Osmanl› Dönemi Üsküdar ÇeflmelerindenBaz› Ayna Tafllar› ve Sorunlar›

P R O F . D R . H . Ö R Ç Ü N B A R I fi T A

Anadolu yakas›ndaki eski yerleflim merkezlerinden biri olan Üsküdarbar›nd›rd›¤› çok say›da kültür varl›klar›ndan çeflmeleriyle de ‹stanbul’un ünyapm›fl semtlerinden biridir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u Dönemi’nden kalan kültürvarl›klar› aras›nda mimari ve mimari plasti¤i ile dikkat çeken ve plastik sanat-lar›n di¤er alanlar›nda oldu¤u gibi ‹mparatorlu¤un bafl›ndan sonuna dekyüzy›llar boyu kopmadan izleyebildi¤imiz çeflmeler bu konuda görsel tan›kl›ketmektedir. Çeflmelerin en özen gösterilerek bezenmifl üniteleri ise aynatafllar›d›r. Yaflam›n en temel gereksinimlerden biri olan suyun sa¤land›¤› yap›türleri olan çeflmelerin gerek biçim gerek süslemeleriyle ayna tafllar› saraydanen ücra mahallelere kadar ulaflan estetik be¤eninin göstergesi olmalar›aç›s›ndan çok büyük de¤er tafl›maktad›r. Üsküdar’da günümüze kadar korunanengin bir kültürün izlerini yans›tan pek çok örnek böyle bir görüflü destekle-mektedir. Bilindi¤i gibi musluk tafl› olarak da adland›r›lm›fl1 ayna tafl›2 çeflmelerden suyuak›tabilmek için aç›lan deliklere yerlefltirilmifl lülerinin ya da musluklar›n›nbulundu¤u üniteler olarak tan›mlanmaktad›r. Çeflmelerin kemer gözü içine giy-dilmifl genellikle dikdörtgen biçimli kesilmifl tafl levha ya da tablalardan oluflanayna tafllar›n›n büyük boyutlu bir tafl levha üzerindeki musluk ya da lüleyis›n›rlayan çerçeve niteli¤inde sanal ayna tafl› biçiminde tasarlanm›fl olanlar› dabulunmaktad›r. Plastik sanatlar alan›nda gerek yal›n ifadeli kör kemer gözlü,süslemeli kör kemer gözlü türleri olan kör kemer gözlü ve kör kemer gözsüzbiçimleriyle gerek bitkisel bezemeler, nesneli bezemeler ve geometrikbezemeleriyle görsel belge niteli¤indeki bu tafllar›n baz›lar› yaz›l› bezemeleriyleyap›da gerçeklefltirilmifl onar›mlarla ilgili bilgi vermekte ve bu ba¤lamda yaz›l›belge niteli¤i arz etmektedir. Bu nitelikleri ba¤lam›nda zengin bir veri taban›oluflturan Üsküdar’daki ayna tafllar› ‹stanbul’un di¤er semtlerindeki örnekleri

Üsküdar III.Ahmed Çeflmesi(arka sayfa)

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

282

tamamlamaktad›r. Bir dönemin kültür ve sanat düzeyini gerçek anlamda birayna gibi yans›tan ayna tafllar› tafl iflleri alan›nda zengin bir kaynak olufltur-maktad›r. Bunlar bir zamanlar Üsküdar’da su gereksinimini sa¤larken bir sanatgalerisindeki yap›tlar› izler gibi tafl iflleri ile bezenmifl ayna tafllar›na bakabilendönemin ünlü flâirlerinden örne¤in Nedim’den beyitler okuyabilen Üskü-darl›lar’›n yaflad›klar› engin sanat ortam›n› gözler önüne sermektedir.Bilindi¤i gibi çeflmeler üzerinde üzerinde Tan›fl›k,3 Çeçen,4 Egemen,5 Özdeniz6

Aynur- Karateke7, Haskan,8 Eyice9 gibi isimler baflta olmak üzere çeflitliyay›nlar yap›lm›flt›r. Ancak yap›lan bütün araflt›rma, inceleme ve yay›nlarara¤men günümüze de¤in bu zengin kayna¤›n plastik özelliklerinin yeterincebelgelenmemifl, problemlerinin henüz çözümlenememifl oldu¤u görülmektedir.Çeflmelerle ilgili sorunlar çeflmelerin vazgeçilmez bir ünitesi olan ayna tafllar›nada yans›m›flt›r. Bu yay›nlar arac›l›¤›yla çok yol al›nm›fl ancak bu denli zenginörnekleri olan Üsküdar çeflmelerinin zengin plastik özellikler yans›tan aynatafllar›n›n bulundu¤u çeflmelerin kitâbelerinin okunuflu, tarihlendirme,adland›rma ve sanat tarihi disiplini kanal›yla belgeleme problemlerinin tümüçözümlenememifltir. K›saca kitâbeleri farkl› okunmufl baz› çeflmelerden aynatafllar›, baz› kitâbesiz çeflmelerden ayna tafllar›, baz› çeflmelerden afl›nm›fl aynatafllar› ve onar›m görmüfl baz› çeflmelerden ayna tafllar› olmak üzere dört bafll›kalt›nda kümelenebilecek bu problemlerin çözümlenmesi gerekmektedir.Bu bildiride amac›m›z:Kitâbelerinin okunuflu, tarihleme ve adland›rma vb. gibi kimlik sorunlar› olando¤a koflullar›na ba¤l› olarak y›pranm›fl, onar›lm›fl, tafl›nm›fl baflka deyiflleözgün biçimlerindeki görsel nitelikleri de¤iflmifl baz› çeflmelerin ayna tafllar›nada yans›yan henüz çözülememifl baz› problemlere çözüm önerileriyle e¤ilmek;genellikle çeflmelerle ilgili genel bilgiler sunulmufl, kitâbeleri okunmufl, ancakyay›nlarda plastik de¤erlerine yeterince yer verilmemifl çeflmelerin ve onlar›nayna tafllar›n›n plastik kimliklerinin de da gere¤i gibi belgelendi¤i yay›nlarlatamamlanmas› yolunda bir ad›m atmak; Osmanl› ‹mparatorlu¤u Dönemi’ndeÜsküdar merkez ilçesindeki bir grup çeflmenin ayna tafllar›n› yani, kitâbelerifarkl› okunmufl baz› çeflmelerden ayna tafllar›, baz› kitâbesiz çeflmelerden aynatafllar›, baz› çeflmelerden afl›nm›fl ayna tafllar› ve onar›m görmüfl baz› çeflmeler-den ayna tafllar› bafll›klar› alt›nda k›sa bilgilerle baz› örneklerle gündemetafl›mak ve bu suretle ilerde yap›lacak disiplinleraras› sistematik çal›flmalarasa¤l›kl› bir zemin haz›rlamakt›r. Bildiri ölçekli haritalarda Haydarpafla’dan Küçüksu’ya kadar ulaflan Üsküdarmerkez ilçeden bir bildiri kapsam›nda sunulmas› için seçilmifl belli bafll› baz›örneklerle s›n›rl›d›r. Oysa Üsküdar ilçesi Haydarpafla demiryolu kenar›ndatopra¤a gömülü, 1945’li y›llardaki konumu Tan›fl›k’›n kitab›nda görülebilen1255 ( 1839M.) tarihli Abdülmecit Han Çeflmesi’nden10 bir tarafta KüçüksuMihriflah Sultan Çeflmesi bir tarafta Bulgurlu Çeflmesi bir tarafta Dudullu’dakiÂdile Sultan Çeflmesi’ne kadar yay›lan genifl bir alan› kapsamaktad›r. Bilindi¤igibi bu konuda yap›lm›fl yay›nlar aras›nda Haskan, merkez kazas› ile K›s›kl›

O S M A N L I D Ö N E M ‹ Ü S K Ü D A R Ç E fi M E L E R ‹ N D E NB A Z I A Y N A T A fi L A R I V E S O R U N L A R I

283

nahiyesinde 174 çeflmenin yap›ld›¤›n› bunlar›n bir k›sm›n›n harabe halindeoldu¤unu 115 tanesinin günümüze kadar gelebildi¤ini kaydetmifltir.11 Ormanise 242 çeflmenin bulundu¤u ve bunlardan 192 tanesinin halihaz›rda mevcutoldu¤unu belirtmektedir.12 Bu denli zengin meydan, sokak vb. gibi mimariyleba¤lant›l›, statik, aç›k hava çeflmeleri baflka deyiflle tafl›nmaz kültür varl›klar›bulunan bu semtin örnekleri bir de saraylarda, evlerde, konaklarda, yal›lardakullan›lm›fl olan oda çeflmeleri, abdest çeflmeleri, abdest tekneleri yan›s›ra tafltestiler musluklu tafl tekneleriyle daha da artmaktad›r.Üsküdar’daki bir grup çeflmenin ayna tafllar› ilintili oldu¤u problemleriyle kitâ-

beleri farkl› okunmufl baz› çeflmelerden ayna tafllar›, baz› kitâbesiz çeflmelerdenayna tafllar›, baz› çeflmelerden afl›nm›fl ayna tafllar› ve onar›m görmüfl baz›çeflmelerden ayna tafllar› bafll›klar› alt›nda k›sa bilgilerle örneklere baflvurarakçözüm önerileriyle birlikte flöyle özetlenebilir.

Kitâbeleri Farkl› Okunmufl Baz› Çeflmelerden Ayna Tafllar›:

Bu grupta çeflitli yazarlarca metni farkl› okunmufl çeflme kitâbelerinde farkl›tarih verilen farkl› adland›r›lan çeflmeler yer almaktad›r. Çeflmelerde kimliksorunlar›nlar›na neden olan bu durum bazen bir yaz›l› kaynakla s›n›rl›kalmay›p Aynur ve Karateke’nin Ortaköy Damat ‹brahim Pafla Çeflmesi’ninadland›rmas›nda saptad›¤› gibi baflka yaz›l› kaynaklara da s›çramaktad›r.Bilindi¤i gibi bu saptamada Mehmed Ziya ve Tan›fl›k’›n çeflmeyi yanl›fl olarakDamat ‹brahim Pafla diye adland›rd›ktan sonra çeflme di¤er kaynaklarda da hepbu isimle an›lagelmifltir denmekte ve Egemen, Bar›flta, Ödekan gibi yazarlar›nyay›nlar› örnek gösterilmektedir.13 Bu gruba Nurbanu Sultan Çeflmesi,Mihrimah Sultan Çeflmesi, III.Ahmet Meydan Çeflmesi, III. Ahmed Çeflmesi,Baflkad›n Çeflmesi, Hibetullah Valide Sultan Çeflmesi, Haf›z ‹sa A¤a Çeflmesi,Mülâz›m Hakk› Efendi Çeflmesi örnek verilebilir.Birinci örnek Toptafl› Cami (Atik Vâlide Camii) kitâbesindeki 991 (1583M.) tar-ihine bakarak 14 Nur Banu Sultana ait oldu¤u düflünülen, Timarhane duvar›üzerindeki Tan›fl›k’›n Nurbanu Sultan Çeflmesi olarak adland›rd›¤›, Konyal›’n›nÇavufl Hasan ismini verdi¤i 1007 (1598 M.) tarihli15 çeflmedir.‹kinci örnek Üsküdar Mihrimah Sultan Camii’nin kuzey yöndeki seti üstündeyer alan Çeçen taraf›ndan “Hak verdi yine bu tarihte ana- Çeflme-i ab-› hayaticras›n 1092 (1681M.)” “Mihrimah Sultan o Belkis-meflreb – Yapm›fl idi suyunmecras›n” fleklindeki beyitlerden XVII. yüzy›la tarihlendirilmifl,16 Kurantaraf›ndan Mihrimah Sultan Camii ile birlikte yap›lm›fl ve kitâbesi sonradanyap›lan bir onar›mda 1681 y›l›nda yerlefltirilmifl oldu¤u ileri sürülen çeflme.17

Üçüncü örnek önceleri literatüre Üsküdar III. Ahmed Çeflmesi18 olarak geçmifl olanÜsküdar Meydan›’ndaki 1141 (1728 M.) tarihli bir meydan çeflmesidir. III. Ahmed’inannesi için yapt›rm›fl oldu¤u bu çeflme Aynur- Karateke taraf›ndan yay›nlanm›flkitapta, Emetullah Gülnüfl Valide Sultan Çeflmesi ad› ile yer almaktad›r. 19

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

284

Dördüncü örnek Yeni Valide Camii’nin ‹mam Nas›r Soka¤a aç›lan kap›s›n›nyan›ndaki 1222 (1807 M.) tarihli, III. Ahmed Çeflmesi olarak bilinen ancakAynur ve Karateke taraf›ndan Emetullah Gülnüfl Sultan Çeflmesi20 olarakadland›r›lan üzerindeki kitâbeden anlafl›ld›¤na göre III. Ahmed taraf›ndanannesi için yapt›r›lm›fl çeflmedir.Beflinci örnek Do¤anc›lar Caddesi’ndeki ‹mrahor Camii yan›ndaki Nedim’intarih düfltü¤ü 1141 ( 1728 M.) tarihli Aynur ve Karateke taraf›ndan EmetullahKad›n Çeflmesi olarak adland›r›lm›fl21 Baflkad›n Çeflmesi’dir.22

Alt›nc› örnek fierif Bey Çeflmesi Sokakla Tosun Pafla Çeflmesi Soka¤›n köflesindeyer alan Tan›fl›k’›n23, son beytini okuyarak Hibetullah Valide Sultan olarakisimlendirdi¤i, Çeçen’in24 “Çeflme-i valide sultandaki çuflifl-i cud” “Oldu fladabi-i ruh-› Hibetullah sultan” fleklinde okuyarak Tan›fl›k’a kat›ld›¤› HibetullahValide Sultan Çeflmesi’dir. E¤emen’in çeflmenin bütün kitâbesini okuyarak buyazarlar›n verdi¤i bilgilere Hibetullah’›n III.Selim’in annesi oldu¤unu ekledi¤i,25

Bar›flta’n›n bu çeflmeyi tan›mlarken yer verdi¤i aç›klamada kurdu¤u“Hibetullah Valide Sultan taraf›ndan 1206 (1791M.) de genç yaflta ölen k›z› içinyapt›rd›¤› anlafl›lmaktad›r”26 fleklindeki cümleyle Egemen’den aktarma yapt›¤›,Haskan taraf›ndan yeniden okunan kitâbeden sonra Mihriflah Sultan Çeflmesiolarak adland›rd›¤›27 Hibetullah Sultan Çeflmesi’dir. Yedinci örnek Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n Dr. Eyüp Ersoy Caddesi’ne bakanyönündeki önceleri Miskinler Tekkesi önünde bulunan 1226 (1811 M.) tarihliBalim A¤a Çeflmesi ad› ile kay›tl› olan28 Egemen taraf›ndan okunan kitâbesin-den sonra ‹sa A¤a (Haf›z) Çeflmesi olarak isimlendirilen, ayna tafl›n›n yerindeolmad›¤›ndan söz edilen ve 1974 y›l›ndaki bir foto¤raf› yay›nlan29 ancakEgemen’in göremedi¤i ayna tafl› bugün büyük bir olas›l›kla yenilenmifl olarakyerine yerlefltirilmifl çeflmedir.Sekizinci örnek Selimiye K›fllas›’n›n girifli karfl›s›ndaki duvarda bulunanTan›fl›k taraf›ndan 1331 (1912 M.) tarihli oldu¤unu kay›tl›30 Egemen’in Hakk›Efendi (Mülaz›m) Çeflmesi olarak adland›rd›¤› ve kitâbesini “Çanakkale’de flehidolan mülaz›m-› evvel Hakk› Efendi Hayrat›d›r. 16 Eylül 1331” olarak okudu¤uve buradaki tarihin hicri de¤il rumi oldu¤unu belirtti¤i ve Çanakkale Savafl›’n›n1912 de¤il 1915 te yap›lm›fl oldu¤una iflaret etti¤i31 Mülaz›m Hakk› EfendiÇeflmesi’dir.Yukar›da s›ralanan çeflmelerin adland›r›lmas› ve tarihlendirilmesinde, baflkadeyiflle kitâbelerinin okunuflunda bir birlige var›lmal›d›r.

Baz› Kitâbesiz Çeflmelerden Ayna Tafllar›:

Bu grupta kitâbesi olamayan, yap›lm›fl yay›nlarda yazarlarca adland›r›lm›fl, tar-ihlendirilmifl çeflmeler yer almaktad›r. Bunlar›n baz›lar›n›n ayna tafllar›çeflmenin yap›lan tarihlemesi ile örtüflmemekte baz›lar› yeni adland›rmalargetirmekte baz›lar› ise baflka ayna tafllar› ile gösterdikleri benzerliklerle prob-

O S M A N L I D Ö N E M ‹ Ü S K Ü D A R Ç E fi M E L E R ‹ N D E NB A Z I A Y N A T A fi L A R I V E S O R U N L A R I

285

lemlere neden olmaktad›r. Bu gruba Hac› Ahmet A¤a Çeflmesi ile ayn› duvar-daki çeflme, Gündo¤umu Caddesi’ndeki mezarl›k önündeki veSultantepesi’ndeki çeflmeler yan›s›ra fieyh Cami Haziresi duvar›ndaki çeflme ileBa¤larbafl›’ndaki bir çeflmenin ayna tafl› örnek verilebilir.Birinci örnek Özdeniz’in Tersane Emini Hac› Ahmet A¤a’n›n Gündo¤umuCaddesi’ne cepheli külliyesinin medrese duvar›na bitiflik olarak yer ald›¤›n›belirtti¤i ve rölevesini yay›nlam›fl oldu¤u,32 Ahmediye Çeflmesi ile ayn› duvar-daki, Çeçen’in kitab›nda Ahmediye Camii duvar›ndaki çeflme33 olarak yerverdi¤i kitâbesiz, Haskan taraf›ndan Pirinççi Çeflmesi34 olarak adland›r›lm›flçeflmedir. Üslup kriti¤i ile XVIII. yüzy›la tarihlendirilebilecek bu örne¤in bulun-du¤u çeflmenin ad› konusunda birli¤e var›lmal›d›r.‹kinci örnek Sultantepe’de Servilik Caddesi’nde yer alan Haskan taraf›ndanfieyhülislâm Mirzazâde Said Efendi Çeflmesi olarak adland›r›lm›fl çeflmenin35

ayna tafl›d›r. Kitâbesiz olan ancak Haskan’›n bofl olan kitâbesinin FitnatZübeyde Han›m’›n bu çeflmenin yap›l›fl›nda söylemifl oldu¤u manzumeye daya-narak 1183 (1769 M.) y›l›nda yapt›r›lm›fl olabilece¤ini ileri sürdü¤ü36 buçeflmenin ayna tafl›n›n bir onar›mda yerlefltirilmifl oldu¤u ilk bak›fltaanlafl›lmaktad›r.Üçüncü örnek Selman Pak Caddesi üzerindeki fieyh Cami Haziresi duvar›ndakiHaskan’ca Arslan A¤a’n›n yapt›rmifl oldu¤u fieyh Camii Çeflmesi olarakadland›r›lan37 ve E¤emen’ce “yuvarlak kemerin içinde yar›m günefl motifialt›nda ve ‘mine’l mâi külle fley’in hay’ âyeti okunmaktad›r. Baflka yaz› bulun-mad›¤›ndan hangi tarihte kimin taraf›ndan yap›ld›¤› tesbit edilemedi”38 fleklindebilgiler verilen çeflmedir.Bu çeflmenin ayna tafl› üzerine Latin harfleriyle yeni kaz›nm›fl “Aç suyu ‹çBesmeleyle Bu çeflmenin ikinci kez Banisi olup Samia Süleymangil’e de eyledua” yaz›s› yer almaktad›r. Bu tafl›n üstünde bir kartufl içine yerlefltirilmiflyukarda Egemen’in okumufl oldu¤u yaz› ile bezenmifl dikdörtgen tabla bulun-maktad›r. Bu tabla gül motiflerinden oluflan bir göbekten da¤›lan radyal tepe-likle taçland›r›lm›flt›r. Eyüpsultan’daki1273 (1856 M.) tarihli Pertevniyal ValideSultan Çeflmesi,39 Ali Bey Köyü Mescidi’nin duvar›ndaki 1279 (1862 M.) deonar›m görmüfl Ali Bey Köyü Çeflmesi40ni ça¤r›flt›ran bu tepelik Haskan’›n XVII.yüzy›lda Arslan A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›fl oldu¤unu ileri sürdü¤ü çeflmeninXIX. yüzy›lda bir onar›m görmüfl olabilece¤ini ve fieyh Mustafa Efendi Tekkesiolarak isimlendirilmifl fieyh Camii’nde 1304 (1886 M.) y›l›nda yap›lan onar›m41

da çeflmenin yeniden bir onar›m geçirmifl oldu¤unu düflündürmektedir. ‹kionar›m konusundaki düflünceleri 1275 (1859 M.) ve1304 (1886 M.) tarihlerindeonar›mlar görmüfl Dudullu’daki Âdile Sultan Çeflmesi’nin42 benzer bir taçlasüslenmifl ayna tafl› güçlendirmektedir.Dördüncü örnek Haskan’›n kitâbesini 1955 y›l›ndan önceleri görmüfl oldu¤unukaydetti¤i, II.Mahmut Çeflmesi olarak adland›rd›¤›,43 üstündeki yaz›l› bezemeyi“Ed-dai Yesarizade Mustafa ‹zzet Hüdayi”44 olarak okudu¤u Egemen’in ise ayn›

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

286

yaz›y› ”El-fakir Yesarizade Mustafa ‹zzet gufire lehüma” fleklinde okudu¤u, esaskitâbe olmad›¤›ndan çeflmeyi hangi tarihte kimin yapt›rd›¤› hakk›nda bilgi yok-tur fleklinde bilgi verdi¤i ve ayna tafl›n›n 1972 y›l›ndaki foto¤raf›n› yay›nlad›¤›45

Ba¤larbafl› Nuhkuyusu Caddesi’ne cepheli bir çeflmenin ayna tafl›d›r.Cephesindeki süslemelerle I.Mahmut’un Dolmabahçe üstünde Tafll›k’tayapt›rm›fl oldu¤u 1161 (1748 M.) tarihli46 çeflmeye benzeyen I. MahmutÇeflmesi’ni an›msatan bu çeflmenin ayna tafl› ortas›ndan bir madalyon sarkankör dirsekli yuvarlak kemerle bezenmifltir. Kavisi kengel yapraklar›, dirseklerivolutlarla taçland›r›lm›fl bu kemer d›flta babalarla taçland›r›lm›fl iki sütuncearas›na oturtulmufltur kör dilimli köfleli bir kemerle s›n›rland›r›lm›flt›r.Dirsekleri de volutlarla hareketlendirilmifl bu kemerin üstüne bir dikdörtgenyerlefltirilmifltir. Bu bofl dikdörtgenin üzerinde çevresi yapraklardan olflturul-mufl bir kartuflla süslenmifl yaz›l› bezeme yer almaktad›r.Kitâbesi yerindeolmayan bu ayna tafl› Yesarizade’nin47 yaflam› göz önüne al›narak bu çeflmedeII. Mahmut Dönemi’nde bir onar›m yap›lm›fl olabilece¤ini düflündürmektedir.Yukarda s›ralanan çeflmelerin tarihlendirmesinde mimarinin yan›s›ra mimariplasti¤in üslup özelliklerine önem verilmeli bu ba¤lamda ayna tafllar› da gözdenkaç›r›lmamal›d›r.

Baz› Çeflmelerden Afl›nm›fl Ayna Tafllar›:

Bu grupta ya geçen zamanla ba¤lant›l› olarak do¤al koflullardan etkilenerekafl›nm›fl ve üzerlerindeki motifleri yer yer kaybolmufl ayna tafllar› yer almak-tad›r. Bu gruba Arslan A¤a Çeflmesi, Yakup A¤a Çeflmesinin ayna tafllar› örnekverilebilir.Birinci örnek Sultantepe’deki Servilik Caddesiyle Balç›k Soka¤›n kesiflti¤iköflede bulunan, sonradan yerlefltirilmifl kitâbesinden Arslan A¤a taraf›ndan1056 (1646 M.) y›l›nda yapt›r›lm›fl oldu¤u anlafl›lan48 Arslan A¤a Çeflmesi’dir.Bu çeflmenin ayna tafl›n› bezeyen bitkisel bezemelerde afl›nmalar gözlenmekte-dir. ‹kinci örnek Divitçiler Camii yan›ndaki Toptafl› Caddesi ile Kas›m A¤aSoka¤›’n›n köflesindeki S›byan okulunun duvar›na oturtulmufl, kitâbesindenYakup A¤a taraf›ndan 1089 (1678 M.) y›l›nda yap›lm›fl oldu¤u anlafl›lan YakupA¤a Çeflmesi’dir. Bu çeflmenin ayna tafl›n› bezeyen bitkisel bezemelerde deafl›nmalar gözlenmektedir. Her iki çeflme vb. örneklerde karfl›m›za ç›kan bu durum ivedilikle belli bir sis-tematik izleyerek görsel ve yaz›l› yöntemlerle ayna tafllar›n›n kay›t edilmesinigerektirmektedir.

Yeni Valide CamiiSebili ve Çeflmesi

(karfl› sayfa)

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

288

Onar›m Görmüfl Baz› Çeflmelerin Ayna tafllar›:

Bu grupta onar›m görmüfl çeflmelerin baz›lar› yenilenmifl baz›lar› yeniden kon-umland›r›lm›fl ayna tafllar› yer almaktad›r. Bu gruba Ayfle Sultan Çeflmesi, NaliMehmet Efendi Çeflmesi, ‹smail A¤a Çeflmesi, Hac› Mehmet A¤a Çeflmesi,Mustafa A¤a Çeflmesi,Tiryal Han›m Çeflmesi ayna tafllar› örnek verilebilir.Birinci örnek Do¤anc›lar Caddesi ile Ö¤dül Soka¤›n kesiflti¤i yerde bulunan,1007 (1598 M.) tarihli Ayfle Sultan Çeflmesidir49 Bu çeflmenin ön cephesindekidi¤er tafllardan farkl› ayna tafl› ve arka cephesindeki tekne bir onar›ma iflaretetmektedir.‹kinci örnek Do¤anc›lar Caddesi ile Bak›rc›lar Soka¤›n kesiflti¤i köflede yeralmaktad›r. Haskan’›n Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih’tenal›nt› yaparak aktard›¤› bilgilere göre 1086 (1675-76 M.) tarihinde Nali MehmetEfendinin onartt›¤›n› ileri sürdü¤ü,50 Tan›fl›k taraf›ndan Topkap› Saray›Müzesi’nde bulundu¤u ve 1024 ( 1615 M.) tarihli oldu¤u ileri sürülen Halil PaflaÇeflmesi51 ayna tafl›n› ça¤r›flt›ran bu tafl sonradan yenilenmifl görünmektedir. Üçüncü örnek fiemsi Pafla Caddesi’nin Eflref Saati Sokak’la kesiflti¤i köflede yeralan Tan›fl›k’ca 1114 (1702 M.) tarihli,52 Egemen’ce 1115(1703 M.) ve53 Aynur veKarateke’ce 1115 (1703) tarihli,54 Haskan’ca 1118 (1705 M.) tarihli oldu¤u kay›tedilmifl olan55 ancak Egemen’in verdi¤i “1976 y›l›nda asl›na sad›k kal›naraktamir edilmifl, k›r›lan teknesi ve sedleri yeniden yap›lm›flt›r. Oymal› ayna tafl› dayenidir.”56 fleklinde bilgiler ile 1972 ve 1976 y›llar›nda çekmifl oldu¤u ikifoto¤rafta yap›n›n onar›m gördü¤ü anlafl›lan57 ‹smail A¤a Çeflmesi’dir. Buçeflmenin dönem üslubuna uyum gösteren ayna tafl› üzerinde analizleryap›lmas› gerekmektedir.Dördüncü örnek Gündo¤umu Caddesi üzerinde yer alan, kitâbesinden 1134(1721M.) tarihinde yap›lm›fl oldu¤u anlafl›lan, Özdeniz’de Tersane Emini Hac›Mehmet A¤a Çeflmesi,58 Orman’da59 ‹bnülemin Ahmed A¤a Çeflmesi olarakadland›r›lm›fl çeflmedir. Malzeme ve iflçili¤i ile sonradan yenilenmifl izlenimiveren bu ayna tafl›n›n Özdeniz’in çeflmeyi tan›mlarken yapt›¤› “mermer musluktafl› sa¤›r, dilimli, kafl kemerli olup içinde bir rozet bulunmaktad›r” fleklindekiaç›klamada yer almay›fl›, 1993 y›l›nda çeflmenin onar›lm›fl oldu¤undan sözedifli60 ve Orman taraf›ndan önceden yay›nlanm›fl olan yap›n›n cephe çiz-iminde servilerin bugünkü biçiminden farkl› olarak içe do¤ru yönlendirilerekyans›t›l›fl›61 böyle bir görüflü güçlendirmektedir.Beflinci örnek Çavufldere Caddesi ile Kartalbaba Caddesi’nin kesiflti¤i köflede yeralan 1193 ( 1779 M.) tarihli Tersane Emini Dereli Mustafa A¤a Çeflmesi’dir.Günümüzde çevresindeki yol üzerinde onar›m çal›flmalar› yap›lan bu çeflmeyiÖzdeniz “mermer musluk tafl› ve teknesinin tamamen yol seviyesinin alt›ndakalm›fl oldu¤u”nu kaydetmifl ve rölevesine yer vermifltir.62 Buradaki servi moti-fi al›fl›lagelmifl servi motiflerinden çok farkl› tasarlanm›flt›r. Bu durum ayna tafl›üzerinde analizler yap›lmas› gerekmektedir.

O S M A N L I D Ö N E M ‹ Ü S K Ü D A R Ç E fi M E L E R ‹ N D E NB A Z I A Y N A T A fi L A R I V E S O R U N L A R I

289

Son örnek Büyük Çaml›ca’da Yusuf ‹zzettin Köflkü’nün duvar›nda bulundu¤ukay›t edilmifl olan 1288 (1871 M.) tarihli Tiryal Han›m Çeflmesi’dir.63 Farkl›konumu ile kaydedilmifl bu çeflmenin konumunda sorunlar gözlenmektedir. K›saca bir bildiri kapsam›nda bir bak›fl aç›s›ndan sunulma¤a çal›fl›lan Osmanl›Dönemi Üsküdar çeflmelerinden baz› ayna tafllar›n›n sorunlar›:Baz› çeflmelerin kitâbelerinin okunuflundaki farkl›l›klardan kaynaklanan tarih-lendirmeler ve adland›r›lmalar; kitâbesiz çeflmelerin tarihlendirme veadland›r›lmas›ndaki farkl›l›klar; baz› örneklerdeki afl›nmalar yap›lm›flonar›mlarlarla ilgili yetersiz aç›klamalar; olarak s›ralanabilir. ‹stanbul’un baz›semtlerindeki baz› çeflmelerde oldu¤u gibi ayna tafllar›na da yans›yan bu sorun-lara çözüm aranmal› ve yaz›l› ve görsel kay›t sistemlerinde bir birli¤e varmal›,bunlar›n ivedilikle röleveleri ç›kart›lmal› ve sa¤l›kl› bir biçimde belgelenmeleritamamlanmal›d›r.Sonuç olarak denilebilir ki XXI. yüzy›lda baflka deyiflle 2010 y›l›nda Avrupabaflkenti olarak ilan edilmifl ‹stanbul’un XVI-XX. yüzy›llar aras›nda su gereksin-imini sa¤lamak üzere tasarlanm›fl hem plastik hem fonetik sanatlar kapsam›ndaele al›nabilecek ünitelerle bezenmifl tafl iflleri aç›s›ndan paha biçilmez örnekleriolan Üsküdar çeflmeleri ve bunlar›n özen gösterilerek bezenmifl ayna tafllar›n›ndisiplinleraras› bir yaklafl›mla yeniden gözden geçirilmesi sa¤lanmal›d›r.

D‹PNOTLAR

1 Engin Özdeniz, ‹stanbul’daki Kaptan-› Derya Çeflmeleri ve Sebilleri, ‹stanbul 1995, s. 48.2 Semavi Eyice, “Çeflme”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul 1993, VIII, s. 282.3 ‹brahim Hilmi Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri- Beyo¤lu ve Üsküdar Ciheti, ‹stanbul 1945, II. 4 Kaz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, ‹stanbul 1991; Ayr›ca bk. ‹stanbul’da Osmanl› Devri Su Tesisleri, ‹stan-bul Teknik Üniversitesi, 1984. 5 Affan Egemen, ‹stanbul’un Çeflme ve Sebilleri, ‹stanbul 1993.6 Özdeniz, a.g.e.7 Hatice Aynur- Hakan K. Karateke, III. Ahmed Devri Çeflmeleri, ‹stanbul 1995, s. 189.8 Mehmet Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, III.9 Eyice, a.g.m., s. 277-286.10 Tan›fl›k, a.g.e., s. 437.11 Haskan, a.g.e., III, 1030.12 ‹smail Orman, “Osmanl› Su Medeniyeti: Üsküdar’daki Su Tesisleri Ba¤lam›nda Bir De¤erlendirme”,Üsküdar Sempozyumu, Üsküdar Belediyesi, 2003, I, 120.13 Aynur- Karateke, a.g.e., s. 160.14 Haskan, a.g.e., III, 1136.15 Çeçen, a.g.e., s. 54.16 Çeçen, a.g.e., s. 39.17 Apdullah Kuran, “Üsküdar’da Mihrimah Sultan Külliyesi”, Sanat, (Kültür Bakanl›¤›, 1977), sy. 6, s. 18.18 Çeçen, a.g.e., s. 93.19 Aynur- Karateke, a.g.e., s. 189.20 Aynur-Karateke, a.g.e., s. 119.21 Aynur- Karateke, a.g.e., s. 195.22 Tan›fl›k, a.g.e., s. 312.23 Tan›fl›k, a.g.e., s. 384.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

290

24 Çeçen, a.g.e., s. 148.25 Egemen, a.g.e., s. 383.26 H.Örcün Bar›flta, “Hibetullah Valide Sultan Çeflmesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, KültürBakanl›¤›- Tarih Vakf›, 1994, IV, 70.27 Haskan, a.g.e., III, 1119.28 Tan›fl›k, a.g.e., s. 408, 410.29 Egemen, a.g.e., s. 427, 428.30 Tan›fl›k, a.g.e., s. 470.31 Egemen, a.g.e., s. 313.32 Özdeniz, a.g.e., s. 146, 148,149.33 Çeçen, a.g.e., s. 153.34 Haskan, a.g.e., III, 1038; Ayr›ca bk. Haskan, a.g.e., I, 63.35 a.g.e., III, 1174.36 a.g.e., III, 1174.37 a.g.e., III, 1170.38 Egemen, a.g.e., s. 786.39 H. Örcün Bar›flta, “Pertevniyal Valide Sultan Çeflmesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, VI, 246.40 Egemen, a.g.e., s. 118, 120.41 Haskan, a.g.e., I, 489.42 a.g.e., III, 1061.43 a.g.e., III, 1156.44 a.g.e., III, 1156.45 Egemen, a.g.e., s.168, 170.46 Egemen, a.g.e., s. 510. Ayr›ca bk. Tan›fl›k, a.g.e., s.108.47 Muhittin Serin, “Yesarizade Mustafa ‹zzet”, Hat Sanat› ve Meflhur Hattatlar, ‹stanbul 1999, s. 252, 257.48 Haskan, a.g.e., III, 1040.49 Tan›fl›k, a.g.e., s. 262.50 Haskan, a.g.e., III, 1130.51 Özdeniz, a.g.e., s. 205, 206.52 Tan›fl›k, a.g.e., s. 292.53 Aynur- Karateke, a.g.e., s. 90.54 Aynur-Karateke, a.g.e., s. 90.55 Haskan, a.g.e., III, 1078.56 Egemen, a.g.e., s. 439.57 Egemen, a.g.e., s. 440.58 Özdeniz, a.g.e., s. 144.59 Orman, a.g.m., s. 128.60 Özdeniz, a.g.e., s. 144.61 Orman, a.g.m., s. 128.62 Özdeniz, a.g.e., s. 38138363 Tan›fl›k, a.g.e., s. 456.