UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I FILOLOGJISË

PROGRAMI GJUHË SHQIPE

PUNIM DIPLOME

ORIENTALIZMAT NË TË FOLMEN E GJAKOVËS

MENTORI: KANDIDATI:

Prof. ass. dr. Muharrem Gashi Altina Vezvesja

Gjakovë, 2019

UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I FILOLOGJISË

PROGRAMI GJUHË SHQIPE

PUNIM DIPLOME

ORIENTALIZMAT NË TË FOLMEN E GJAKOVËS

Komisioni:

Kryetar_________________________

Anëtar__________________________

Anëtar__________________________

MENTORI: KANDIDATI:

Prof. ass. dr. Muharrem Gashi Altina Vezvesja

Gjakovë,2019

DEKLARATA E KANDIDATIT

Unë, Altina Vezvesja, përmes kësaj deklarate pohoj se e kam shkruar vetë këtë punim dhe është

origjinal i imi. I gjithë materiali në këtë punim është marrë dhe paraqitur në përputhje me rregullat

etike dhe akademike. Ҫ do mbështetje apo citat nga autorë e tjerë është paraqitur dhe cituar si i

tillë. Unë e kuptoj se mos referimi i duhur i burimeve mund të konsiderohet si plagjiaturë dhe kjo

mund të rezultoj me dështimin e punimit në tërësi. Ky punim nuk i është dorëzuar më parë ndonjë

komisioni vlerësues në formën e njëjtë si dhe nuk është publikuar ndonjëherë.

1

PËRMBATJA

Falënderim..........................................................................................................................2

Abstrakti...............................................................................................................................3

1. Hyrja....................................................................................................................................4

2. Rreth huazimeve..................................................................................................................5

3. Orientalizmat.......................................................................................................................6

3.1 Qëndrimi dhe drejtëshkrimi i fjalëve me prejardhje të huaj(orientalizmat)..................7

4. Historiku i qytetit të Gjakovës........................................................................................8-9

4.1 Orientalizmat në qytetin e Gjakovës.................................................................... 10-11

4.2 Orientalizmat në jetën shoqërore dhe fetare.........................................................11-15

4.3 Orientalizmat në fushën administrative dhe jetën bujqësore- ushqimore...........16-18

5. Tregim..........................................................................................................................19-21

6. Shprehje me fjalë orientale...............................................................................................22

7. Përfundimi..........................................................................................................................23

8. Literatura............................................................................................................................24

2

FALËNDERIM

Rruga drejt përfundimit të fakultetit të edukimit ishte mjaft e gjatë dhe sfiduese. Në këtë rrugë

tatpjetat nuk kalohej dot pa ndihmën, përkrahjen, mbështetjen dhe shtytjen e personave të tjerë, të

cilët, isha me fat që i kisha. Në këtë drejtim dëshiroj të falënderoj Universitetin e Gjakovës’’Fehmi

Agani’’ Poashtu falënderoj mentorin tim, Prof. ass. dr. Muharrem Gashin i cili ka qenë gjithmonë

i gatshëm dhe më ka ndihmuar në realizimin e kësaj teme.Veçanërisht, ky punim i dedikohet vajzës

time, Enedës e cila më jep motiv për çdo arritje të suksesshme. Ju jam mirënjohëse dhe

falënderuese përzemërsisht.

3

ABSTRAKTI

Gjatë zhvillimit të kësaj teme do të flasim për futjen e fjalëve të huaja ne gjuhën shqipe,

përkatësisht futjen e të ashtuquajturave orientalizma në qytetin e Gjakovës, duke marrë parasysh

rrugën e deportimit të këtyre huazimeve në këtë të folme.

Gjakova konsiderohet si një ndër qytetet më të vjetra të shtetit të Kosovës, si dhe një ndër

qytetet më të pasura nga tradita e kultura dhe duke u bazuar kryesisht në zhvillimet më të hershme

në fushat e ndryshme jetësore të këtij qyteti dhe duke gjurmuar do të arrijmë edhe tek shtresat e

orientalizmave të cilat më së shumti janë të pranishme në fushat e profesioneve artizanale të vjetra

se sa në të folurën e përditshme, të cilat janë në një numër më të vogël.

Përzgjedhja e kësaj teme është bërë me qëllim që të vihet në pah ose të sjellim në mënyrë

sa më të qartë pasqyrën e përdorimit të orientalizmave në qytetin e Gjakovës, si dhe ndikimin e

tyre ne sferat e ndryshme jetësore dhe përdorimin e tyre të vazhdueshëm edhe në ditët e sotme.

Një ndër arsyet e përzgjedhjes së kësaj teme është edhe gjendja jo e kënaqshme e

përdorimit të orientalizmave edhe në ditët e sotme në komunikimin e përditshëm, si dhe

njëkohësisht ta bëjmë zëvendesimin e këtyre fjalëve me fjalët gjegjëse të shqipes..

Fjalët kyçe: Gjakova, orientalizmat, gjuha shqipe, profesioni etj.

4

HYRJA

Thuhet se deportimi në gjuhë i fjalëve të huaja është më së i zakonshëm duke marrë

parasysh mënyrat se si ato futen në atë gjuhë, qofshin ato të drejtëpërdrejta apo të ndërsjellta duke

marrë parasysh edhe shkaqet që na kanë quar deri tek këto huazime.

Duke marrë parasyshë kohët historike kur edhe Kosova ishte pjesë e Shqipërisë dhe sundimin

shekullor të Perandorisë Osmane kuptojmë se shqiptarët ishin ndërmjet kulturave Lindore dhe

Perëndimore prandaj nga këtu rrjedhin dhe të ashtëquajtura orientalizma.

Duke u bazuar në atë se pothuajse secili qytet në Kosovë ka në të folmen e vet orientalizma kush

më pak e kush me shumë, mirpo e rëndësishme është se ato janë të pranishme edhe sot.

Në të folmen e Gjakovës që nga e kaluara e deri më sot kuptojmë që janë të pranishme disa forma

dhe fjalë orientaliste për të cilat do të flasim gjatë zhvillimit të temës.

Ndikimi i orientalizmave në këtë të folme lidhet së pari me jetën e shoqërisë dhe me kulturën e

jetesës së saj e pastaj edhe nga faktorët e tjerë si disa koncepte administrative dhe ekonomike,

pastaj edhe atyre koncepteve abstrakte dhe fetare.

Qëllimi i punimit:-

Qëllimi kryesor i këtij punimi është të shihet në mënyrën më të drejtë të mundshme sasia e

perdorimit të këtyre huazimeve ne këtë të folme, si dhe të gjejmë se cilat nga orientalizmat e gjetura

nuk janë të përfshira ne fjalorin e shqipes. Për referim kemi marrë variantin elektronik të fjalorit

shqip-shqip, i cili ka rreth 40.000 fjalë.

Qëllim tjetër është edhe mundësia e vetëdijësimit të qytetarëve të Gjakovës rreth përdorimit të

këtyre orientalizmave në vend të fjalës gjegjëse në gjuhën shqipe dhe kështu të gjithë së bashku të

arrijmë drejt formës së standartizuar, pasi që sipas mendimit tim unë nuk jam kundër

orientalizmave në mungesë të fjalës gjegjëse mirëpo jam kundër orientalizmave të cilat përdoren

subjektivisht pa vend e pa nevojë, e që janë një e metë mjaft e spikatshme e mjaft e qortueshme.

Metodologjia e punimit:-

Një pjesë e konsiderueshme e këtij punimi është teorik prandaj është shfrytëzuar literatura e

nevojshme, libra, materiale dhe materiale nga interneti.

Metoda tjetër e përdorur në këtë punim është edhe ajo e vëzhgimit, hulumtimit dhe anketimit të

disa banorëve të këtij vendi.

5

RRETH HUAZIMEVE

Gjuhët, siҫ thotë Andrea Martine në librin e tij ‘’Elemente të gjuhësisë së përgjithshme’’, na

shfaqen para se të gjithash, si instrumente komunikimi. ‘’Secila gjuhë ka një numër të caktuar

fjalësh të cilat përdoren për komunikim mes njerzve që flasin të njëjtën gjuhë.

Mirëpo, njerëzit që u takojnë bashkësive të ndryshme gjuhësore kanë pasur gjithmonë kontakte

mes veti. Përmes kontakteve, ata kanë këmbyer gjësende materiale e shpirtërore,kanë pushtuar

territore të reja, kanë vizituar vende të huaja etj’’1

Pa dyshim ky kontakt ka ndikuar edhe në gjuhën e folur edhe në gjuhën e shkruar të pjesëmarrësve

ne komunikim, pa marrë parasysh se cilës bashkësi folëse i takonin ata. ‘’Ndikimi në aspektin

gjuhësor vërehet përmes pasurimit të një gjuhe, cilado ҫ oftë ajo, me ndihmën e fjalëve të marra

nga një gjuhë tjetër e që njihet me termin huazim. Nëse gjuha shërben si burim i të huazuarit është

gjeografikisht larg gjuhës marrëse, të huazuarit pritet të jetë në sasi të voglë dhe të ketë ndikim

poashtu të vogël në gjuhën marrëse, ndërsa në gjuhët dhënëse dhe marëse janë në kontakt të

drejtëpërdrejtë, nëse ato fliten në të njëjtën trevë ose janë fqinjë, ndikimi është shumë më intenziv

dhe thuaja i përhershëm’’2.

‘’Personat që kanë njohuri për dy ose më shumë gjuhë, e kanë më të lehtë të huazojnë fjalë dhe

pastaj t’i fusin në përdorim të zakonshëm të gjuhës së tyre amtare’’3.

Sa i përket rastit të shqipes, e dimë se shkaku i pushtimeve të shumta, fjalori i gjuhës së sotme

shqipe përmban shumë fjalë romane, latine, greke, sllave e turke.

‘’Sipas Paulit, ndikimi i një gjuhe në tjetrën varet, pos tjerash edhe nga intensiteti i qarkullimit

ndërkombetar, i udhëtimeve në vendet e huaja dhe nga importimi i materialit të shkruar’’4. Duke

u bazuar në këtë mendim të Herman Paulit, mund të arrijmë në një përfudim se huazimet kryesisht

vijnë nga intelektualët, personat me ndikim në jetën politike shoqërore, si dhe nga gazetarët të cilët

shpeshherë përmes përkthimeve të lajmeve të ndryshme, fusin në fjalorin e tyre fjalë të huaja me

qëllime të ndryshme. Që prej vitit 1999, gjuha që po ndikon më se shumti në shqipe është pa

dyshim gjuha angleze e cila tashmë është një gjuhë globale.

Për çështjen e huazimeve nga gjuhët tjera, gjuhëtarët dhe personat që ju intereson kjo çështje kanë

mendime të ndryshme. Disa janë kundër huazimeve të panevojshme e disa janë më liberalë sa i

përket përdorimit të fjalëve e shprehjeve me burim të huaj. Ktu vlen të citohet edhe mendimi i

Xhevat Lloshit sa i përket huazimeve që shkrimin e tij ‘’Shqipja – gjuhë e hapur dhe dinamike’’,

botuar edhe në revistën ‘’Gjuha jonë’’ ai shkruan: ‘’Ta përdorim barasvlerësen shqipe krahas

huazimit, të paraqesim zgjidhje të reja, për ta zgjeruar truallin me shpresë se ndonjëra do të jetë

më e goditura, e kështu me rradhë dhe jo të ngecemi te ideja e ngulitur: është huazim i

panevojshëm, të mos e pranojmë’’5

1 Nuhiu, Vesel, ‘’Ndikimet ndërgjuhësore’’, Rilindja, Prishtinë, 1990, fq.21 2 Nuhiu, Vesel, po aty, fq.7 3 Nuhiu, Vesel, po aty, fq.25 4 Nuhiu, Vesel, po aty, fq.30 5 Lloshi, Xhevat, ‘’Shqipja-gjuhë e hapur dhe dinamike’’, Gjuha jonë, Prishtinë, 2002, fq.3-4

6

ORIENTALIZMAT

Orientalizmat cilësohen si fjale të huaja të huazuara apo të marra nga gjuhët e lindjes së afërme

dhe lindjes së mesme.

Shumë gjuhë kanë të huazuara orientalizma në bërthamën e tyre njejtë sikurse ato edhe gjuha

shqipe, e cila i ka të huazuara kryesisht nga turqishja me shumë e më pak nga arabishtja.

Siҫ edhe dihet nga historia sundimi shekullor i Perandoris Osamane la gjurmët e veta edhe në të

folemen e shqipëtarëve pasi që një numër i caktuar i këtyre orientalizmave flitet edhe sot pothuajse

në ҫ do fushë.

Sa i përket orientalizmave më se shumti në gjuhën shqipe ka nga turqishtja, të cilat kanë hyrë në

këtë të folme që nga shek.XV, dmth që nga koha e pushtimit Osman e deri tek viti 1912 me

shpalljen e pavarsisë. Gjurmët e këtij pushtimi shihen edhe në gjuhë.

‘’ Fushat që u prekën më së shumti nga turqishtja qenë urbanizmi, veshja, kuzhina, administrata

etj. Më të pakta qenë ndikimet në fushat e bujqësisë, të blektorisë e të bimësisë.Më të hershmet

janë huazimet leksikore në fushën e luftës e të veshjeve:bori, ҫ arҫ af, ҫ orape, daulle, dyfek, fitil,

sëndyk, top... pastaj vijnë fjlaët edhe nga fushat e tjera: baba, bilbil, fodull, hak, hambar, hendek,

kafe, inat, manushaqe, Pazar, penxhere, perde, raki, sahat, tepsi, xhep, xhezve...’’6

Edhe pse gjuhë huazuese për shqipen është turqishtja, janë quajtur orienalizma sepse permes

turqishtes në shqipe kanë hyrë edhe fjalë nga persishtja dhe arabishtja.

Huazimet nga turqishtja kanë kohë që janë ndërprerë, mirëpo ato që shqipja i ka të vetat sot i kanë

disa veqori si:

‘’1. Pjesa më e madhe e turqizmave u përket fushave të lëvizshme, si fushës së mardhënieve

shoqërore, ekonomike, të administratës, të luftës, të urbanistikës, të veshjeve, të fesë, të kuzhinës,

të zakoneve etj., prandaj ka qene edhe e pa qëndrueshme.

2. Shumë fjalë me burim nga turqishtja në shqipe kanë marrë ngjyrim emocionues e stilistik

(kryesisht keqësues) dhe disa prej tyre përdoren si mjete stilistikisht funksionale për këtë ngjyrim:

baballëk, bejtexhi, dembel, matrapaz, mejhone etj.

3. Shumë fjalë me burim nga truqishtja në leksikun tonë nuk janë tema prodhuese për formimin e

fjalëve të reja.

4. Disa fjalë të këtij burimi kanë qëndruar në leksikun tonë vetëm në shprehje të ngursura, jashtë

këtyre nuk përdoren: nëj derman, u bë helaq etj.

5. Shumë fjalë me burim nga turqishtja kanë mbetur në të folme të vecuara ose ne rrafshim e

ligjërimit të thjeshtë dhe nuk kanë hyrë ne leksikun e gjuhës standarte’’7.

‘’Më 2005 u botua ‘’Fjalori i orientalizmave në gjuhën shqipe’’, harutar nga Tahir Dizdari, i cili

përmban rreth 4500 fjlaë të huazuara nga turqishtja në shqipe, pjesa më e madhe e të cilave

përbëhet nga fjalët e burimit pers e arab’’8.

6 Thomai, Jani, ‘’Leksikologjia e gjuhës shqipe’’, Toena, Tiranë, fq.259 7 Thomai, Jani, po aty, fq.260 8 Thomai, Jani, po aty, fq.260

7

QËNDRIMI DHE DREJTËSHKRIMI I FJALËVE ME PREJARDHJE TË

HUAJ (ORINTALIZMAT)

Duke u bazuar në ngjyrimet emocionale, pastaj në kufizime territoriale dhe disa kufizime të tjera

del se huazimet leksikore duhet të shtresohen sipas vlerës së tyre në gjuhën shqipe.

Për ta kuptuar vleren e këtyre huazimeve atëhero ato duhet ballafaquar me fjalët shqipe ndërmjet

vështrimit historik.

Gjitmonë duhet ta kemi parasysh që disa nga fjalët e huazuara e kanë të përcaktuar vendin e tyre

ne leksikun e gjuhës shqipe si :

1. ‘’Shumë fjalë të huaja janë bërë pronë e leksikut të shqipes dhe zëvendësimi i tyre me fjalë

të tjera nuk mund të bëhet më. Të tilla janë në rradhë të parë, fjalët që kanë hyrë heret dhe

që janë përvetësuar plotësisht nga shqipja, të cilat tashti nuk i dallojmë nga fjalët e tjera të

leksikut të shqipes’’9 si pash orientalizmat: baba, pembe, dajak, derman etj.

2. ‘’Shumë fjalë të huazuara me kohë kanë dalë nga përdorimi i gjerë, për shkak se janë

zhdukur vetë sendet a konceptet që shprehin ato’’10 p.sh orientalizmat si: nahije, vezir,

xhandar, kumbar etj.

‘’E vërteta është se fjalët e huaja e prishin gjuhën kur pranohen e përdoren pa nevojë. Nuk

duhen të merren e të perdoren fjalë të huaja ne gjuhë kur kemi fjalët tona.’’11

Gjithmonë duhet të kemi parasyshë që fjalët e huazuara dhe emrat e përveҫ ëm të huaj, kur

futen në gjuhën shqipe shkatojnë disa probleme si në shqiptim ashtu edhe në drejtshkrim, pasi

që duhet ta kemi përbazë rregullin e shqipes i cili thotë se fjalët shkruhen ashtu siҫ shqiptohen,

kjo shihet ne paragrafin e 37 ku thuhet: ‘’Shkrimi i emrave të përveҫ ëm të huaj mbështetet

përgjithësisht në shqiptimin e tyre në gjuhët përkatëse, duke ja përshtatur sistemit grafik të

shqipes’’12.

Ndërsa sa i përket drejtshqiptimit ‘’të shkruarit sipas rregullave të shqipes, siҫ e thamë, është

mënyra që e lehtëson mjaft punën kur dihet se si shqiptohet një emër i huaj, aq më tëpër edhe

për hirë të pasurisë se madhe të shqipes me fonema bashkëtingëllore, të cilat plotësojnë

pothuajse mjaftueshëm të gjitha nevojat për shqiptim (pra edhe për shkrim) e emrave të krejt

ruzullit tokësor. Mirëpo lehtësi jo gjithmonë do të thotë edhe zgjidhje e qëlluar’’13.

Mirëpo nga ana tjetër duke u bazuar gjithmonë në këto rregulla duhet të kemi parasyshë që:

‘’të shkruarit sipas origjinalit përkatës ka të mirën se e manë të pa tjetërsuar emrin e autorit

dhe mbron vlerat grafike të emrit, porse, nga ana tjetër, në drejtshqiptim shkakton edhe

pështjellim të vërtetë ne shqiptimin e emrave të huaj14.

9 Thomai, Jani, ‘’Leksikologjia e gjuhës shqipe’’, Toena, Tiranë, fq.261 10 Thomai , Jani, po aty, fq.262 11 Thomai, Jani, po aty, fq.262 12 ‘’Drejteshkrimi i gjuhës shqipe’’, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1973, fq.104-105 13 Shkurtaj, Gjovalin, ‘’Kultura e gjuhës’’, SHBLA, Tiranë, 2006, fq.142-143 14 Shkurtaj, Gjovalin, po aty, fq.144

8

HISTORIKU I QYTETIT TË GJAKOVËS

‘’Gjakova mendohet të jetë e banuar që nga parahistoria. Varrezat e gjetura në Brekoc dhe Moglicë

(fshatra të rrethinës së Gjakovës), të quajtura tumulare, si dhe gjetje të tjera dy pitosë, tre gypa

ujësjellësi romak, monumente epigrafie sepulkrale dëshmojnë për jetën e ilirëve në këtë trevë’’15

‘’Për herë të parë, në mesjetë, Gjakova përmendet si fshat, vend pazarimë 1485. Më 1594 Sylejman

Hadim Aga ndërtoi Xhaminë e Hadumit, shkollën, bibliotekën, hanin, hamamin dhe muvakit

hanën (objekt për matjen e kohës dhe për caktimin e kalendarit me ndihmën e kuadranteve

astrolabikë, që ishin bërthama rreth së cilës u ndërtua Ҫ arshia e Madhe. Më 1662 Gjakova

përmendet për herë të parë si qytet nga udhëpërshkruesi osman Evlia Ҫ elebiu, i cili shkruante:

‘’Jakova i ka dy mijë shtëpi të stolisura që ndodhen mbi një fushë të gjerë. Ka dy xhami të bukura,

mesxhide (xhami pa minare), hane të mbuluara me plumb... Ka një hamam të bukur që ta kënaq

zemrën dhe nja treqind dyqane me nja një mijë lloj mjeshtrish. Meqë e ka klimën e këndshme,

banorët janë të bukur dhe të këndshëm’’. Format e emërtimit të qytetit pësuan ndryshime gjatë

shekujve. Forma më e vjetër Jakovë rrjedh nga rrënja ‘’Jak’’ antroponim i përhapur ndër shqiptarët

vendas dhe prapashtesa osmanishte ‘’ovasi’’ që do të thotë fushë. Pra Jak ovasi do të thotë fushë

e Jakut, ngase Jak Vula, sipas traditës, e lejoi Hadum agën të ndërtojë xhaminë dhe objektet e

përmendura me kusht që qyteti i ardhshëm të emërtohej me emrin e tij. Emërtimi Jakove figuron

në të gjitha burimet deri më 1912, pas pushtimit serb, ku ja lëshoi përfundimisht vendit emrin

Gjakovë për shqiptarët dhe Gjakovica për serbët’’16.

Popullsia

Përsa i përket përbërjes etnike Gjakova është e banuar nga shqiptarët, pasardhës të ilirëve, kurse

një numër me të vogël përbëjnë komunitetet ashkali. Përsa i përket besimit fetar shumica e

popullsisë i takojnë besimit musliman, një pjesë tjetër e konsiderueshme katolik dhe një numer

shum i vogël i besimit ortodoks dhe atij te jezuit këta janë kryesisht të ardhur në qytetin e Gjakovës.

15 Sipas Guidës turistike të Komunës së Gjakovës, shkruar nga prof. dr. Masar Rizvanolli, 2010, ErpoPrint

(mbështetur nga Kuvendi Komunal Gjakovë) fq.9 16 Sipas Guidës turistike të Komunës së Gjakovës, po aty, fq.10

9

Kultura

Gjakova konsiderohet si një ndër vatrat apo djep i kulturës sepse ka një traditë rreth 250 vjecare.

Ajo përfshin muzikën, me kompozitorë e këngetarë të mirëfilltë, pastaj teatrin dhe Pallatin e

Kulturës ‘’Asim Vokshi’’, si dhe Klubin Letrar ‘’Gjon Nikollë Kazazi’’.

‘’Veprimtaria kulturore artistike në Gjakovë zvillohet sot kryesisht, në Pallatin e Kulturës ‘’Asim

Vokshi’’. Gjakova si gjithmonë edhe sot ka një klasë intelektualësh të njohur edhe jashtë kufinjëve

të Kosovës’’17 Sa i përket muzikës vlen të përmenden edhe tri gurpet artisitike të kohës si:

Shoqëria Muzikore “Gajret”, “Kosova” dhe në vitet 1924-1931, Shoqëria Muzikore “Agimi”.

Gjakova është një ndër vendet e cila ka dhënë një numër të madh muzikantësh e kompozitorësh të

njohur si mbrenda ashtu edhe jashtë vendit.

Gjakova ka Klubin Letrar “Gjon Nikollë Kazazi” dhe Degën e Lidhjes së Shkrimtarëve të

Kosovës. Që prej vitit 1964 organizohet për çdo vit “Mitingu i Poezisë”. Në fillim merrnin pjesë

vetëm shkrimtarë nga Kosova, e tani së voni ka marrë karakter ndërkombëtar. Shumë prej veprave

të njohura të shkrimtarëve 29 gjakovarë janë përkthyer në shumë gjuhë të botës. Për merita të

jashtëzakonshme në fushën letrare janë edhe dhjetë anëtarë gjakovarë akademikë të Akademisë së

Shkencave dhe Arteve të Kosovës, tre prej të cilëve tashmë janë ndarë nga jeta’’18.

Arsimi

Pos kulturës Gjakova njihet edhe si vatër e arsimit dhe kjo daton qysh nga shek. XVIII me hapjen

e shkollave private nga mësues franҫ eskanë në krye me Gjon Nikollë Kazazin, kjo traditë e

arsimit vazhdoi edhe më pas me mësues meshtarë e laikë gjatë shek.XIX në bazë të parimeve të

Rilindjes Kombëtare Shipëtare. Më 1707 u themelua Medreseja e Madhe nga Murat Pasha ku

mësimi zhvillohej në gjuhën shqipe kurse më 1770 Tahir Efendi Gjakova themeloi Medresenë e

Vogël. Hapja e shkollave shqipe në komunën e Gjakovës në këto kohë sa shkonte e rritej.

‘’Më 1942 u hap shkolla normale “Gjon Nikollë Kazazi”, ndërtesën e së cilës e ngritën vetë

gjakovarët. Po aty hapi dy paralele kursi për femra. Pas Luftës së Dytë Botërore në Gjakovë hapet

normalja e vetme shqipe, që përgatiste mësues për të gjitha viset shqiptare të Jugosllavisë. Më

1967 hapet Shkolla e Lartë Pedagogjike, i vetmi institucion i arsimit të lartë në ish-Jugosllavi, ku

mësimet zhvilloheshin në gjuhën shqipe. Tani kjo shkollë është shndërruar në Fakultetin e

Edukimit, që vazhdon po me të njëjtin mision arsimor. Gjendja aktuale e arsimimit në komunën e

Gjakovës me mësimdhënës dhe nxënës, është si vijon: - Gjithsej mësimdhënës në shkollat fillore

dhe të mesme në Komunën e Gjakovës janë 1237 Shkolla fillore janë 39 amë dhe 11 paralele të

ndara’’19

Idioma mbizotëruese në komunikim

Sa i përket idiomës mbizotëruese në komunikim është ajo gegë e ruajtur me mjaft fanatizëm

17 Sipas Guidës turistike të Komunës së Gjakovës, shkruar nga prof. dr. Masar Rizvanolli, 2010, ErpoPrint

(mbështetur nga Kuvendi Komunal Gjakovë) fq.14 18 http://ëëë.doktoratura.unitir.edu.al/ëp-content/uploads/2014/03/Doktoratura-Sindorela-Doli-Kryeziu-Fakulteti-i-

Histori-Filologjise-Departamenti-i-Gjuhesise.pdf 19 http://ëëë.doktoratura.unitir.edu.al/ëp-content/uploads/2014/03/Doktoratura-Sindorela-Doli-Kryeziu-Fakulteti-i-

Histori-Filologjise-Departamenti-i-Gjuhesise.pdf

10

ORIENTALIZMAT NË QYTETIN E GJAKOVËS

Në këtë pjesë do të flasim rreth disa orientalizmave të cilat përdoren edhe sot në qytetin e Gjakovës

në disa prej profesianeve të vjetra artizanale si në vijim:

Saraçët:- saraçët janë mjeshterit e përpunimit të lëkurës.’’ Saracet prodhonin qese për duhan e

për të holla, duqkë, fisheklia, kuleta, hama dizgjinë rripa etj’’20.

Tabakët:- ndryshe njohen edhe me emrin lëkurëpunues. Në lumin Krena kishte një numër

dollapësh për përpunimin e lëkurëve dhe në anën e djathtë të tij renditeshin punishtet për regjjen

dhe ngjyrosjen e lëkurëve të kafshëve të ndryshme të buta dhe të egra.

Terezinjtë:- apo të ashtëquajturit rrobaqepës. ‘’Këtë mjeshtëri sot e ushtrojnë vetëm gratë ‘’çka

është fenomen unik dhe karakteristik për këtë zeje dhe pikërisht për Gjakovën’’. Por deri vonë e

ushtronin edhe burrat në shtëpitë e tyre si Him Xharra, Reshyt Xharra etj’’21.

Dyfekxhinjtë:- të njohur ndryshe edhe si prodhuesit e armëve. ‘’Në shek.XVIII në Gjakovë

përmendet mjeshtri i famshëm i armëve Tush Dyfekxhija, i cili merrej jo vetëm me prodhimin, por

edhe me zbukurimin e tyre’’22.

Argjendarët:- ‘’...argjendarët e Gjakovës, Pejës dhe të Prizrenit punojnë shumë mirë në filigran

dhe me skalitje (savat). Mënyra e punimit savat, lëgurë e punuar bardh e zi, quhej ‘’stili i

Gjakovës’’ që dallohej nga ‘’stili i Prizrenit’’(filigran) dhe ‘’stili i Pejës’’(kokërr)’’23.

Ҫ ibukxhinjtë:- Gjakova ka kenë një qendrat më të njohura në tërë Rrafshin e Dukagjinit edhe

më gjerë për prodhimin e ҫ ibukëve, të kamishave, të llullave, dhe të cigarellëҫ eve të ndryshme.

Me këtë profesion merreshin edhe zejtarë të tjerë si nallanegjinjët, zdrukthëtarët, gurgdhenësit nga

fshati etj.

Zdrukthëtarët:- janë mjeshterit e gdhendjes me vegla dore te objekteve për nevojat e ndryshme

ne fushat e ndryshme jetësore. Ata kryesisht i gjenin me dyqanet e tyre në rrugën e ashtëquajtur

rruga e Kutixhinjëve, por edhe në pjesët e tjera të qytetit.

Qeleshepunuesit:- nga prodhimet e leshit Gjakova ishte e dëgjuar për qeleshepunuesit e talentuar,

që ishin zejtarë shumë të popullarizuar qysh nga formimi i Ҫ arshisë, sepse qeleshja ishte pjesë

përbërëse e veshjes popullore.’’ Kjo zeje ushtrohet edhe sot në Gjakovë’’24.

Muxhelitët:- janë të njohur ndryshe edhe si libralidhësit edhe një zeje mjaftë interesante e cila

është zhvilluar në qytetin e bukur të Gjakovës, ‘’libralidhësit në dyqanet e tyre merreshin me

lidhjen e librave dhe të dorëshkrimeve të ndryshme, me ndreqjen-riparimin e librave të vjetër të

dëmturar nga përdorimi i gjatë, apo nga ndonjë dëmtim tjetëe fizik, dhe mbi të gjitha merreshin

me kopjimin e dorëshktimeve të veprave të autorëve të ndryshëm të cilët pastaj i shpërndanin nëpër

biblioteka, apo ua dhuronin miqve’’25

20 Cf. M. Shukriu, Prizreni I lashtë, fq117-120 21 Carsia e Madhe e Gjakovës, (Grand Bazaar of Gjakova), Masar Rizvanolli, 2009, fq.14 22 Shkodra, Zija, ‘’Esnafët Shqiptarë (shek.XV-XX), Akademia e Shkencave e R.P TË Shqipërisë, Tiranë, fq.224 23 Carsia e Madhe e Gjakovës, (Grand Bazaar of Gjakova), Masar Rizvanolli, 2009, fq.12-13 24 Carsia e Madhe e Gjakovës, (Grand Bazaar of Gjakova), po aty, fq16-17 25 Carsia e Madhe e Gjakovës, (Grand Bazaar of Gjakova), Masar Rizvanolli, 2009, fq.18

11

DISA ORIENTALIZMA NË KËTO PROFESIONE

1. ATLLAS m.(-i). sh.-e(-t). em. Pëlhurë e mëndafshtë, e lëmuar dhe me shkëlqim nga njëra

anë. Atllas për jorganë.

2. BASME f.(-a). sh.-a(-t). em. Pëlhurë e hollë me ngjyra a me zbukurime, fustan basme.

3. BAGARDAK m.(-i). sh.-a(-et) em. Pjesa e siprërme e djepit nga druri.

4. BYK m.(i). em. Tallas i imët sharre.

5. BYRYNGJYK m.(i). sh.-e(-et) em. Mëndafsh.

6. Ҫ EPENGE f.(-a). sh.-a(-at). em. Mbrojtëse për dritare, të punuara nga druri.

7. Ҫ EJZ m.(-i). sh.-a(-t) em. Paja e nusës.

8. Ҫ EVRE f.(-ja). sh.-e(t) em. Copë pëlhure katërkëndëshe, shami.

9. Ҫ IBUK m.(-u). sh.-t em. Llullë duhani.

10. DALLGALI m.(-i). sh.-t em. kollan i argjentë i larë në ari.

11. DOLLAME f.(-a). sh.-a(-t). em. Veshje e sipërme grash a burrash, zakonishtë e gjatë deri

nën gjunj dhe e hapur përpara.

12. DYBEK m.(-u). sh.-t em. Vegël nga druri për bluarjen apo copëtimin e spacit.

13. DYFEK m.(-i). sh.(-t) em. Lloji pushkës

14. SEXHADE f.(-ja) sh.(-et) em. Tepih i vogël që në të shumtën e rasteve e përdoin gjatë

lutjeve.

ORIENTALIZMAT NË JETËN SHOQËRORE EDHE FETARE

Sa i përket jetës shoqërore Gjakovarët shquhen për mikëpritje dhe respekt të tjetrit, zakonisht

jetojnë në një familije të ngushtë të përbërë nga nëna, babai, motra dhe vëllezërit e më rrallë nga

familjarët e tjerë si gjyshja, gjyshi, hallat dhe axhallarët.

Në disa famlije ruhet me mjaft fanatizëm sistemi patirarkal ndërsa pas luftës së fundit me vdekjen

e burrave të shtëpisë del në pah edhe sistemi matirarkal ku në krye të shtëpisë qëndron gruaja.

Kryesisht pjesa më e madhe e qytetit edhe e banuar nga të ashtëquajturit qytetarë kurse në numër

me të vogël shërbejne fshatarët.

‘’Gjatë periudhave të ndryshme popullsia e Gjakovës me rrethinat e saj përjetoi migrime të shumta

për shkaqe politike, fetare, ekonomike, psikologjike etj. Popullsia e qytetit vlerësohet rreth 105.000

banorë. Numri i banorëve është rritur ndjeshëm për shkak të shpërnguljeve në qytet me rastin e

shkatërrimit të fshatrave gjatë luftës. Tani llogaritet që komuna të ketë një popullsi mbi 153.000

banorë’’26.

26 http://ëëë.doktoratura.unitir.edu.al/ëp-content/uploads/2014/03/Doktoratura-Sindorela-Doli-Kryeziu-Fakulteti-i-

Histori-Filologjise-Departamenti-i-Gjuhesise.pdf

12

DISA ORIENTALIZMA NË JETËN SHOQËRORE

1. AGA f.(-a). sh.(-t) em. I zoti i shëpisë, apo më i moshuar dhe që përdoret edhe për njerëzit

më të vjetër në formë nderimi.

2. ARNAUT m.(-i). sh.(-at) em. Emërtim i turqëve për Shqiptarë.

3. ADET m.(-i). sh.(-et) em. Zakon e kanë për zakon.

4. AXHA f.(-a). sh.(-t) em. Vëllai i babait xhaxhai.

5. BABALLËK (-y) em. Pirndërit e bashkëshortes apo të bashkëshortit.

6. BAJRAK m.(-i). sh.(-at) em. Formë e lavderimit për një njëri të gjatë.

7. BAJRAKTAR m.(-i) sh.(-t) em. Flamurtar, krushku që mban flamurin e dasmës.

8. BAXHANAK m.(-i) sh.(-t) em. Kunati;secili nga burrat që i kanë gratë motra.

9. BEREQET m.(-i) sh.(-et) em. Harmoni, (përdoret në shenjë falenderimi).

10. BAKSHISH m.(-i) sh.(-et) em. Të holla që i jepen dikujt për shërbime të vogla në shenjë

falenderimi.

11. BEGENIS f.(-a). em. Kur pëlqen dikë, tregon simpati.

12. BETER m.(-i) sh.(-at) em. Njeri i shëmtuar.

13. BERBER m.(-i) sh.(-at) em. Ai që ka për mjeshtëri të rruaj apo qeth flokët.

14. BUJRUM pasth. Kur e fotn tjetrin zakonisht në sofër.

15. Ҫ OBAN m.(-i) sh.(-at) em. Ai që ruan, që kullot dhe që mbarështon bagëtinë

16. Ҫ IRAK mb. Fomë e ndihmës në formë ironie për një punë të kryer m’bone cirak.

17. DERT m.(-i) sh.(-et) em. Shqetësim, mundim.

18. EVLAD m.(-i) sh.(-et) em. Fëmija.

19. FIKALL ndaj. I vetmuar.

20. HASMI m.(-i) em. Njeriu që është në gjak me tjetrin.

21. HASRET m.(-i) em. Fëmija i vetëm në shtëpi në një gjini të cakutar.

22. HYZMETQAR m.(-i) sh.(-at) em. Shërbyes, shërbëtor.

23. INXHE f.(-ja) sh.(-et) em. Gruaja e dajës.

24. IZËN ndaj. Leje për tu quar.

25. KANUN m.(-i) sh.(-et) em. Ligj p.sh Kanuni i Lekë Dukagjinit.

26. KONAK ndajf. Odë,mikrpitjeje për misafir.

27. KIMET m.(-i) em . Vlerë, kurj ja din kimetin dikujt.

28. MSIT m.(i) sh.(-et). Person që shkon për shkuesi.

29. MIXHË f.(-a) sh.(-t). em. Xhaxhai (përdoret kryesisht në fshatra).

30. NALET m.(-i) em. Djalli, është njeri naleT.

31. SHEJTAN m.(-i). Djalli.

32. TEZAK m.(-i) sh.(-at) em. Djali ose vajza e motrës së nënës.

33. AHMAK m(-i) sh.(-at) em. Budalla i trashë nga mendja.

34. ZULLUM ndajf. Kur i bën dëm dikujt.

35. ADET m.(-i) sh.(-et) em. Zakone

13

Jeta fetare, për sa i përket jetës fetarë siq e cekëm edhe më lartë shumica e popullsisë Gjovare

i takon fesë muslimane kurse një numër i konsiderueshëm i tyre i takon fëse katolike dhe një numër

i vogël fe të tjera ortodokse dhe jezuite.

Do ti përmendim disa nga monumente fetare më të rëndësishme:

Xhamia e Kusarëve, e ndërtuar më 1770, Xhamia e Mahmut Pashës, e themeluar më 1802,

Kisha e Shën Ndout (Shenjtorja e Shën Antonit të Padovës), quhej dhe kisha e Patër Milles

(Emilio a Cles), e ndërtuar më 1882, Teqeja e sheh Eminit (arkitekt i njohur i Gjakovës) e

shek. XVIII, që i takon Tarikatit Saadi, është ndërtuar më 1730, Teqeja e sheh Banit, që

kishte një bibliotekë të pasur me dorëshkrime të vlefshme për historinë e kombit shqiptar,

Teqeja e Bektashinjve, e njohur për bibliotekën e saj shumë të vlefshme me 1700 libra, 180

prej të cilëve ishin vepra dhe dorëshkrime origjinale, e cila u dogj më 1999, Teqeja e Babës

Ali, e themeluar nga sheh Cena në fillim të shek. XIX, ku shehlerët e kësaj teqeje ishin të

gjithë të shkolluar dhe të gjithë gjakovarë etj.

14

DISA ORIENTALIZMA NË JETËN FETARE

1. ‘’All-llahu Ekber (لال كأ ه .Allahu (Zoti ) është më i Madhi) - رب

2. Ajet (Kur’anor), varg, fjalë, fjali, periudhë (Kur’anor-e).

3. Azraili, ëngjëlli i vdekjes, që u merr njerëzve shpirtin, kuptohet me lejen e Zotit.

4. Abdesi, është një lloj pastrimi që duhet bërë para se dikush të falet apo të lexojë Kuranin.

5. Agjërim, kur një mysliman, gjatë muajit të Ramazanit ose ndonjë herë tjetër rri pa ngrënë

dhe pirë nga syfyri deri në aksham.

6. Akide, besim.

7. Aksetizëm, kur një mysliman i jep përparësi Ahiretit përpara kësaj bote.

8. Aulemee (لع .njerëzit e ditur në Islam ,(njëjësi: alim), (ءام

9. Aurf (رع .traditë), ف

10. Aiid (ع fjala “Eid” është fjalë arabe, që do të thotë kremtim, festim, lumturi periodike), دي

dhe gosti. Në Islam janë dy Eid-e, që do të thotë festa e Ramadanit (Eid el-Fitr) dhe festa e

Sakrificës (Eid el Edhahii).

11. Aiid ul-Edhahii (ع ال دي ضأ .Festa e Kurban Bajramit) - ىح

12. Aiid ul-Fitr (ع فال دي .Festa e Fiter Bajramit (pas Ramazanit)) - رط

13. Adab (دأ .(letërsi), ب

14. Abd (ع .(rob)- دب

15. Adl (دع .(drejtësi) – ل

16. Ahl al Kitab (هأ كال ل ات .të krishterët dhe jahuditë), ب

17. . Ahad (دحأ , një.

18. Ahkam (حأ .(dispozitat, ماك

19. Ahl al Bayt (هأ بال ل ي .(familja), ت

20. Akhlaq (خأ ال .(moral), ق

21. Alamin (يمالع (sunduesi i të gjitha botëve), ن

22. Aalim (مالع ,(i ditur, dijetar).

23. Amial-Muminin, prijës i besimtarëve.

24. Akl (قع .(logjikë), ل

25. Azl (زع .(shaka), ل

26. . Aërah (ةروع ,(pjesë të trupit, që nuk do duhej t’u zbuloheshin të tjerëve. Për meshkujt, kjo

është prej kërthizës deri te gjuri. Për femrat, është i tërë trupi përveç duarve dhe fytyrës.

27. Biitullaah (يب لال ت .shtëpia e Zotit, (Qabeja)), ه

28. Berakeh (رب .të mira (si materiale)), ةك

29. Berzah (خزرب ,(jeta ne varr, deri në ringjallje.

Bid'ah (ةعدب ,(risi.

30. Bint (نب .vajzë), ت

15

31. Bismil-leehi Rrahmeenirr-Rrahiim (سب لال م ال ه محر ال ن يحر ,në emër të Allahut), م

Mëshiruesit, Mëshirëbërësit. Me këtë shprehje muslimani fillon çdo punë të tij.

32. Burda (ةدرب ,(xhybe, që e vesh hoxha.

33. Batili, i kotë.

34. Bejtul-Harami, Qabeja, Kibla.

35. Dexhxhal (دجال ,( kّjo krijesë me emrin Dexhall, do të paraqitet para Kiametit (Fundi i kësaj

Bote),

36. Dalel (لض .devijim, humbje), ل

37. Deer Al-`Ahd (دهعال راد ,(vend i marrëveshjes.

38. Deer Al-Emn (ال راد مأ .vend i sigurt), ن

39. Deer Ad-Deaëah (ال راد .vend i thirrjes), ةوعد

40. Deer Al-Harb (رحال راد .vend i luftës), ب

41. Deer Al-Isleem (ال راد سإ .vend i Islamit), مال

42. Deer al-Kufr (كال راد vend i kufrit të mosbesimit), رف

43. Deer Ash-Shahada (ةداهشال راد ,(vend i dëshmisë.

44. Da`ëah (ال .thirrja në rrugë të All-llahut apo veprimtaria fetare), ةوعد

45. Derëiish (شي .fukara), ورد

46. Dhimmi (ذمي ,( nّjë jo-mysliman, i cili jeton nën mbrojtjen e një shteti mysliman. Ai është i

liruar nga detyrimet islame si: shërbimi ushtarak dhe zekat, por në vend të kësaj duhet të

paguajë një tatim të quajtur xhizje.

47. Diin (ال يد .mënyrë e jetës apo fe), ن

48. . Duaa (ءاعد ,(lutje, kërkesë drejtuar Allahut.

49. Dhikr (ذ .përmendja e Allahut), رك

50. . Dhuhr (رهظال ,(Namazi i drekës.

51. Dunjee (ند .jeta e kësaj bote, e kundërta me jetën e përtejme), اي

52. Edheen (اذأ Ezani, lajmërim i myslimanëve për hyrjen e kohës së namazit. Thirret nga) – ن

Mu’ezini ne xhami’’27.

27 http://ëëë.doktoratura.unitir.edu.al/ëp-content/uploads/2014/03/Doktoratura-Sindorela-Doli-Kryeziu-Fakulteti-i-

Histori-Filologjise-Departamenti-i-Gjuhesise.pdf

16

ORIENTALIZMAT NË FUSHËN ADMINISTRATIVE DHE JETËN

BUJQËSORE-USHQIMORE

Gjakova si qytet ka Komunën e saj pastaj ka zyrën Katastrale, Entin Social, Rajonin

Policor, zyren Tatimore, PTK, televiziorin e qytetit Syri Vision, Gjykatën etj.

Orientalizmat për sa i përket kësaj fushe më së shumti janë pjesë e të folmes së Gjakovës

mirpo për arsyje të ndarjes së kësaj temë në fusha të caktuara i fusim këtu.

DISA ORIENTALIZMA NE FUSHEN ADMINISTRATIVE

1. AHTI, em. (turq.) e drejta që i përket dikujt, drejtësia, haku, jam n’aht tan, jam

përgjegjës ndaj teje, e ndjej veten fajtor ndaj teje, të kam hyrë ne hak.

2. AMANETI, em. (turq.) pasuri ose ndonjë gjësend që i lehet dikujt në besim, ja lash

amanet, ia lash në besim që ta ruajë dhe të kujdeset për të.

3. DALLASH, ndajf. (turq.) mbrapsht, keq, jo drejtë.

4. DAVJA, em.(davà-ja), paditja në gjyç.

5. FESAT, em. (ar.) sherr, ngatërresë, grindje.

6. HALE, (hala), ende.

7. HAXHETI, em. (arab.) nevojë, kërkesë; ta jap me haxhet nji sén, ta jap për t’u

shërbyer.

8. HYQYMETI, em. (tur.) shteti, pushteti shtetëror, regjimi, ndërtesa ku janë

vendosur organet e pushtetit, m’kanë thirrë n’hyqymet, në organet e pushtetit, punët

e hyqymetit, punët e shtetit.

9. HYZMETI, em. (turq.) shërbim, me i ba hyzmet, t’i shërbesh, jam n’hyzmet të, jam

në shërbim të, s’ja bani hyzmetin, nuk i ra mbrapa.

10. ISPAT, em. (turq.) dëshmitar, ndajf. e bani ispat, e tregoi vetën të mirë ose të keq

se kush është, dëshmi.

11. IZËN (izëm) em. (turq.) leje, pëlqim.

12. JARAN-i, em. (turq.) mik, dashamir, shok zemre.

13. JANGLLËSH (jangllësh), ndajf. (turq.) gabimisht.

14. LAZËM, em. (arab.) nevojë, pa qenë nevoja.

15. MIRAZ, em. pasuria e patundshme tokësore, tokat mbi të cilat e drejta e pronësisë

i përkiste shtetit, pasuri shtetërore.

16. Ҫ ITAP- i em (turq). Libri’

17. KALEM- i em (tuq). Lapsi

18. GUMA em. Goma për fshirjen e gabimeve.

19. KIMIK- i em (turq). Stilolapsi.

20. BOJË-a em (turq). Ngjyra zakonisht për stilolopasa.

17

ORIENTALIZMAT NË JETËN BUJQËSORE-USHQIMORE

Jeta bujqësore në Gjakovë është më së shumti e zhvilluar në fashtrat përreth se sa në qytet mbrenda,

më së shumti merren me kultivimin e perimeve si domate, patate, tranguj, speca, kunguj, qepë etj

dhe pemë si molla, kumbulla, rrush, arra, lajthi etj.

Për sa i përket ushqimit Gjakova shquhet për të ashtquajturat ‘’shtrimi i sofrave’’ ku karakteristikë

e tyre janë tavat të shoqëruara me raki apo venë të vendit dhe muzikë kryesisht të quajtur

‘’arshikishte’’. Ndër specialitetet më të njohura janë tava më domate, tava me të mbrendshme e

kafsheve (partallina), tavë qepe, tavë kosi, etj.

DISA ORIENTALIZMA NË JETËN BUJQËSORE

1. KOMPIR –i em (turq). Patate.

2. PATLIGJON- i em (turq). Domate.

3. SALLAT- a em (turq). Lakër e gjelbërt

4. PRESH-i em (turq). Qepë.

5. BASHQ-e em (turq). Kopsht.

6. BUNAR-i em(turq). Pus.

7. Ҫ ARSHI-ja em(turq). Treg.

18

DISA ORENTALIZMA NË USHQIM

1. ASHQIHONE, em. turq. aneks kuzhine.

2. BARDAK, em. turq. gotë.

3. BUREK, em. turq. Byrek.

4. Ҫ IBUK, em. turq. llullë duhani, cigarishte me bisht.

5. Ҫ URË, em. pulë deti.

6. HALLVË, em. turq. ëmbëlsirë që bëhet me miell të skuqur, me vaj ose me gjalpë dhe

me sheqer.

7. MANGALL- em. turq. (tangar), enë prej metali në forme të rrumbullaktë me këmbëza,

ku mbahet prushi për t’u ngrohur.

8. PILAF em, turq. ushqim me oriz, bereqet-mbarësi.

9. XHAM, em. turq. Qelq.

10. SAHON, em. turq. Pijatë.

11. KAVURME, em. turq. Gjellë me qepë dhe hudhër.

12. SYTLIASH, em. turq. Desert oriz me qumësht.

13. HASHYRE, em. turq. Desert grur i zier.

14. QESHKEK, em. turq. Deser grur i zier me qumësht.

15. MUHALEBI, em.turq. Desert i bërë me griz.

16. BAKLLAV, em. turq. Deset me arra.

17. SARMA, em.turq. Mish i mbështjellur me fleta lakre ose rrushi.

18. DOLLMA, em.turq. Spec i mbushur me mish.

19. XHYGYM, em.turq. Ena për vendosjen e ҫ ajit.

20. BOKALL, em.turq. Mbajtëse për ujë.

21. TENXHERE, em.turq. Enë për zierje.

22. OKLLAGI, em.turq. Tholluese.

23. SOFRA, em.turq. Tyezë.

24. Ҫ ESHIT, em.turq. Llojllojshmëri.

25. SANALIE, em.turq. Karrigë.

26. SEPET, em.turq. Shportë.

27. MUTFAK, em.turq. Kuzhinë.

28. SOBA, em.turq. Dhomë.

19

1.Tregim

Sa i përket tregimeve ajo që bie në sy tek gjakovarët është përdorimi i dy personazheve

Hasës dhe Hysës që cilët cilësohen si personazhe komike tregimet janë të shkurtëra mirëpo

edukative, humoristike dhe përҫ ojnë një mesazh.

Këto tregime zakonisht rrëfehen nga personat e moshës së adoleshencës e më pak nga

mosha e thyer.

Hasa dhe Hysa

‘’Ishin kon Hasa dhe Hysa edhe ishin shku me ni lokal edhe e shohin veten en pashqyre,

ata nuk ishin pa kurr en pashqyre edhe thojin khu kqyri kujshit ton koken, marrin mu qu

mi ju fol po kur ta shohin veten en pashqyre thojin le se kokan ka vijin ata me na fol neve.

Ish kon Hasa me Hysen tu flejt n’gjum veres po i kishin honger shum mickojat shkojin te

doktori edhe i thojin shka me bo ai ju thot dilni naten fleni naborr ata e marrin ni syngjer

edhe dalin kur t’shtrihen i shojin yllat nqill i thot Hasa Hyses: Hys kqyri mickojat me

bateria’’.

2.Përralla

Përrallat në të folmen e Gjakovës nuk janë shumë të trashëguara ato ecin krah modrnes dhe

zakonisht rrëfehen nga gjyshet tona gjatë kohës së gjumit.

Dhelpra dhe rrushi

‘’Na ishte se ҫ ’na ishte , ni her e ni koh me ni mal jetonte ni dhelpen e cila ishte shumë

lajkatare edhe i prishte krejt qymezat që i dilshin përpara,deri sa ni dit hini me ni shpi edhe

e pa pjergullen e rrushit të pjekne edhe u zgat mi marr po s’mujti mi mrri se ke shum nelt

edhe u kthy e tha qe sosht i pjeken prralla nshkall dukati nball’’ (Tregimi dhe përralla janë

të treguara nga gjyshja ime , Gjakovë, 2019)

3.Këngë të dasmave

Gjakova shquhet për krijimn e këngëve të cilat këndohen me rastin e festave të ndryshme

familjare si martesa, fejesa etj. Këto këngë janë te grupuara në grupe të posaҫ me dhe

kendohen ne momente të caktuara si psh:- këngët e sofrës që këndohen vetëm kur mblidhen

burrat vetëm dhe gratë vetëm dhe ulen në formë të rrethit dhe këndojnë, këngët e quajtura

‘’ashikishte’’ apo këngët e dashurisë, potpurit apo këngët e përziera etj.

Kënga karakteristike me rastin e kërcimit të parë të dhëndrit me nusen të pranishme

shihen një numër i madh orientalzimash .

20

Kush kërcen Napolonin

‘’Kush kërcen napolonin? :I

I: - Nusja me gjithë dhondrin. :I

O Mari Mariana

Faqet me nishana.

O Mari Maria

Faqet gurabia.

Kush e ban haremin?

Çunat e Ali Demit.

O Mari Mariana

Faqet me nishana

O Mari Maria

Faqet gurabia.

O më marsh të keqen

E m’u bofsh kurban!

Me jaranin isha

Me jaranin jam!

Hudhe hudhe vallen

E loz lala dajren!

O Mari Mariana

Faqet me nishana

O Mari Maria

Faqet gurabia.28’’

28 https://ëëë.teksteshqip.com/kenge-te-shqiperise-se-mesme/lyric-1845778.php

21

4.Këngë kanagjegji

Kanagjegji cilësohet ndryshe edhe si nata e fundit e beqarisë tek vajzat ku mblidhen dhe e

këndojnë të afërmet dhe shoqëria nusen e cila të nesërmen do të përcillet tek burri.

Edhe në Gjakovë ashtu si në ҫ do vend këndohet nusja dhe këngët janë pothuajse të

mbushura me orientalizma

Shuni gra e shuni fmi me na majt pak qetsi

pak qetsi me na majt se po don lulja me kajt

shuni gra 30 dakika kanagjegji dek per çika

Shtrëngo trupin e shtrëngo shtatin

tash ja nisim me ta ngjit llakin

e ty llakit koft përhajr

me nafak e me igball.

me nafak e me igball.

ni shpi rob po kajn për ty

edhe ilaket ka i ki jon mërzit

tkan pas mat mirën çik kërkush tkeqen sta ka dit.

5.Këngë të festave

Kohëve të fundit ajo që vihet re në Gjakovë është se shuica e festave kanë filluar të zbehen

dhe ta humbin kuptimi ndoshta për shkak të dinamikës jetësore.

Festa që festohet më shumë është ajo e Shën Gjergjit ku natën fëmijët dalin të mledhin

lukle dhe në zonat përeth nuset dhe vajzat e reja këndojnë me def lulet i varrin në derë të

shtëpisë dhe të nesërmen në mëngjes nëna i zgjon fëmijët me ujë në të cilit i ka vendosur

lulet dhe bëhen gati për të shkuar në tyrbe.

Këngët më së shumti këndohen nëpër fshatra si p.sh.

‘’Tunu pi, u tunsh i bardhë

Se Shingjergji na ka ardh.

Sa po gzohet zoja e shpisë

Mblidhet grumëll tlyni i dhisë.

Del ajroni si ujë deti

Kshtu na u shtaftë bereqeti’’29.

29 http://prizrenpress.com/kulture/festa-e-shen-gjergjit/

22

SHPREHJE ME FJALË ORIENTALE

1. N’ ashqihone jon entë e kuzhinës.

2. Sofra e shtrune konga knune.

3. N’ mangall pjeket kafja.

4. Mi ja bo hyzmetin punes, normal që del bet.

5. Me hyqymetin nuk shtyhet kërkush.

6. Mes bon keq se tzen aki nones.

7. Babes si dalim hakesh kurr.

8. Mes fol jangllysh.

9. Msiti ulet nkrye tvendit.

10. Kështu e don adeti.

11. Kurrë hallall s’ta boj’’

12. Hallall t’koft gjiri i nanës.

13. Haram erdhi,haram shkoi.;

14. Haram e past gjithmonë.

15. Hallall gjaku ku i ka ra.

23

PËRFUNDIMI

Në bazë të temës që shtjelluam kuptuam që orientalizmat janë pjesë e pa zevendësueshme e të

folurës së Gjakovës. Ato gjenden të përdorura pothuajse në çdo fushë duke përfshirë këtu edhe

mënyrën jetësore, administratën, ushqimin, bujqësinë etj. Pasi që janë fjalë të prejardhura

gjithmonë duhet të kemi parasyshë rëndësinë e tyre gjatë përdorimit për të arritur sa më shpejtë

drejt pastrimit të fjalëve të panevojshme.

Gjithmonë duhet të bëjmë zëvendësimin e fjalëve orientale me gjegjëset shqipe në çoftë se ato

kanë.

Me anë të kësaj teme jam munduar ta paraqes në mënyrë sa më të drejtë dhe të saktë orientalizmat

në të folmen e qytetit të Gjakovës, gjendjen e gjuhës shqipe në këtë të folmë dhe afrin e saj me

standartin.

24

LITERATURA

1.Nuhiu, Vesel, ‘’Ndikimet nërgjuhësore’’, Rilindja, Prishtinë, 1990

2.Lloshi, Xhevat, ‘’Shqipja-gjuhë e hapur dhe dinamike’’, Gjuha jonë, Prishtinë, 2002.

3.Thomai, Jani, ‘’Leksikologjia e gjuhës shqipe’’, Toena, Tiranë.

4.‘’Drejteshkrimi i gjuhës shqipe’’, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1973.

5.Shkurtaj, Gjovalin, ‘’Kultura e gjuhës’’, SHBLA, Tiranë, 2006

6.Sipas Guidës turistike të Komunës së Gjakovës, shkruar nga prof. dr. Masar Rizvanolli, 2010,

ErpoPrint (mbështetur nga Kuvendi Komunal Gjakovë).

7.http://ëëë.doktoratura.unitir.edu.al/ëp-content/uploads/2014/03/Doktoratura-Sindorela-Doli-

Kryeziu-Fakulteti-i-Histori-Filologjise-Departamenti-i-Gjuhesise.pdf.

8. Ҫ arshia e Madhe e Gjakovës, (Grand Bazaar of Gjakova), Masar Rizvanolli, 2009.

9.Shkodra, Zija, ‘’Esnafët Shqiptarë (shek.XV-XX), Akademia e Shkencave e R.P TË Shqipërisë,

Tiranë.

10.Cf. M. Shukriu, Prizreni i lashtë.