·ULUSLARARASI •• ••

USKUDAR SEMPOZYUMU

VIII

21-23 Kasım 2014

BİLDİRİL E R

CİLT III

EDiTÖRLER

DR. COŞKUN YILMAZ

DOÇ. DR. CENGIZ TOMAR

DR. UGUR DEMİR

Türkiye Diyanet Vakfı İsliını Araştırmaları Merkezi

~ü&iphanesi

ÜSKÜDAR RUM MEHMED PAŞA CAMii'NDE

ONARlMLAR

ARŞ. GÖR. SEViL DERiN

Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü

Üsküdar, Salacak'ta, AzizMalunutHüdayiMahallesi, ŞemsiPaşa Caddesi üzerinde bu-

1unaİı cami, 1466 y.ılında Fatih tarafından sadrazam olarak tayin edilen, Rum Mehmed

Paşa1 tarafından yaptırılmıştır. İnşa tarihi 1471-72'dir. Mimarı bilinmemektedir.

Cami ilk yapıldığında medrese,2 hamam, imaret ve türbeden oluşan bir külliyenin

içinde inşa edilmiştir.3 Bunlardan günümüze yalnızca cami ile yapının güneyinde yer

alan ve içerisinde Rum Mehmet Paşa'nın kalırinin bulunduğu türbe ulaşabilmiştir.

Cami ll metre çapında bir orta kubbe, mihrap önünde bir yarım kubbe, yanlarda oc aklı

ve kubbeli ikişer tabhane hücresi, kuzeyde beş birimli son cemaat yeri ve kuzeyba­

tısında son cemaat yeri ile tabhane hücresinin kesiştiği köşede bulunan minareden

oluşmaktadır. Mihrap önündeki yarım ku b besi ve kapalı tabhane hücreleri ile zaviyeli

camiierin bir varyasyon udur. 4 Ortadaki büyük ~b be ve mihrap önündeki yarım kub­

besi ile Fatih Camisi'nden sonra Türk mimarisinde özel bir yere sahiptir.5

Özgünlüğünü kaybed e~ son cemaat yerinin her birimi kubbe ile örtülüdür. İnşa mal­

zemesi beden duvarlarında kalın derzli, küçükkesme taş, büyükkemer üzengilerinden

itibaren tuğla ve taştır. Beden duvarları üzerindeki pencerelerin kemerlerinde tuğla,

sövelerinde yekpare kesme taş kullanılmıştır.

Kuzey cephesinin ortasında bulunan taç kapı oldukça sadedir. Kesme taştan inşa

edilmiştir ve cepheden yaklaşık 30 cm. taşıntı yapmaktadır. Profilli silmelerle sınır­

landırılmış taçkapı apanişi sivri tonozlu bir kavsarayla örtülüdür. Giriş açıklığı basık

kemer ile son bulmaktadır. Taç kapı yan kanatlarında da birer nişe yer verilmiştir. N işler

beş kEmarlıdır ve istiridye kabuğu formunda birer kavsarayla örtülüdür.

151

152

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

o ı 'M! 11 ;? ., m ı ~ i 1 ı i .

1 \tt uı 1 11• d t 1 kt m 1 M "' f 1!.? ut HI l .. ,,.,. ~

OskildarRum MehmetPaşa

CamJj planı.

(E. H. Ayverdl,

1973)

Taç kapının iki yaİlında sivri kemerli hafifbirer çökertme içinde dikdörtgen pencereye yer verilmiştir. Doğu ve batı kanatlannda üst sırada birer küçük penceresi daha bulu­nan cami cephesi oldukça sağır bırala.lmıştır.

Minare tamamen kesme taştan yapılmıştır. Kare kesiili kaide üzerinde silindirik göv­delidir. Gövdeden şerefeye mukarnaslarla geçilınekted!ir. Petek, gövdeye göre daha incedir. Killah kurşun kaplıdır.

Harimde merkezi kubbenin döşemesi 45 cm. yüksek tutulmuştur. Yanın kubbe döşe­mesi de ondan 25 cm. yüksektir. Tabhane hücreleri ise aşağıda kalmaktadır. Mibrap önündeld. yanın kubbe köşelerde çeyrek kubbelerle desteklenmiştir. Çeyrek kubbeler içinde birer pencere yer almaktadır. Ayrıca bunlarla aynı seviyede milırabın üzerinde de bir pencereye yer verilmiştir. Kubbe kasnağında sekiz, askı kemerierin içinde üç tarafta yedişer pencere bulunmaktadır. Yarım kubbenin beden duvarları ile örtüsü arasında büyük mukarnas sarlotları dört tarafını dolaşmaktadır.

Mihrap nişi dikdörtgen silrneli bordürlerle sınırlandırılmıştır. Niş mukarnaslı kavsara ile örtülüdür ve iki yanında sütunçeler bulunmaktadır. Min b er orijinal değildir.

Camide merkezi kubbe, yanın ku b be ve bu ku b beleri birbirinden ayırankemer üzerin­de dört parça losmen koruna bilmiş orijinal kalemişi süsleme bulunmaktadır.

ÜSKÜDAR RUM MEHMED PAŞA CAMII'NDE ONARlMLAR

ÜsküdarRu.ın

MehmetPaşa

Camii'nden

genel

görünüş

Ana ku b be ortasında açık sarı zemin üzerindeki rumileri ve kasnak çevresindeki bir . parçada ayrılmış rumllerin oluşturduğu palmet şeklini, lo.vrım dallar üzerindeki ru­

miler çevrelemektedir.

Yarım kubbe üzerindeki kalemişi ise diğerlerine oranla daha iyi durumdadır. Açık sarı

zemin üzerinde siyah renkle lo.vrım dallar ve ayırma rumiler aralarda birleşerek tepelik rumileri oluşturmuştur. Göbekteki bu kompozisyonu dar bir kenar suyu çevreler. Kenar

suyunun dışında iki sıra kırmızı boyalı, tepelikrwni dizisi yer alır.6

Kuzey cephesinirı_ ortasında yer alan taç kapının sivri kemerli ka vs aranişi içinde Arapça

bir kitabe yer almaktadır. Kitabenin sonunda bulunan "Rabbimiz bunu bizden kabul eyle" anlamına gelen dua cümlesi ebced hesabına göre 1471-72 tarihi vermektedir.

Bunun yapının inşa tarihi olduğu kabul edilmektedir.7

Yapılan Müdahaleler

Yapının günümüze kadar geçirmiş olduğu onarımlarıyla ilgili hemen bütün kaynak­

larda yalan bilgilere yer yerilmektedir. Ancak onarımıara ilişkin ayrıntılı bilgilere daha

çok Başbakanlık Osmanlı Arşhderindeki belgelerde rastlarırna.ktadır. Bunlardan başka

şeriyye sicilieri ile bazı arşiv ve kütüphanelerde de benzer yazılı ve görsel malzemeye8

rastlamak mümkündür.

Bunlardan en erken tarihiisi Üsküdar Kadı Sicilieri'nde rastladığımız bir kayıttır. Kayda

göre cami 1554 senesinde bir onarım geçirmiş tir. Sicilin konusu ise vakıf mütevellisi

Şahkulu'nun onarımı yapacak olan Mustafa binAbdullah'a onarım ücretini ödemesine

ilişkindir. Onarımın maliyeti 4000 akçe dir. Şahkulu bu miktarın 600 kınuşunu Mustafa

153

154

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

ÜsküdarRum

MehmetPaşa

ca'mü minaresi

ÜsküdarRum

Mehıriet Paşa

Camli, harimde

bulunan kalemişleri

bin Abdullah'a peşin ödemekte ve kadı huzurunda geri kalanını ödeyeceğini taahhüt etmektedir. Burada onanınların niteliklerine ilişkin bir bilgiye yer verilmezken onan­ının canıinin tabhane hücrelerinde ve çeşitli yerlerinde yapılacağı belirtilmektedir. 9

Yapının onarıınlarına ilişkin diğer belge Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki 1852 tarihli belgedir. Burada caminin büyük bir kısmının harap vaziyette olduğu ve bu şekilde

ÜSKÜDAR RUM MEHMED PAŞA CAMii'NDE ONARlMLAR

- .,

Üskildar Rum

MehmetPaşa

Camii'nin

Tarihsiz bir

kartposıalı. (iB.B.

AtatürkKiıaplığı

Arşivinden)

Üstteki

kartpostald an

aynno

kaldığı takdirde daha büyük masraflara yol açacağından bahsedilmektedir. Ayrıca tamir masraflan için cami vakfında 9800 kuruş vardır. Geri kalan kısmı va.kfı.n gelecek yıllardaki gelirlerinden karşılanmak üzere Evkaf-ı Hümayun Nezaretinden karşılana­cağı belirtilmektedir. 10

155

156

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

OsküdarRum

MehmetPaşa

Camü, barimde

bulunan

kalemişleri

6 Eld.m 1870 tarihli diğer bir belge de rüzgardan bozulan minare kurşunlarının yenilen­m esi ile ilgiliçlir. On_arımları Evkaf idaresi üstlenmektedir.11

1885 tarihli diğer belgeye göre minare külabı tehlike arz ettiğinden yıkılmışnr. Yapılan keşiften hariç bazı yerlerin tarnire muhtaç olduğu arılaşılmıŞ, tarnirin keşfve takibi Şehremaneti Hendesehanesi tarafından yapılmışnr. Belgede "Tamirat memuru Ali Bey'' adında bir kişinin imzası bulunmaktadır.12

Caminin onarımlarına ilişkin ayrın11lı bir masraf defteri arşivdeki 9 Temmuz 1885 yılına ait bir icmal13 defteridir. 14 Bu defterde de "Tamirat memuru Ali Bey'' adlı kişinin imzası bulunmaktadır ve caminin kurşunlarının döşenmesinden önce yapılan işlere ilişkindir. Defter, caminin kubbelerindey~py.mış ~e kiz haftalık bir onarım sür~cini arılatı:naktadır. Sekiz hafta süresince yapılan işlerde kullanıları malzeme ve çalışarı işçilerin adları, sayısı ve masrafları ayrın11lı olarak veriİmiştir. Defterden sekiz hafta süren onarımın işçilik ve malzeme bedeli olarak toplam 19.809 kuruş harcandığı öğrenilmektedir.

Harcan:iaların her hafta için işçi grupları ve malzemelere dağılımı teker teker veril­mektedir. Birinci hafta avluda ve pencere kemerlerinin hanilarında kullarıılmak üzere kereste fiyatı 670 kuruş 10 akçe, kirpi saçaklarda beylik tuğlası ve orta battal tuğlalar ile saçaklardaki battal tuğlalar ve diğer giderler için 430 kuruş, inşaatta çalışan dülger, kalfa, mutemed ve rençbere toplam 640 kuruş yevmiye ödenmiştir. Bunlara ek olarak 120 kuruşluk nakliye ücreti vardır. Birinci hafta sonunda toplamda 1750 kuruş 10 akçe

masraf çıkarılmaktadır.

ÜSKÜDAR RUM MEHMED PAŞA CAM ii' NDE ONARlMLAR

1953onanmı

öncesinderi bir

fotoğraL

( E. H. Ayverd.i

1953)

İkinci hafta kereste ile işçilerden dülger, kalfa, mutemed, rençber ve inşaatta kullaml­mak üzere kalbur, kürek, çapa, kazma, saman, küfe, kum atar, kireç kovası için naldiye ücreti de dahil olmak üzere toplam 1566 kuruş 20 akçe harcanmıştır. Üçüncü hafta aynı fakat daha az işçi ve malzerneye nakliye ücreti eklenerek toplamda 754 kuruş ödenmiştir. Ancak burada malzemelere ek olarak ild adet alçı taldidi çerçeve siparişi verilmiştir. Dördüncü hafta malzeme ve işçilik için 1222 kuruş hesap edilmiştir. Burada malzemeler cam, kiremit, m ermer ve kireç olmak üzere farklılık göstermektedir.

Defterde beşinci, alnncı, yedinci ve sekizinci haftaların masrafları birlikte verilmiştir. Buna göre; Mecidiye Camisi'nden nakil olunan kerestenin hammaliye ücreti, minare aleminin yaldızı, rendeci ücreti, demir çember~ yeni bir kalıp ve el fırçasının maliyeti 698 kuruş olarak hesaplanmıştır. Buna ek olarak siyah, yeşil, aşı boyası, kalem fırçası, kanarya sarısı, gaz tenekesi, alçı, İngiliz çimentosu ve kurşun boru ile birlikte "yazı levhalarının duvara ta!lild için demir kanca" gibi işlerde kullanılmak üzere son dört haftanın giderleri toplamda 2486 kuruş 10 akçe olarak hesaplanmıştır.

Defterde onarımın uygulanış aşaması aynnnlı olarak anlatılmamıştır. Dolayısıyla bahsi geçen malzemelerin, bazı küçük detaylar dışında, nerede ve ne şeldlde kullanıldığı, hasarlı yerler ve uygulama teknikleri gibi bir takım ayrınnlara rastlanılınamaktadır. Bununla birlikte daha ilk satırlarda defterin içeriğini kısaca özetleyen "Üsküdar'daki Rumi Meluned Paşa Camii şerifinin kubbelerine kurşun ferşinden evvel yaptırılan hatıl için mübaya'a olunan kereste ve tuğla ve kireç ... " gibi ifadeler onarımlada ilgili önemli ipuçları ve bilgiler içermektedir.

157

158

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

1931 tarihli

Perviıiıicb Sigorta

Haritasındaki

durumu

1913-1914

tarihli~an

Mavileri Şehir

Hariıalanodald

dunıımu

1894 yılında yapılan diğer bir onarım 31.732 ktiruşa mal olmaktadır. Ancak vakfın cami tamiratını karşılayacak bütçesi olmadığı hatta hazineye 44.000 kuruş borcu olduğu an­laşılmaktadır. Tamirat masraflannın Evkaf bütçesinden alınacak borç ile karşılanması kararlaştırılmaktadır. 15

ÜSKÜDAR RUM MEHMED PAŞA CAMii'NDE ONARlMLAR

22 Haziran 1903 tarıhli bir belgede cami ve yanında bulunan medrese harap olduğun­

dan cami "hademesi" tarafından evkaf idaresine bir dilekçe yazılmıştır: Evkaf idaresin­

ce yapılan keşif raporlan sonucunda 23.746 kuruş masratla ananlması gerektiği ancak

evkaf idaresinin bütçesinin yetersizliğinden dolayı bu onarımı gerçekleştiremeyeceği anlaşılmaktadır. Belgede, ananlmaması durumunda hasarlı yapıların giderek harap

olacağı düşünülerek onarım ihalesinin evkaf dairesinden hazine dairesine devredil­

niesi önerilmiştir. 16 Onanmın niteliklerine ilişkin başka bilgiye yer verilmemektedir.

İ.B.B. Atatürk Kitaplığı arşivindeki tarihsiz bir b elge caminin son cemaat yeri ve med­

resenin tamiri hakkındadır. Oldukça lasa olan belgede mavna, hammaliye, kereste,

kiremit, kiremidin nakliyesi ve bu malzemelerin ölçüleri ile adet fiyatı verilmiştir. 17

Aynı arşivde yapının tarihsiz bir de kartpostalı bulunmaktadır. Muhtemelen 20. yüzyıl

başına ait olan kartpostalda, caminin beden duvarlanndan yukansı görülebilmektedir.

Ku b be kasnağı, malzemesi seçtierneyen levhalar ile kaplı dır. Levhalaraltından kısmen

tuğla-taş almaşık örgü görülmektedir. Askı kemerler ve mihrap önündeki yarım kub­

benin örgü tekniğinde yer yer farklılıklar mevcuttur.18

Ekrem Hakkı Ayverdi'nin kaydettiğine göre yapı 1953 senesinde kapsamlı bir onarım

geçirmiştir. Bu tarihten önce dışa taşıntı yapıp dalgalı bir görünüm sergilemeyen kubbe

kasnağı üzerindeki pencerelerin kemerleri, bu onarımdan sonra caminin asla kemer­

lerine benzetilmeye çalışılmıştır. Ayverdi Bizans yapılarında olduğu gibi kemerde 1.5

cm. kalınlığında tuğla kullarııldığını belirtmekte ve kendisinin çektiği 1950 senesine ait

bir fotoğratla karşılaştırmalı olarak göstermektedir.19

Ayverdi aynı onarımda en büyük müdahalenin son cemaat yerine yapıldığım belirt­

mektedir. Son cemaat yeri kubbeleri tamamen yıkık olduğundan bu günkü haliyle

yeniden inşa edilmiştir. Bu onarımda kemerler tuğla ile gergiler de ahşap taklidi b eto­narme olarak yapılmıştı.r.20 1931 tarihli Pervititich ve 1913- 1914 tarihli Alman Mavileri

haritalarında yapının son cemaatyeri kubbelerinin olmadığı görülmektedir.21

Bu ananmda büyükkubbenin kurşunlan değiştirilmiştir ve içerde badana altından bu

gün losmen mevcut ol~ kalemişleri çıkanlmıştı.r.

Sonuç

Elde edilen veriler, onanınların daha çok tabhane mekanıan, kubbeler, pencereler, mi­

nare ve son cemaat yerinde yapıldığını göstermektedir. Son cemaat yerinin uzun süre

kiremit çatıyla örtülü olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle son cemaatyerinde sütunlar

ve sütun başlıklanndan başka özgün unsur bulunmamaktadır. Bununla birlikte asla ke­

merlerin başlangıç noktasından itibaren yapının üst lasmı büyük ölçüde özgünlüğünü

kaybetmiştir. Minarenin şerefeden yukarısı özellikle külahı pek çok kez yenilenmiştir.

159

160

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

Belgelerden çıkarılan bir başka sonuca göre de cami vakfı her geçen yıl maddi açıdan daha da zayıflamış ve kendi basit onarımlan bile karşılayama yacak duruma gelmiştir. Bahsedilen onarımiann hemen hepsinde valaf, Evkaf Nezareti sayesinde onarımlan gerçekleştirmiş ve bu kuruma pek çok kez borçlanmıştır.

Dipl\otlar

1 Dönemin sadrazaını olan Mahmud Paşa Karaman Beyliği'nin isyaru üzerine Fatih tarafından görev­lendirilmiştir. M;ilunud Paşa Karaman'ın ileri gelenlerinden kendilerine karşı olanların bir losmını öldürmüş, Konya ve Larende'deki sanat erbabını da İstanbul'a göndermiştir. Ancak sadrazamlık mevkiinde gözü olm Rum Mehmed Paşa, sultanı Mahmud Paşa aleyhinde kışkırtmış, onun bazı isyancıların kaçışına göz yuı'nduğunu, Konya ve Larende hallanın fakirlerini İstanbul'a sürgün edip zenginlerden rüşvet almak suretiyle orada kalmalanna izin verdiğini söylemiştir. Bunun üzerine Sultan Meh.med, Mahmud Paşa'yı azietmiş yerine Rum Mehmed Paşa'yı sadrazam tayin etmiştir. Daha sonra kendisi Karaııian Beyli~'ni tamamen kontrol altına almakla görevtendirilmiş ancak burada halka zalimce işkencelerde bulunmuş, kendisine verilen vazifeleri kötüye kullanmış ve Ka­raman'da Türkmen isyanlarına karşı başarısız olmuştur. Bu sebeple1470 yılında azl ve ka tl edilmiştir. Sadarette üç sene kalmıştır. Geniş bilgi için bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1983, II, 90-9L

2 1940 yılından önce belediye tarafından yıktırılmıştır. i. Hakla Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Osküdar_ Tarihi, İstanbul 1976, I, 250.

3 Ayvansarayi Hüseyin Efendi, Hadikatü'l-Cevami, İstanbul Camileri ve Diğer Dini-Sivil Mi'mari Yapılar, (işaret Yay.), İstanbul 2001, s. 606.

4 Semavi Eyice, "İlk Osmanlı Devri'nin Dini-İçtimai Bir Müessesesi: Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler'; Istanbul Oniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, I, İstanbul 1963, s. 43.

5 Doğan Kuban, OsmanlıMimarisi, İstanbul2007, 192.

6 Candan Nernlioğlu, "Üsküdar'ın Osmanlı Mimarisindeki Özgün Kalemişlerinin Beze me Sanatlann­daki Yeri ile Koruma ve Onarımlarında Uygulanması Gereken Yi:intemler'; Osküdar SempozyumuN, I, İstanbul3-5 Kasım 2006, 464.

7 Konyalı aynca ki ta be ile ilgili şu bilgileri aktarmaktadır: "Kitabe o devrio birçok ki tabelerinde olduğu gibi Arapça sarf ve nahiv kurallanna uymamaktadır. Misraları da karışmıştır. Kitabeyi Hattat Hacı Rasim yazmıştır. Tarih düşürülen kelimeler parantez içine alınmış ve Rabbimiz bunu ... " Ki tab e metni ve ayrıntı için bk. İ. Hakkı Konyalı, a.g.e., 249-250.

8 Çalışmada metin içinde atıf yapılmayıp metnin sonuna eklenen fotoğrafların kaynakları şunlardır: E. H. Ayverdi, Fatih DevriMimarisi, İstanbul1953, s.222, V akar ve Hüzün-Osküdar Fotoğraflan (yay. haz. Veli Saylam-Yasemin Ufuk Yayla), İstanbul 1999.

9 İstanbul Kadı Sicilleri, ÜSK'ÜDAR09, Cilt 4, s.93, Hüküm No: 72, Orijinal Metin No: 8b-3, b.n:ıtiL www.kadisicilleri.org/madde.php?klme-%C3%9CSK%C3%9CDARtCAM%C4%BO&trch-hkrn&­find-tAM

ı o Başbakanlık Osmanlı Arşiv! eri, MVL, (Meclis-i vaıa Riyaseti), 332-20.

ll BOA. İ. DH (İrade Dahiliye), 614-42811-1.

12 BOA. İ. ŞD, (İrade Şurayı Devlet), 73-4282-1

13 İcmal"Maliye Tezkiresi"nin bir türü olup o da "Tezkire"nin bir alt türüdür. Tezkire diplomatik dilde ayru belgedeki resmi daireler ya da şahıslar arasındaki haberleşmeleri temin eden belgelerdir. Tez­kireleı; maksadı tam ve eksiksiz bir şekilde anlatarak, lüzurnsuz teferruata kaçmadan sade bir dille

ÜSKÜDAR RUM MEHMED PAŞA CAMii'NDE ONARlMLAR

kaleme alınmışlardır. Çıktıkları daireye ve ya veriliş sebeplerine göre çok çeşitlidir. bk.. Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanli Belgelerinin Dili (Diplomç,tik), İstanbul 1994, 245, 257, 264 . .

14 BOA. EY. d (EvkafDefterleri), 40199.

15 BOA. İ. EV (İrade Evkaf), 7-30.

16 BOA. ŞD. (Şurayı Devlet) 163.

17 İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Pertevniyal VaZide Sultan Evrakı, Demirbaş: PVS_Evr_Ol355, Tarihsiz.

18 İ.B.B. A.K., Kartpostallar, Demirbaş: Krt_005125, Tarihsiz.

19 Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, İstanbul1973, m, 484.

20 Ayverdi, a.g.e., s. 489.

21 Jacques Pervititich, Sigorta Haritalannda İstanbul, İstanbul2003, Alman Mav ileri, 1913-1914 Birinci Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları (haz. İrfan Dağdelen), I, İstanbul2006.

161