WOUDE EN HUL OMKRINGENDE GRASVELDEDeel 1: DIE ONBEKENDE PONGOLAWOUD

deur Priscilla Swartz, Nasionale Botaniese Tuin, Pretoria

Our forests are, on the whole, we1l conserved, although the surrounding grasslands and wetlands, which oftencontain critica1ly rare and endangered species, are less so. Yet they are a1l inextricably linked. For example, manyinsects like butterflies, complete their larval stage in the forest and as adults rely on the flowers of the grasslandfor food, at the same time acting as p01linators of many of the grassland species. The whole ecosystem and itsbiodiversity thus needs to be conserved - the forests and their adjacent grasslands and wetlands. In this series ofarticles, Priscilla Swartz looks at some of our indigenous forests with their surrounding grasslands.

Boophane disticha (seerooglelie, gifboll is 'n tipiese grasveldbolplant wat met dieklipkoppies van die grasveld geassosieer word. Oit het groot,medisinale waarde, onderandere as 'n hartstimulant maar word ongelukkig juis vanwee sy medisinale waarde uitdie veld geroei. Oit word op groot skaal op tradisionele medisynemarkte verkoop. Foto. P. Swartz.

Boophone disticha (century plant) is a typical grassland bulbous ~lant that occurs onrocky outcrops. It has medicinal properties and is being s~rld on a large scale on thetraditional medicine markets of South Africa.

Groot lawaai word gemaak omdie woude van die wereld tebewaar, maar grasvelde en die

hele biodiversiteit daaromheen wordegter met minagting bejeen. In verge­Iyking met die meeste ander woudevan die wereld het van ons inheemsewoude goed bewaar gebly en spog met'n ryke verskeidenheid van plante.Die woude en hul aangrensendegrasvelde is in 'n baie fyn balans metmekaar verbind, veral wat die insekte­voeding en bestuiwingsassosiasies vandie blomme en daaropvolgende saad­produksie betref. Besonder skaars,skaam diere soos luiperds word nogdaar aangetref. Dit is dikwels so datdaar in die grasvelde direk langs diewoude meer sensitiewe, skaars enbedreigde plante is as in die woudeself. Hierdie delikate plante is hoogsgespesialiseerd en baie habitatspesi­fiek. Dit word op groot skaal bedreigom totaal uit die natuur te verdwyn.

30

As 'n plant weg is, is hy weg vir altyden so ook die genetiese materiaal watdaarmee saamgaan. Dit vorm deel van'n belangrike skakel in 'n voedsel­ketting wat deel is van 'n plant of diehele ekosisteem se voortbestaan. Eenof ander insek mag dalk op die betrokkeplant gevoed het, 'n voel weer spesifiekop die insek, die is weer op sy beurtkos vir een of ander diersoort in dievoedselketting. Bo aan die spits vanhierdie ketting is die luiperd. Diewurmstadiums van sommige skoen­lappersoorte broei in die woude uit op'n spesifieke plantsoort en voed so opspesifieke woudplante. Later inFebruarie as die orgidee in dieaangrensende grasvelde begin blom,voed die skoenlappers weer op diebaie soorte blomme in die aangrensendegrasveld net buite die woud, om danweer eiertjies iewers binne in diewoud te Ie waar die siklus weer in dielente van voor af sal begin.

Dit is dan in die grasvelde waar diemeeste en grootste verskeidenheid vangespesialiseerde endemiese skaarsplante groei. Hulle habitat word asgevolg van grootskaalse bosbou­aanplantings verander en dan totaalvernietig. Enkele goeie voorbeelde vanplante se habitatte wat al so veranderis, en inderdaad totaal vernietig is, isdie meeste van ons grasaalwynsoortesoos Aloe boyeli, A. hlangapies,A. modesta, A. kraussii, talle lieflikebolplantsoorte soos Brunsvigia,Cyrtanthus, Eucomis, Gladiolus,Galtonia, Tulbaghia, asookknolplantsoorte soos Brachystelma entalle grondorgideesoorte. Sulkeendemiese plante wat net in diegrasvelde langs die woude voorkomis baie spesifiek aangepas om slegs indaardie spesifieke nis met sy spesi­fieke klimaatsomstandighede engrondtipe te kan groei. Hulle saad­produksie is afhanklik van diegei'ntegreerde omgewingsnetwerke.As daar nie saad is nie, sal daar niejonger plante wees om hul voort­bestaan te verseker nie. As hulle plekvan herkoms vernietig is, is daardieplante ook in die voedselketting of fyngei'ntegreerde netwerk van die wissel­werking tussen die woud en aangren­sende grasveld van daardie spesifiekearea waar hy gegroei het, verlore! Dieinteraksies van die biodiversiteit van'n heIe ekosisteem word dikwels innatuurbewaringsaksies uit die oogverloor. Die woud alleen kan niebewaar word nie. Die omkringendegrasvelde en vleie moet saam met diewoud as geheel bewaar word. Dieinsekte en voels is die bestuiwers watdie belangrikste rol in the saadpro­duksie van die plante speel; hullemoet dus ook ernstig bewaar word.Dis een afdeling wat in die natuur­bewaringsproses van die ou regimeernstig en skandelik afgeskeep is enonmiddellike aandag behoort te kry.

In Suid-Afrika Ie claar 'n groatopvoedingstaak voor. Daar moetsonder oogklappe en met 'n bree visiena die omgewing as geheel gekykword waar die mens ook 'n integraledeeI van die natuur in 'n volhoubareprogram uitrnaak. Almal sal moet leerom mekaar en die natuur om ons terespekteer en te verdra.

Veld & Flora March 2000

DIE ONBEKENDE PONGOLAWOUD

L.Bo. Tetrose/ago ,1ata/ens;s word altyd geassosieer met die woudrantein Mpumalanga. Dit het goeie tuinboupotensiaal. Foto: P. Swartz.

Above. Tetrose/ago natafensis is commonly seen on forest edges inMpumalanga. It has great horticultural potential.Onder. 'n Moontlik nuwe soort De/osperma spesie wat tussen diesandsteenrotse naby Wakkerslroom in die grasvelde te vind is.Hierdie plantjies is besig om baje skaars te word. Foto: P. Swartz.

Below. A possible new species of Defosperma. which is becoming moreand more rare, found growing between the sandstone rocks inWakkerstroom's grasslands.

Die Pongolawoud is 'n tipieseafromontane woud wat naby 'n kleinDuitse sendelingsnedersetting,Liineburg en 'n dorpie Wakkerstroomin Mpumalanga feitlik op die Kwa­Zulu-Natal grens gelee is. Stukkies­stukkies woud kom al langs die steilhellings van die eskarp in die diepklowe voor. Dit is hier by die skuinswalle (phongola) waarvandaan dienaam van die Pongolawoud enPongolarivier deur die Zoeloes afgeleiis. Liineburg bestaan feitlik net uit 'nkerk en geassosieerde skooltjie, 'nvulstasie en algemene handelaar ineen: dis 'n onbekende plekkie met 'nmondvol geskiedkundige agtergrondvan Duitse sendelinge en 'n miskendenatuur wat wemel van lewe! Aan dieander kant van hierdie stukkies­stukkies Pongolawoud, na diebinneland en bo-op die eskarp isWakkerstroom se grasvelde metvleilande wat in die somer ontdooi in'n ongekende uitbundigheid van lewein die vorm van 'n magdom vanblomme met 'n ongelooflike verskei­denheid plante wat in die kortewinters ondergronds gaan om dieongunstige koue en droogte te kanomseil, veral 'n groot verskeidenheidorgidee en bolplantsoorte in kleur engeur asook voels en insektesoorte in alhul glorie om van te kies en te keur.Geelhoutbome soos Podocarpusfa1catus en veral P henkelii groei teendie besonder skuins hellings van diewoud. Dit is dan ook waar diePongolarivier wat 'n baie belangrikevoedingsaar vir die suikerprodu­serende dorpie, Pongola, ontspring.Daar kom heelwat skaars endemiesesoorte voorsoos 'nScolopia spesie, 'n nuwependoringsoort wat maarredelik onlangs ontdek is.Wortelvarings is volop opdie woudvloer asook opdie boom-stamme enmosbelaaide rotse methier en daar miniatuurorgideesoorte tusseninwat sommer so in dieblaremat soos hare op 'nhond se rug op die rotsegroei. Dis juis hier waarminiatuur orgideetjiessoos die pienk-persStenoglottis fimbriata enDisperis fanniniae methul wit bolwanggesiggies­blommetjies en diePeperomia grondbedek­kertjie wat mensalgemeen in die anderAfrikawollde kry,alhoewel nogal meervolop en onversteurd asby die ander woude

Veld &- Flora March 2000

voorkom aangesien hier maar nog minmense rondbeweeg het. Dis die dat ditnog so goed bewaar gebly het.

Kol-kol is daar in die hoer dele vandie woud groot openinge metgraskolle tussen die bosbegroeideklowe en dis hier waar dit wemel vanhoogs gespesialiseerde, baie skaarssoorte plante soos 'n groot verskei­denheid geurige grondorgidee,bolplantsoorte en selfs proteas (Pro teadracomontana en P subvestita),bloedrooi heide Erica cerinthoides,geurige geel sewejaartjies, verskeiesoorte skaars grasaalwyne en veleander delikate plantsoorte. Bo op dieeskarp is daar donkerpienk en witblouklokkies ('bluebells of themountains' Dierama spesies),watsonias, disas en gladiolusse, almalmet dieselfde donkerpienk blomkleurom dieselfde insekte vir die bestui­wingsproses, saadproduksie en dievoortbestaan van die spesies­diversiteit van die omgewing. Donker­blou agapanthusse, allerhande soortevuurpyle (Knifofia) en verskeie

bolplantsoorte soos Brunsvigia,Crocosmia, Eucomis, Haemanthus,Tulbaghia asook spierwit statigeberglelies (Galtonia spesies) endelikate ligperspienk, blou en witminiatuur leeubekkie-soorte met baiespesifieke insekassosiasies maak deeluit van die fynigheid van dieberggrasveld aangrensend aan diewOllde.

Daar is heelwat medisinale plantein die Pongolawoud soos Dioscoreasylvatica met kortisone in die knolle,Littonia en Gloriosa spesies met uiterspotente en giftige medisyne in sulkewit vingeragtige ondergrondsestoororgane wat selfs jou genetiesesames telling kan verander. Die pynap­pellelies (Eucomis), branduie (Scilla),poeierkwaste (Haemanthus),seerooglelies (Scadoxus), kande­laarbol, vuurlelies (Cyrtanthus) en dieander bolplantsoorte van die omgewingis almal gewilde soorte wat deur dietradisionele medisynemense gebruikword en deesdae ook op groot skaalvir die handelsbedryf uitgeroei wordom dan 'n hartseer leemte in die veldse netwerk van lewe te veroorsaak.Ek het nog nerens in die wereld s6 'nryke verskeidenheid van grondorgideeen ander mooi bolplante by mekaargesien nie. Of dit nog lank daar gaanwees is 'n ander vraag. Selfs hierdiebesondere opwindende groot verskei­denheid van soorte met welriekendeblomme soos Satyrium, Habenaria,Disa en Eulophia spesies, wordhartverskeurend genoeg vir medisinaleen ander geheimsinnige doeleindesgebruik en deesdae totaal uit dienatuur uitgeroei. Daar Ie hope van

hierdie bolle en knolle opdie medisyne-markte.Hoekom kan sekeremense plante versamelterwyl ander mense watopreg omgee en probeerom hul voortbestaan teverseker, nie van dieplante versamel nie?Hoekom spring natuurbe­waring net op die 'sagteteikens' soos ou gekonfytetuiniers wat lief is vir onsplante en wat in derwaarheid eintlik 'n grootbewaringsaksie teopas? ®

In 'n opvolgende artikelsal daar nog meeruitgebrei word oor dieNtandeke wildernis­gebied in die Ngome-areanet bietjie meer suidoosvan die Pongolawoud.

31