendir. Çünkü şerîatın erkânını tağyîrdir ki, akıbette gazab-ı Rahmân ve selb-i îmâna

müeddîdir. Meselâ ibâdâtta bir farz veyâ bir vâcibi tezyîd [15] ve yâhut tenkîs gibi. Ve hatta

amelde olan bu gibi bid‘atler katl ve zinâ gibi kebîrelerden ekberdir. Çünkü bunun mâ fevkî

küfürdür. Ve hadîs-i şeriflerde nehy olunan bid‘atten murâd beyân olunan dördüncü ve beşinci

kısımlardır. Bid‘atten ictinâb ve sünnete ittiba‘ etmek için kitâbullah’ta vârid olan âyât-ı

beyyinât çoktur. Bu bâbta vukū‘ bulan [16] ehâdîs-i nebevviyyenin en müdhişleri de Tarîkat-ı

Muhammediyye’de bâb-ı evvelin fasl-ı evvel ve sânîsinin nihâyetlerinde bulunan hadîslerdir ki,

birincisi iş bu;

6 �Mا[ �ب ا ��2ة ا"! E&� ا/ وآ� �0- و�=0- E وا �:Fب ��9ر ا/ +=7 �� آ=�ب ا/ .-

r�8=� "&�وت �Fل !5 ا�] ا/ وی-] !5 اذل ا/ وا �8= � ��م ا/ [17]وا�� ا!=� �

�=08 �رك = � ��م ا/ وا! �.�Q� 5! � =8� 1وا

Ma‘nâsı: Altı kişiye hem ben ve hem de Cenâb-ı Hakk la‘net ettik. Ve her peygamber şerîatında

mansûr ve muzaffer olması hakkında duâsı müstecâb ve makbûldür. Buna binâen benimde

la‘netim behemehâl onlar ile mülâsık ve gayr-ı münfekktir. Mezkûr altı kimseden;

Birincisi: [18] Bid’atlerin dördüncü ve beşinci nev‘inden olmak üzere kitâb-ı ilâhiyye’de

kendiliğinden ahkâm ziyâde eden kimse.

İkincisi: Hâdisât-ı kevniyyeyi, esbâbın te’sîrâtına isnâd edip de, Cenâb-ı Hakk’ın onlara

vukū‘bulan kadrini ya‘nî redd-i kābil olmayan hukm-i kat‘îsini tekzîb eden kimse.

Üçüncüsü: Cenâb-ı Hakk ümmetimden i‘zâz ve teşrîf ettiği âdemi, izlâl etmek ve izlâl ettiğini

i‘zâz ve teşrîf eylemek maksadıyla cebr, kahr ve zulm ile ümmetim üzerine tasallut eden cebbâr

kimse.

Dördüncüsü: Cenâb-ı Hakk [19] kitâbında harâm eylediği şeyleri kavlen ve amelen ve

i‘tikāden helâl yapmak isteyen kimse.

Beşincisi: Ehl-i beytim ve ashâbım hakkında Cenâb-ı Hakk’ın harâm ettiği sebbe ve ta‘n ve katl

ve bunlar gibi sâir ef‘âl ve ahvâlı yine kavlen ve amelen ve i‘tikāden helâl ve mübâh etmek

isteyen kimse.

1 Tirmizî, Kader 17

148

Altıncısı: Sünnetime tebaiyyet etmeyip de terk eden kimse mel‘ûndurlar.

İkinci hadîs:

6� وH�� H ی�Lج !5 �� Hدا و�� وH ��ة وH ج�"� Hو �!2� 7�� Y��3 Hی9&� ا/

5�"- 1اW+Hم آ�� ی�Lج ا Q-� !5 ا

Ma‘nâsı: Cenâb-ı Hakk, sâhib-i bid‘at için ne oruç [20] ne hac ne umre ne cihâd ne farz ne

nâfile kabûl eder. Ve o kimse üzerine mürşid-i a‘zam sallallâhu aleyhi ve selem efendimizin

ef‘âl ve akvâlına ademi tebaiyyet, dalâletinin yavaş yavaş konması sebebinden hamurda

bulunan bir kıl çekildiği vakit üzerine nasıl ki hamurdan bir şey’ yapışmadığı gibi, o kimse dahi

âkıbet halinde ya‘nî son nefesinde dîn-i mübîn-i İslâm’dan böyle bilâ nasîb hissesiz olarak

çıkıyor. Ya‘nî dördüncü kısım bid‘atler ile beşinci kısmın amele dâir böyle olan bid‘atlarından

birisini i‘tiyâd edipte tövbe etmeyen kimse maâzallah îmansız gitmesine sebeptir. Ve yâhût

hemen kâfir olur. Çünkü tövbe etmezse, ısrâr var demektir. Ve ısrâr olursa [21] dînullâh ile

istihfâf ve saymamazlık var demektir. Bu ise o kimsenin hemân kâfir olmasını îcâb eder.

Beşinci kısmın i‘tikāda dönüktür. Bid‘atlardan birisini ihdâs eden kimse ise yine hemân kâfir

olması bi tarîki’l-evlâdır.

(4)- [6] Salâtın üç ma‘nâsı olup, birisi lugavî ve ikisi ıstılâh-ı şer‘îdir. Lugatça ma‘nâsı hayır

için edilen duâdır. Şer‘î ma‘nâlarından birinciside evkāt-ı muayyenede şerâit-i ma‘dûde ve

ezkâr-ı ma‘lûme ve erkân-ı mahsûsadan ibâret olan namaza denir. İkincisi dünyâ ve âhirette

Rasûl-i Muhterem efendimizin kadr-i âliyesini büyütmek [7] ve ihlâ’ etmek için Cenâb-ı

Hakk’tan taleb etmektir ki, bu taleb ibârât-ı ma‘rûfe ile edâ olunur. Ve bu risâlede beyân

olunacak salâttan maksad, bu üçüncü ma‘nâdır. Selâm dahi lügavî ve şer‘î iki ma‘nâsı olup

lügatta (mihnet ve zahmetten nefsin halâs olmasıdır) ve şerîatta (dünyâ ve âhirette Nebiyy-i

zîşân efendimizin rızâsına ve kadr-i azîmine muhâlif olan nakāis ve âfâttan zât-ı şerîfi berî’ ve

halâs olmak demektir. Salât ve selâmın ibârât ve elfâzı ne vechile tertîb [8] ve tanzîm olunup da

edâ olunmak bahsine gelince Delâil-i Hayrât kitâbında:

E&0 �� ا/ ��, و+��36 �6 آ�7�B ا W3ة �� ا

[Nebî (s.a.v)’e salât getirmenin keyfiyyeti bölümü.] 2

1 İbn Mâce, Bid‘at ve münâkaşadan sakınma bâbı, 48. 2 el-Cezûlî, a.g.e., s. 40-54.

149

kavlinin şerhinde beyân olunduğu gibi bu husûsta zâhir ve bâtın cihetlerini câmi‘ bulunan

ulemâ-i dîn beyninde ihtilâf vardır. Ba‘zısı Rasûl-i Ekrem efendimizden rivâyet olunan vechile

edâ olunmaz ise, salât ve selâm hakkında vârid olan tebşîrâta liyâkat kesb [9] edilmez.

Behemehâl efendimizden rivâyet olunan elfâz ile olmak lazımdır diyorlar. Ba‘zısı da ehâdîsden

istidlâl olunduğu gibi salât ve selâmın edâsı hakkında vüs‘at vardır.

Ya‘nî insân istediği medh ve kemâlâtın beyânıyla salavât-ı şerîfe tertîb ve tanzîm edipte okumak

câizdir. Ve mezkûr tebşîrâta lâyık olur fakat [10] bununla beraber salât ve selâmın en efdali ve

ekmeli taraf-ı nübüvvetten bize ta‘lîm olunan vachile edâ olunmaktır diyorlar. Binâen aleyh

vüs‘at vardır diyenler dahi, mâdem ki efdal ve a‘lâ, zât-ı risâlet nâhîden bize ta‘lîm olunan elfâz

ile olmak gerektir diyorlar. Sûretâ muhtelif görünen her iki taraf-ı ulemânın kararı hakîkatte bir

olarak çıkıyor. Böyle olunca salât ve selâmın ne keyfiyetle edâ olunacağı [11] hakkında ashâb-ı

kirâm tarafından vukū‘ bulan müteaddid suallere binâen efendimizden cevâben mervî ve

Kütüb-i Sitte’de mezkûr bulunan dört beş vecih salât ve selâmın a‘lâsı:

�ل ! �� آ� .�9

[“Muhammed (s.a.) âilesinin hepsi takvâ sahibidir.” Beyhakî, Sünen, 2693, Keşfü’l-hafâ, 17.]

musaddakınca efendimizle beraber evlâd ve ezvâc-ı tâhirât ile ashâb-ı güzîne şâmil ve namazın

hâricinde ve dâhilinde teşehûdden sonra okunması lâzım olan işbu:

�� ا��اه� و�� ل ا��اه� و��رك �� ! �� ا�� ! �� و�� ل ! �� آ�

�رآ� �� ا��اه� و�� ل ا��اه� ا�� !"��[12]و�� ل ! �� آ�

[Allah'ım! Muhammed'e ve Muhammed'in âline rahmet kıl, tıpkı İbrahim'e rahmet kıldığın gibi.

Muhammed'i ve Muhammed'in âlini mübârek kıl. Tıpkı İbrahim'in âlini mübârek kıldığın gibi."

[Müslim, Salât, 65, Kasru's-salât, 67; Tirmizî, Tefsir, Ahzâb (3218); Ebû Dâvud, Salât 183;

Nesâî, Sehv, 49.]

salât ve selâma devâm olunsun ki, tefâsîr-i mu‘teberede

��2ا ��, و+��2ا .8��ی� ای�� ا Fی5 �!20ا

[“Ey müminler! Siz de ona salevât getirin ve tam bir teslimiyetle selâm verin.” (el-Ahzâb, 33/56)] âyet-i kerîmesinin tefsîrinde ve kütüb-i fıkhiyyenin ba‘zısında mezkûrdur. Ve yâhût mezkûr

salât ve selâmdan dahâ muntehib ve dahâ akvâ olan salât ve selâma devâm olunsun ki Orada:

( و ) �� !"��(�� ) ا

150

lafızlarının tekrârı ile mervî ve Sahîh-i Buhârî’de mezkûr ve eimme-i müctehidînin ittifâkıyla

namaz dâhilinde deşehüdden sonra okunması tavsiye olunan işbu; [13]

�� ا��اه� و�� ل ا��اه� ا�� !"��ا�� .� ! �� و�� ل ! �� آ�

�رآ� �� ا��اه� و�� ل ا��اه� ا�� !"�� رك �� ! �� و�� ل ! �� آ�� .ا

[Allah'ım! Muhammed'e ve Muhammed'in âline rahmet kıl, tıpkı İbrahim'e rahmet kıldığın gibi.

Sen övülmeye layıksın, şerefi yücesin. Allahım! Muhammed'i ve Muhammed'in âlini mübârek

kıl. Tıpkı İbrâhim'in âlini mübârek kıldığın gibi. Sen övülmeye layıksın, şerefi yücesin. (Buhârî,

Daavât 33; Müslim, Salât 66; Ebû Dâvud, Salât 183; Nesâî, Sehv 51 (3, 47); Tirmizî, Vitr 20.]

salât ve selâmdır ki, bu beyânâtı ile beraber kütüb-i fıkhiyyeden bahr-i râikada sıfatü‘s-salât

bâbının teşehhüd bahsinde mezkûrdur.

(5)- [13] Ez cümle Delâil-i Hayrât kitâbının mukaddimesinde bulunan iş bu;

ا/ ��, ��Q !�ات و!�Q� E�� 5 !�ات �� ا/ ��, !E�� 5 !�ة وا��ة ��

O�8ة ��م ا/ ج�! X !eة !�ة و!e! E�� 5ة !�ة �� ا/ ��, ا X !�ة و!E�� 5 ا

0�ر � و6وث&=, �� .�� ا�� 6 ا �2ة ا��^ 29ل ا Eاyءت� [14])�ة ��0 ا ��8�7 واد)�, ا "70 وج

�9�!7 �� ا �3اط !��8ة )�e�8ة ��م وا�'�O ا/ �:� ��2ة �Wه� �E�� ,.W �2ر ی2م ا

�3Pا �6 ا "P 70� ذ � او آ^�

Hadîs-i şerîfin ma‘nâsı: “Bana bir kere salât ve selâm okuyan kimse Cenâb-ı Hakk ona on kere

salât ve selâm okur. Ve bana on kere okuyan kimse, Cenâb-ı Hakk ona yüz kere, ve bana yüz

kere okuyan kimse, Cenâb-ı Hakk ona bin kere ve bana bin kere okuyana, Cenâb-ı Mevlâ onun

cesedini cehennem ateşine harâm eder, yakmaz. Ve dünyâda tevhîd-i ilâhî ve dîn- i islâm

üzerine sâbit kılar. Ya‘nî hüsn-i hâtime ile mübeşşerdir ve suâl-i kabr ile hisâb-ı [15] suâlini ona

sehl ve âsân eder. Ve cennetine idhâl eder. Ve onun okuduğu salât ve selâm yevm-i kıyâmette

sırât üzerinde beşyüz sene uzaktan bana nûr olarak geliyor. (Ya‘nî o kimse Rasûl-i Ekrem’e

muhabbet ile donandığı için şefâat ile mübeşşerdir.) Ve az olsun çok olsun bana okuduğu her bir

salât ve selâm ile Cenâb-ı Hakk ona cennette bir köşk ihsân eder.” diye buyurmuştur ki, [16]

sâlat ve selâmın saâdet-i dâreyn ve terfî-i derecât hakkında şânı ne kadar büyük ve cesîm

olduğunu tasrîh ediyor. Kezâlik şerh-i mezkûrda, edillesiyle isbât ederek diyor ki, (Nebiyy-i

Muhterem Efendimiz üzerine salât ve selâm okuyan kimsenin on aded ikrâm ve mükâfâtı vardır:

151

1- Cenâb-ı Hakk’ın rahmetinden ibârât olan mev‘ûd salât. 2- Âhrette benî zî şândan va‘d olunan

şefâat 3- Melâike-i kirâma iktidâ. 4-Küffâr ve münafikîne muhâlefet. 5- Günâhlarına afv [17] ve

mağfiret 6-Dünyevî ve uhrevî hâcâtına neyl ve vusûl 7- Zâhir ve batınîsinin münevver olmasıdır

ki, neticesi ulûm-i mükâşefâta nâiliyyet. 8- Cehennemden necât 9- Cennete dühûl. 10- O kimse

üzerine Cenâb-ı Hakk’tan va‘d olunan selâm vardır ki, bu ikrâmâtın her birisi saâdet-i dâreyni

tebşîr ediyor.

(6)- [21] Rahmetin ma‘nâsı, hayrı îsâl etmek murâd etmek demektir. Seyyid Şerîf Cürcânî’nin

Ta‘rîfât-ı Istılâhât kitâbında beyân olunduğu gibi.

(7)- [23] Zîrâ Nebiyy-i muhterem efendimiz hazretleri rahmeten-li’l-âlemîn olduğundan küffâr

için yalnız dünyâda ve mü’minîn için dîn dünyâ ve âhirette rahmet ve ni‘met-i azîmedir. Küffâr

için dünyâda ni‘met-i azîme olduğu sâir enbiyânın küffâr ümmetleri gibi umûmi azâbı istîsâlden

kurtulduklarına ve kıyâmete kadar dahi kurtulacaklarına [24] sebep olduğu içindir. Mü’min-i

muvahhidîn içinde dîn ve dünyâ ve âhirette haddi ve hesâbı yok niam-i celîle ve azîmeden

olduğu, çünkü mü’minlere vâsıl olup ve olacak bütün ni‘metlere ve her bir hayra vâsıta-i kübrâ

O’dur. Din ve dünyâda imân ve hidâyetimiz ve âhirette halâs ve necâtımız için [25] en harîs ve

en ihtimâm eden O’dur. Cenâb-ı Hakk Kitâb-ı Kerîm’inde:

�c!5�0 رؤ �9 ج�ءآ�� ی� ��:=0� � �]ی] ��, !:8Bر+2ل !5 ا� ف ر��و

[“Andolsun size kendinizden öyle bir peygamber gelmiştir ki, sizin sıkıntıya uğramanız ona çok

ağır gelir. O, size çok düşkün, müminlere karşı çok şefkatlidir, merhametlidir. (et-Tevbe,

9/128)”]

buyuruyor. Halâs ve necâtımız için dünyâda çektiği zahmetlere ve âhirette edeceği hırs ve

ihtimâmına mukābil bütün ömrümüzün gece ve gündüzlerinin, dakîkalarını zikrullâhdan sonra,

O Rasûl-i Muhterem üzerine salât ve selâm ile hasr ve iştigāl eylesen bile, dünyâda îmânımızın

irşâdından beri ve âhirette inşâallah şefâat-ı kübrâsına kadar zuhûr edip ve edeceği in‘âm ve

ihsânın iktizâ eylediği muhabbetini ve bu yüzden üzerimizde vâcip olan Hakk-ı azîminin

te’diyesini îfâ etmekten âciziz.

(8)- [26] Yemendeki Karen köyüne mensûb tâbiînden Üveys bin Âmir el-Karenî hazretlerine

nisbettir. Zîrâ zât-ı mezkûr hayât-ı peygamberî’yi yetiştiği hâlde rü’yetiyle bi’l-müşâhede,

istifâde etmeyip, gerek gıyâben hayâtında ve gerek ba‘de vefâtihi ruhâniyyet-i Nebevî’den

152

terbiye olunup kibâr-ı ehlullâh’dan olmuştur. Kezâlik meşâyih-i sûfiyyenin beyânâtına göre

evliyâ-i sâlifenin ruhâniyyetinden ahz-ı terbiye eden zevât çoktur. Meşhûrlardan olmak üzere;

Ebû Yezîd Bistâmî hazretleri, Ca‘fer-i Sâdık hazretlerînin rûhâniyyetinden ve Ebu’l Hasan

Harakānî, Ebû Yezîd Bistâmî’nin rûhâniyyetinden ve Bahâüddin Nakşbendî bir mürşid-i

zâhirîsi olmakla beraber, Abdü’l-Hâlık Gücduvânî’nin rûhâniyyetinden ahz-ı terbiye ile nâil-i

merâm olmuşlardır. Kezâlik sâhib-i risâle Merhûm Şeyh Yûsuf Efendi mürşidi olan Beyzâde

Efendi1’yi görmeden mektûbu ile rûhâniyyetinden gıyâben terbiye eylediğinden o da Üveysî

zümresine dâhildir.

(9)- [28] Zîrâ Akıl ile nakil mütevâfık ve kitap ve sünnet mütâbıktır.

(10)- [28] Riyâ’ hiç bir kimse tarafından bir ikrâh mülcî olmadan, âhiretin ameli ile dünyâ

menâfiini istemek demektir. Riyânın zıddı ihlâs ve ilâcı dahi dünyâ muhabbetini kalbinden izâle

etmektir. Riyânın hükmü harâmdır. Ya‘nî riyâ’ ile amel işleyen hem ameli indellâh makbûl

olmaz ve hemde işlediği ameli sebebinden azâb-ı cahîme müstahak olur. Zîrâ küfr ve şirk-i

hafîdir. Ucb dahi bir kimse ister dünyâ, ister [29] âhiret için yaptığı bir ameli, kendi meziyyet-i

zâtiyyesîdir fikri ile o ameli büyük görmek ve iftihâr etmektir. Ucbün zıddı tevâzu‘ ve ilâcı dahi

iktidâr-ı ilmî ve amelî ve malî gibi kendisinde bulunan her ni‘met Cenâb-ı Hâlık’ın hidâyeti ve

ihsânı olduğu ve kendi meziyyet-i zâtiyyesi olmadığını muhakkakan bilmek ile tashîh-i fikr ve

niyyet eylemektir. Şerîatta ucbün hükmü harâmdır. Zirâ â‘mâlına istihkāk görmekle sebeb-i kibr

ve azabullâhdan emniyettir. Kitâp ve sünnette riyâ’ ve ucb için pek çok vaîd ve tehdîdler vardır.

(11)- [29] Zîrâ bu haslet, kemâl-ı îmândan ve mü’minîn alâmâtındandır. Ve kitâp ve sünnet ile

bunun için me’mûruz. Kitâpta:

� �� 2ا ��5 ا)2ی: وا.29ا ا/ ا�� ا �c!20ن ا)2ة 6

[“Müminler ancak kardeştirler. Öyleyse kardeşlerinizin arasını düzeltin ve Allah'tan korkun.”

(el-Hucurât, 49/10)]

[30] buyuruyor ki )/ا.29ا ا( tehdîd-i ilâhîsi ile haslet-i kabîha-i yehûd ve nasârâ olan, dîn, dünyâ

ve âhireti mahv eden (menfaat-ı dünyevî) emr-i mezmûm ve şenîınden sarf-ı nazar hiç bir garaz

ve ivaz-ı dünyevî gözetmeden mücerred uhuvvet-i dîniyyeye riâyet ederek beyne’l-mü’minînin,

îfâsı ile emr olunduğumuz ıslâh-ı beyn, muhabbet ile olur. Çünkü muhabbet olmazsa ıslâh değil

1 İlgili bölümde Beyzâde Mustafa Efendi’nin hayatı, eserleri ve halîfeleri hakkında bilgi verildi.

153

zıddı olan i‘râz ve yüz çevirmek keyfiyeti vukū‘ bulur. Demek mü’minîne muhabbet etmek ile

me’mûruz.

Sünnette ise Kütüb-i Sitte’den [31] Sünen-i Nesâî’de alâmetü’l-îmân bahsinde beyân eylediği iş

bu hadisler:

0�س اج�-�5 H1یc!5 ا��آ �=� اآ2ن ا�Y ا �, !5 و �O ووا �O وا

��L 8B0, !5 ا Y ی �! ,�(a Y ی �=� 2وا Fى �H O�� ! >B یc!5 ا��آ

[32] Ma‘nâsı: “Ben bir kimseye oğullarından ve peder ile mâderinden ve bütün âlemden daha

sevgili olmazsam o kimse tamâmen mü‘min olamaz.”, “Bir kimse nefsi için istediği ve sevdiği

hayr ve iyiliği kendi mü‘min kardeşi için istemez ve sevmez ise Muhammed’in rûhu O’nun yed-

i kudretinde olan Cenâb-ı Hakk’a kasem ederim ki, o kimse tamâmen mü’min olamaz” diye

buyurmuştur. Bâlâda mezkûr âyet-i kerîme’de [33] bulunan:

)ا�� ا �c!20ن(

lafz-ı şerîfi her ne kadar elfâz-ı umûmdan ve ıhyâ’ ve emvât gibi evsâf ile takyîd ve tavsîf edip,

mutlak olarak vârid olduğundan ihyâ’ ve emvâta şâmil olduğunu ifhâm eder ise de, kıssanın

delâletiyle, ya‘nî biri birine bagy ve tecâvüz eden mü’minîn fırkalarının iknâ‘ ve te’lîfini ve

yâhut te’lîf ve sulhu kabûl etmezlerse münâzaya sebebiyyet veren fırkâ-i bâgiye hangisi ise

tecâvüz ve tasallutundan rücû‘ edinceye kadar onun katl ve tenkîlini emreden sûre-i mübâreke-i

Hucurât’ın iş bu bahsi delâletiyle ve ))��5 ا)2ی: terkîbi izâfîsinin takyîdi ile âyet-i kerîme ile

islâh-ı beyn muhabbet, yalnız ihyâ-i mü’minîne tahsîs olunmuştur. Fakat bir çok vücûhu takyîd

ile [34] mukayyed ve sarâhat-ı tâmme ile nâtık ale’l-umûm ihyâ’ ve emvât-ı mü’minîne riâyet

ve muhabbet etmek için nice ehâdîs-i sahîha-i nebeviyye ile emr ve teklîfimiz vardır.

(12)- [30] Zevi’l-ukūl ve gayr-i zevi-l-ukūl bütün mahlûkāt-ı ilâhiyyeye şefkat ve merhamet

etmek husûsu dahi kitabullâh ve ehâdîs-i nebeviyye ile sâbittir. Sûretü’l-Beled’de:

1 Buhârî, Îmân 8; Müslim, Îmân 70 (44); Nesâî, Îmân 19 (8, 114, 115). Nesâî'nin bir rivayetinde"...

malından ve ailesinden daha sevgili..." denmektedir. 2 Buhârî, Îmân, 6; Müslim, İmân, 71 (45); Nesâî, Îmân, 19 (3, 115); Tirmizî, Sıfatu'l-Kıyâmet, 60 (3517);

İbni Mâce, Mukaddime, 9 (66).

154

��7 او �� ا� �ب� ا ��70 31] ث آ�ن !5 ا Fی5 �!20ا و.2ا�2ا ��ا�&�و.2ا �2ا �

[“Sonra îmân edenlerden, birbirlerine sabrı tavsiye edenlerden ve birbirlerine acımayı

öğütlüyenlerden olmaktır. İşte bunlar sağdakilerdir. el-Beled, 90/17-18”]

Hatta Tefsîr-i Kebîr’de bu âyetin tefsîrinde ibâdât ve tâatın medâr ve esâsı bu iki kāide üzerine

müessesdir diyor. Ya‘nî tâat ve ibâdât dîn ve dünyâya âid şiddet ve mihnetler üzerine mü’minler

bir birine sabr ile ale‘l-umûm mahlûkāta merhamet ile ihtâr ve tavsiye eylemek kāideleri üzerine

deverân eder diyor. Bu husûsda vârid olan ehâdîs-i Nebeviyye dahi [32] çoktur. Ez cümle:

�8�ء( )ا �ا��2ن ی�� ا ��5 ار��2ا !E6 5 اHرض ی��: !E6 5 ا

[ "Allah, merhametli olanlara rahmetle muamele eder. Öyleyse, sizler yeryüzündekilere

karşı merhametli olun ki, semada bulunanlar da size rahmet etsinler…" Tirmizî, Birr, 16]

�8�ء( و�6 روای7 ) ار��2ا اه� اaرض ی��: !E6 5 ا

[Başka bir rivâyette, “sizler yeryüzündekilere karşı merhametli olun ki, semâda

bulunanlar da size rahmet etsinler…" Tirmizî, Birr, 16; Ebû Dâvûd, Edeb, 66.]

ve hadîs-i âherde:

!H 5 ی�� Hی��

["Merhamet etmeyene merhamet edilmez" (Buhârî, Edeb 18; Müslim, Fezâil 65; Tirmizî, Birr

12; Ebû Dâvûd, Edeb, 156.]

Ve hadîs-i âherde:

�9D 5! H7 ا�� H.0]ع ا

["Merhamet, ancak şakî'nin (ebedî hüsrâna uğrayanın) kalbinden çıkarılabilir." (Tirmizî, Birr

16; Ebû Dâvud, Edeb, 66.]

hadîs-i şerîfleri ki umûm-i mahlûkāta şefkat ve merhameti emr ediyorlar.

(13)- [31] İhyâu’l-ulûm ve Tarîkat-ı Muhammediyye ve sâir ahlâk kitâblarının beyânâtına göre,

,ilim, ibâdet, haseb ve neseb, cemâl, mâl, cism ve havâsda kuvvet; evlâd, etbâ‘ ve ekārib آ&�

hizmet, telâmîz ve sultân ile ümerâya kurbiyyet gibi bir veyâ bir kaçının ihrâzı sebebinden

kendisini başkası üzerine [32] büyük ve âli görmekten ibârettir. Kibri tevlîd eden sebepler ise

dörttür. Ucb, riyâ’, hıkd, hasettir. Alâmâtı dahi on ikidir. (1) Nefsinden bir kerâhat his

etmeyerek nâsın kendisine kıyâm ve ta‘zîmini sevmek (2) Sokakta behemehâl birisine matbû‘

155

olmak, ya‘nî behemehâl arkasında diğer birisinin bulunmasını sevmek. (3) Başkasını ziyâret

etmek istememek, her ne kadar başkasını ziyâretinden bir hayrın husûlü me’mûl ise de (4)

kimsenin yanına oturmaya [33] tenezzül etmemek. (5) Hasta ve ma‘lûlünü ziyâret etmek

istememek (6) Eli ile hânesinin işini görmek ve çarşıdan satın aldığı şeyleri hânesine nakl etmek

arzûsu olmamak. (7) Esvâbdan eski veyâhut kıymeten revân olanları, giymeye heves etmemek.

(8) İhtilât ve sohbetinde hep ağniyâ‘ ve şurefâyı istemek ve fukarâyı yanaşdırmamak. (9) Refikā

ve akrabâsına çarşıdan satın almaya muhtâç [34] oldukları eşyâyı satın almaya gitmemek. (10)

Gerek sokakta ve gerek meclislerde akrânının kelâmen veyâ mevkian takaddumunu

hoşlanmamak. (11) Akrânı ile vukū‘ bulan bir münâzara ve mübâhase hâlinde onları tahkîr ve

istisğâr ile kendisinin teâlîsi maksadıyla kelâmları ya inâden dinlememek veyâhut teemmül

etmemek ile hakkı kabûl etmemek.

Meclis-i mübâhasede kendisini i‘tilâ’ ve taazzumunu muhâfaza maksadıyla akrânını

[35] yanılmalarında tağlît ve yâhût kelâmlarını tezyîf ve ibtâl etmek sûretiyle, onları tahkîr

etmektir. Şerîatta kibrin hükmü harâmdır. Zîrâ münâzea-i ulûhiyettir. Azamet ile yalnız Hakk

sübhânehu ve Teâlâ hazretleri teferrüd ettiği hâlde, o da o sıfatta O’nun şerîki olmak istiyor.

Kitâb ve sünnette kibr ve izzet-i nefs için çok vaîd ve tehdîdler vardır. Ez cümle Kur’ân-ı

azîmde;

? ��ف �5 �ی�.� ا Fی5 ی=:&�ون �6 اaرض ��n ا+

[“Yeryüzünde haksız yere böbürlenenleri âyetlerimden uzaklaştıracağım.” (el-A‘râf, 7/146).]

Âyet-i kerîmesinin tefsîrinde müfessirîn-i izâm diyor ki, ma‘nây-ı şerîfi:

�� ا L�? !]ی7 وW6 WI6 یB=0-2ن ]P �� 4&Je+]36�2ب ا Fی5 ی-�ون� آ&�اء وی�ون �8Bا�

�0=nی H2ی7�0 و:= �}ی�ت ا =0]ی��7 وا� � =:2�2ا ا!^ �ث�ره� W6 .8�:2ا !8�:��n! 2ن

Ya‘nî kendilerini bi gayri hakkın büyük sayanlar (çünkü bi hakkın kendini büyük saymak,

ancak Hâlık-ı Kahhâr’a mahsûsdur.) ve halk üzerine kendilerinin ziyâde meziyyet ve fazl

görenlerin kalplerine hizlân ve edem-i tevfîk verecektim ki, âyât-ı Kur’âniyye ve âfâkiyyeyi

tefekkür edip ve onlardan ibret alıp da intifâ‘ etmesinler. O hâlde bunların cezâsı bu olunca siz

de kibr ve taazzumdan sakınınız ki, onlar gibi olmayasınız) diye tefsîr ediyorlar ve diger

mevâzi‘de:

156

ا�, Hی Y ا �8=:&�ی5

[“O, büyüklük taslayanları asla sevmez.” (en-Nahl, 16/23)]

�ل 2L6ر [37] =L! �آ Y یH /ان ا

[“Zira Allah, kendini beğenmiş övünüp duran kimseleri asla sevmez.” (Lokman, 31/18)]

و�=2 �=2ا آ&��8Bا� E6 �9 ا+=:&�وا

[“Andolsun ki onlar kendileri hakkında kibire kapılmışlar ve azgınlıkta pek ileri

gitmişlerdir.” (el-Furkân, 25/21)]

gibi âyât-ı tenzîliyye çoktur. Ehâdîs-i Nebeviyye’de ise;

9�ل �&7 !5 )�دل !5 آ&�^! ,&�P E6 5! 70" Hی�)� ا

Ma‘nâsı: “Bir kimsenin kalbinde hardâl [38] dânesi kadar kibr olursa cennete girmez.”1

buyurmuştur.

Kibrin muâlecesi esbâb-ı erbia-i mezkûreyi izâle eylemek ile olur. İhyâu’l-ulûm’da

muâlece-i kibr bahsinde diyor ki insân evveli yok bir ademde iken ve mahv ve ademden daha

alçak bir şey’i mutasavvır değil iken, Cenâb-ı Hâlık hazretleri onu evvelâ ayak ile basılır ezille

eşyâ olan topraktan ve sonra mecrây-ı bevlden iki def‘a çıkardıktan, nutfe, alaka ve mudğa gibi

pis ve tabîatın nefret ettiği şeylerden yarattıktan sonra, esnâ-i ömründe vücûdu seyyidîn ve

necâset hammâlı olup, her gün birkaç def‘a beytü’l-helâya gider gelir ve necâsetleri elleri ile

yıkar yapmış, ve bununla beraber ona vücûd ve nutk, akıl, sem‘ ve basar, kuvvet, ilim, hidâyet

ve zenginlik vermiştir ki, evvelâ zâtının alçaklığını ve sonra zâtında verilen bu ni‘metler ile

hâlıkının, azîmet ve kudretini bilsin. Ve izzet ve kibriyâ’ yalnız Hâlık-ı Teâlâ şân-ı hazretlerine

lâyık olduğunu anlasın ve evâmir ve nevâhisinde dursun. Bu alçak mahlûkun evveli ve evsatı

böyle olunca ona kibr ve fahr ve izzet-i nefs hangi meziyyetinden gelebilir ve tekebbür, taazzum

1 Müslim, Îmân 147; Ebu Dâvud, Edeb 29, Libâs 26; Tirmizî, Birr, 61.

157

etmek ister. Lâkin alçak şey’in âdeti ve sıfatı alçaklığından ref‘ olunup da kurtuldu mu burun

kaldırır ve taazzum eder.

� ا/]39[وH �2ل و2P Hة � Hا

[Kuvvet ve kudret ancak Allah’a mahsustur.]

Ve eger Cenâb-ı Hakk bu alçak mahlûku, dünyâda vücûdunu kıyâmete kadar idâme ve sâir

ümûrunu onun yed-i ihtiyârına tefvîz edip de halkını ikmâl etse idi, bütün bütün tuğyân edecek

ve mebde’ ve müntehâsını unutacaktı. Fakat böyle olmamak için kemâl-ı rahmetinden ona,

vücûdu devâm ettikçe âfât-ı muhtelifeden olmak üzere korkunç ve ızdırâb, âver hastalıkları

musallat eylemiş ki, râzı olsun olmasın, istesin, istemesin kendine gelsin, acz ve zilletini bilsin.

Bununla beraber açlık, susuzluk, hastalık, ekdâr, mevt, kerhen olarak kendisine gelir ki, nefsi

için hayr ve şer, menfaat ve zarar, mevt ve hayât gibi hiçbir şeye’ mâlik değildir. Bir şey’i

bilmek istiyorda cehl ve zaafından dolayı bilemiyor. Bir şey’i hatırlamak istiyor da unutuyor.

Aksi olarak bir şey’i unutmak isteyipte unutamıyor. İstediği umûr-i mühimmeyi kalbinde ihzâr

etmek istiyor da, bi’l-Iztırâr diğer efkâr ve vesveselere düşüyor. Ne kalbi kalbine ve ne de nefsi

nefsine mâliktir. Bir şey’i istiyor da çok def’a onda helâkı vardır. Ve bir şey’i istemiyor da onda

hayâtı vardır. Lezîz gördüğü yemekleri istiyor da, onlarda mevti vardır. [40] Ve acı gördüğü

şeylerde hayâtı ve menfaatı vardır. Leyl ve nehârdan hiçbir lahzadan emîn değildir ki, sem‘ı,

basarı, aklı, rûhu mâlı selb olunsun. Ve dünyâda her sevdiği şey’i zâil olsun. Ve yâhût bunların

idâmesiyle kendisine nüzûl-i isâbet edipte meflûcü’l-a‘zâ’ olsun. İşte insân böyle bir mahlûk-ı

muztarr ve zelîldir. Vücûdu ve ni‘metleri bırakılırsa bâkî olur. Alınırsa fânî olur. Bir abd-ı

memlûktur. Gerek kendi nefsinden gerek başkasının nefsinden hiçbir şey’i intifâ‘ etmek kadar

olmadığı için ondan daha zelîl ve daha alçak bir şey’ var mı? Ve nefsi, cismi, ni‘metleri bu

hâlde olduğu için ona büyüklük ve azîmet layık olur mu? Beyân olunan bu ahvâl ise mebde’ ve

evsatıdır. Âhiri ve mevridi ise mevttir ki, ma‘nâsı rûh ve sem‘i, basar ve ilmi, kudret ve hissi

idrâk ve hareketi selb olunur da kable’l-halk hâl-i evvelinde olduğu gibi o vakitle dahi cemâd

olarak kalır ve kendisinden a‘zâ ve sûretinin eşkâlinden başka bir şey’i kalmaz ve bu hâle

geldikten sonra toprağa konur da, evvelinde olduğu gibi pis kokulu bir lâşeye döner. Kurtlar

evvelâ gözlerinden başlar onları kal‘ eder. [41] Ve sonra yanaklarını koparır. Ve hulâsa bütün

vücûdu kurtların karınlarında revs ve pislik olur. Ve bu hâlin en güzeli de çar çabuk hâl-ı evvelî

olan toprağa rücû‘ etmektir ki, o topraktan destîler ve duvarlar yapılsın. Ve mevcûd iken

mefkûd olsun. Ve keşki böyle mefkûd bırakılsa idi. Belki tûl-i müddet toprak hâlinde durduktan

sonra a‘mâlının cezâsını çekmek için eczâ-i müteferrikasının cem‘iyle ihyâ edip kabrinden

kaldırır. Ve yevm-i kıyâmetin korkularına çıkarır. Kabrinden kalkar da kopmuş kıyâmeti görür.

158

Ya‘nî her tarafından yarılmış dökülmüş gökleri, üzerinde hiç dağ ve çıkıntı [42] kalmamış

dümdüz olarak tebdîl olunmuş küre-i arzı, nurları sönmüş yıldız kürelerini, küsûf etmiş güneşi,

bu ahvâl-ı muzlime içinde vücûdları iri ve şedîd korkunç melâikeyi, âteşi kızdırılıpta

şiddetlenmiş cehennemi, kâfirler ve günahkârlar görüpte tahassür çektikleri cenneti görür. Ve

hâsıl-ı kelâm birinci kimsenin müşâhede edipte o anda ihtiyâr olacak ahvâl ve korkuları

çektikten sonra, hesâba avdet olunur. Ve defter-i a‘mâlı eline verilir de korkusundan kalbi

kopar. Defter-i a‘mâlından seyyiâtına vâkıf olunca (vâveylâ bize, ne acâib kitâb defterdir bu. Az

çok, küçük büyük işlediğim seyyiâtımdan hiçbir şey’i bırakmıyor da hepsini yazıyor, sayıyor.)

diyecek ve hesâba icrâ olunduktan sonra dâr-ı naîme veyâ dâr-ı azâba gönderilecektir. İşte

insânın nihâyet emri de budur. Evvel, vasat ve âhir halleri bunlar iken ebnâ-i cinsine karşı ona

tekebbür ve taazzum yakışır mı? Tekebbür taazzumdan sarf-ı nazar, lahza-i vâhidede bile olsun

hiçbir şey‘den ferîh ve mesrûr olmaması lâzım gelir. Hatta bu korkuları göreceği vakit dünyâda

insân yarâdılmayıp turâb hâlinde kalaydı, ve yâhut [42] kelb veyâ hinzîr olarak yaradıla idi diye

temennî edecektir. Ve indellâh nâr-ı cahîme müstehak olursa, hinzîr ve kelb ondan daha atyeb

ve eşref ve a‘lâ rütbede olur. Zîrâ hinzîrin evvel hâli turâb, nihâyet hâli de turâb olduğu için

hesâbı ve azâbı yoktur. Binâen aleyh bir mahlûkun evvel ve evsatından sarf-ı nazar, âkıbet hâli

böyle olunca nasıl mesrûr olur. Ve zâtında bulunan her kemâl ve ni‘met âriyet iken, nasıl

tekebbür ve taazzum eder. Ne büyük cehli ve hemâkati vardır) diyen şeyh Gazzâlî hazretleri

insânın edvâr-ı selâsesini böyle tasvîr ediyor.

HIKD: Seyyid Şerîf, ta‘rîf ettiğine göre; (mahlûkāt üzerine bir adâvetten nâşî, kalpte

bulunan bir sû-i zandan ibârettir.) Sebebi dahî insân bir mahlûka gazabını geçiripte intikām

almaktan âciz olduğu vakit o gazab bâtınına rücû‘ ederde hıkd ya‘nî (kin) hâsıl olur diyor.

İhyâü’l-ulûm‘da diyor ki: hıkd gazab semeresidir. Ve sekiz şey‘de tevlîd ediyor:

1. Hasedi tevlîd eder. Hased dahi başkasının ni‘meti zâil olmasını temennî etmek ve

hased ettiği kimseye bir ni‘met gelirse mağmûm olmak ve bir belâ gelirse mesrûr olmaktır.

2. Hasedi çoğaltır.

3. Hıkd ettiği kimseyi istememektir. Her ne kadar mahkūd barışmalarını ister ise de.[44]

4. Mahkūdu istisğār etmek için kendisinden nefret etmek.

5. Mahkūdun hakkında kizb gıybet ve ifşâ-i sır ve hetk-i setr gibi helâl olmayan ahvâlde

bulunmak.

6. İstihzâ‘ maksadıyla ahvâlını âleme hikâye eylemek.

7. Kudreti var ise onu darb eylemek.

159

8. Mahkūda olan borcunu te‘hîr etmek ve yâhût bütün bütün vermemek. Ve sıla-i rahim

veyâ redd-i nezâlim ve emvâl-ı magsûbesini iâde gibi hukûkunu men‘ edip te’diye

eylememektir ki, bunların hepsi harâmdır ve azâb-ı nârı müstelzimdir.

Hased için şâyânı-ı ibret bir hikâye: İblîs aleyhi‘l-la‘ne Fır‘avn’un saray kapısını

çalmakla içerden Fır‘avn: (Kim o ?) demesi üzerine İblîs dahi: (iddiâ ettiğin gibi âlemin ilâhı

olaydın bilecektin ve kim o demeyecektin) dedi ve içeri girdikte, Fir‘avn’a hitâben:

(Yeryüzünde senden ve benden daha şer ve daha habîs kim olduğunu bilir misin?) Fir‘avn

kimdir? İblîs hased eden kimsedir, dedi. Ben hased sebebinden rahmet-i İlâhiyye’den

matrûdiyyet belâsına düştüm ve sen de daha a‘zam belâya dûçâr olacaksın) dedi.

(14)- [34] Ya‘nî ahlâkını tashîh, ihyâ ve emvât mü’minîne, nefsin, peder ve mâderin gibi

muhabbet, ve sâir mahlûkāta merhamet ve bilâ te‘hîr işlediğin bir günahdan tövbe etmek ile

dahi sünnete ittiba‘ ve bid‘atlerden ictinâb etmiş olursun.

(15)- [34] Çünkü tevbe ve istiğfâr dünyâ ve âhirette selâmeti îcâb eden ahvâldendir. Âhirette

mûcib-i selâmet olduğu bellidir. Dünyâda ise hem husûsî ya‘nî yalnız tâibin şahsına mahsûs, ve

hem de umûmîdir. Husûsî olduğu da bellidir. Umûmî ya‘nî tevbenin bereketi umûm-i insânlara

sirâyet ettiğinin delîli Ebu’s Suûd’da:

�� ر E6 ا�0 �ر و.2 ~ ا�0 2 ~ ا �� E6 ا. .O�(� E ا

[“Geceyi gündüze katar, gündüzü de geceye katarsın.”(Âlü İmrân, 3/27).]

Âyet-i [35] kerîmesinin tefsîrinde mezkûrdur ki;

)� ر��7 وان وs-� E6 ا :=Y ا�� ا/ !�� ا ��2ك و�2ا�� 2 ج-�=�Jد ا�&- ��ى 6�ن ا

:�� B'ا� E �n=Q. W6 7�29�2ا �Y8 ا ��2ك و :5 .2�2ا ا�� د ��23 ج-�=�&- وه2 ) ا

2 , ��, ا W8م آ�� .:2�2ا ی2ل ��:P E0-!(

Ma‘nâsı: Enbiyâya nâzil olan ba‘zı kütüb-i ilâhiyye’de, Cenâb-ı Hakk buyuruyor ki,

(Pâdişâhların pâdişâhı ve (Allah) ism-i şerîfi ile müsemmâ olan zât ecelle ve a‘lâ benim.

160

Pâdişâhların kalpleri ile kendileri benim yed-i kudretimde ve kahrımın altındadır. Kalplerini ve

kendilerini istediğim gibi çeviririm de, irâdemi, kazâ [36] ve kaderimi icrâ eylerim. Kullarım

eğer bana itâat ederlerse padişâhlarını onlara rahmet kılarım. Ya‘nî pâdişâhlarına sevdiririm de,

onların hayrını isterler. Ve onlara zulüm, ezâ ve cefâ etmezler. Ve eğer bana isyân ederlerse

pâdişâhlarını onların üzerine ukûbet kılarım. Ya‘nî zulüm ve cefâ etmek için pâdişâhlarını

başlarına musallat eylerim. Ey kularım hakîkat hâl böyle olunca, pâdişâhlarınızın sizin üzerinize

zulüm ve ezâ ve cefâ ile tasallutlarını gördüğünüz vakit, onların sevmesi ve şetmî ile

uğraşmayınız. Belki isyânımdan nâdim olunuz [37] da bana tevbe ve istiğfâr ile tâatıma rücû‘

ediniz. Ben azîmü’ş-Şân mukallibü’l-kulûb olduğum hasebiyle sizi pâdişâhlarınıza

sevdiririmde, size ezâ ve cefâ etmezler.) Eb’s-Suûd Efendi merhûm diyor ki: kütüb-i münzele-i

sâirede bulunan bu âyet-i kerîme aleyhi’s-salâtü ve’s-selâm Efendimiz’in buyurduğu iş bu;

آ�� .:2�2ا ی2ل ��:

[“Siz nasılsanız öyle idâre edilirsiniz.” Beyhakî, şuabü’l-îmân,7138.]

hâdîs-i şerîfin ma‘nâsıdır. Bu hadîs-i şerîfin ma‘nâsı dahi iyi kötü ne türlü amel ve harekette

bulunur iseniz, müdebbiru’l-umûr olan Cenâb-ı Hâkk sizi öyle taklîb tebdîl ve her işinizi sehl ve

âsân eder. Ve eğer ameliniz isyân ise sizi tenbîh ve terbiye etmek için size zâlim ve

merhametsiz mülûk ve ümerâ musallat eyler. Ve sizi fitne ve belâlara ma‘rûz kılar.

Ve bu hadîs-i şerîf dahi taraf-ı ilâhîyye’den âlem-i süflî olan bu dünyâya hitâben vârid olan

iş bu:

�!�( 5! E&-.وا E0!�( 5! E!�(ا � ی� د��

[“Ey Dünya! Bana hizmet edene hizmet et, sana hizmet edene zahmet çektir.” Hâkim,

Müstedrek, 207.] hadîs-i kudsiyyesini müeyyeddir.

(16)-[41] Zîrâ saâdet-i dareyn, sünnet ve tarîk-i Rasûlullah’a husn-i mütâbaat iledir. Ve kim

ki sünnet-i Rasûlullah’a mütâbaat yolundan başka bir tarîk ile selâmet-i dareyne vâsıl olacağını

zan ve sa‘y ederse aldanmış bir mahzûldür. Ya‘nî onda aks-i tevfîk ve âlâmât-ı şekāvet vardır.

Çünkü Kitâbullâh’a ve sünnet-i Rasûlullah’a muvâfık olmayan bir hâl ve hareket bâtıl ve

dalâldır. Onun için kitâb ve sünnete muhâlif bir hâl ve harekette bulunan kimse meftûn ve

kezzâb bir müddeî olduğunu naklen kitâbullâh ve ehâdîs-i nebeviyye, aklen berâhîn-i kātıa ile

müsebbittir.

161

(17)- [46] Çünkü kurbiyyet yâ neseben veyâ sihran ve yâhut ittibâan olur. Halbuki;

1ی2م یE6 NB0 ا 23ر W6 ا�8�ب ��0� یF�!2 وH ی=8�ء 2ن

âyet-i kerîmesi ve:

�ل ! �� آ� .�9

[“Muhammed (s.a.), âilesinin hepsi takvâ sahibidir.” Beyhakî, 2693, Keşfü’l-hafâ, 17]

hadîs-i şerîfi ile neseb ve sıhriyyet kurbiyyeti bâtıl olunca bu makâmdaki kurbiyyet ittibâ‘

cihetinden olduğu tahakkuk eder.

(18)-[47] Ahvâl-ı kâinâttan bahs eden ilm-i hikmette isbât olunduğu gibi lezzât-ı bâtına, lezzât-ı

hissiyye-i hâriciyyeden birkaç delîl ile daha kuvvetli ve daha şereflidir.

Birincisi: lezzât-ı hissiyyenin en kuvvetlileri ve nefse en ziyâde mahbûb olan mat‘ûm, meşrûb

ve menkûh olduğu halde ba‘zen insân bâtınen lezzet bulduğu bir şey’e meselâ bir oyuna daldığı

vakit ve yâhut nefsinde beslediği bir haşmet ve azâmet sebebinden mezkûr lezzât-ı hissiyyeyi

bırakır.

İkincisi: İnsânın ba‘zen mezkûr lezzât-ı hissiyyeye ihtiyâc-ı şedîdi olduğu halde birinci delîlde

beyân olunan esbâbdan başka bir sebeb için meselâ bir şey’i yapmak ve yâhut bir kitâbı mütâlaa

etmek için mezkûr lezzât-ı hissiyyeyi bırakır.

Üçüncüsü: [48] Kebîrü’n-nefs ve şerîf bir insân, haysiyetini muhâfaza etmek ve âleme mahcûb

düşmemek için mezkûr lezzât-ı hissiyyeyi bırakır. Bırakmaktan sarf-ı nazar mahcûb düşmemek

için ba‘zen mevti bile istisğâr eyler. Ve hatta mâ ba‘del mevt nâsın zikr-i cemîline ve lezzet-i

hamde nâil olmak için mevtten kurtulacağını kestirdiği halde bir cemâat-ı azîme ile mükātele

edip vefât eder. Lezzât-ı bâtıneyi, zâhireye tercîh [49] etmek husûsî insânda vukū‘ bulduğu gibi,

hayvânatta dahi olur. Birincisi av köpeği fenâ hâlde karnı aç olduğu hâlde efendisine ki hulûs-i

lezzetini muhafaza etmek için tuttuğu avı efendisine getirir. İkincisi, mürdia olan bir dişi hayvân

yavruları üzerine bir düşman hücûm etse, yavrularına olan muhabbetinden, mezkûr düşmana

1 Müellif bu ayette Mü’minûn Suresi, 23/101. ayetini Nebe Suresi 78/18. ayetin baş tarafı ile

birleştirmiştir. Doğrusu şu şekildedir:

�GH وF ��ء�ن �� 23 ا%�ر K3 ان��ب �&0 �3LMذا ن

Manası: “Sûra üflendiği zaman artık aralarında akrabalık bağları kalmamıştır; birbirlerini de arayıp

sormazlar”

162

ettiği hücûm, yavruları olmadığı vakit öyle hücûm etmez ve kendini o vechile, muhâfaza etmez,

Demek ki, yavrularına olan muhabbetinden bir lezzet bulur ki, yavruları olmadığı vakit kendini

fedâ etmediği hâlde onları kurtarmak için şimdi fedâ ediyor. İşte lezzât-ı bâtına-i tabiiyye bu

derecede lezîz olunca, idrâkın kuvvet ve zaafına tâbi‘ olan lezzât-ı akliyye-i insâniyye ne

derecede lezîzdir. Bundan daha terakkî ile kâinâtın en ziyâde ehl-i kemâl ve cemâl seyyidî

efendimizin muhabbetinden hâsıl olan lezzet ne derecelerdedir tasavvur olunsun.

(19)- [48] Ruhâniyyûn, ibâd i‘tibâriyle ve ruhâniyyât nüfûs i‘tibâriyle lugatta her ikisi zî rûh ve

zevi‘l-ukūl olan mahlûkātın hepsine denir ki; rûha mensûbturlar. Ve ıstılâhda husûsî olarak

melâike ile cinlere denir. Bu risâlede ise beyân olunan ruhâniyyûndan murâd ervâh-ı âliye

sahabîleridir ki enbiyâ‘ ve melâikedir.

(20)- [50] Meddâh-ı Rasûlullah İmâm Busîrî Hazretrleri, Kasîde-i Bürde’sinde diyor ki:

وH آ�م�- ی�ا �E6 O2 ا 61�ق ا E6 5��&0 )�? وE6 )�? و

� !�o P5و آ�� !5 ر+2ل ا/ !�=�< BDاو ر � & � !5 ا ا �ی

: او !D 5:�7 ا�- و وا2BPن �ی� ��0 ��ه !5 �9'7 ا

80 �رؤ ا� �&�&� O�B'ا� 0�O و�2ر., ث-! 6�2 ا Fي .

890! ��o ,�6 58 �+0, 6"2ه�ا ! E6 ی��D 5� O[0!

[Hilkat ü sîretinde üstün her peygamber

İlm ü keremine tek nebi yaklaşamadı…

Bi’l cümle peygamberân O’ndan iltimas idiler

Ummânından bir avuç, bârânından2 yudumu…

Hadlerince dururlar O’nun yüce katında,

Hikmetinde hareke, ilminde nokta gibi… 1 Kasîde-i Bürde, s. 60-64, Beyit: 38-42 2 Bârân: Rahmet, yağmur.

163

Erdi kemâlât’a O ma‘nâ ve sûretinde.

Habîbimsin! buyurdu halk eyleyen Adem’i

Güzelliğinde O’nun eşi ve benzeri yok,

Cevher-i hüsnünde O kabûl etmez bölümü ]1

(21)- [54] İmâm-ı Senûsî hazretlerinin burada (kemâlâtın en devâmlısı) kavlinden murâdı

kemâlât-ı hakîkiyyedir ki, âhiret için istifâde olunan kemâlâttır. Zîrâ dünyâya müteallık olup da

mevt ile zâil olan kemâlât, kemâlât-ı vehmiyye ve i‘tibâriyyedir, hakîkiyye değildir.

(22)- [55] Mü’minin kavlen ve hâlen ya‘nî kavlen ve tabîaten muhtâç olduğu, dünyâ ve âhirette

sebeb-i saâdeti ve necâtı olduğunu bildiği içindir. Ve kâfirin dahi cezb-i tabîî ve ihtiyâc-ı hâlî ile

muhtâç olduğu rahmeten li’l-âlemin olduğundan azâb-ı dünyevîden halâs olduğu içindir.

(23)- [56] (Kutb)ve ba‘zı evkātta meczûn ve mazlûmun ilticâsı üzerine ettiği muâvenet ve tahlîs

i‘tibâriyle (Gavs) denilen zât-ı kâmilü’s-sıfât, mazhar-ı tâm-ı hakîkat-ı muhammediyye olmakla

kutbiyyet-i kübrâ mertebesini hâizdir. Ya‘nî âlem-i kevnde hakîkî halîfetullâhtır. Ve her zaman

mazhar-ı nazar-ı ilâhîdir. Cenâb-ı Hakk ona tılsım-ı a‘zâmı i‘tâ etmiş, [57] Ya‘nî âlem-i arza

tasarruf etmek için kuvvet vermiş ve bu sebebten rûhun cesede sirâyet edip, hayât-ı hissiyye i‘tâ

ettiği gibi kutb dahi cemî-i kâinâta şâmil olmak üzere yedine bahş olunan feyz-i eamm ve

rahmet-i âmmesi ile kâinât-ı zâhire ve bâtınadan beliyyeleri, mihan kürûbı def‘ ve ref‘ etmekle

hayât-ı ma‘neviyye i‘tâ eder. Kâinâttan her birisine feyz-i eammından lâzım olan mikdârı bahş

etmek, hikmet ve kader-i ilâhiyyeye vâkıf olan ilim ve ma‘lûmâtının iktizâ ettiği gibidir.

Me‘zûn olduğu kadar kâinattan def-i belâya etmekle hayât-ı mâ‘neviyyeden ibâret olan istirâhat

ve bereket-i şâmilesini bahş eder. Kutbun kalbi, beşerriyyetî i‘tibâriyle ya‘nî rûh-ı hayvânîsi

[58] i‘tibâriyle değil, belki rûh-ı insâniyyesinin hâiz olduğu hissiyye-i melekiyye i‘tibâriyle

Hazreti İsrâfil aleyhi’s-selâmın kalbi gibidir. Ya‘nî her ikisinin tecelliyâtı cins-i vâhid olmak

üzere vukū‘ bulur. (İmâmân): Ehlullâh’dan iki zât meâli sıfattır ki, birisi kutbun sağından

durup nazarı, âlem-i melekûta ya‘nî ervâh ve nufûs-i mücerrede ile mahsûs olan âlem-i gayba ve

diğeri de kutbun solundan durup nazarı, âlem-i meleke ya‘nî mahsûsâttan ibâret olan arş ve

kürsü [59] ve eflâk ve arz ve sâir kâinâta münhasırdır. Ve bu ikinci zât kutbun vefâtı vukūunda

kutbiyyet mertebesiyle taltîf olunduğundan, arkadaşından daha âlî bir rütbededir. Ve lisân-ı

1 Armutçuoğlu, a.g.e., s. 35, Beyit: 38-42.

164

enâmda üçler ta‘biri kutb ile beraber bu iki zâttır. (Evtâd): lügatta “vetedin” cem‘îdir ki,

ma‘nâsı kazık demektir. Istılâh-ı mutasavvıfada ise evlyâullhadan dört nefer ricâldır ki, her

birisi âlemin erkân-ı erbeası olan şark, garb, şimâl, cenûb semtlerinde durmaya me‘mûrdurlar.

(Ebdâl): Bedel’in cem‘îdir. Ve ıstılâhda ehlullahdan yedi kişidir ki onlardan birisi melâ-i

nasdan çekilmek istediği vakit yerine onun gibi başka bir cisim bedel bırakırda onun oradan

mefkûd olduğuna dair kimse bilmez. (Nücebâ’): Necîbin cem‘îdir. Istılâh da mahlûkātın yardım

ve muâvenetine me’mûr kırk kişi ehlullahdan ibâret zevât-ı memdûhatü’s-sıfattır ki bınlara

(Recebiyyûn) dahi derler. Sebebi Receb ayının hulûliyle bunlara bir sakl-i acîb müstevlî olur ki

asla kıyâm ve harekete kādir olamazlar. [60] Ve âhiri Receb’e kadar sakl-ı mezkûr yavaş yavaş

zâil olup, gurre-i şa‘bâna değin hiç eser kalmaz. (Nükebâ’): Nekîbin cem‘îdir. Üçyüz kişi

evliyâullahdan ibâretrtir ki, mazhar-ı tecelli-i ism-i bâtın olduklarından esrâr-ı ilâhiyye ve

kevniyyeye vâkıf ve nâsın bâtınlarına ve esrârına muttali‘dirler. (Efrâd) ve (Ahyâr): Kutbun

nazar-ı riyâsetinden hâriç bulunan sâir evliyâdan ibârettir.

(24)-[58] Bu husûstaki tebşîrât Buhâri-i şerîfte Kitâbü’l-i‘tisâm bi’l-kitâb ve e’s-sünne bahsinde

mezkûr iş bu:

1 8��7 او 7 !8=��9� �=E .29م ا!aا OF5 ی]ال ا!� ه )�=� یE.e ا!� ا/(

hadîs-i şerîfidir. Ve bu hadîste râvînin tereddüdü üzerine rivâyet olunan lafzı oda ا/ ا!�

kıyâm-ı sâatten ibâret olduğunu

7!��9 �د !�ض ا � ی2م ا�" ا

[“Cihâd kıyâmete kadar devâm edecektir.” ]2

hadîs-i şerîfi te’yîd ediyor.

(25)- [60] Zîrâ enbiyâ-i kirâmın sebeb-i irsâli olan da‘vet ve irşâd-ı halk, emr bi’l-ma‘rûf ve

nehy ani‘l-münker için olduğundan ve beyne’l-ümem bu sıfat ile mevsûf yalnız ümmet-i

Muhammediyye bulunduğu cihetle enbiyâ-i kirâm makāmına kāim olmaya ve onlar ile teşbîh

edilmeye lâyık olmuşlardır. Ve bu müddeâmız müteaddid âyât-ı Kur’âniyye ve ehâdîs-i

Nebeviyye ile sabittir. Kur’ân-ı Azîmde:

1 Buhârî, Kitâbü’l -i‘tisâm, 10. 2 Hadîsi şerîfin benzer bir rivâyeti şöyledir: “Cihâd, Allah'ın beni peygamber olarak gönderdiği günden,

bu ümmetin Deccâl'e karşı savaşacak en son ferdine kadar cereyan edecektir, onu, ne imamın zâlim

olması, ne de âdil olması ortadan kaldıramayacaktır.” bkz. Ebu Dâvud, Cihâd, 35.

165

L ا!7 ی��2ن ا E ا:5 !0:= �-�وف وی0�2ن �5 ا �0:� واو ��و�ه �� ویe!�ون �

ا �B� 2ن

[“Sizden, hayra çağıran, iyiliği emredip kötülüğü meneden bir topluluk bulunsun. İşte

onlar kurtuluşa erenlerdir.” (Âlü İmrân, 3/104).]

Tefsîr-i Keşşâf’ta bu âyetin tefsîrinde diyor ki,

�-�وف و�� 5 ا �6 �:0�7B��( 2 ا/ E6 ارض, و)��7B ( و�5 ا E&0 ��, ا W8م �!5 ا!� �

,�� )ر+2 , و)��7B آ=

[Hz Peygamber (s.a.)’den gelen bir rivâyette, “Kim iyiliği emreder, kötülükten vazgeçirmeye

çalışırsa, o yeryüzünde Allah(c.c.)’ın, peygamberinin ve kitâbının halîfesidir” buyurulmuştur.

Kitâbü’l-fiten 245. ]

ve yine Kitâbullah’ta;

/� �-�وف و.0�2ن �5 ا �0:� و.c!20ن ��0�س .e!�ون �� آ0= )�� ا!7 ا)�ج

[“Siz, insanların iyiliği için ortaya çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; iyiliği emreder, kötülükten

men eder ve Allah'a inanırsınız.” (Âlü İmrân, 3/110)]

[61] Kezâlik tefsîr-i Ebu’s-Suûd’da bu âyetin tefsîrinde Sünen-i Tirmizî’den naklen diyor ki,

0 �(&E�� E ا/ ��, و+� �5 ا� )ا�= .=�2ن +&-�5 ا!7 ا�= )��ه� واآ�!�� ا/ .-

Ma‘nâsı: “Siz yetmiş ümmet tamamlarsanız, ya‘nî hilkat-ı Âdem’den şimdiye kadar müteaddid

enbiyânın gönderildikleri ümmetlerin yetmişincisi olursanız, o ümmetlerin hayırlısı ve nezd-i

ilâhîde daha mükremi dahi sizsiniz.” [Tirmizî, Tefsir-i Âlü İmrân, (3004); İbn Mâce, Zühd 34,

(4288).]

ve ehâdîs-i meşhûreden;

�ء�&�aء ورث7 ا��- ا

166

[“Âlimler, peygamberlerin vârisleridir”. Ebû Dâvûd, İlim 1; Tirmizî, İlim 19; İbn Mâce,

Mukaddime 17.]

hadîsinde beyân olunan verâset, emr bi’l-ma’rûf ve nehy ani’l-münker ile halkı irşâd etmekten

ibârettir. Ve yine ehâdîs-i meşhûreden;

��Mء ��0 ا+�ا��&�eء ا!=� آ��

[“Ümmetimin âlimleri beni isrâilin peygamberleri gibidir.” Keşfü’l-hafâ, 1744.]

hadîsindeki ulemânın enbiyâ ile teşbîh olundukları sıfat dahi sıfat-ı nübüvvet olmayıp, belki emr

bi’l-ma‘rûf ve nehy ani’l-münker ile halkı irşâd ettikleri içindir. İhyâü’l-ulûm’da rub‘u’l- âdât

kısmındaki kitâb-ı tâsiin ibtidâsında [62] diyor ki, mü’minleri, ma‘rûf denilen evâmir-i ilâhiyye

ile emr ve münker ta‘bîr olunan nevâhîsinden nehy etmek husûsu diyânetin merkez dâiresidir.

(Ya‘nî dîn-i İslâmın kendi mihver-i lâikında devr edip döndüğü husûsudur ki dîn-i İslâm emr

bi’l ma‘rûf ve nehy ani’l-münker ile kāimdir demektir.) Bütün enbiyâ-i izâm onu îfâ etmek için

gönderilmiştir. Eğer âlemde emr bi’l-ma‘rûf ve nehy ani’l-münkerin îfâsı ihmâl ve iptâl

ederlerse, âhirette çekilecek azâptan başka, dünyâ içinde ehl-i âlemin helâkını îcâb eder. Zîrâ îfâ

olunmazsa nübüvvetin ta‘tîlini ve bu da diyânetin mahvını ve bu da zamân-ı fetretin rucûunu ve

bu da âleme dalâletin kaplamasını ve bu da cehlin çoğalmasını ve bu da ehl-i âleme ıfsâdın

sirâyetini ve bu da bilâd ve memâlikte intizâmsızlık ve tâhrîbâtın vüs‘at ve kesretini ve bu ise

ehl-i âlemin helâkını îcâb ediyor.) diyor.

(26)-[62] Ümmet-i Muhammediyye’nin zamân ve mekân ve hâl i‘tibâr olunmadan mücerred

a‘mâl-ı sâlihâlarına i‘tâ olunan sevâb, ümem-i sâire mü’minlerinin a‘mâl-ı sâlihâlarına verilen

sevâba nisbetle iki katıdır. Delîli Sahîh-i Buhârî’de, Kitâbü’t-Tevhîd bahsinde:

2= ��دe6 �P5�P.2ا �� راة 6�.�2ه� ان آ0=

[“De ki: Eğer doğru sözlü iseniz, o zaman Tevrat'ı getirip onu okuyun.” (Âlü İmrân, 3/93.)]

âyet-i kerîmesini şerh eden bâbta Abdullah b. Ömer hazretlerinden rivâyet ederek diyor ki:

�لP آ�� W� 5ة ا -�3 ا � ا�� ( ان ر+2ل ا/ ��E ا/ ��, و+�!a5 ا! X�+ 5��6 9�ؤآ

E.او >�Q � ] �o ]63وب اJا��P 2ا'��ر ث �"]وا 6�0 اه� ا =2راة 6-��2ا �� =E ا�=X3 ا

�Jا��P 2ا'�� ا -�3 ث �"]وا 6�� E=� ,� 2ا��6 ��"�Sا ��"�Sاو.� اه� ا � ثJا��P

167

��o �=� ,� � ث او.�= ا ��9ن 6-��=Jا��P ب�=: 5 96�ل اه� ا�Jا��P 5�Jا��P =�'��6 >�Q � ا

�ل I6�� او.�,P H 2ا �P e�D :9� 5! :=��j ل ا/ ه��P واآ^� اج�ا W�� 0! �Pء اHc64[ ه[

�ءD5 ا! (

[Buhârî, İcâre 8, 9, Mevâkitus’salât 17, Tevhîd 31,47; Tirmizî, Emsâl 7.]

Ma'nâsı: Ümem-i sâlifeye nisbeten dünyâda sizin duracağınız müddetin azlığı, bir güne nisbetle

ancak salât-ı asrın edâsından sonra gurûb-i şems beynindeki müddet kadardır. Günün evvelinde

ehl-i Tevrât olan kavm-i Mûsa’ya Tevrât-ı şerîf verilmiş ve günün ortasına kadar, onunla amel

ettikten sonra tekâsül edip bıraktılar ve Tevrât- ı şerîfin ahkâmıyla ettikleri her amel üzerine

birer kırât olmak üzere mükâfât verilmiştir.1 kavm-i Mûsa’dan [65] sonra ehl-i İncîl olan kavm-i

1 [64] Kütüb-i lügaviyyenin beyânına göre (kirât) bir vezin ismidir ki, kasabaların ihtilâfiyle

muhtelif olur. Ehl-i Mekke indinde o vakitte bulunan altın sikkesinin südüsünün rub‛una, ya‛nî

yirmi dört cüz’ünden bir cüz’üne ve ehl-i Irâk indinde işrînîn nısfına, ya‛nî yirmi cüz’ünden bir

cüz’üne denir. Fakat a‛mâl-ı sâlihaya ecr ve mükâfât mükābilinde verilen kırât bu vezinde

olmayıp, belki her bir kırât büyük bir dağ kadardır. Nitekim Sahîh-i Buhârî’de Kitâbü’l-

Cenâiz’de; (müellif dip not)

0�زة [65] !5 ا�=(� �=� .�56 " ا

[Cenâze defnedilinceye kadar kim hazır bulunursa…(Buhârî, Cenâiz 59; Müslim Cenâiz 52;

Nesâî, Cenâiz 79, ibn Mâce, Cenâiz, 34.) ]

bâbında Ebû Hureyre’den rivâyet ederek diyor ki:

��D 5!اط و��P ,�6 �� E�3ی E=� زة�0" �ل ر+2ل ا/ �� ا/ ��, و+� !D 5�� اP �=�

5��)- �ل !^� ج&��5 اP 5J��9ا �ن ��P و!� اJا��P , .�56 آ�ن [Rasûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki: "Kim üzerine namaz kılıncaya kadar

cenazede hazır bulunursa kendisi için bir kirât sevab vardır. Kim de cenaze gömülünceye kadar

hazır bulunursa iki kirâtlık sevab vardır. Bir kirât'ın miktarı iki büyük dağ kadardır. ” Buhârî,

Cenâiz, 59]

Ve Sahîh-i Müslim’de dahi;

+�� ا E&0 �� ا/ ��, و+� �5 ا ��9اط 96�ل !^� ا��

168

İsâ’ya dahi İncîl-i şerîf verilmiş ve onlarda günün ortasından salât-ı asrın edâ olunduğu vakte

kadar amel ettikten sonra, tekâsül edip bıraktılar. Ve onlarada İncil-i şerîfin ahkâmıyla ettikleri

her amel üzerine birer kırât olmak üzere mükâfât verilmiştir. Ve salât-ı asrın edâsından sonra

size de Kur’ân-ı şerîf verilmiş ve sizde gurûb-i şemse kadar onun ahkâmıyla ettiğiniz her amel

üzerine [66] mükâfât olarak ikişer kırât verilmiştir. Bunun üzerine ehl-i kütüb-i sâbıka, Hâlık

Teâlâ’ya hitâben dediler ki: Ey Rabbimiz! Bunlar bizden daha az amel işledikleri hâlde daha

ziyâde ecir ve mükâfâta nâil olmuşlardır. Şâri‘ Teâlâ dahi cevâben hakkınıza bir şeyi zulm ettim

mi? Ya`nî sizin hakkınızdan alıpta onlara bir şey verdim mi? diye buyurmuş ve ehl-i kütüb de:

Hayır, ya Rabbî hakkımızı tamâmen verdiniz diye i’tirâfları üzerine; Hakk sübhânehu ve Teâlâ

hazretleri onların her ameline karşı ikişer kırât verdiğim mahzan, benim fazl ve

keremimdir.(istediğime veririm)cevabını verdi diyerek Seyyidü’l-mürselîn, Efendimiz ümem-i

sâbikanın mü’minlerine nisbeten ümmet-i Muhammediyye’nin taz`îf-i sevâb cihetinden

hallerini temsîl ve vak’anın tahakkuk ve vukū‘una binâen gerek onların suâl ve şikâyetlerini ve

gerek Cenâb-ı Hâlık’ın cevâblarını hasebi’l-belâğa sîga-i mâzî ile nakl buyuruyor.

Ümmet-i Muhammediyye’nin a‘mâl-ı sâlihâlarının her biri nefs-i amel olmak üzere

sevâbı [67] iki kat olduğunu bildikten sonra, zamân ile mukayyed olan a’mâl-ı sâlihalarına

zamânın tezyîd-i sevâba dâir ettiği te’sîrata gelince, meselâ her günde kılınan beş vakit namazın

sevâbı, elli vakit namaz sevâbı gibi olmak. Ve bir gece olan leyle-i kadr ibâdetinin sevâbı bin

ay, ya‘nî seksen üç sene ile dört ay ibâdetinin sevâbına müâdil gele. Ve nefs ve mâl ile zamân-ı

cihâdda yardım etmek sevâbı ki, nefs ile edilen cihâddan kazanılan ecir ve mesûbâtı, kalem ve

lisân ta’rîf etmekten âcizdir. Yalnız mâl ile cihâda edilen müâvenet ki bir kimse fi sebilillah

cihâda hareket eden bir gâziyi techîz ederse, ya‘nî ona esvâb, silâh, para ve zahîre gibi şeyleri

i’tâ ederse, techîz ettiği gâzinin nâil olacağı sevâba aynen nâil olur. Ya‘nî mâl ile müâvenet

ettiği halde, nefsen gazâ etmiş gibi nâil-i mükâfât olur. Kezâlik [68] düşmana karşı hudûdda bir

gün bir gece nöbet beklemek bir ayın ale’d-devâm savm ve namâzından daha hayırlıdır. Ve eğer

orada ne sebeb ile olursa olsun vefât ederse, o kimse hayatta imiş ve o amelde devâm edermiş

gibi haşre kadar sevâbı cârî olur. Ve î‘lâ-i kelimetullah niyetiyle muhârebe etmek için kim ki bir

at besler ise, o hayvânın yediği, içtiği ot ve hubûbât ile suların ve bunlardan hâsıl olan gübresi

ile sidiklerinin ağırlığı yevm-i cezâda kurulacak mîzân-ı adâlette hasenâtın kefesinde vaz‘

olunacaktır. Kezâlik zamân-ı hacda şürûtiyle îfâ olunupta kabûl olunan hac ibâdetinden

vâlidesinin karnından doğduğu gibi bütün günahlarının mağfiret olunması. Sıyâm-ı Ramazân

dahi hâkezâ îmânen vahtisâben, ya‘nî siyâm-ı Ramazân’ın farziyyeti hakk olduğunu i`tikād

[“Nebi (aleyhissalâtü vesselâm)’a kîrâtın ne olduğu soruldu, Uhud kadardır buyurdular.”

Müslim, Cenâiz, 57]

169

etmek ve huzûzât-ı nefsâniyyeye tebâiyyet ile sıyâmı istiskāl etmeyip de emr-i ilâhiyye’ye

imtisâl niyetiyle ve tayyib-i nefs ve sürûr ve sevâba rağbet eylemek vechile Ramazân orucunu

îfâ ederse sevâbı, ameline mukābil [69] olmayıp mikdârına ta‛yîn olmayarak kesîr ve ziyâdedir

ki akl-ı beşer idrâk ve tasavvurdan kāsırdır. Hatta o Ramazân’ın hurûcuyla ömründe sebkat eden

bütün günahları mağfiret olunmak ve hadîs-i kudsiyyede vârid olduğu gibi savmın mükâfâtı,

sâir a‛mâl-ı hasenede olduğu gibi on mislinden yedi yüz emsâle kadar olmayıp, belki Rabbü’l-

âlemîn’in bildiği bir çok emsâl ve dereceler ziyâde olmak gibi azîm, mükâfât ve sevâbları

vardır.1 Savm-ı farzda değil [70] hatta nâfile olan bir günün sıyâmına sevâb olmak üzere nâr-ı 1 [69] Sahîh-i Müslim’de “Fazlü’s-sıyâm” bahsinde Ebû Hureyre hazretleri rivâyet ederek

diyor ki: (müellif dip not)

� ا � +&-�eة � ��X ا �Q� 708 ا!^Iآ� �� ا�5 �دم ی �ل ر+2ل ا/ �� ا/ ��, و+�P

! ,!�-J2., و�D اج]ى �, ی�ع � E وا� ,�� اH ا 23م 6��ل ا/ .-P X-ض M�3� E�5 اج

�8� 9�ء ر�, و L�2ف �6, اY�J ��0 ا/ !5 ریR ا �ن O�'6 �0� 7��6 و�0� 7��6 =��6

[Rasûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki: "Âdemoğlunun her ameli katlanır. (Zîrâ

Cenab-ı Hakk'ın bu husustaki sünneti şudur:) Hayır ameller en az on misliyle yazılır, bu yediyüz

misline kadar çıkar. Allah Teâla Hazretleri (bir hadîs-i kudsîde) şöyle buyurmuştur: "Oruç bu

kaideden hariçtir. Çünkü o sırf benim içindir, ben de onu (dilediğim gibi)

mükâfaatlandıracağım. Kulum benim için şehvetini, yiyeceğini terketti."

"Oruçlu için iki sevinç vardır: Biri, orucu açtığı zamanki sevincidir, diğeri de Rabbine

kavuştuğu zamanki sevincidir. Oruçlunun ağzından çıkan koku (halûf), Allah indinde misk

kokusundan daha hoştur. "Müslim, Sıyâm 164]

Ve yine aynı bahiste Ebû Saîd el-Hudrî hazretlerinden nâfile sıyâm için naklen diyor ki;

(müellif dip not)

0�ر ( +�-� ر+2ل ا/ �� ا/ ��, و+� 29�6ل 5 ��م ی2!� �6 +&�� ا/ �� ا/ وج�, �5 ا!

�B5 )�ی�-&+

[“Rasûlullah (s.a)’in şöyle buyurduğunu işittim. Kim Allah için bir gün oruç tutarsa

Allh onun yüzünü yetmiş yıl cehennemden uzak tutar.” İbn Mâce, Sıyâm 34; Müslim,

Sıyâm, 31.]

170

cehîmden yetmiş sene kadar yanmasını îcâb eden günahların mağfiret olması gibi azîm

sevâblara nâil olmak vardır.

� �ب �:�ا!=, �&�, & aا E 6��=&�وا ی� او

[ Ey akıl sahipleri O’nun peygamberinin size olan kerâmetinden ibret alın.]

Mekân ile mukayyed olan ibâdâta mekânın tezyîd-i sevâba te’sîrî dahi. Meselâ

mescidde cemâat ile kılınan namâzın hânede edâ olunan o cins namazın yirmi yedi misli kadar

ziyâde sevâbı olmak. Ve Medîne-i Münevvere’de mescid-i Rasûl’de bir namaz, sâir mesâcidde

kılınan aynı namâzın bin misli olmak. Ve Mescid-i Harâm’da binden ziyâde sevâbı olmak ve

sâire gibi.Ve hâl ile mukayyed ibâdetlere dahi hâlin tezyîd-i sevâba te’sîri, meselâ abdest güzel

alınıpta onunla namaz kılmak. O namazdan gelecek namaza kadar günahların afv olunması, ve

beş vakit namazın akîbinde kelimâtını acelesiz tâm ve doğru olmak üzere otuz üçer def‛a

tesbîhleri okuyan kimse küçük günahları deryâ [71] köpükleri kadar olsa bile mağfiret olunmuş

ve müslime isâbet eden bir hastalık ve bir keder ve hatta eline ayağına batan bir diken ile ona

keffâret-i zünûb olupta, ona göre ecr ve mesûbât kazanması ve yine hâl-ı zaifde kıyâmen veyâ

kuûden icrâ edeceği namaz ve ibâdâtı hâl-ı sıhhatte îfâ eylediği o mikdâr ibâdâttan bir çok

derece ziyâde sevâbı hâiz olması, ve bir günde on def‘a;

, ا �� و , ا �� وهE�� 2 آ� �P q�Dی� , Hا , اH ا/ و��D H Oی�

[Allah’tan başka ilâh yoktur. O birdir, ortağı yoktur. Mülk, hamd O’na aittr. O, her şeye gücü

yetendir.]

Okuyan kimse, Hazreti İsmâîl aleyhi’s-selâmın evlâdından züll-i ubûdiyyette olarak köle

bulunan dört adet evlâd-ı nebiyyi i‛tâk etmiş gibi sevâblar kazanması. Ve yine tehlîl-i mezkûru

bir günde yüz def’a salâvat eden kimse on köle i‛tâk etmiş gibi sevâblara nâil olması ve bundan

başka hasenâtına da yüz hasene yazılması ve günahlarından yüz seyyie mahv olması ve hulâsa-i

kelâm şer‘iyyet-i Muhammediyye-i tâhire bu ümmet-i merhûmenin a‘mâl-i sâlihasına v‘ad ve

i‘tâ [72] eylemiş olduğu sevâblar;

��^! Hی"]ى ا W6 7��8 �� و!5 ج�ء �� Q� ,�6 708 ا!^� !5 ج�ء �

[“Kim (Allah huzuruna) iyilikle gelirse ona getirdiğinin on katı vardır. Kim de kötülükle gelirse

o sadece getirdiğinin dengiyle cezalandırılır.” (el-En‘âm, 6/160)]

âyet-i kerîmesi ile Sahîh-i Müslim’de Kitabü’l-Îmân bahsinde bulunan iş bu;

171

X-ة ضe�-&+ � 08�ت ا� �Q� , � , �708 �6ن �� آ=&=� � ی-�� آ=&=� اذا ه �&�ى � 708 و

6�ن �� آ=&=�� +��7 وا��ة ,�� اآ=&� � ی-�� واذا ه �7��8 و

[“Kulum iyi bir iş yapmak arzu edince, yapmasa bile onu, lehine bir sevap yazarım. Eğer onu

yaparsa en az on misli olmak üzere yedi yüz misline kadar ona sevap yazarım. Kulum kötü bir

amel yapmak isteyince, onu yapmadıkça onun aleyhine yazmam. Yapınca, onu aleyhine bir

günah olarak yazarım. ”Müslim, Îmân, 203.]

hadîs-i şerîf-i kudsiyyesi mûcibince tasavvurda bulunupta icrâ olunmayan bir amel eğer seyyie

ise hiç günah olmamak ve hasene ise muvakki‘ fiile çıkmadığı hâlde yalnız bir sevâbı olmak ve

îcrâ olunan bir amel eğer seyyie ise mukābilinde yalnız bir günahı yazılmak. Ve hasene ise

bâlâda beyân olunan hadîs-i şerîf ile o amel-i ümemi sâlifenin a‛mâlına karşı nefsinde iki kat

sevâba hâiz olduktan başka, mukābilinde nass-ı kati‛ ile mev‘ûd olan on adet sevâbdan o amelin

riyâ’ ve sem‛adan berâeti ve ihlâsdan kurbiyyeti ve diğer şart ve şürûta câmiiyyeti ne

derecelerde ise indellahda o amelin derecesini takdîr ile on sevâbdan yedi yüz sevâba kadar

verilmek gibi ümem-i sâirenin hiç birinde olmayan bu imtiyâzât ve fezâil hep o Seyyid-i

A‘zâmın hatırını tatyîb için ümmetine ikrâm ve ihsân olunduğu ve niam-ı cennet hemân hemân

kâffesi bu ümmete mahsûs olduğunu az bir teemmül ile zâhir ve âşikâr olur.

(27)- [74] Delâil-i Hayrât kitâbının hizb-i sâbiinde bulunan iş bu:

�)- 0� �9, ا� �7 !9&2 c. 7دى ��Mة داW� �� ! ��+ �� ا

[Ey Allah’ım! Efendimiz Hz.Muhammed’e makbûl ve sürekli salât ile salât et ki, O’nun

üzerimizdeki büyük hakkı, o salât ile giderilmiş olsun.]1

salât-ı şerîfi bu ma‘nâyı ihbâr ediyor.

(28)- [76] Nitekim iş bu:

.�2.2ن آ�� .-�2Qن و. �Qون آ�� .�2.2ن

[“Yaşadığınız gibi ölürsünüz, öldüğünüz gibi dirilirsiniz.”2

ا ��أ �� دی5 )��,

[“Kişi arkadaşının dîni üzeredir.” Tirmizî, Zühd 45; Ebû Dâvûd, Edeb 16.]

hadîs-i şerîfleri buna delîldir.

1 el-Cezûlî, a.g.e., s. 146. 2 Kaynağına ulaşılamamıştır.

172

(29)- [78]

58 ا�'E یD X+2'� ا

[“Hz. Yûsuf’a güzelliğin yarısı verildi.” Ahmed b. Hanbel, Müsned, 13539 ]

Ya‘nî nısfü’l-hüsn hadîs-i şerîfi buna delîldir

(30)- [81] Zebûr-ı şerîfi zikr eylediği, ancak kelâmın sırası ve tevârüdü îcâb ettiği içindir. Yoksa

zebûr-ı şerîfte ahkâm yoktu ki, kimse onunla fasl-ı daâvâ edebilsin. Hazret-i Mûsa’dan Hazret-i

Îsa’nın bi‘setine kadar bütün enbiyâ-i benî İsrâil Tevrât-ı şerif ile amel ediyorlardı.

(31)-[82] Denizi beyân eylediği mübâlağadan kinâyedir. Ya‘nî müvâki‘ nüzûlün hepsini

bildiğinden kinâyedir. Yoksa Rasûlullah efendimiz denizde sefer ettiği yoktur ki, denizde iken

kendisine âyât-ı Kur’âniyye nâzîl olsun da, Hazreti Alî kerremellahu vechehu hazretleri onları

bilsin.

(32)-[82] Sahîh-i Buhârî’de,

2 �� ا E ا ��P 5&� �"7 ا 2داع � �5 ا� Y و)�J E5 ا�� E�� d-�

[Vedâ Haccından önce Ali b. Ebî Tâlip ve Hâlid b. Velîd’in Yemen’e gitmesi]

[82] bahsinde Abdurrahman bin Ebî Nuaym hazretlerinden rivâyet ederek diyor ki;

Y رضE ا/ �0, ا E ر+2ل ا/ ��E ا/ �J E5 ا�� E�� d-� ري ی29ل�L �ل +�-� ا�� +-�� اP

5�� B� 7-5 ار�� ل �896�P � . �3 !5 .�ا�� , و+� !5 ا ��F� 5ه�&E6 7 ادی !�9وظ

�!��5 ا '70��B �5 ��ر وا�Pع �5 ��< وزی� ا ��L وا �ا�4 ا!� �96�ل رج� !5 1� ��7�9 وا!

5 � �96�ل اH [86] ا� ��, آ0 �ل 6&�\ ذا � ا E�� E&0 ا/ ��, و+�P ءHcذا !5 ه�ا�? ��

� و!8�ء��8�ء �& �8�ء ویe.��0 )&� ا �!E�20 وا�� ا!�E6 5! 5 ا.

Ma‘nâsı: Abdurrahman b. Ebi Naim diyor ki, Ebu Saîd Hudrî hazretlerini işittim. Diyordu ki:

(Hazreti Alî Kerremellahu vechehu Yemen’den selem ağacının yaprağıyla boyanmış bir meşîn

1 [81] Yine Sahîh-i Buhârî’de, Kitâbü’t-Tevhîd’de mükerrer bulunan bu hadîsten taraf-ı

nübüvetten, mezkûr altının verildiği kimselerin dördüncüsü Alkame b. Alâsetü’l-Âmirî olduğu

tasrîh ediyor. (müellif dip not)

173

torba içinde toprağından hâlen tasfiye olunmamış biraz altın göndermiş, Rasûl-i Ekrem

Efendimiz mezkûr altını Ehl-i Necid eşrâfından1 Uyeyne bin Bedr, Akra‘ bin Hâbis ve [87]

Zeydü’l-Hayl ve Alkame bin Ulâsetü’l- Âmirî beyninde taksîm eylemekle Kureyş ve Ensâr’dan

olan sâir ashâb-ı kirâm muğbir olup ve onlardan birisinin söylediği iş bu; (Biz bu altına

bunlardan daha haklı idik.) sözü efendimizin mesmû‘-ı âlîsi [88] olmakla cevâben: (Benim ef‘âl

ve harekâtıma râzî olupta bana emniyyet etmez misiniz? Hâlbuki Cenâb-ı Hakk emniyyet ediyor

da, sabâh ve akşam bana göklerin cüzleri geliyor) diye buyurmuştur. [Buhârî, Mağâzî 4004;

Benzer bir rivâyet için bkz. Müslim, zekât 143.]

Halbuki şerîatına dâir olan vahy-i ilâhî, ya‘nî Kur’ân-ı Azîm muntazaman her sabâh ve

akşam gelmediğinden demek ulûm-i şerâyi´den başka her sabâh ve akşam diğer envâ-ı ulûma

daîr ma‘lûmât ve ahbâr geliyordu sallallahu aleyhi ve sellem.

(33)- [91] Delâil-i Hayrât kitâbının dîbâcesinde;

0�س �� اآ^�ه ��W� Eة ان او � ا

[“Şüphesiz ki, bana insânların en yakını, bana en çok salâvât okuyandır.”]2

bulunan iş bu hadîsin şerhinde mezkûrdur ki Hâlık-ı Teâlâ’nın emrine tebaiyyet [92] ve Hâlık-ı

Teâlâ ile melâikeye iktidâ ve Rasûl-i Muazzam’ın kadrîni ta‘zîm etmek niyeti üzerine okunan

salât ve selâmın devâmından hâsıl olan a‘zâm semerât ve ecille-i fevâid müktesebâtın ba‘zısı,

Muhtârü’l-halâik Efendimizin sûret-i kerîmesi kāri’in göğsüne sâbit ve muttasıl olarak nakş ve

1 [86] Kāmûsü’l- Muhît’in “müellefe” maddesinde beyân ettiğine göre, bu zevât otuz bir kişiden

ibâret bulunan müellefe-i kulûb da imişler. Bunlar sâdât-ı arabdan olduğundan ba‘zısının ezâ ve

taarruzunu def‘eylemek ba‘zısının kendi islâmiyyetine ve yâhût hüküm ve emirleri nâfiz ve cârî

bulunan akvâmın islâmiyyetine ve ba‘zısının merkez-i İslâm olan Medîne-i Rasûl’de [87]

ikāmetlerine sebeb olmak için fahr-i âlem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz sadakāt ve

ganâimden kendilerine hisse i‘tâ eylemek ve kalplerini bu vechile te’lîf ve celb eylemek ile

taraf-ı ilâhiyyeden me’mûr buyurulmuştu. (müellif dip not) 2 Tirmizî rivâyeti olan bu hadîs-i şerîf şöyledir:

bkz. Tirmizî, Salât 357. س�&�� ان او ا �� 2 صKة��R � اآ�Sه

Buhâri, et-Tarîhu’l-kebîr, 5/177; İbn Hibban, 911; Beyhakî’nin rivâyeti ise şöyledir:

7و�Wة ا!=�[�0 !0! ��Pن ا� .-�ض ��E �6 آ� ی2م ج�-7 5�6 آ�ن اآ^�ه ��W� Eة آ

[“Ümmetimin salatı her Cuma bana arzedilir, kim bana en çok salât u selâm getirmişse konumu itibariyle

bana en yakın olan kimsedir.”(Beyhaki, Sünen, 3/249)]

174

tersîm olunmasıdır ki, kāri mezkûr her salât ve selâmı okudukça nefs-i kāri’den nefs-i saâdete

vâsıl olur. [93] ve gittikçe şiddet-i muhabbeti ve lezzât ve füyûzâtı artar. Ve şiddet-i muhabbet

ise mütâbaat-ı kuvviyyeyi, bu ise, o kimsenin rûhu, efendimizin rûh-i saâdetî ile kurbiyyet ve bu

dahi beynlerinde taarruf ve irtibât ve münâsebet peydâ etmeye ve Rasûl-i Muazzam indinde

akreb ve ahass-ı nâsdan olmaya sebeb olur.

(34)- [92] Yine Delâil-i Hayrâtın dîbâcesinde;

7-�" اآ^�وا ا W3ة ��E ی2م ا

[“Cuma günü bana çok salavât okuyun.” Ebû Dâvûd, Salât 207; İbn Mâce, Cenâiz 65, Beyhakî,

Şuabü’l-îmân, 7/41]

hadîs-i şerîfinin şerhinde ism-i kâri‘in huzûr-ı saâdette yâd olunması hakkında Ebu’d-Derdâ

hazretlerinden naklen bu hadîs-i şerîfi beyân ediyor:

) Hا E�� 3ی 7 6��, ی2م !Q�2د .Q��O ا �MW:7 وان ا��ا -�" اآ^�وا !5 ا W3ة ��E ی2م ا

� )��ض� �� W., �=� ی�Bغ !0�

�ل P 2ت� � و�-� ا�P رداء� �ل ا�2 اP) د�و�-� ا �2ت ان ا/ ��م �� اaرض ان .eآ� اج8

�ء�&�Hا (

[“Cum'a günü bana salavâtı çok okuyun. Çünkü o gün okunan salavâtlar meşhûddur, melekler

ona şâhidlik ederler. Bana salavât okuyan hiç kimse yoktur ki, o daha okumasını bitirmeden

salavâtı bana ulaştırılmamış olsun:" Bunun üzerine Ebu’d-Derdâ: "Siz öldükten sonra da mı?"

diye sordum. "Evet buyurdular öldükten sonra da. Zîrâ Cenâb-ı Hak hazretleri toprağa,

peygamberlerin cesedini çürütmeyi haram etmiştir.” Ebû Dâvûd, Salât 207; İbn Mâce, Cenâiz

65, Beyhakî, Şuabü’l-îmân, 7/41.]

(35)- [94] Vecd; ıstılâh-ı ehl-i tasavvufta havâs-ı zâhire ve bâtınanın medhalı ve iânesi olmadan

kalbe zuhûr eden envâ-i keşfiyyâtdan ibârettir ki, safâ-i bâtının alâmâtındadır.

(36)- [96] İndi ilâhîde kabûlünün kat‘iyyet ve zanniyyetine zâhib ve kāil olan ulemânın her iki

tarafı edillesiyle beraber Delâil-i Hayrât kitâbında bulunan:

E6 �36 آ��B=, ا W3ة �� ا E&0 �� ا/ ��, و+�

[Nebî (s.a.)’e salât ü selâm getirmenin keyfiyyeti bölümü..]

kavlinin şerhinde beyân eylediği tahkîkāt-ı seb‘adan altıncısında mezkûrdur.

175

(37)- [98] Levâmi‘; ıstılâh-ı mutasavvıfada tarîkat müridlerinin ibtidâ-i terbiyede ba‘zan

ziyâları donuk ve ba‘zan keskîn ve şiddetli olarak müşâhede ettikleri envârdır ki, nefse kahr ve

vaîd cihetinden olursa bu envâr kırmızı rengine ve lutf ile va‘d kabîlinden olursa hâlis yeşil

rengine mâildir.

176

SONUÇ

Çalışmamıza konu olan Ta‘rîfü’s-seyr müellifi Yanyalı Şeyh Yûsuf Efendi

(ö.1245/1829)’nin hayâtı hakkında yeterli ve derinlikli bir bilgi olmamasına rağmen,

farklı kaynaklarda geçen bilgiler bir araya getirilmiş, bir biyografi oluşturulmaya

çalışılmıştır. Yanyalı Şeyh Yûsuf Efendi Nakşbendî tarîkatının Müceddidiyye koluna

mensûb olup, mürşidi Beyzâde Mustafa Ahıskavî (ö.1200/1785)’yi görmeden mektûbu

ile rûhâniyyetinden gıyâben terbiye almış ve bu nedenle üveysî meşreptir. Üçüncü devre

melâmiliğin kurucusu Muhammed Nûrü’l-Arabî (ö.1305/1888)’nin de ilk şeyhidir.

Yanyalızâde Muhammed Abdülkerim, Yûsuf Yanyavî’nin Ta‘rîfü’s-seyr ve’s-

sülûk risâlesine, el-Meslekü'l-kavî li tahsîli't-tarîki'l-üveysî adlı bir şerh yazmıştır. Bu

eseri dışında da hayâtı hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ayrıca gerek

Ta‘rîfü’s-seyr ve’s-sülûk’ün gerekse el-Meslekü'l-kavî’nin temel kaynağının

Muhammed Mehdî el Fâsî (ö.1109/1698)’nin Delâil-i Hayrât kitabı üzerine yazdığı

Metâliu'l-meserrât adlı şerh olduğu anlaşılmıştır. Yanyalı Yûsuf’un risâlesini kaleme

almasında bu eserin etkisi olduğu bilinmektedir.

XVIII. yy’da dikkat çeken önemli bir tasavvufî şahsiyet de, Murâd Molla

Tekkesi’nin birinci postnişini Beyzâde Mustafa Efendi (ö.1200/1785)’dir. Türkçe

Farsça ve Arapça’yı çok iyi bilen Beyzâde, bu dillerde eserler kaleme almıştır.

Çalışmamızda ana hatlarıyla bahsettiğimiz, Ebü’l-İşrâk ve eserleri ile ilgili yüksek

lisans düzeyinde bir çalışmanın yapılmasının Tasavvuf târihi ve kültürü açısından

uygun olacağı kanaatindeyiz.

“Muhakkak Allah ve melekleri Peygamber üzerine salât ederler. Ey îmân

edenler! Siz de O’na salât edin ve tam bir teslîmiyetle selâm verin.”1 Bu âyetteki emir

bağlayıcıdır, emrin yerine getirilmesi gereklidir. Ulemânın salât ü selâmın vâcib olduğu

husûsunda ittifakı vardır. Hangi şartlarda vâcib olduğunda ihtilâf varsa da en uygunu,

Hz. Peygamber (s.a.)’in ismi geçtikçe salât ü selâmın getirilmesidir.

Hakîki Salât ü selâm sahîh itikâd, sünnete ittibâ ve bid‘atlerden kaçınmaktır.

Kavlen getirilen salât ü selâm ise, Hz. Peygamber (s.a.)’e ittibâ etmenin sözlü

ifâdesidir. Bu yüzden getirilen her salât ü selâm, O’nun izinden gidileceğine ve O’na,

tâbi olunacağına dâir bir ahidnâmedir. O’na manevî bir destektir. Yalnız bu destek,

1 el-ahzâb, 33/56

177

sadece dil desteğiyle sınırlı değildir. Bu yüzden O’nun getirdiği dîne ve o dînin

yaşanmasına dâir verilecek her destek, aslında O’na yapılmış gerçek bir salât ü

selâmdır.

Mü’minlerin, bütün ilâhî nimetlere vesîle olan Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü

selâm getirmeleri, O’nun sayesinde nâil oldukları ilâhî lütûf ve ihsânlara karşı bir

teşekkürdür. Bu teşekkür de, başka bir ibâdetle îfâ olunamadığından, salât ü selâmın bu

yönü başka bir ibâdette yoktur.

Salât ü selâm getiren kimsenin, Allah’ın rızâsına, rahmetine, nice bereketlere,

büyük mükâfatlara ve günahların afvına nâil olacağına dâir Hz. Peygamber (s.a.)’den

birçok hadîs rivâyet olunmuştur. Bu hadîslerin sıhhat dereceleri elbetteki

araştırılmalıdır. Ancak başka hiçbir ibâdetin fazîletine dâir bu kadar hadîs rivâyet

edilmediği dikkat çekmektedir.

Salât ü selâm okuyan kimse, “O’na yaklaşmaya yol arayın”1 âyetinin emri

gereğince, Allah’a vâsıl olmada en büyük vesîle olan Hz. Peygamber (s.a.)’i kendisine

vesîle yapmış olur.

Yanyalızâde hâlis niyetiyle getirilen salât ü selâmla muhabbet irtibatını kurar ve

bunun neticesinde elde edilecek mükafâtı şöyle izâh eder: O’na göre, Hz. Peygamber

(s.a.)’in sûreti salât ü selâm getiren kimsenin göğsüne nakşolunur. O kimse her salât ü

selâm getirdiğinde, “nefs-i kâri’den nefs-i saâdete” vâsıl olur, O’na kurbiyyeti

(yakınlık) artar, ve o nisbette muhabbeti ve feyzi artar. Bu şiddetli muhabbet ise, O’na

tâbi olma duygusunu beraberinde getirir. Çünkü seven sevdiğine itâat eder. Böylece o

kimsenin rûhu ile Hz. Peygamber (s.a.)’in rûhu arasında manevî bir yakınlık oluşur.

Dolaysıyla salât ü selâm kulun, Hz. Peygamberle mânevî buluşmasıdır.

Yanyalızâde salât ü selâmın rûh terbiyesinde tesirinin tecrübe edildiğini, kulun

kemâl ve tekemmülüne bir i‘tidâli beraberinde getirdiğini, mürşid-i kâmil bulamayan

kimselerin irşâd ve terbiyesi için, mürşid-i kâmil mâkâmına kâim olduğunu ifâde

etmiştir. Ancak mürşidsiz yapılan diğer ibâdet, vird ve zikirlere çokça devâm

edildiğinde elde edilen nûrâniyet ve levâmi‘, sâlikin beşerî sıfatında inhirâf (sapma) ve

şiddetli bir harâret peydâ eder. Hâlbuki salât ü selâm hem zikrullahı hem de duâ ile

1 el-Mâide, 5/35.

178

beraber zikr-i Rasûlü kapsadığından, tarîkat makamlarından hâsıl olan hayret, inhirâf ve

şiddetli harâret gibi olumsuzlukları giderir, sâlikin nüfûsunu güçlendirir.

Yanyalı Yûsuf Efendi, salat ü selâm ile seyr u sülûk konusunda da dikkatimizi

çeken farklı bir açılım getirmiştir: Buna göre, Allah’a vâsıl olmada en sağlam yol -

âyette de geçtiği üzere- kulun vesîle ve vâsıta taleb etmesidir. O vesîle ise, mürşid-i

kâmildir. Mürşid-i kâmil bulunmaz ise, geriye kalan yollar arasında, salât ü selâm, en

sağlam yoldur. Yanyalı doğrudan doğruya salât ü selâm vâsıtasıyla Hz. Peygamber

(s.a.)’e yaklaşılacağını sonra, O’nun rûhâniyyetinin irşâdıyla da Allah’a vusûlün

geçekleşebileceğini savunur. Şeyh Yûsuf Efendi, mürşid bulamayan kimselere bu yolu

tavsiye eder ve T’arîfüs-seyr ve’sülûk risâlesini de bu husûsa binâen yazar. Bu tarz bir

terbiyenin mümkün olduğunu, bu şekilde vusûl bulmuş sûfilerin olduğunu ve bunlara

“Üveysî” denildiğini beyân eder. Fakat bu şekilde bir terbiyenin zorluğuna dikkat

çekmiş, bunun olabilmesi için kulun hıfzı ilâhî altında ve dupduru bir gönül kıvâmında

olması gerektiğini belirtmiştir.

Netice olarak, Peygamberimiz’e salât ü selâmla sevgimizi, hürmetlerimizi ifâde

etmek mü’min olmanın bir gereğidir. Salavât getirmek, Allah Rasûlü ile gönül bağının

ve O’nunla mânevî irtibatın bir göstergesidir. Salât ü selâm, aslında kendimiz için

O’ndan şefâat talebinde bulunmaktır. Salât u selâmın değişik ifâdeleri olmakla birlikte

en kısa olanı: Allâhümme salli ve sellim alâ Muhammed: Allahım! Hz. Muhammed’e

salât ve selâm et!” şeklindedir.

179

BİBLİYOGRAFYA

Albayrak, Sâdık, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, İstanbul 1981.

Akgül, Muhittin, “Hz. Peygamber (s.a.)’e salât ü selâm”, Yeni Ümit Dergisi, sayı: 49,

Temmuz-Eylül 2000.

Âkifzâde Abdurrahîm Amasyalı, Kitâbü’l-mecmû‘ Fi’l-meşhûd ve’l-mesmû‘, çev.

Hikmet Özdemir, Türkiye İçtimaî Hizmetleri Vakfı Yay. İstanbul 1998.

Aynur, Hatice, Sâliha Sultân’ın Düğününü Anlatan Sürnâmeler, 1995.

Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Ali Sâti Efendi, Süleyman Besim Efendi, Hadîkatü’l-

cevâmi (sad. İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mîmârî Yapılar, Haz. Ahmed

Nezih Galitekin, İstanbul 2001.

Azamat, Nihât, “Muhammed Nûrü’l-Arâbî”, DiA, c. XXX, s. 562.

Bandırmalı Zâde es-Seyyid Ahmed Münîb-i Üsküdârî, Mecmua-i Tekâyâ, Haz. Ahmed

Nezih Galitekin, Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul, (Câmi, Tekke, Medrese,

Mekteb, Türbe, Hamam, Kütüphâne, Matbaa, Mahalle ve Selâtin İmâretleri),

İşâret Yay., İstanbul 2003.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), DH. SAİD d. nr. 32/269. Mehmed Bahâuddin’in

sicil kaydı.

BOA, DH. SAİD d. nr. 42/79. Hacı Fâik Efendi’nin sicil kaydı.

Beyzâde Mustafa Efendi, Mecmuâ-i Âsâr-ı Beyzâde, Daruttıbâati’l-âmire, 1264.

Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, Matbaa-i Âmire 1333.

Bursevî, İsmâil Hakkı, Rûhu’l-beyân, Eser yayınevi, İstanbul 1389.

Canan, İbrahim, Kütüb-i Sitte Muhtasarı, Akçay yayınları, Ankara 1988/94.

Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara 1997.

el-Cezûlî, Delâil-i Hayrât, müst. es-Seyyid el-Hacc Hasan Rızâ, Matbaa-i Osmâniye

1302, nşr. Salâh Bilici Kitabevi, Tıbkı basım, İstanbul 1977.

Cezûlî, Delâilü’l-hayrât ve Şevârikü’l-envâr, Semerkand yayınları, İstanbul 2006.

Çakan, İsmail Lütfü, Hadislerle Gerçekler 2, İstanbul 1990.

Çam, Nusret, Yunanistan’daki Türk Eserleri, Türk Târih Kurumu, Ankara 2000.

Çantay, Hasan Basrî, Kur’an-ı Hakim ve Me’âl-i Kerîm, Mürşide Çantay Neşri, İstanbul

1981.

180

Çiçek, Yakup, Harîrîzâde Mehmed Kemâleddin Hayâtı, Eserleri ve Tıbyânu’l-vesâil’i,

İstanbul 1982. (Basılmamış doktora tezi).

Devellioğlu, Ferit, Osmanlı Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1996.

Doksanyedi, Köprülü Ali, Şerhü’ş-şifâ- i Şerîf, Ahmed Said Matbaası, İstanbul 1948.

Erbilî, Muhammed Es‘ad, Mektûbât, Neşre Haz. H. Kâmil Yılmaz, İrfân Gündüz,

Erkâm Yay., İstanbul ts.

Erzurumlu Yeşilzâde Mehmed Sâlih, Rehber-i Tekâya (Haz. Ahmed Nezih Galitekin,

Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul, (Câmi, Tekke, Medrese, Mekteb, Türbe,

Hamam, Kütüphâne, Matbaa, Mahalle ve Selâtin İmâretleri), İşâret Yay.,

İstanbul 2003, s. 248.)

Erünsal, İsmail, Türk Kütüphâneleri Tarihi II, Ankara 1998.

el-Fâsî, Muhammed Mehdî, Metâliu’l-meserrât bi cilâi delîli’l-hayrât, Kâhire 1389.

el-Fâsî, Muhâmmed Mehdî, Mümtiu’l-esmâ fî’l-Cezûlî ve’t-Tibbâ‘ Vemâ Lehümâ

Mine’l-ittibâ‘, thk. Abdülhay el-Amrevî, Abdülkerim Murâd, Darü’l-beyzâ,

Matbaatü’n-necâhi’l-cedîde, Fas 1994.

Firûzâbâdî, es-Sılâtü ve’l-büşer fi’s-salâti alâ hayri’l-beşer, Dımaşk ts.

Firûzâbâdî, es-Sılâtü ve’l-büşer fi’s-salâti alâ hayri’l-beşer, Beyrut 1985.

Firûzâbâdî, es-Sılâtü ve’l-büşer fi’s-salâti alâ hayri’l-beşer, trc. H. Hâfız Mustafa

Demirkan, H. Hâfız İsmail Tavman, Rasûlullah (s.a.) Üzerine Salavât-ı Şerîfe

Getirmek, Konya 1998.

Galitekin, Ahmet Nezih, Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul, (Câmi, Tekke, Medrese,

Mekteb, Türbe, Hamam, Kütüphâne, Matbaa, Mahalle ve Selâtin İmâretleri),

İşâret Yay., İstanbul 2003.

Gökman, Murat, Murâd Molla, Hayâtı, Kütüphânesi ve Eserleri, İstanbul 1943.

Gölpınarlı, Abdülbâki, Melâmîlik ve Melâmîler, Devlet Matbaası, İstanbul 1931.

Güven, Mustafa Salim, Ebu’l-Hasan Şâzilî ve Şâziliyye, İstanbul 1999. (Basılmamış

Doktora tezi)

Harîrizâde, M. Kemâleddin, Tibyânü vesâili’l-hakâik fî beyâni selâsilit’tarâik, Sül. Ktp.

İbrahim Efendi, nr. 430, c. III, vr. 214b.

Işık, Hidayet, “Hz. Peygamber (s.a.)’e Salât ve Selâm Getirme ile İlgili Bir Araştırma”,

Diyânet Dergisi Peygamberimiz (s.a.) özel sayısı, Ekim-Kasım-Aralık 1989.

Işın, Ekrem, “Nakşbendîlik”, DBİA, c. IV, s. 35.

181

İbni Kîrân, Tayyib b. Abdülmecid, Şerhü’s-salâti’l-meşîşiyye, thk. Bessâm Muhammed

Bârûd, el-Mecmaü’s-sekafî, Abu Dabi 1999.

İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye, Cilâü’l-efhâm fi’s-salâti ve’s-selâm alâ hayri’l-enâm,

Dımaşk 1357.

İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye, Cilâu’l-efhâm, Dârü’l-kütüb’l-ilmiyye, Beyrut ts.

İyaz, Kadı, eş-Şifâ bi ta‘rîfi hukûkı’l-Mustafa, Kahire 1977.

İyaz, Kadı, eş-Şifâ bi ta’rîfi hukûkı’l-Mustafa, Ebu’l-Fadl el-Yehsubî, Dâru’l-fikr,

Beyrut 1988.

İyaz, Kadı, Şifâ-i Şerif Tercümesi ve Şerhi, Köprülü Ali Doksanyedi, Ahmed Said

Matbaası, c. II, 1948.

İyaz, Kadı, Şifâ- i Şerîf, trc. Suat Cebeci, Ankara 1992.

Jamil, M. Abun Nasr, , Son Dönem Tasavvuf Akımlarından Tîcâniyye ve Tekrûr

Hareketi, trc. Dr. Kadir Özköse, Ankara 2000.

J. Hammer, Osmanlı Devleti Tarihi, İstanbul 1989.

Kara Dâvûd, Delâil-i Hayrât Şerhi, sad. Abdülkâdir Akçiçek, Çile yayınevi, İstanbul

1975.

Kara Dâvûd, Şerh-i delâil-i hayrât ve şevâriki’l-envâr, Bugünkü Türkçeyle yazan

Mehmed Figânî, İstanbul 1971.

Kehhâle, Mu‘cemü’l-müellifin, Beyrut 1961, c. XII, s. 132.

Kumanlıoğlu, Hasan Fehmi, Hz. Pir Seyyid Muhammed Nûr el-Melâmî el-Arabî,

Hayatı, Şahsiyeti ve Bazı Tasavvufî Görüşleri, İzmir 2001.

Kur’an Yolu Türçe Meâl ve Tefsîr (Yazanlar: Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr.

Mustafa Çağrıcı, Prof. Dr. İbrahim Kâfi Dönmez, Prof Dr. Sadrettin Gümüş),

TDV, Ankara 2004.

Mehmed Murâd b. Abdülhalim el-Buhârî en-Nakşbendî, Tercüme-i Ahvâl-i Beyzâde

Mustafa Efendi, İstanbul 1264.

Muhammed Ali, Risâletü’l-evrâdi’l-meşhûre, nşr. Muhammed Sâbit, Matbaatü’s-saâde,

Mısır 1330/1911.

Muslu, Ramazan, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. yy), İnsân yay. İstanbul 2004.

en-Nebhânî, Yusuf b. İsmail, Efdalü’s-Salavat alâ Seyyidi’s-sâdât, Sül. ktp. Hacı

Mahmud Efendi, nr. 1750, Matbaatü’l-edebiyye, Beyrut 1309.

182

en-Nebhânî, Efdalü’s-Salavât alâ Seyyidi’s-sâdât, trc. Sait Aykut, Cevher yayınevi,

İstanbul ts.

en-Nebhânî, Saâdetü’d-dâreyn fi’s-salâti alâ seyyidi’l-kevneyn, Beyrut 2002.

en-Nebhânî, Fezâil-i Muhammediyye, trc. Fethi Güngör, thk. Mahmud Fahûrî, İnsan

Yay., İstanbul 2003.

Ocak, Ahmet Yaşar, Veysel Karenî ve Üveysîlik, Dergah Yay., İstanbul 2002.

Ömer Rıza, “Senûsî (Muhammed b. Yusuf)”, İslâm Âlimleri Ansiklopedisi, c. XIII, s.

13-18

Özdamar, Mustafa, Dersaâdet Dergâhları, İstanbul 1994.

Ramazanoğlu, Mahmud Sâmi, Musâhabe 5, Erkam Yay., İstanbul ts.

Râzî, Fahrettin, Tefsîr-i Kebîr, trc. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, Sadık

Doğru, Ankara 1994.

Sehâvî, el-Kavlü’l-bedi‘ fi’s-salât’i alâ Habîbi’ş-şefî‘, thk. Muhammed Avvâme, Beyrut

2002.

Serinsu, Ahmet Nedim, “Ahzâb Sûresi 56. Ayeti Çerçevesinde Hz. Peygamber’e Salât

ve Selâm Getirmenin Anlamı”, Dînî Araştırmalar, Mayıs-Ağustos 2001.

Süreyyâ, Mehmed, Sicill-i Osmânî, İstanbul 1308. (Haz. Abdülkadir Yuvalı-Ali Aktan),

İstanbul 1995.

Tabibzâde Mehmed Şükrü, Silsilenâme-i Sûfiyye, Hacı Selim Ağa Ktp., Hüdâi Ef.

Yazmaları, no:1098.

Tabibzâde Mehmed Şükrü, İstanbul Hânkâhları Meşâyihi, metin ve tıpkıbasım: Turgut

Kut, Dizin: İ. Pala, Harward Üniversitesi 1995.

Tanman, M. Baha, “Murâd Buhârî Tekkesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c.

V, s. 514-515.

Tanman, M. Baha, “Murâd Molla Tekkesi ve Kütüphanesi”, Dünden Bugüne İstanbul

Ansiklopedisi, c. V, s. 516-518.

TDV, Fatih Câmileri ve Diğer Tarihî Eserler, Fatih Şubesi 1991.

Uludağ, Süleyman, “Cezûlî Muhammed b. Süleyman”, DİA, c. VII. s. 514-515.

Uludağ, Süleyman, “Delâilü’l-hayrât”, DİA, c. IX. s. 113-114.

Vassâf, Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ, Haz. Prof. Dr. Ali Yılmaz, Prof Dr. Mehmet Akkuş,

Sehâ Yay., İstanbul 1999.

183

Vicdâni, Sâdık, Tomâr-ı Turûk-ı ‘Âliyye, Yayına haz. İrfan Gündüz, Tarîkatlar ve

Silsileleri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1995.

Yanyavî, Muhammed Abdülkerim b. Celâleddin, el-Meslekü’l-kavî li-tahsîli’t-tarîki’l-

Üveysî, 22 Mayıs m. 1332. Yazma Eser, Fotokopi Nüshâ, Mahmud Erol Kılıç’ın

özel kütüphânesi.

Yanyavî, Yûsuf, Risâletü ta‘rifi’s-seyr ve’s-sülûk, Yazma Eser, Fotokopi Nüshâ,

Mahmud Erol Kılıç’ın özel kütüphânesi.

Yenişehirlioğlu, Filiz, Yaşam Sanat Dergisi, Nisan-Mayıs 1995.

Yıldırım, Selahattin, Resûlullah’la Buluşmak İster misiniz?, İstanbul 2006.

Yılmaz, H. Kâmil, Peygamberimiz ve Günlük Hayatı, Erkam Yay., İstanbul 1993.

Yılmaz, H. Kâmil, İslâm Tasavvufu, Altınoluk, İstanbul 1996.

Yılmaz, H. Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar, İstanbul 2000.

Yücer, Hür Mahmut, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19 yy.), İnsan Yay., İstanbul

2004.

Yücer Hür Mahmud, “Tarîkat Geleneğinde Salavât-ı Şerîfe ve Müstakimzâde’nin şerh-i

Evrâd-ı Kâdirî adlı Eseri”, İlmî ve Akedemik Araştırma Dergisi 2005, sayı 15.

184

EL-MESLEKÜ’L-KAVÎ’NİN ELİMİZDEKİ NÜSHASI

yanyalizâde’nin el meslekü’l-kavî li tahsîli’t-tarîki’l-üveysî ve tasavvufta...

Education