uluslararasi tÜrk sİyasİ hayatinda adnan menderes...

ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO : 60

ULUSLARARASI TÜRK SİYASİ HAYATINDA

ADNAN MENDERES SEMPOZYUMU

EDİTÖRLER

Doç. Dr. Dilşen İnce Erdoğan

Doç. Dr. Hüseyin Üreten

Okt. Banu Berber Babalık

Okt. Esra Çetin

Okt. Coşkun Türkan

Gülay Gündeay

Aydın 2018

ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO : 60

KİTAP ADI

Uluslararası Türk Siyasi Hayatında Adnan Menderes Sempozyumu

Adnan Menderes Üniversitesi

EDİTÖRLER

Doç. Dr. Dilşen İnce Erdoğan

Doç. Dr. Hüseyin Üreten

Okt. Banu Berber Babalık Okt. Esra Çetin

Okt. Coşkun Türkan Gülay Gündeay

ISBN :

978-975-8254-65-1

İlk Basım :

Mart 2018

Kapak Grafik Tasarımı

Kamil Mersin

Baskı


Matbaası

ULUSLARARASI TÜRK SİYASİ HAYATINDA ADNAN MENDERES SEMPOZYUMU

I

ÖNSÖZ

Kurulduğu andan itibaren önemli bir kitle desteği alan ve muhalefet

merkezi olan Demokrat Parti, bilindiği üzere 14 Mayıs 1950 seçimleriyle

iktidarı ele geçirmiş ve bu dönem 27 Mayıs 1960 darbesiyle

sonlandırılmıştır. Dünya politik gelişmelerinde Soğuk Savaş koşulları ve

dinamiklerinin hâkim olduğu bu dönemde, Adnan Menderes liderliğindeki

Türkiye de büyük değişim dönüşüm geçirmiş ve çok partili demokrasiyi

deneyimlemiştir. Bu değişim ve dönüşümün anlaşılabilmesi,

değerlendirilebilmesi için üniversitemizde ilk defa 2011 yılında, 27 farklı

üniversiteden 75 öğretim üyesinin katılımıyla “Türk Tarihinde Adnan

Menderes” başlığı altında bir sempozyum düzenlenmişti. Ülke genelinde

büyük bir yankı uyandıran ve karşılık bulan bu sempozyumdan alınan güçle,

Türkiye Cumhuriyeti’nin önemli bir dönemini uluslararası bir katılımla ele

alabilmek amacıyla yürüttüğümüz çalışmalar sonucunda, “Uluslararası

Türk Siyasi Hayatında Adnan Menderes Sempozyumu” gündeme gelmiştir.

Bir kez daha üniversitemizin ev sahipliğinde, tek gün oturumlu, yurt içi ve

yurt dışından öğretim üyelerinin davet edildiği bu sempozyum da, Adnan

Menderes’in politik hayata girişi, Demokrat Parti’nin kuruluşu, Menderes

hükümetlerinin icraatları, 27 Mayıs Darbesi’ne giden süreç, 27 Mayıs

Darbesi ve Yassıada duruşmaları gibi konular ele alınmıştır.

Sempozyum Düzenleme Kurulu Adına

Okt. Coşkun TÜRKAN

Mart 2018, AYDIN


II


III

İÇİNDEKİLER Prof. Dr. Osman AKANDERE

Kuruluş Sürecinde Demokrat Partiye Yöneltilen Muvazaa İthamı ve Konunun

Siyasi Çevrelerde ve Gazetelerde Ele Alınışı …………………………………

1

Prof. Dr. Bayram AKÇA

Yassıada’da Demokrat Partili Bir Muğlalı: Turgut Topaloğlu………...………

3

Prof. Dr.Lütfiye ASGERZADE

27 Mayıs Darbesi ve Adnan Menderes'in İdamı Azerbaycan'da Yayınlanan

Komünist Gazetesinde …………………………………………....……………

4

Prof. Dr. Bayram BAYRAKTAR

Demokrat Parti Döneminde Din ve Devlet İlişkileri Üzerine Bazı

Düşünceler……………………………………………………………...………

7

Prof. Dr. Cezmi ERASLAN

Demokrat Parti İktidarının Başlarında İrtica Tartışmaları ve Adnan

Menderes’in Yaklaşımı Üzerine Bazı Gözlemler……………………………...

9

Prof. Dr. Temuçin F. Ertan

Yrd. Doç. Dr. Bahattin Demirtaş

Demokrat Parti Döneminde Türkiye’yi Ziyaret Eden Devlet Başkanlarının

Ankara Günleri (1950-1960)…………………………………………………...

12

Prof. Dr. H. Bayram KAÇMAZOĞLU

1950-1960 Döneminde İktidar - Üniversite İlişkileri…………………………..

14

Prof. Dr. Mehmet KARAYAMAN

CHP Parti Müfettişlerinin Kaleminden Demokrat Partinin İktidara Gelişi……

16

Prof.Dr. Yusuf KILIÇ

Adnan Menderes Dönemi (1950-1960) Tarih ve Arkeoloji Araştırma İzinleri

Kararlarından İç ve Dış Politikaya Yansımalar………………………………...

19

Prof. Dr. Bünyamin KOCAOĞLU

Adnan Menderes ve Değişen Türk Dış Politikası: Türk-Amerikan İlişkileri ve

Amerika’nın Ortadoğu’ya Yerleşmesi…………………………………………

21

Prof. Dr. Tahir KODAL

Adnan Menderes Dönemi Türkiye - Irak İlişkileri (1950-1960)……………….

23

Prof. Dr. Osman KÖSE

27 Mayıs Darbesine Giden Süreçte Muhalif Hareketlere Karşı Adnan

Menderes’in İzlediği Politika…………………………………………………..

25


IV

Prof. Dr. Hasan MERT

Ondörtler’e Göre 27 Mayıs 1960 ve Adnan Menderes…………………..……

27

Prof. Dr. Fahri SAKAL

Türk Demokrasi Tarihinde DP ve Menderes'in Yeri…………………………..

29

Prof. Dr. Mustafa ŞAHİN

Demokrat Parti Dönemi Eğitim Politika ve Uygulamaları…………………….

32

Prof. Dr. Mehmet TEMEL

Menderes’in Beyanlarına Göre 27 Mayıs İhtilaline Giden Süreçte CHP’nin

Sorumluluğu……………………………………………………………………

35

Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL

Bürokrat Aydının Demokrasi Korkusu………………………………………...

37

Doç. Dr. Halide ASLAN

Adnan Menderes Dönemi Din Politikaları………………………..……………

40

Doç. Dr. Seher BOYKOY

Menderes Dönemi Milli Eğitim Şuralarının Dönemin Eğitim Politikaları

Açısından Analizi……………………………………………………………..

42

Doç. Dr. Fevzi ÇAKMAK

Muhalif Kimliğiyle Adnan Menderes’in Türk Siyasetindeki İzleri……………

44

Doç. Dr. Filiz ÇOLAK

Bir Devre Adını Veren Başbakanın Hazin Sonu: Adnan Menderes’in

Yassıada Günleri ……………………………………………...………………

46

Doç. Dr. Dilşen İNCE ERDOĞAN

Güç Birliği Karşısında Adnan Menderes’in Siyasi Manevrası: Vatan Cephesi

(Manisa Örneğinde) ……………………………………………………………

48

Doç. Dr. Umut KARABULUT

Demokrat Parti Dönemi Türkiye - AET İlişkileri (1959-1960) ………………

50

Doç. Dr.Burhan SAYILIR

Adnan Menderes’in Demokrasi Yürüyüşünde Eskişehir’in Yeri ve Önemi…..

52

Doç. Dr. Yücel YİĞİT

Tepki ve İhbar: Demokrat Partililer……………………………………………

54

Yrd. Doç. Dr. Ceyda TUNA BOZDOĞAN

Demokrat Parti Hükümetleri ve Komünizmle Mücadele………………………

56


V

Yrd. Doç. Dr. Ayten CAN

27 Mayıs 1960 Yılı Askeri Darbesi’nin Alman Basınına Yansımaları…..……

58

Yrd. Doç. Dr. Selma GÖKTÜRK ÇETİNKAYA

Türk Demokrasi Tarihinde Karizmatik Liderlik Örneği: Adnan Menderes ve

27 Mayıs Darbesi………………………………………………………………

60

Yrd. Doç. Dr. Olcay ÖZKAYA DUMAN

Rus - Amerikan Merkezli Stratejik Güç Mücadelesi Altında Orta Doğu

Denklemi ve Türkiye’de Adnan Menderes Dönemi………………………...…

63

Yrd. Doç. Dr. Uğur TATLISUMAK

Mahir Kaynakla Adnan Menderes, Darbeler ve Ortadoğu Üzerine Yapılan

Yayınlanmamış Bir Röportaj ve Analizi…………………………….…………

65

Yrd. Doç. Ahmet TOKSOY

Alparslan Türkeş ve Adnan Menderes’in İdamı……………………….………

67

Okt. Banu BERBER BABALIK

Türk Siyasi Hayatında Vatan Cephesi Uygulamaları ve Aydın’da Vatan

Cephesi…………………………………………………………………………

69

Okt. Esra ÇETİN

Adnan Menderes’in Muhalefet Yıllarında TBMM’de Yapılan Müzik

Tartışmaları……………………………………………………………………

71


Adnan Menderes Hükümetlerinin Toplumsal Tabanı ve Kimlik Söylemi…….

73

Dr. M. Serhan YÜCEL

Adnan Menderes İçin Tarihi An: 29 Kasım 1955 Demokrat Parti Grup

Toplantısı……………………………………………………………………….

76

Mehmet Arif DEMİRER

1950 – 1960 Döneminde Milli Dış Politika ve Uluslararası İlişkilerimiz……..

79


VI

ONUR KURULU

Yavuz Selim KÖŞGER (Aydın Valisi)

Prof. Dr. Cavit BİRCAN (Adnan Menderes Üniversitesi Rektörü)

Prof. Dr. Refik TURAN (Türk Tarih Kurumu Başkanı)

BİLİM KURULU

Prof. Dr. Osman AKANDERE Necmettin Erbakan Üniversitesi

Prof. Dr. Bayram AKÇA Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi

Prof. Dr. Lütfiye ASGERZADE Milli Bilimler Akademisi

Azerbaycan

Prof. Dr. Bayram BAYRAKTAR Dokuz Eylül Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa DAŞ Dokuz Eylül Üniversitesi

Prof. Dr. İsmail DEMİRCİOĞLU Jandarma ve Sahil Güvenlik

Akademisi

Prof. Dr. Cezmi ERASLAN İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet ERSAN Ege Üniversitesi

Prof. Dr. Temuçin Faik ERTAN Ankara Üniversitesi

Prof. Dr. Süleyman İNAN Pamukkale Üniversitesi

Prof. Dr. Talip KABADAYI Adnan Menderes Üniversitesi

Prof. Dr. H. Bayram KAÇMAZOĞLU İnönü Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet KARAYAMAN Uşak Üniversitesi

Prof. Dr. Yusuf KILIÇ Pamukkale Üniversitesi

Prof. Dr. Bünyamin KOCAOĞLU Ondokuz Mayıs Üniversitesi

Prof. Dr. Tahir KODAL Pamukkale Üniversitesi

Prof. Dr. Enver KONUKÇU Emekli Öğretim Üyesi

Prof. Dr. Osman KÖSE Polis Akademisi

Prof. Dr. Hasan MERT Ege Üniversitesi

Prof. Dr. Tuncay ÖĞÜN Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi

Prof. Dr. Ali Fuat ÖRENÇ İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Fahri SAKAL Ondokuz Mayıs Üniversitesi


VII

Prof. Dr. Hacı Fahreddin SEFERLİ Azerbaycan Bilimler Akademisi

Nahçıvan

Prof. Dr. Mustafa ŞAHİN Dokuz Eylül Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet TEMEL Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi

Prof. Dr. Muzaffer TEPEKAYA Celal Bayar Üniversitesi

Prof. Dr. Ömer TURAN Orta Doğu Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Sadiye TUTSAK Uşak Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL Pamukkale Üniversitesi

Doç. Dr. Halide ASLAN Ankara Üniversitesi

Doç. Dr. Seher BOYKOY Uludağ Üniversitesi

Doç. Dr. Fevzi ÇAKMAK Dokuz Eylül Üniversitesi

Doç. Dr. Filiz ÇOLAK Uşak Üniversitesi

Doç. Dr. Erkan GÖKSU Dokuz Eylül Üniversitesi

Doç. Dr. Dilşen İNCE ERDOĞAN Adnan Menderes Üniversitesi

Doç. Dr. Asef ORUCOV Nahçıvan Devlet Üniversites

Doç. Dr. Aysun SARIBEY HAYKIRAN Adnan Menderes Üniversitesi

Doç. Dr. Burhan SAYILIR Anadolu Üniversitesi

Doç. Dr. Umut KARABULUT Pamukkale Üniversitesi

Doç. Dr. Yücel YİĞİT Polis Akademisi

Doç. Dr. Oksana KOSHULKO Polotsk State University

Doç. Dr. Cihan ÖZGÜN Ege Üniversitesi

Doç. Dr. Emin ŞIHALİYEV Azerbaycan Bilimler Akademisi

Nahçıvan

Doç. Dr. Türkmen TÖRELİ Dokuz Eylül Üniversitesi

Doç. Dr. Hüseyin ÜRETEN Adnan Menderes Üniversitesi

Doç. Dr. Nadia YASEEN Bağdat University

Doç. Dr. Özgür YILDIZ Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Ayten CAN Adnan Menderes Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Selma GÖKTÜRK

ÇETİNKKAYA

Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi


VIII

Yrd. Doç. Dr. Musa GÜMÜŞ Adnan Menderes Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Samir KARİMLİ Sumgait Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Olcay ÖZKAYA DUMAN Mustafa Kemal Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Uğur TATLISUMAK Adnan Menderes Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Ahmet TOKSOY Adnan Menderes Üniversitesi

Dr. Melih AKTAŞ Emekli Öğretim Görevlisi

DÜZENLEME KURULU BAŞKANI


DÜZENLEME KURULU

Doç. Dr. Hüseyin ÜRETEN


Okt. Esra ÇETİN


Gülay GÜNDEAY (Şb. Md.)


1

KURULUŞ SÜRECİNDE DEMOKRAT PARTİYE YÖNELTİLEN

MUVAZAA İTHAMI VE KONUNUN SİYASİ ÇEVRELERDE VE

GAZETELERDE ELE ALINIŞI

ACCUSATION OF COLLISION DIRECTED TO DEMOCRATIC

PARTY DURING THE FOUNDATION PROCESS AND HANDLING OF

THE ISSUE BY POLITICAL CIRCLES AND NEWSPAPERS

Prof. Dr. Osman AKANDERE

Necmettin Erbakan Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

Çok-partili hayata geçiş çabalarını yoğunlaştığı günlerde yani

Demokrat Parti’nin kuruluş sürecinde Milli Şef ve CHP Değişmez Genel

Başkanı olan İnönü ve CHP'liler ortaya bir iddia atmışlardı. Bu iddia yeni

kurulan partinin, yani "Demokrat Parti'nin bir muvazaa partisi" olduğuydu.

Bu çevrelere göre Demokrat Parti kurulurken Bayar, İnönü'nün iznini

almıştı. Millî Şef İnönü, Demokrat Parti'nin Bayar başkanlığında

kurulmasına sıcak bakmıştı. Ayrıca partinin kuruluş süreci içerisinde Bayar,

İnönü ile sürekli bir ilişki içerisinde olmuştu. CHP'liler istediği için ülkede

demokrasiye geçilmiş ve yeni partiler kurulmuştu. CHP çevrelerinde böyle

bir iddianın ortaya atılmasına sebep olan hadise, Bayar'ın 4 Aralık 1945

günü İnönü tarafından Çankaya Köşkü'ne yemeğe davet edilmesi ve onunla

baş başa yediği akşam yemeğidir. Bu yemek daveti, yeni bir partinin

kurulmasından hoşnut olmayan CHP'lilerce başka mecralara çekilmişti. Bu

çevreler "yeni parti bir muvazaa" partisidir şeklinde yaygara yapmışlardır.

İnönü bu görüşmeyle ilgili olarak Celal Bayar’ın kuracakları Demokrat

Parti’nin programını nezaketen kendisine getirdiğini ve kendisiyle partisi

hakkında görüştüklerini ve hiçbir zata bir parti teşkil etmesi için teklif ve

telkinde bulunmadığını söyleyerek muvazaa iddialarının doğru olmadığını

belirtmiştir.

Muvazaa iddialarının muhatabı olan Demokrat Parti’nin Celal Bayar

ve Adnan Menderes gibi kurucuları da 7 Ocak 1946 günü yaptıkları basın

toplantısında “Muvazaanın hafiflik olduğu ve ne bunu kabul edecek ne de bu

teklifi ileri sürecek kimseler olmadığını ve zaten ülkenin de muvazaalı işlere

mailto:[email protected]


2

de tahammülü bulunmadığı” açıklamasını yaparak iddiaları kesinlikle

reddetmişlerdir.

Bu çalışmada Demokrat Parti’nin kuruluş sürecinde siyasi çevreler

ve basında tartışılan “muvazaa iddiaları” ele alınıp, verilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Milli Şef İnönü, Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat

Parti, Muvazaa, İddia.

ABSTRACT

İnönü, National Chief and invariable General President of CHP

(Republican People’s Party), and members of CHP made a claim in the days

when the efforts for transition to multi-party system were ongoing intensely,

i.e. in the foundation process of Democratic Party. According to that claim,

it was asserted that recently established party, i.e. “Democratic Party was a

collusion party”. According to those circles, Bayar took permission from

İnönü when Democratic Party was founded. İnönü, National Chief, was not

leaning towards foundation of Democratic Party under the presidency of

Bayar. Also, Bayar was always in contact with İnönü during the foundation

process of the party. The country brought democracy upon the request of the

members of CHP, and new parties were founded. The incident, which caused

CHP circles to make such a claim, was the event when Bayar was invited to

Çankaya Mansion by İnönü for a dinner on December 4, 1945 and the meal

he had with İnönü in private. The members of CHP, who were not glad to

see a new party being founded, interpreted this invitation for dinner

differently. These circles made a fuss by saying “the new party is a

collusion” party.

İnönü said, in relation with the aforementioned meeting, that the

claims of collusion are not true by stating that Celal Bayar brought the

program of Democrat Party, the party that they shall establish, to him by

courtesy, that they made a conversation with him on their party, and that he

did not offer or suggest anyone to establish a party.

In the press meeting held on January 7, 1946, founders of

Democratic Party, such as Celal Bayar and Adnan Menderes, who were the

addressee of the claims of collusion, made the following statement;

“Collusion is a frivolous act and none of us has a character to accept or make

such an offer, and also, our country has no time to waste in collusive

affairs”, and thus, they refused such claims strictly.

In this study, we shall endeavour to assess and provide the “claims

of collusion”, which were discussed by the political circles and press during

the foundation process of Democratic Party.

Keywords: İnönü, National Chief, Republican People’s Party, Democratic

Party, Collusion, Claim.


3

YASSIADA’DA DEMOKRAT PARTİLİ BİR MUĞLALI: TURGUT

TOPALOĞLU

A POLITICIAN FROM MUĞLA IN YASSIADA: TURGUT

TOPALOĞLU

Prof. Dr. Bayram AKÇA

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

Bu bildiride, Turgut Topaloğlu’nun ailesi, eğitim-öğretimi, iş hayatı

ve siyasi hayatı ele alınacaktır. Turgut Topaloğlu siyasi hayatında önce DP

kurucusu, sonra DP İl Başkanı daha sonra da DP Muğla Milletvekili oldu. 27

Mayıs Askeri Darbesi’nden sonra Yassıada’da yargılanan Turgut Topaloğlu

Kayseri ve Urla’da cezasını çektikten sonra 1962 yılında tekrar Muğla’ya

döndü.

Anahtar Kelimeler: Turgut Topaloğlu, Darbe, Muğla.

ABSTRACT

In this study, we shall explain the family, the education as well as

the career of Turgut Topaloğlu, who was first the founder of Democratic

Parthy and then became the province chairman and afterwards a member of

parliament of this parthy. He was put on trial after the military coup of 27

May 1960 and after the trial he was held in custody in Kayseri and then in

Urla from where he returned to his native city, Muğla.

Keywords: Turgut Topaloğlu, Coup, Muğla.



4

27 MAYIS DARBESİ VE ADNAN MENDERES'İN İDAMI

AZERBAYCAN'DA YAYINLANAN KOMÜNİST GAZETESİNDE

ADNAN MENDERES' EXECUTION AND THE MAY 27 COUP IN THE

COMMUNIST GAZETTE OF AZERBAIJAN

Prof. Dr. Lütfiye ASGERZADE

Milli Bilimler Akademisi Azerbaycan

[email protected]

ÖZET

27 Mayıs 1960 tarihinde yapılan, 27 Mayıs Asgeri Müdahilesi ve ya

27 mayıs İhtilalı olarak da anılan darbe Türkiye Cumhuriyeti`nin siyasi ve

devletçilik tarihinde ilk darbe idi. Bu darbenin neticesi olarak devrin Baş

Bakanı Adnan Menderes idam edildi. Türk devletciliğinde Adnan

Menderes'in (1899-1961) faaliyeti ve acımasız taleyi bütün dönemlerin

insanının hafızasından silinmeyecek iz bıraktı.

Eski Sovyetler Birliği 70 yıllık bir süre Türkiye Cumhuriyeti,ne ve

onunla milli, harp ve ya sosyal-ekonomi bağları olan devlet kurumları ile

ilişkilerin hassasiyetle izlenildiği görülmekdetir. Komünist partisi`nin

Azerbaycan'da hakimliği döneminde iktidara bağlı bir numara gazete olan

“Komünist”te ABD ve bir çok Avrupa ülkesinin üye olduğu NATO

teşkilatının apardığı siyasete karşı antipropaganda işlerini mahz şu gazete ile

gerçekleştirmişti. “Komünist” gazetesi Türkiye tarihinin 1960-61. yıllarının

siyasi tartışmalarını dikkatla izlemiş ve şu ziddiyyetlere sevinmişler.

Gazetenin 1961' 16 Eylül 219 sayısındaki manşetlerinde Türkiye hayatının,

özellikle de “Adnan Menderes ve Celal Bayar baresinde ölüm hükümleri”

başlıklı haberlerin yer alması dikkatçekicidir. “Komünist” gazetesinde

haberde okuyoruz: “ İstanbul, 15 Eylül (SİTA) Yassıada'da Türkiye`,nin eski

Cumhurbaşkanı Celal Bayar'ın, eski Başbakan Adnan Menderes ve O'nun

hükumet üyeleri ile birge, eski DP`nin rehber xadimlerinin işine sorumlu

Adalet Mahkemesi`nin bugün yarın C. Bayar, A. Menderes milli meclisin

eski başkanı Koraltan, eski dış işleri bakanı Fatih Zorlu, eski maliye bakanı

Hasan Poladkan ve bir sıra şahıslar baresinde ölüm hükmü çıkarmıştır.”


5

Gözüktüğü gibi, geçmiş SSRİ.nin sahip olduğu ideoloji baş veren

olaylara acımadan Türkiye`deki siyasi durumun gerginliğini maksadlarına

uykun görüyordu. Türkiye ve dünya medyasından aldığı haberleri, statistik

rakamları büyüterek müttefik ülkelerde, mahsus da, Azerbaycan okurunu

hakikatdan uzaklaştırmağa çalışıyordu. “Kommunust” gazetesinin 19 Eylül

221 numarasında A.Menderes ve diğer hükümet üyelerinin idam edilmesine

sevincle “Hainler cezalarına çattılar” manşetli haber mahşet oluyor:

“Türkiye,nin eski hükümdarları kendi ülkeleri karşısında dehşetli cinayetler

işlemişler.” Gazetenin şu kaydından A.Menderes'lerin “seyleri neticesinde

Türkiye okyanusun o başındakı imperialistlerin ayakları altına atılmışdı...”

sonra ardınca Menderes gibi tarihi bir şahsiyyetin uğursuz taleyini çok

soğukkanlılıkla tesvir eder gibi yazır: “Onlar kendi emellerinin ödülünü

aldılar... O'nların boğazına kendir keçirildi. Halk hainleri affetmir ve hiç

zaman affetmeyecektir. Yassıada'da keçirilmiş mehkemenin baçlıca ibret

dersi şudur. Hainler cezalarına çatmışlardır.”

Kanımca, Azerbaycan okuru daim Türkiye`de baş veren olayları

takip etmiştir. Fakat, ne yazık ki, bazı tarihi hakikatları, Türkiye

Cumhuriyeti`nde yapılan ilk darbeni ve A.Menderes vb. hayat facialarını

yanlış anlamış ve anlatmıştı.

Anahtar kelmeler: Sovyetler birliği, Komünist ideolojisi, 27 Mayıs Asgeri

Müdahilesi, Adnan Menderes, Komünist” gazetesi

ABSTRACT

Held on May 27, 1960 May 27 or May 27 as Military Intervention

and Revolution also referred to Turkey coup was the first blow to the

Republic's political history and statecraft. As a result of this coup, Devrin

Chief Minister Adnan Menderes was executed. Adnan Menderes' (1899-

1961) activity and ruthless talent in the Turkish statehood left a mark on

people's memories of all periods.

The former Soviet Union Republic of Turkey for a period of 70

years, and with what national, war and social-economic ties with

government agencies or with görülmekdet watched the sensitivity of

relations. The Communist Party, the number one newspaper linked to power

in the period of the Communist Party's rule in Azerbaijan, carried out

antipropagation with the newspaper in the face of the politics of the US and

the NATO organization that many European countries were members of.

"Communist" newspaper of Turkey's historic 1960-61. They watched

the political debates of their years carefully and were delighted with the

following abuses. Newspaper's 1961 headline in the September 16 issue of


6

219 lives in Turkey, especially "provisions death of Adnan Menderes and

Celal Bayar bare entitled" news is the inclusion of salient. We read in the

"Communist" newspaper: "Istanbul, September 15 (SITA) Turkey Yassıada,

the former President Celal Bayar, former Prime Minister Adnan Menderes

and his government members, someday, that responsible business the old

dp`n contacts Justice Court of today's tomorrow C. Bayar, former chairman

of A. Menderes national parliament, Khalaltan, former foreign minister Fatih

Zorlu, former finance minister Hasan Poladkan and a number of people in

parliament issued death sentence.

As it seems, ssri.n history of the tension of the political situation in

Turkey is without mercy to the head ideology that saw the events with the

purpose to sleep. Turkey and received the news from the world of media, in

statistical figures magnifies the allied countries, processes also were

struggling to Azerbaijan reads the truth that too. "Kommunust" newspaper

on September 19, 221, the death of A.Menderes and other members of the

affectionate

"The traitors are punished": "Turkey's former rulers have committed

horrendous murders across their own country."

Journal of the Adnan Menderes from the current record "Turkey's

ocean things result that at the beginning of atılmışd under the feet of

imperialist ..." then after the other historic şahsiyyet sinister fate as Menderes

very calmly would Leveling "They take the reward of their own orders ..."

He's got a throat fever. People will forgive the traitors and will never forgive.

Yassıada'da is a prison lesson of the prisoner of the court. The traitors are

punished. "

In my opinion, Azerbaijan reads that the head doorman has followed

events in Turkey. But, unfortunately, some historical truths, the first coup in

Turkey Adnan Menderes Republic and so on. He had misunderstood and

told life's facials.

Key words: Soviet Union, Communist ideology, 27 May Military

Intervention, Adnan Menderes, Communist "newspaper


7

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE DİN VE DEVLET İLİŞKİLERİ

ÜZERİNE BAZI DÜŞÜNCELER

SOME THOUGHTS ON RELIGION AND STATE RELATIONSHIP IN

THE DEMOCRAT PARTY PERIOD

Prof. Dr. Bayram BAYRAKTAR

Dokuz Eylül Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

1950’de iktidar olan Demokrat Parti’nin programının temelini,

kısaca; dış politikada Batı merkezli, ekonomi-politikte devletçiliği ikinci

plâna koyan özel girişimcilere ve yabancı yatırımcılara açık, liberal bir

ekonomik model arayışı oluşturmaktadır. Ekonomideki liberal anlayış

toplum hayatına da yansıtılıp yaygınlaştırılarak daha özgürlükçü bir

toplumsal yapılanma arayışı benimsenmiştir. DP’nin Devlet-din ilişkileri

politikası da bu bağlamda değerlendirilmelidir.

Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Lâiklik, CHP, Adnan Menderes, din-

devlet-siyaset.

ABSTRACT

The search for liberal economical model which, is West centered,

puts the statism in economy-politics in the second row, is open for individual

entrepreneurs and foreign investors, constitues the basis of the programme of

Democrat Party, that came to power in 1950. More liberalistic social

structioning pursuit is embraced by reflecting and generalizing the liberal

approach into public life. The policy of religion relations of Democrat Party

should be evaluated in this context.

Keywords: Democrat Party, secularism, CHP, Adnan Menderes, religion-

state- politics.



8

Tarih yazımında yakın geçmişimizin en çok tartışılan süreçlerinden

biri on yıllık Demokrat Parti iktidarı ve onun uygulamaları olmuştur. Keza,

bu süreç sadece hükûmetin icraatlarının eleştirisi değil, aynı zamanda devlet-

din ilişkileri açısından DP iktidarının sonunu getiren 27 Mayıs İhtilâli’ni

meşrulaştırmak için de değerlendirile gelmiştir. Demokrat Parti

hükûmetlerinin genelde din toplum ilişkileri algısını, 1950’lerden önceki

konjonktürün etkisi altında değerlendirmek gerekir ve DP’nin din-toplum

ilişkileri anlayışı yeni dönemin bakış açısıyla ele alınmalıdır. DP’nin din-

toplum ilişkilerini güncelleme girişimleri özellikle siyasetçiler ve aydınlar

arasında kıyasıya tenkit edilir. Bildiride bu konu eleştirel bir bakış açısıyla

tartışılıp değerlendirilecektir.


9

DEMOKRAT PARTİ İKTİDARININ BAŞLARINDA İRTİCA

TARTIŞMALARI VE ADNAN MENDERES’İN YAKLAŞIMI

ÜZERİNE BAZI GÖZLEMLER

SOME OBSERVATIONS ON THE DISCUSSIONS OF RELIGIOUS

FANATICISM AT THE BEGINNING OF DEMOCRAT PARTY ERA

AND APPROACHES OF ADNAN MENDERES

Prof. Dr. Cezmi ERASLAN

İstanbul Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

Osmanlı Devletinin son döneminde devleti yaşatmak adına girişilen

düzenlemeler ve modernleşme çabaları toplumsal meşruiyet dikkate alınarak

daima dini kavramlar ve idealler çerçevesinde topluma sunulmuştu. Osmanlı

Devletinin I. Dünya savaşında gösterilen büyük çabalara karşın yenilmesi ve

yıkılması üzerine öncelik alan asker ve sivil kadrolar Türkiye Cumhuriyeti

Devleti’ni kurmuştur. Başlangıçta toplumun dini hassasiyetini dikkate alan

politikalar uygulamasına karşın Türkiye Cumhuriyeti kuruluş yıllarından

itibaren dini müesseseler, makamlar ve toplumun dini hassasiyetini istismar

ederek gerçekleştirilebilen rejim karşıtı hareketlere muhatap olmuştur.

Bu süreçte dinin doğru anlaşılmasını sağlamaya ve istismarını

önlemeye dönük çabalar görülmüştür. Atatürk sonrası dönemde ise

hükümetlerin radikalleştirdiği laiklik uygulamalarının toplum nezdinde

yarattığı tepki çok partili hayatın başlamasıyla yeni ve farklı bir boyut

kazanmıştır. 1946-1950 döneminde Cumhuriyet Halk Partisi hükümetlerinin

bilhassa 1947 kongresinden sonra attığı adımlar toplum vicdanında karşılık

bulmuşsa da seçimlerde vatandaş tercihi Demokrat Parti lehine tezahür

etmiştir. 14 Mayıs 1950’de başlayan ve 10 yıl süren Demokrat Parti

iktidarında muhalefet ile yaşanan en ateşli tartışmaların din ve ilişikli

alanlarda olduğu görülmektedir. Ezanın Arapça okunmasına verilen cezanın

kaldırılmasında gerçekleşen işbirliğine, radyolarda dini programların

yapılmaya başlamasına mukabil dini siyasete alet edildiği, irticaya pirim


10

verildiği tartışmaları siyaset ortamını olduğu kadar toplumsal barışı da tehdit

eden bir kamplaşmaya yol açmıştır.

Bu tebliğde dönem basınının önemli şahsiyetlerinden Ahmet Emin

Yalman’ın Malatya’da uğradığı suikast etrafında yaşanan irtica tartışmalarını

inceleyeceğiz. Dönemin başbakanı sıfatıyla mesele ile yakından ilgilenen

Adnan Menderes’in, dinin toplum hayatı ve modernleşmedeki yerini nasıl

değerlendirdiğini ortaya koymaya çalışacağız. Dönemin basını ve önemli

şahsiyetlerinin hatıralarına (Ahmet Emin Yalman başta olmak üzere),

dayanarak meseleyi ortaya koymaya gayret edeceğiz.

Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, İrtica, Ahmet Emin Yalman.

ABSTRACT

Recent regulations and modernising efforts of Ottoman rulers in

order to revive the state had always presented to the public around religious

shape and ideals by considering the sensibility of the society.

Although having great efforts Ottoman Empire had been defeated

and collapsed so that military and civil cadres had founded Turkish

Republic. Despite having been applied attentive politics of which cared

about religious sensitivity of society at first, the Republic of Turkey had to

faced anti-regime uprisings that could be possible by taking advantages of

society’s religious sensitivity, religious foundations and status. During this

period the governments applied explanatory politics against religious abuse

such as translating the holy texts. In the period after Ataturk, the

governments radicalised the policies on laicism. The reaction that was

emerged because of radicalisation policies, gained new and different shape

with the beginning of multi-party system in Turkey.

Although steps taken by the governments of Republican People

Party especially after the general congress in 1947, had echoed in the

conscience of the society, the predilection of voters was for Democratic

Party. In the Democrat Party era that begins 14th May 1950 and lasted ten

years, ıt was seen that the most vigorous debates with opponent parties were

related religious and similar subjects.

Despite the cooperation for abolishing the punishment for reading

Ezan in Arabic and beginning religious programs in the radio, the debates

around making religion an instrument for politics, promoting religious

fanaticism, caused to be polarized that threatening social peace in the

country.


11

In this paper, we will examine the debates on religious fanaticism

that emerged because of the assassination against Ahmet Emin Yalman who

was an effective and famous person for Turkish Press. We will try to explain

the vision of Adnan Menderes who was the prime minister at that time, on

the importance of religion in society and the modernisation. In this paper,

we will use the parliamentary debates, newspapers and the memories of the

important persons at that time.

Keywords: Democratic Party, Reaction, Ahmet Emin Yalman.


12

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE TÜRKİYE’Yİ ZİYARET EDEN

DEVLET BAŞKANLARININ ANKARA GÜNLERİ (1950-1960)

THE ANKARA DAYS OF THE FOREIGN PRESIDENTS DURING

DEMOCRATIC PARTY PERIOD (1950-1960)

Prof. Dr. Temuçin F. ERTAN

Ankara Üniversitesi

[email protected]

Yrd. Doç. Dr. Bahattin DEMİRTAŞ

Gazi Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

1946 yılında başlayan çok partili siyasal yaşam, 14 Mayıs 1950

tarihindeki genel seçimlerle yeni bir boyut kazanmıştır. Tarihsel anlamda bir

dönüm noktası sayılan bu seçimler sonucunda, Cumhuriyet Halk Partisi’nin

27 yıl süren iktidarı son bulmuş ve Demokrat Parti ezici bir üstünlükle

iktidara gelmiştir.

Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle birlikte Türkiye’deki siyaset

arenasının temel aktörleri de değişmiştir. Celal Bayar Cumhurbaşkanı,

Adnan Menderes de Başbakan olurken, Meclis Başkanlığı’na Refik Koraltan

seçilmiştir.

Türkiye’nin genel olarak Soğuk Savaşı Döneminde, özel olarak da

Demokrat Parti döneminde tercih ettiği dış politika ve diplomatik ilişki

anlayışı, Türkiye’ye ve Ankara’ya yapılan diplomatik ziyaretleri de

etkilemiştir. Bu dönemde Atatürk ve İnönü dönemlerine nazaran ziyaretçi

devlet ve devlet adamı çeşitliliği artmıştır. Özellikle önceki dönemlerde

Türkiye’ye üst düzeye devlet adamı göndermeyen Almanya (Federal

Almanya), Fransa ve ABD gibi devletlerden ziyaretçiler Ankara’nın

konukları olmuştur. Türkiye’yi ve Ankara’yı ziyaret eden konukların

devletlerine bakıldığında, çoğunlukla Batı Blokuna mensup oldukları

görülmüştür.

Demokrat Parti’nin iktidar olduğu yıllarda, Celal Bayar ve Adnan

Menderes’in öne çıktığı yabancı konuk ağırlama programlarında hem



13

süreklilik hem de kopuş özelliği taşıyan uygulamalara söz konusudur.

Demokrat Partili liderler Türkiye’nin geçmişten gelen gücünü göstermekle

kalmamışlar, kendi iktidarlarının bir parçası olan sosyo - ekonomik, kültürel

ve siyasal gelişmeleri de yansıtmaya çalışmışlardır.

Bu bağlamda 1950-1960 yılları arasında, yabancı konukların

ağırlandıkları mekânlar üzerinden Türkiye’nin ve Ankara’nın maddi ve

manevi dönüşümünü okumak mümkün olacaktır.

Anahtar Kelimeler: Ankara, Adnan Menderes, Celal Bayar, Demokrat

Parti, Devlet Başkanı, Ziyaret.

ABSTRACT

The multi-party system which began in 1946 gained another

dimension with the general elections on 14 May 1950. After the elections

which could be called as a milestone, the 27 years power of Repuclican

People’s Party ended up and Democratic Party got the power with a vast

majority.

With the victory of Democratic Party the main actors of Turkish

policy changed too. Celal Bayar became president, Adnan Menderes became

Prime Minister and Refik Koraltan was elected as the President of Great

National Assembly.

The new foreign policy and diplomatic relations apprehension of

Turkey generally during Cold War Period and specially in Democratic Party

Period effected the visitations to Turkey and Ankara. In this period, the

variety of states and statemen increased in comparison to Atatürk and İnönü

Period. Notably in previous periods some countries such as Germany, France

and USA which didn’t send any kinf of top-level diplomatic representatives,

sent statemen to Turkey. Also it can be said that the guests who visited

Turkey was belonged to mostly Western Block.

In the years of Democratic Party, in the hosting programs of Celal

Bayar and Adnan Menderes, the applications not only had invariability but

disengagement. The leaders of Democratic Party showed the power of

Turkey originated from past and also tried to reflect their own socio-cultural

and socio-economic developments.

In this context, between 1950-1960, from the perspective of the

places that the foreign visitors were hosted, to analyse Turkey’s and

Ankara’s transformation can be feasible.

Keywords: Ankara, Adnan Menderes, Celal Bayar, Democratic Party,

Statemen, Visitations.


14

1950 - 1960 DÖNEMİNDE İKTİDAR - ÜNİVERSİTE İLİŞKİLERİ

POWER-UNİVERSİTY RELATİONS İN THE PERİOD 1950-1960

Prof. Dr. H. Bayram KAÇMAZOĞLU

İnönü Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

Türk siyasal yapısı Şubat 1902 tarihli I. Jön Türk Kongesi’nden

itibaren iki ana bloğa ayrılmıştır. Bu bloklaşmada merkeziyetçi,

modernleşmeci, devletçi / ademi merkeziyetçi, liberal-muhafazakar

ayrışması ana ekseni oluşturmuştur. Bu ayrışma, daha sonraki tarihlerde

olduğu gibi, 1950’li yıllarda da toplumsal yapı, siyaset ve iktidar-üniversite

ilişkilerinde sürmeye devam etmiştir. 1950-1960 döneminde DP

hükümetleriyle üniversite ilişkileri çatışmalı olmuştur. Üniversite özerkliği

konusunda iktidar ile öğretim üyelerinin farklı yorumları iki kesim

arasındaki gerginliği giderek artırmıştır. DP hükümetleri, kendisine muhalif

gördüğü kesimlerin tasfiyesi yönünde yasal düzenlemelere ve uygulamalara

gittikçe iki kesim arasındaki gerginlik de artmıştır. Gerginliğin kaynağı,

ağırlıklı olarak üniversite, ordu ve üst düzey bürokrasinin CHP’yi

desteklemesidir. Bu çalışma çerçevesinde 1950-1960 döneminde iktidar-

üniversite ilişkileri incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler: Siyaset, DP iktidarı, iktidar-üniversite ilişkileri,

üniversite özerkliği, bilim zihniyeti.

ABSTRACT

The Turkish political structure has been divided into two main

blocks since the I. Jön Turkish Congress in February 1902. Centralizationist,

modernist, statist / centrist, liberal-conservative dissidence has been the main

axis in this blockade. This dissociation had been continuing in the 1950s, as

in the following years, in social structure, politics and power-university

relations. During the period of 1950-1960, the relationship between the DP

governments and the university has been conflictive. The different



15

interpretations of university autonomy by the power and academic members

have increased the tension between two sectors. The tension between two

sectors has also increased as the legislative arrangements and practices have

been in the direction of liquidation of the opposition sector by DP

governments. The source of that tension was mainly the support of the CHP

by the university, army and senior bureaucracy. This study examines the

relation between power and university in 1950-1960 period.

Keywords: Politics, Power of DP, Power-university relaitons, university

autonomy, Science Mentality.


16

CHP PARTİ MÜFETTİŞLERİNİN KALEMİNDEN DEMOKRAT

PARTİNİN İKTİDARA GELİŞİ

THE DEMOCRAT PARTY’S RISE TO POWER ACCORDING TO THE

PARTY INSPECTION REPORTS OF THE REPUBLICAN PEOPLE'S

PARTY

Prof. Dr. Mehmet KARAYAMAN

Uşak Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

1946 yılında Demokrat Partinin kurulması ve 1950 yılında iktidara

gelmesi ile başlayan süreç, Türk demokrasi tarihinin önemli bir dönüm

noktası olduğu kadar, Türk toplumundaki sosyal ve ekonomik pek çok

alanda yapılan yenilikler için de milat teşkil etmiştir. II. Dünya Savaşının

getirmiş olduğu koşullarda, CHP kadroları içinden çıkan bir grup

milletvekili tarafından kurulan Demokrat Parti, kısa sürede halktan büyük bir

destek alarak iktidara gelmiştir. 14 Mayıs 1950 tarihinde yapılan seçimler,

Türk tarihinde ilk defa siyasi iktidarın seçim yoluyla el değiştirdiğine

tanıklık etmiştir.

Çalışmamız, CHP bünyesinde 1923 yılında kurulan ve 1935 yılında

yapılan düzenlemelerle yetki ve sorumlulukları artırılan parti müfettişleri

tarafından kaleme alınan raporlara dayanmaktadır. Büyük bir kısmı

milletvekillerinden oluşan parti müfettişleri, sorumlu oldukları bölgelerde en

az altı ay görev yapmak ve parti çalışmalarını denetlemekle

görevlendirilmiştir. Altı ayda bir, hazırlamış oldukları raporları CHP Genel

Sekreterliğine gönderen parti müfettişleri, bulundukları bölgedeki parti

çalışmaları, Halkevlerinin faaliyetleri, ekonomik ve sosyal sorunlar, siyasi ve

politik çekişmeler, halkın istek ve şikayetleri hakkında ayrıntılı bilgiler

içeren raporlar kaleme almıştır.

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivinde bulunan ve 1949-1950 yıllarında

kaleme alının parti müfettiş raporlarına dayanan çalışmamızda, CHP parti

teşkilatının, Demokrat Partinin siyasi faaliyetlerine, örgütlenme şekline,

halkla kurduğu temasa, seçim propagandasına, CHP’ye yönelik eleştirilerine



17

nasıl baktığı konusu üzerinde durulacaktır. 14 Mayıs 1950 tarihinde

gerçekleşen seçim öncesinde ve sonrasında, il ve ilçelerde meydana gelen

politik çekişmeler, seçim sırasında yaşanan olaylar üzerinde durularak,

Demokrat Partinin iktidara gelişinin CHP parti teşkilatı ve halk tarafından

nasıl karşılandığına dair bilgiler verilmeye çalışılacaktır. Amacımız,

Demokrat Partinin iktidara geliş sürecine ve bu süreçte yaşanan olaylara

CHP gözünden bakarak, Demokrat Parti üzerine yapılacak çalışmalara az da

olsa bir katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Cumhuriyet Halk Partisi, 1950

Seçimleri, Parti Müfettiş Raporlar.

ABSTRACT

The period, when the Democratic Party was established in 1946 and

rose to power in 1950, was a milestone not just for Turkish democratic

history, but also in terms of social and economic developments in Turkish

society. The Democratic Party, which was founded by a group of deputies

from the Republican People's Party under present circumstances of the

Second World War, won a landslide victory with great support from Türkish

people. In the 1950 elections witnessed for the first time that the political

power was changed hands with an election.

This study is based on party inspection reports, which were prepared

by the party inspection body of the Republican People's Party founded in

1923 and became more effective after new arrangements in Party

Regulations in 1935. The party inspectors, who were mostly members of

parliament, must work at least six months in their own districts and must

supervise party activities. Inspectors sent reports that they prepared to the

party headquarters twice a year. These reports included detailed and

comprehensive information on party activities and activities of community

centers in the districts they represented; economical and social problems;

political disputes; requests, needs and complaints of people.

This study is based on the party inspection reports prepared between

1949–1950 and how the Republican People's Party organization evaluated

and interpreted the Democratic Party’s political activities, organizational

structure, communication with society, electioneering, criticism against the

Republican People's Party will be examined. By stressing on the political

disputes emerged in towns and districts, various developments before and

after the election on May 14, 1950, information on how the Democratic

Party was received by the Republican People's Party and Turkish public will

be given. The aim of this study is to contribute to the historical research


18

studies on the Democratic Party, by looking at the Democratic Party’s rise to

the power and developments during this period through the lens of the

Republican People's Party.

Keywords: Democratic Party, The Republican People's Party, 1950

Elections, The Party Inspection Reports.


19

ADNAN MENDERES DÖNEMİ (1950-1960) TARİH VE ARKEOLOJİ

ARAŞTIRMA İZİNLERİ KARARLARINDAN İÇ VE DIŞ

POLİTİKAYA YANSIMALAR

REFLECTIONS OF HISTORICAL AND ARHEOLOGICAL

RESEARCH PERMISSION VERDICTS IN THE PERIOD OF ADNAN

MENDERES (1950-1960) INTO DOMESTIC AND FOREIGN POLICY

Prof. Dr. Yusuf KILIÇ

Pamukkale Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

İlk büyük Türk arkeoloji kazısı H. Z. Koşay ve R. O. Arık

başkanlığında 1933 yılında Ahlatlıbel ve 1935’te de Alacahöyük’te

başlatıldı. Ancak II. Dünya Savaşı (1939-1945) yıllarında Türkiye’de

arkeoloji kazı çalışmalarına büyük oranda ara verildiği ve 1945’ten sonra

yeniden başladığı anlaşılmaktadır. Nitekim 1946 yılında K. Kökten

başkanlığında Antalya Karain kazıları, yine aynı yıl içerisinde A. M. Mansel

başkanlığında Perge ve bir yıl sonra (1947) Side kazısı başlamıştır. 1947

yılında ise B. Alkım başkanlığında Karatepe, 1948’de de T. Özgüç

başkanlığında Kültepe kazıları başlatıldı.

Menderes Dönemi’nde (1950-1960) ise Başbakanlık Cumhuriyet

Arşivi belgelerinden arkeoloji ve tarih alanında uzman yerli ve yabancı

kişilere kazı, tarihi kalıntıların restorasyonu ve yüzey araştırması hususunda

izin verildiği anlaşılmaktadır. Söz konusu belgelerin muhtevaları Türkiye

Arkeolojisinin gelişimine ışık tutması bakımından önem arz ettiği gibi,

Menderes Döneminin İç ve dış politikasının öğrenilmesi açısından da mühim

bir yere sahiptirler. Örneğin; Cumhuriyet Arşivi’nde bulunan ve 20 Mayıs

1953 yılında çıkarılan bir karar ile Amerikalı Prof. Dr. William R.

Cannon’un İzmit, Çanakkale ve Erzurum illeri 2. yasaklı bölgelerine

girmesine izin verilmiştir. Buradaki “2. Yasaklı Bölge” ifadesi manidar bir

şekilde II. Dünya Savaşı sürecinde 1940-1947 yılları arasında yürürlükte

olan “Örfi İdare Kanunu” nun etkilerinin 1953 yılına kadar devam ettiğini ve

yabancı arkeologlara karşı tedbir alındığını göstermektedir. Ayrıca 1 Haziran



20

1953 yılında alınan bir kararın içeriği ise şöyledir: “Almanya ile siyasi ve

ekonomik ilişkilerimizin kesilmesi üzerine İstanbul Üniversitesi’ne

devredilen İstanbul’daki Alman Arkeoloji Enstitü ’sünün tekrar Berlin

Arkeoloji Enstitü ’süne bağlanması”. Bu karar 1938’in Temmuzundan

itibaren kesintiye uğramış olan Türk-Alman ilişkilerinin Menderes

Döneminde düzelmeye başladığının ipuçlarından biri olarak kabul edilebilir.

Anahtar Kelimeler: Adnan Menderes Dönemi, Tarih ve Arkeoloji,

Araştırma İzni, İç ve Dış Politika, Yansımalar.

ABSTRACT

The Turks’ first major archeological excavations were initiated in

Ahlatlibel in 1933 and in Alacahöyük in 1935 under the leadership of H. Z.

Koşay and R. O. Arık. However, it is understood that archeological

excavations in Turkey were largely suspended during the years of World

War II (1939-1945) and started again after 1945. Thus, excavations were

commenced in Antalya Karain under the supervision of K. Kökten in 1946,

in Perge by A. M. Mansel in the same year and in Side a year later in 1947.

Following them, the other excavations in Karatepe under the head of B.

Alkım in 1947 and in Kultepe by T. Özgüç in 1948 were initiated.

From the documents of Republic Archives of Prime Ministry, it is

understood that during the reign of Menderes (1950-1960) local and foreign

experts in the field of archeology and history given permissions for the

restorations of historical ruins and surface researches. The contents of such

permission documents are significant not only for highlighting the

development of Turkish archeology but also for gaining information related

to domestic and foreign policy in the period of Adnan Menderes. For

example, a permission document of Republic Archives dated 20 May 1953

shows that an American researcher Prof. Dr. William R. Cannon was granted

permission to enter 2nd

forbidden zones of İzmit, Çanakkale and Erzurum

provinces. The term “2nd

Forbidden Zone” here shows that the effects of

Martial Law which went in effect between 1940-1947 continued until 1953

and it also shows that some measures were taken against foreign

archeologists. Additionally, the content of a verdict granted in 1 June 1953 is

as follows: “Due to rupture of political and economic relations with

Germany, German Archeology Institute, which was joined to İstanbul

University, will be reattached to Berlin Archeology Institute.” This verdict

may be regarded as a sign of recovery in Turkish-German the relations

during Menderes period which were interrupted after the July of 1938.

Keywords: The Period of Adnan Menderes, Historical and Archological,

Permission Verdict, into Domestic and Foreign Policy. Reflections.


21

ADNAN MENDERES VE DEĞİŞEN TÜRK DIŞ POLİTİKASI:

TÜRK-AMERİKAN İLİŞKİLERİ VE AMERİKA’NIN

ORTADOĞU’YA YERLEŞMESİ

ADNAN MENDERES AND CHANGING TURKISH FOREIGN

POLICY: TURKISH-AMERICAN RELATIONS AND AMERICAN

RESIDENCE IN MIDDLE EAST

Prof. Dr. Bünyamin KOCAOĞLU

Ondokuz Mayıs Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

Mayıs 1950 seçimleri Türk siyasal hayatında yeni bir dönemin

başlangıcını teşkil etmiştir. 27 Mayıs 1960 Askeri Darbesi ile son bulan

Demokrat Parti iktidarı döneminde Türkiye hemen her alanda büyük değişim

ve dönüşüm yaşamıştır. Bu dönüşüm ve değişim yıllarının en önemli

boyutlarından birini dış politika teşkil etmektedir. II. Dünya Savaşı

sonucunda Batı ve Doğu blokları olmak üzere Amerika Birleşik Devletleri

ve Sovyetler Birliği ekseninde değişen uluslararası ortam Türk Dış politikası

üzerinde de büyük tesir yaratmıştır. Uluslararası ortamdaki bu gelişme

değişmenin Türk Dış politikası üzerinde en belirgin olduğu yıllar 1950’li

yıllar olmuştur. ABD’nin başını çektiği anti - komünizm’in kısa sürede

Türkiye’de de karşılık bulması Türk Amerikan ilişkilerinde önemli dönüm

noktası oldu. 1950’li yıllar boyunca Adnan Menderes hükümetleri başta

siyasal mevkilerini muhafaza etmek üzere yeni başlattıkları kalkınma

hamlelerini sürdürebilmek için ABD ile yakınlaşma politikasına ağırlık

verdiler. 1952 tarihinde Türkiye’nin NATO’ya girişi ve sonrası gelişmeler

Türk ABD ilişkilerinin daha da yoğunlaşmasına zemin hazırlamıştır. Türkiye

ABD ilişkilerinin bu yeni seyri bir yandan Adnan Menderes Hükümetlerinin

elini güçlendirirken diğer yandan da Türkiye ve özellikle ABD’nin

Ortadoğu’ya yönelmesine de neden olmuştur.

Bu çalışmada Adnan Menderes Hükümetlerinin ABD ile ilişkileri ve

bu ilişkilerin bölgeye özellikle Ortadoğu politikalarına etkilerini konu alan

kaynaklar çerçevesinde ele alınacaktır.



22

Anahtar Kelimeler: Adnan Menderes –Demokrat Parti-Amerika Birleşik

Devletleri, Ortadoğu, Kore Savaşı.

ABSTRACT

May 1950 elections constituted the beginning of a new era in

Turkish political life. Turkey has experienced great change and

transformation in almost every area during the Democratic Party period

which was ended by 27 May 1960 military coup. Foreign policy constitutes

one of the most important dimensions of this transformation and change. As

a result of World War II, the changing international environment on the axis

of the United States and the Soviet Union, including the West and East

blocks, has also had a major impact on Turkish foreign policy. This

development in the international environment has been the most prominent

of the change in Turkish foreign policy in the 1950s. The fact that the anti-

communism, led by the United States, also occurred in Turkey was an

important turning point in Turkish-American relations. During the 1950s, the

Adnan Menderes governments focused on the policy of rapprochement with

the United States in order to be able to continue their new development

initiatives, primarily to preserve their political positions. Turkey's entry into

NATO in 1952 and subsequent developments paved the way for further

intensification of the Turkish-US relations. On the one hand new aspect of

Turkey - US relations strengthened the government of Adnan Menderes in

Turkey but on the other hand it led Turkey and especially US to move

forward Middle East.

In this study, the relations of Adnan Menderes Governments with

the USA and these relations will be examined within the framework of the

periodical sources of influence on the region, especially the Middle East

policies.

Keywords: Adnan Menderes- Democratic Party, United States of America,

Middle East, Korean War.


23

ADNAN MENDERES DÖNEMİ TÜRKİYE - IRAK İLİŞKİLERİ

(1950-1960)

ADNAN MENDERES PERIOD IRAQ - TURKEY RELATIONS

(1950-1960)

Prof. Dr. Tahir KODAL


[email protected]

ÖZET

Bu çalışmada, Adnan Menderes dönemi (1950-1960) Türkiye-Irak

ilişkileri konu edilmiştir. Çalışma, giriş ve üç bölümden oluşturulmuştur.

Çalışmanın giriş kısmında; Cumhuriyet dönemi (1923-1950) Türkiye-Irak

ilişkileri ana hatlarıyla ortaya konulmuştur. Çalışmanın ilk bölümde; Adnan

Menderes’in iktidara gelmesinden ve 1950-1954 yılları arasındaki Türkiye-

Irak ilişkileri üzerinde durulmuştur. Bu yapılırken, II. Dünya Savaşı

sonrasında ortaya çıkan kutuplaşmalar ve soğuk savaş süreci göz önünde

bulundurulmuştur. Çalışmanın ikinci bölümünde; 1954-1957 yılları

arasındaki Türkiye-Irak ilişkileri açıklanmıştır. Bu ilişkiler açıklanırken,

Rusya rekabeti bağlamında Amerika Birleşik Devletleri’nin takip ettiği Orta

Doğu politikası da dikkate alınmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde;

Türkiye ile Irak’ın 1957-1960 yılları arasındaki ilişkilerinden söz edilmiştir.

Bu kısımda, özellikle 1958 yılından sonra Irak’ta Türkmenlere yönelik

politikalar ve Türkiye’nin tutumu üzerinde durulmuştur. Sonuç kısmında ise

hem birinci el, hem de araştırma eserlerinden yararlanılarak elde edilen

bilgilere ve değerlendirmelere dayanılarak varılan sonuçlara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Adnan Menderes, Türkiye, Irak, (1950-1960).

ABSTRACT

In this study, Adnan Menderes period (1950-1960) has been

mentioned in the Turkey-Iraq relations. The study is composed of three

parts. At the beginnig of the study, republic period (1923-1950) Turkey-Iraq

relations have been introduced briefly. In the first part of the study, Turkey-



24

Iraq relations between Adnan Menderes’s rise to power and focused on the

years 1950-1954. When this is done, the resulting polarities and cold war

process cold war period were taken into account after World War II. In the

second part of the study; Turkey-Iraq relations between the years 1954-1957

are described. While explaining these relations, the Middle East policy

pursued by the United States in the context of Russian competition has also

been taken into consideration. In the third part of the study, the 1957-1960

year has been mentioned in the relations between Iraq and Turkey. In this

section, especially after the 1958 policy against the Turkmen in Iraq and

focused on Turkey’s attitude. In the conclusion, both the first hand and the

results obtained from the research works and the results obtained based on

the evaluations are included.

Keywords: Adnan Menderes, Turkey, Iraq, (1950-1960).


25

27 MAYIS DARBESİNE GİDEN SÜREÇTE MUHALİF

HAREKETLERE KARŞI ADNAN MENDERES’İN İZLEDİĞİ

POLİTİKA

THE POLITICS FOLLOWED BY ADNAN MENDERES AGAINST

OPPOSITION MOVEMENTS IN THE PROCESS OF MAY 27

Prof. Dr. Osman KÖSE

Polis Akademisi / Ankara

[email protected]

ÖZET

14 Mayıs 1950 seçimleri ile uzun yıllardır Türkiye’yi yöneten CHP

iktidarına karşı büyük bir başarı kazanarak ülke yönetimi devralan Adnan

Menderes 10 yıl kadar iktidarda kaldı. İlk zamanlardan itibaren CHP’nin

muhalefeti ile karşılaşsa da, zaman içinde oluşan DP icraatlarına karşı asker,

öğrenci ve çeşitli kesimlerin gerçek anlamda bir muhalefeti oluşmaya

başladı. Özellikle 1957 yılından sonra gelişen bu muhalefet zaman zaman

öğrencileri ve çeşitli kesimleri sokaklara döktü; asker ve aydın kesim

arasında da hoşnutsuzluklar artmaya başladı. 27 Mayıs darbesine giden

süreçte özellikle İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük kentlerde planlı ve

sürekli olan gösteriler, DP iktidarını ciddi anlamda sarsmaya başladı.

Bu tebliğde, 1957 yılından sonra artmaya başlayan ve 27 Mayıs

darbesi ile sonuçlanan olaylar karşısında Adnan Menderes’in Başbakan ve

DP Genel Başkanı olarak izlediği politikalar ele alınacaktır.

Anahtar Melimeler: DP – Adnan Menderes – 27 Mayıs Darbesi –

Muhalefet.

ABSTRACT

On May 14th 1950 elections, the CHP ruled Turkey for many years a

great success, winning against the incumbent government took over the

country Adnan Menderes, who stayed in power for 10 years. Although it

faced the opposition of the CHP from the earliest times, a genuine opposition

of the soldiers, students and various sections against the DP acts that have



26

formed over time began to form. Especially after 1957, this opposition

developed from time to time, students and various sections of the streets;

dissatisfaction among the soldiers and the intelligentsia began to increase.

During the May 27 coup, planned and continuous demonstrations, especially

in big cities like Istanbul, Ankara and Izmir, began to shake DP power

seriously.

In this paper, the policies that Adnan Menderes views as the Prime

Minister and DP President in the face of the events that started to increase

after 1957 and ended with the May 27 coup will be discussed.

Key words: DP - Adnan Menderes - May 27 coup - Opposition


27

ONDÖRTLER’E GÖRE 27 MAYIS 1960 VE ADNAN MENDERES

ACCORDİNG TO THE FOURTEENS MAY 27 AND ADNAN

MENDERES

Prof. Dr. Hasan MERT

Ege Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

27 Mayıs darbesinin ardından Milli Birlik Komitesi içerisinde farklı

görüşlere sahip olanların biraraya gelmesiyle ortaya çıkan gruba Ondörtler

adı verilir. Alparslan Türkeş, Muzaffer Özdağ, Dündar Taşer, Numan Esin,

Ahmet Er gibi bu gruba dahil olan isimler daha sonra Türk siyasi hayatında

da önemli roller almışlardır. Ancak darbe sürecinde Cemal Madanoğlu ve

Cemal Gürsel liderliğindeki Milli Birlik Komitesinden dışlanmışlar hatta

Türkiye’den sürülmüşlerdir. Bildirimiz de bu kişilerin 27 Mayıs 1960

olayında diğer darbecilerden hangi noktalarda farklılaştığı ve Adnan

Menderes hakkındaki şahsi düşünceleri; ilgili kişilerin hatıratları, araştırma

eserleri ve Türk basınından elde edilen bilgiler ışığında anlatılmaya

çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: 27 Mayıs 1960, Adnan Menderes, Ondörtler.

ABSTRACT

After the May 27 coup d'état, the group that emerged when the

people who had different opinions within the National Unity Committee

came to be called, is called the Fourteens. Alparslan Türkeş, Muzaffer

Özdağ, Dündar Taşer, Numan Esin, Ahmeter, etc., were also involved in the

Turkish political life. However, the process of exclusion Cemal Madanoğlu

Cemal Gürsel leadership and the National Unity Committee in even devotees

were expelled from Turkey. We will try to explain in which these persons

differed from the other coupans in the case of May 27, 1960, and the

personal thoughts about Adnan Menderes; the memories of the persons


28

concerned, the research works and the information obtained from the

Turkish press in our presentation.

Keywords: 27 May 1960, Adnan Menderes, Fourteen are.


29

TÜRK DEMOKRASİ TARİHİNDE DP VE MENDERES'İN YERİ

THE PLACE OF DEMOCRAT PARTY AND MENDERES IN TURKİSH

POLİTİCAL LİFE

Prof. Dr. Fahri SAKAL

Ondokuz Mayıs Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

1946'da dünyadaki çok partili demokrasi rüzgarları Tek Parti ile

yönetilen Türkiye'yi de etkilemiş, Demokrat Parti ve diğer muhalifler bu

ortamda kurulmuşlardır. DP Atatürkçülüğü, laikliği ve diğer inkılapları

benimsiyordu. Ancak radikal ve jakoben değil; ılımlı, makul ve halk

katmanlarının dünya görüşü ile telif edilir bir anlayışı temsil ediyordu.

Bunun sonucu olarak halk büyük bir coşku ile bu partiye koşuyor; bu durum

CHP'yi bir arayışa sevk ediyordu. Böylece CHP 27 yıldır yapıp savunduğu

"inkılapları" yeni ve mutedil haliyle uygulamaya başlıyor, jakoben

tavırlarından taviz veriyordu. Mesela sürgünlerin memleketine dönmesi, terk

edilmiş olan dini eğitimin ve ilahiyat fakültesinin tekrar kurulması, hacca

gideceklere izin ve döviz verilmesi, basın üzerindeki polis baskısının

mahkeme kontrolüne dönüştürülmesi, tek dereceli seçime geçiş, İnönü'nün

sürekli genel başkanlıktan vazgeçmesi vs demokratik uygulamalar başlatıldı.

CHP'liler daha önce yapmadıkları şeyi yapıyorlardı. Mesela gidip halkın

ihtiyaçlarını soruyorlar, meydanlarda miting yapıp "halkın durumunu

iyileştirme" vaatlerinde bulunuyorlardı. CHP yönetiminin bu uygulamaları

1947-1950 arasında değiştirmesinin temel sebebi, ensesinde DP muhalefetini

hissetmesiydi.

DP hükümetinin başbakanı olan Menderes hem çok sevilip, hem de

çok suçlanılan politikacıların başında gelir. Çünkü o, Tek Parti dönemini

bitiren siyasi başarının sahiplerinden biridir, halk içinden ve üretimden gelen

köylü şahsiyeti ile temayüz etmiştir. Ayrıca sonunda darbe ile

devrildiğinden, devlete hakim olan darbecilerin oluşturduğu kamuoyunca

devlet gücü kullanılarak suçlanmıştır. Dolayısıyla aşırı sevgilerin ve şuursuz

kinlerin girdabına fırlatıldığından, onun hakkında aklıselim sahiplerince



30

makul değerlendirmeler yapılamamaktadır. Paşaların, beylerin, bürokratların

ve aydınların hakim olduğu Türk siyasi hayatında o toprak ağası da olsa

köylü, diğer bir ifade ile üretici sınıflardan gelmiş şahsiyet olarak farklıdır. O

yıllarda halkın %80 gibi ezici bir ekseriyetinin köylerde yaşadığı dikkate

alınırsa Menderes'in seçmen kitlesi olarak köylüye yakın durmasının mantığı

anlaşılır. Daha çok asker, memur ve okumuş takımına yaslanan CHP'ye

karşılık DP'nin köylüye dayanması Menderes'in tercihidir. O yatırımlarını da

daha çok köylere yapmıştır. Bu kararı ile seçmen ve oy avcılığı değil, en

rantabl ve yapılabilir olanı tercih etmiş ve doğru karar vermiş olduğunu tarih

ve ekonomi mantığı göstermiştir.

Tek Parti döneminde uçak, silah ve diğer fabrikalar yapılmaya

çalışılmış, bunların çoğu sonraki dönemlere kalamamıştır. Halbuki Menderes

köylere yapılacak yol, sulama kanalları, bataklık ıslahı çalışmaları ve ucuz

traktör imalatı gibi yatırımların geniş kitlelere ve ülkeye daha çok katkı

vereceğini görmüştür. Onun hem siyasi hem de ekonomik başarısının

ardında bu gerçek vardır. Bu politikalar halkın devletle barışmasını ve

"çarıklı köylü", "kasketli avam güruhu" gibi ifadelerle anılan köylülerin

devlet ve rejim içinde saygı görmelerini sağlamış, gerçek "halkçılık" DP

icraatlarıyla uygulanmaya başlanmıştır. Sonuç olarak Çok Partili hayat

ülkeye demokrasi getirmiş ve halkın artık kaale alındığı, hatırının sorulduğu,

ihtiyaçlarının karşılanması için yatırımların planlandığı bir siyaset anlayışını

hazırlamıştır.

Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Adnan Menderes, demokrasi.

ABSTRACT

Democracy movement throughout the World in 1946 has influenced

Turkey as well where there was a single party government. Democrat Pary

and the others established in this environment. Democrat Party adopted

secularism, Kemalism, and the other reforms. However, it was not radical

and jakobin, the party was moderate, modest. Beside, Democrat Paty had a

worldview close to the public. As a result of this, people were supporting

this party with open arms. This situation forced Republican People’s Party

(CHP) a seeking. Finally, CHP started to apply reforms which they had set

up and advocated for 27 years, and they started to made concessions to

jakobin attitudes. These concessions include that the expatriate’s could come

their country back, religious education and divinity schools could be

reassembled, pilgrimage could be allowed, police control over the press

relayed to courts, universal direct suffrage was adoped. Inönü gave up being

permanent chairman of the party. There were other democratic initiatives as

well. CHP started to made something new. For example, politicians started


31

to ask needs of people. The main reason of these chances in CHP between

1947-1950 was the rising opposition of Democrat Party.

Menderes who was the chairman of Democrat Party was one of the

most popular politicians. At the same time during his life, he was accused

too often. Because he is the one who finished the single party period. He was

known with his commoner personality. Since he overthrown by military

coup, he accussed by coup who dominated the state. Because of this reason,

there have been lack of reasonable evaluation about him for years.

In Turkish political life which dominated by pashas, bureaucrats and

highbrows, he was very different even if he came from productive class. In

those years, a great majority of people used to live in villages. Because of

this it is very understandable that Menderes remained close to public as

electorate. It was the choice of Menderes to remain close to peasant while

CHP were remaining close to soldier, civil- servant and highbrows. In

general he invested in villages. The logic of history and mathematics shown

that this choice of Menderes was the logical one since he was not an elector

hunter.

During the single party period, they tried to establish some factories

such as armory and plane. But none of them remained to next years.

Whereas Menderes saw that roads for villages, irrigation canals, swamping

drains was more important for people and country. Behind his political and

economic success there was this reality. These policies brought a peace

between state and public. And caused that peasant who was denigrated for

years earned respect. “Populism” started to apply under favour of activities

of Democrat Party. In conclusion multi Party system brought democracy to

the country. Public needs was started to take seriously.

Keywords: Democratic Party, Adnan Menderes, Democracy.


32

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ EĞİTİM POLİTİKA VE

UYGULAMALARI

DEMOCRAT PARTY ERA EDUCATION POLICIES AND PRACTICES

ABSTRACT

Prof. Dr. Mustafa ŞAHİN


[email protected]

ÖZET

Bu araştırmanın amacı, DP döneminin eğitim politika ve

uygulamalarını değişik başlıklar halinde ele almaktır. Bu bağlamda

araştırmada şu soruların cevapları aranmıştır: 1) DP hükümetlerinin eğitim

politikalarının temel mantalitesi nedir? 2) DP hükümetlerinin eğitim

politikalarının oluşumunda etkili olan kişiler kimlerdir? 3) DP

hükümetlerinin eğitim politikaları bağlamında ele alıp uygulamaya koyduğu

başlıca konular nelerdir? 4) DP hükümetlerinin okul, öğrenci, öğretmen ve

mezun sayıları bakımından elde edilen kazanımları nelerdir? 5) DP

hükümetlerine eğitim politikaları bağlamında getirilen temel eleştiriler

nelerdir? Bu araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden biri olan doküman

incelemesi tekniği kullanılmıştır. Bilindiği üzere, doküman incelemesi,

araştırılması hedeflenen olgular hakkında bilgi içeren yazılı ve görsel

materyallerin analizini kapsamaktadır. Eğitimde sistem belirlemenin

gereğine inanan DP, eğitimin evrensel olduğu gerçeğine inanarak yabancı

eğitimcilerin fikirlerine başvurmuştur. DP döneminde ABD ile kurulan sıkı

ilişkiler eğitim alanına da yansımış; ülkeye çağrılan eğitimciler çoğunlukla

ABD’den seçilmiştir. DP döneminde Türkiye'de okul öncesi, ilköğretim,

ortaöğretim, yükseköğretimde ve öğretmen yetiştirmede sayısal olarak

büyük artışlar meydana gelmiştir. DP, mesleki ve teknik eğitime oldukça

önem vermiştir. Mesleki ve teknik eğitiminin geliştirilmesi için yeni okullar

açılmış, öğrenciler bu okullar için teşvik edilmiştir. Önem verilen

konulardan birisi de yeni üniversitelerin açılmasıdır. Erzurum’da Atatürk

Üniversitesi, İzmir’de Ege Üniversitesi, Ankara’da ODTÜ açılmış,

Trabzon’da ise Karadeniz Teknik Üniversitesi’nin temeli atılmıştır. Bununla

birlikte, CHP döneminde uygulanmaya başlanan ve DP’nin kuruluşundan


33

beri eleştirdiği okul binalarını köylüye yaptırma zorunluluğunun son bulması

köylerde derslik sorununu arttırmıştır. Özellikle büyük köylere devlet eliyle

okullar yapılmasına rağmen köylerdeki okul sorunu bitmemiştir. DP yatılı

okullar kurarak öğrencilerin bir merkeze toplama çalışmaları okullaşma

oranını arttırsa da çocuklarını özellikle de kızları uzak yerlere göndermek

istemeyen veliler okullaşama oranının istenilen seviyelere ulaşmasını

engellemiştir.

Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Eğitim, Eğitim Politikaları, Türkiye.

ABSTRACT

The purpose of this research is to approach to DP era education

policies and practices under several topics. In this context the answers of

these questions have been searched: 1) What is the fundamental mentality of

DP government's education policies? 2) Who are the persons affected DP

government's education policies? 3) What are the main subjects that has been

discussed and practiced in the sense of education policies during the era of

DP? 4) What are the earnings with in regard to school, student, teacher and

graduate numbers during the era of DP? 5) What are the main critiques with

in regard to education policies during the era of DP? In this research the

document review technique, a quantitative research method, has been used.

As is known, document review contains analysis of written and visual

materials about the facts that are objected to be search. Relying on the

necessity of determining a system in education and believing that education

is universal, DP consulted foreign educators` opinions. The tight relations

between DP and the US had reflected to the area of education, and the

educators called to the country had mostly chosen from the US. There had

been massive increases in pre-school, primary education, secondary

education and in higher education, and in the numbers of teachers trained

during the era of DP. DP gave a lot of importance on vocational and

technical education; new schools had been opened in order to improve

vocational and technical education, and students had been encouraged in

these schools. One of the important subject for DP was opening new

universities. Ataturk University in Erzurum, Ege University in Izmir, METU

in Ankara had opened and KTU had founded in Trabzon. In addition, the

necessity for villagers to build the school buildings, an implementation that

had been started in the era of RPP and which DP had criticized since it was

established, had ended up and this increased the classroom problems in

villages. The problem couldn’t be solved despite the fact that state, itself,

build schools especially in bigger villages. Although DP increased the

schooling rate with establishing boarding schools and trying to concentrate


34

students in centers, the parents that didn’t want to send their children,

especially their daughters, away had hindered the schooling rate to reach its

desired level.

Keywords: Democrat Party, Education, Education Policies, Turkey.


35

MENDERES’İN BEYANLARINA GÖRE 27 MAYIS İHTİLALİNE

GİDEN SÜREÇTE CHP’NİN SORUMLULUĞU

THE RESPONSIBILITY OF CHP IN THE PROCESS LEADING TO

THE 27 MAY MILITARY COUP ACCORDING TO MENDERES’

STATEMENTS

Prof. Dr. Mehmet TEMEL

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

Türk siyasi tarihinin 1950-1960 yılları arasındaki on yıllık

döneminde derin ve önemli izler bırakan Demokrat Parti, 1957 yılındaki

seçimden yine tek başına hükümet kurabilecek güçle çıkmasına rağmen

iktidarını 1950 ve 1954 dönemlerinin huzur ve sükûneti içinde

sürdürememiştir. Ekonomi, maliye, dış borç ödemesi ve uluslararası

politikadaki bazı olumsuz gelişmeler, basınla ilgili düzenlemelerin

sonuçlarının yarattığı tartışmalar, 1957 seçimlerinde görülen oy kaybı

Demokrat Partinin hükümet etme anlayışını da etkilemiş, ülkede ekonomik,

siyasal ve sosyal gerginlikler artmaya başlamıştır.

Bu bildiride, Adnan Menderes’in 27 Mayıs 1960 tarihinden hemen

önceki günlerde halka hitaben yaptığı konuşma ve yayınladığı tebliğlerde,

başta büyük şehirler ve üniversiteler olmak üzere yaygınlaşan anarşik

olaylar, gösteriler, karışıklıklar ve iç politikadaki gerginliklerden CHP’ni de

sorumlu tutan açıklamaları, görüş ve düşünceleri değerlendirilecektir.

İhtilâlin ayak seslerinin net bir şekilde duyulmakta olduğunun anlaşıldığı

beyan ve hükümet tebliğlerinin analiz ve yorumunda konuyla ilgili tetkik

eserlerle, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’ndeki Yüksek Adalet Divanı

Yassıada Mahkemesi Evrakı (1961) fonunda bulunan belgelerden

yararlanılacaktır.

Anahtar Kelimeler: 27 Mayıs, Adnan Menderes, DP, CHP.



36

ABSTRACT

The Democratic Party, which left deep and important traces in the

decade of Turkish political history between 1950 and 1960, failed to

maintain its power within the peace and tranquility in the period between

1950 and 1954; yet, they won the election held in 1957 once more. Some

negative developments in the economy, finance, foreign debt and

international politics, debates created by the consequences of press-related

regulations, loss of votes in the election of 1957 also affected the Democratic

Party's understanding of the government and economic, political and social

tensions in the country started to increase in the country.

In this paper, explanations, views and opinions of Adnan Menderes

in his speeches and publications addressed to public in the days immediately

preceding the date of May 27, 1960, pointing to the responsibility of CHP

for anarchic events, demonstrations and tensions especially seen in big cities

and universities and for the conflicts experienced in the internal politics will

be evaluated. In the analysis and interpretation of the statements and

government notices indicating the apparent approaching of a military coup,

audit documents and the relevant documents in the fund of the High Court of

Justice Yassıada Court Documents (1961) in the Prime Ministry Republican

Archives will be used.

Keywords: 27 May, Adnan Menderes, DP, CHP.


37

BÜROKRAT AYDININ DEMOKRASİ KORKUSU

THE DEMOCRACY FEAR OF BUREAUCRAT INTELLECTUALS

ABSTRACT

Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL


[email protected]

ÖZET

Modernleşme süreci içerisinde Türkiye XIX. yüzyılın sonlarından

itibaren yavaş yavaş demokrasiye geçmeye başlamış fakat bu sistemi

aldığımız Batı ülkeleri ile aynı tarihî çizgiyi yaşamadığımız için birçok

problemler zuhur etmiştir. Batıda demokrasi liberal felsefenin bir ürünü ve

Batının geçirdiği sosyal değişmelerin bir sonucudur. Bizde ise demokrasi,

Batılılaşmanın zaruri bir parçası olarak telakki edildiği için alınması gerekli

görülmüştür.

Tanzimat Türkiye’de Batı kültürünü ve Batılı fikirleri ülkeye taşıyan

bir bürokrat-aydın sınıfı yarattı. Bu sınıf saraydan iktidarı alabilmek için

Batı’daki demokrasi fikirlerini kullandı. Birinci meşrutiyette iktidar

mücadelesini saray kazandı. İkinci meşrutiyette bürokrat-aydın galip geldi

ama demokrasi denemesi kısa sürdü ve İttihat ve Terakki diktatörlüğü ile

sonuçlandı.

Millî Mücadele’den sonra saltanat kaldırılıp cumhuriyet ilan edilince

çok partili demokrasi olması beklenirken Takrir-i sükûn kanunuyla tek parti

rejimi başladı. İkinci dünya savaşını demokrasi bloğunun kazanması ve

Sovyet tehditleri Türkiye’de çok partili demokrasiye geçilmesi konusunda

bir fırsat yarattı. 1945 yılında çok partili hayat başladı ama bürokrat-aydının

demokrasi korkusu sona ermedi.

Bürokrat-aydın seçkinci bir tavır sergiliyordu. Kendini daima halktan

üstün görüyordu. Bu yüzden demokrasiyi de küçümsedi. Çünkü kendisinden

aşağıda gördüğü halk onu seçmiyor her seçimde halk adamı olan Adnan

Menderes’i iktidara getiriyordu. 1950’den itibaren seçimleri üst üste

Demokrat Parti’nin kazanması bürokrat-aydının demokrasiden ümit



38

kesmesine ve 27 Mayıs 1960 darbesine yol açtı. 27 Mayısçılar halka

güvenmediklerinden halkın seçtiği partinin iktidar olamaması için gereken

tedbirleri aldılar ve bir askeri vesayet rejimi kurdular.

Bildirimizde aydınların seçkinci yaklaşımın tarihi temelleri üzerinde

durulacak ve bürokrat-aydının demokrasi korkusunun uzun yıllar boyunca

Türkiye’de istikrarlı bir demokrasi rejiminin kurulmasına nasıl mani

olduğunun izahı yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Bürokrat - aydın, Demokrasi, Demokrat Parti, Adnan

Menderes.

ABSTRACT

Turkey within the modernization process gradually began transition

to democracy since the end of the 19th century; however several problems

has arisen since we have not lived in the same historical process as the

Western countries from where we took this system. In the West, democracy

was a product of liberal philosophy and a result of the social changes that the

West had undergone. In our case, democracy was deemed necessary to be

taken because it was considered an essential part of Westernization.

Tanzimat (reforms) created a bureaucrat-intellectual class, which

brought the Western culture and ideas, in Turkey. This class employed the

ideas of democracy of the West to take power from the palace. While the

palace won the power struggle in the First Constitutional Period, the

bureaucrat-intellectual became victories in the Second Constitutional Period.

However the democracy experiment lasted a brief time and resulted in the

dictatorship of the Committee of Union and Progress.

After the National Struggle, when the sultanate was abolished and the

republic was proclaimed, it was expected that it would be a multi-party

democracy; however the one-party regime started with the law of Takrir-i

sükûn(the Law on the Maintenance of Order). The victory of the `democratic

bloc` in the Second World War and the Soviet threats created an opportunity

for the issue of transition to multiparty democracy in Turkey. The multi-

party system started in 1945, but the democracy fear of bureaucrat-

intellectuals did not ended.

They were manifesting an elitist manner and always considering

themselves above people. Therefore, they also belittled the democracy.

Because, the people, whom bureaucrat-intellectuals considered below

themselves, did not elect them, and put Adnan Menderes, a man of people,

into power in every election. From 1950 onwards, the successive election


39

victories of the Democrat Party led to bureaucrat-intellectuals to abandon

their hopes from democracy and to 27 May 1960 coup. Since the putschists

of 27 May did not rely on people, they took the necessary precautions to

prevent the party that people would elect to come to power and established a

military tutelage regime.

This study will focus on the historical basis of elitist attitude of

intellectuals and explain how the democracy fear of bureaucrat-intellectuals

prevented for many years the establishment of a stable democratic regime in

Turkey.

Keywords: Bureaucrat İntellectual, Democracy, Democrat Party, Adnan

Menderes.


40

ADNAN MENDERES DÖNEMİ DİN POLİTİKALARI

RELIGIOUS POLICIES AT ADNAN MENDERES’S PERIOD

Doç. Dr. Halide ASLAN

Ankara Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

Çok partili dönemin en önemli isimlerinden birisi olan Adnan

Menderes hükümeti devletin din politikalarının farklı yöne evrildiği bir

dönemdir. Daha sert ve rijit uygulamalar yerini daha yumuşak ve geçişli

politikalara bırakmıştır. Türkçe ezan, din eğitimi kararları, İlahiyat Fakültesi

açılması bunlardan bazılarıdır.

Adnan Menderes dönemi siyasi hayatta olduğu kadar sosyal ve dini

hayatta da ayrı bir yere sahiptir. Demokrat parti halkın partisi olma yolunda

önemli kararlar almış ve bu kararları uygulama adına önemli adımlar

atmıştır. Bu anlamda Mustafa Kemal Atatürk’ün ifade ettiği üzere “Köylü

milletin efendisidir!” sözü bu dönemde yeniden şiar bulmuştur. Taban halk

elitlerden köylüye doğru kayış gerçekleştirirken yönetimin ilgilendiği

hususlar da ister istemez değişmiştir.

Türkiye tarihinde siyaset dinden, din sosyal hayattan ve bunlar

birbirlerinden bağımsız hareket etmemiştir. Birbirlerini etkileyen bu olgular

adnan Menderes döneminde daha canlı ve hareketli yaşanmıştır. Bu çalışma

bunlardan sadece din ayağına ışık tutmayı hedeflemektedir. Bunu yaparken

arşiv belgeleri öncelikli kaynak olarak kullanılmakla birlikte yapılmış

çalışmalar da bu bağlamda kullanılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Adnan Menderes, Din Politikası, Çok Partili Dönem,

Türkçe Ezan, Din Eğitimi.

ABSTRACT

Adnan Menderes, one of the most important names in the multi-

party period, is a period in which the government has evolved religious



41

policies into different directions. More rigid and rigid applications left the

place with a softer and transitional policy. Turkish ezan, religious education

decisions, the opening of the Faculty of Theology are some of them.

Adnan Menderes period has a separate place in social and religious

life as well as in political life. The Democratic Party has made important

decisions on the way to becoming a party to the people and has taken

important steps to implement those decisions. In this sense, as Mustafa

Kemal Atatürk expressed, the promise of "the peasant is the master of the

nation!" While the base population is moving from the elite to the peasant,

the management's interest has changed, not wanting to.

Turkey's history of religion in politics, religion, social life and they

are moving independently of each other. These phenomena affecting each

other have been more active and lively in the period of Adnan Menderes.

This study aims to shed light on only the religion. In doing so, studies

conducted with the use of archival documents as primary sources will also

be tried to be used in this context.

Keywords: Adnan Menderes, Religious Policy, Multi - Party Period,

Turkish Crusade, Religious Education.


42

MENDERES DÖNEMİ MİLLİ EĞİTİM ŞURALARININ DÖNEMİN

EĞİTİM POLİTİKALARI AÇISINDAN ANALİZİ

THE ANALYSİS OF THE NATİONAL EDUCATİON COUNCİLS İN

THE MENDERES PERİOD İN TERMS OF THE EDUCATİON POLICY

Doç. Dr. Seher BOYKOY

Uludağ Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

Milli Eğitim Şuraları, Cumhuriyet iktidarlarının eğitim politikasının

belirlenmesinde başat rol oynamıştır. Adnan Menderes’in başbakanlığını

yaptığı ve Demokrat Partinin on yıl süren iktidarı sürecinde, iktidarın eğitim

hedefleri ile uygulamaları bakımından, bu dönemde iki kez toplanan Milli

Eğitim Şurası büyük önem taşımaktadır. Dönemin eğitim şuralarının

incelenmesi, bir yandan 1950 yılında ilk defa farklı bir iktidarı gören

Türkiye’de eğitim atılımlarının tespiti; diğer yandan da eğitim

uygulamalarının bu iktidardan önceki ve sonraki dönemlerle karşılaştırmalı

olarak değerlendirilmesi olanağı sağlayacaktır.

Bu çalışmada, Türkiye’nin 1950-1960 yılları arasında eğitim

yapısındaki gelişmeler, bu on yıllık sürede toplanan Milli Eğitim Şuraları, bu

şuralarda yapılan görüşmeler, alınan kararlar ve bu kararların uygulanma

süreci ekseninde aydınlatılmaya çalışılacaktır. Ayrıca dönemin Başbakanı

Adnan Menderes’in TBMM konuşmalarından yararlanılmak suretiyle,

eğitim şura kararları hususunda temel yaklaşımı da analiz

edilecektir.Çalışma kapsamında, Eğitim Şurası Raporları, hükümet

programları, Meclis tutanakları, döneme ilişkin hatırat ve tetkik eserlerden

yararlanılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Adnan Menderes, Milli Eğitim Şurası, İlköğretim, Halk

Eğitimi, Çocuk Politikası.



43

ABSTRACT

The National Education Council plays an important role in

determining the educational policy of the Republican administrators. In the

process of making Adnan Menderes' prime minister and Democratic Party's

ten-year rule, the National Education Council which is convened twice in

this period, is of the great importance in terms of the educational goals and

practices of the government. The analysis of the education councils of this

period, on the one hand the determine of the educational breakthroughs in

Turkey, on the other hand it will provide the opportunity to evaluate the

educational practices comparatively before and after this governance.

In this study, the improvements of the education structure between

Turkey's 1950-1960 year, the axis of this decade National Education Council

gathered in, the interviews conducted in this here, the decisions taken and in

the implementation process of this decision will be illuminated. In addition,

the Prime Minister Adnan Menderes will also be able to analyze the basic

approach to the decisions of the Council of Ministers by making use of

TBMM talks of him. Within the scope of the study, the National Education

Council Reports, the government programs, TBMM records, memoirs and

books related to this period will be utilized.

Keywords: Adnan Menderes, National Education Council, Primary

Education, Public Education, Child Policy.


44

MUHALİF KİMLİĞİYLE ADNAN MENDERES’İN TÜRK

SİYASETİNDEKİ İZLERİ

TRACES OF ADNAN MENDERES AS AN OPPOSITIONAL FIGURE

IN TURKISH POLITICS

Doç. Dr. Fevzi ÇAKMAK


[email protected]

ÖZET

1930 yılında Fethi Okyar’ın kurduğu Serbest Cumhuriyet

Fırkası(SCF)’nın Aydın il başkanı olarak Türk siyasi hayatına giren Adnan

Menderes, aynı yıl SCF’nin kendini feshetmesinin ardından Cumhuriyet

Halk Fırkası’na üye oldu. 1931 yılında yapılan genel seçimlerin ardından

CHF Aydın milletvekili olarak TBMM’de yer aldı. 1945 yılına kadar

milletvekilliği yanında, müfettişlikler başta olmak üzere parti içinde çeşitli

idari görevler aldı. Adnan Menderes’in Türk siyasetine izini vurmaya

başladığı dönem, İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru, gerek Dünya’da

gerekse Türkiye’de demokrasi söylemlerinin yüksek perdeden

dillendirilmeye başladığı yıllardı. 1946 yılında kurulan Demokrat Parti’nin

kurucuları arasında yer alan Adnan Menderes, 1950 yılı seçimleri sonrası

Başbakanlık görevine gelene kadar ki süreçte, CHP iktidarına yönelik etkili

bir muhalif figür olarak Türk siyasetinde yer etti.

Bu çalışmada, 1945-1950 yılları arasında Adnan Menderes’in söylem,

tavır ve uygulamaları üzerinde Türk siyasi hayatındaki “muhalif kimliğe”

kazandırdıkları ortaya konulmaya çalışılacaktır. Çalışma içinde döneme

ilişkin arşiv kaynakları, süreli yayınlar ile araştırma ve inceleme eserler

kaynak olarak kullanılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Adnan Menderes, Demokrat Parti, Muhalefet.



45

ABSTRACT

Adnan Menderes, who entered the Turkish political life as the

provincial chairman of Aydın of the Free Republican Party (SCF) founded

by Fethi Okyar in 1930, became a member of the Republican People's Party

after the SCF was dissolved in the same year. Following the general

elections held in 1931, he took part in the Turkish Grand National Assembly

as Aydın deputy of Republican People's Party. Until 1945, he took charge in

various administrative duties including inspectorship in particular within the

party in addition to being a member of the parliament. The period Adnan

Menderes started to leave his mark on Turkish politics, towards the end of II

World War, were the years in which discourses of democracy has begun to

be expressed in a loud voice both in the world and Turkey. Adnan Menderes,

who was one of the founders of the Democratic Party founded in 1946, was

involved in Turkish politics as an effective oppositional figure against CHP

government until he became the Prime Minister after 1950 elections.

In this study, we will try to reveal attitudes, discourses and practices

of Adnan Menderes between the years of 1945-1950 and what he brought to

Turkish political life with his "oppositional identity". Archival resources,

periodicals and researches and review essays will be used as resources in the

study.

Keywords: Adnan Menderes, Opposition, Democratic Party.


46

BİR DEVRE ADINI VEREN BAŞBAKANIN HAZİN SONU: ADNAN

MENDERES’İN YASSIADA GÜNLERİ

THE TRAGIC END OF THE PRESIDENT WHO MARKED AN ERA:

YASSIADA DAYS OF ADNAN MENDERES

Doç. Dr. Filiz ÇOLAK

Uşak Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesi, sadece Türkiye’nin Demokrat

Partili yıllarını kapatmamış, dönemin pek çok siyasetçisinin hem siyasi

hayatını hem de yaşamını sona erdirmiştir. Ülke yönetimine el koyan

Orgeneral Cemal Gürsel başkanlığındaki Türk Silahlı Kuvvetleri, Milli

Birlik Komitesi’ni kurarak derhal Türkiye’nin son 10 yılına damgasını vuran

Demokrat Parti’li Cumhurbaşkanı, Başbakan, Bakanlar Kurulu, XI.Dönem

DP milletvekilleri ve idarecilerini önce gözaltına almışlar ardından da

Yassıada’da kurulan Yüksek Askeri Mahkeme’de yargılanmalarını

sağlamıştır.

İhtilalın ilk günü gözaltına alınan ve Yassıada’da yargılanan

DP’liler içinde en merakla takip edilen isimlerden birisi şüphesiz ki DP’nin

10 yıllık iktidarının tek başbakanı olarak bütün gelişmelerde etkisi ve rolü

bulunan Adnan Menderes’tir. Yüksek Askeri Mahkeme’de en önemli

suçlulardan birisi olarak görülen, bu nedenle de bir çok davada yargılanan

Menderes, Bebek Davası dışındaki 12 davadan suçlu bulunarak idam

cezasına çarptırılmış ve 17 Eylül 1961’de cezası infaz edilmiştir. Böylelikle

1930’da Serbest Fırka’nın Aydın İl Başkanı olarak başlayan, Atatürk’ün

dikkatini çekerek CHP milletvekili yapılan Adnan Menderes’in parlak siyasi

hayatı 31 yıl sonra, genç sayılabilecek bir yaşta(62) Yassıada’da sona

ermiştir.

Bu çalışmanın konusu, Adnan Menderes’in 27 Mayıs’ta gözaltına

alındıktan sonra Yassıada’ya götürüldüğü Haziran 1960’dan başlayan ve 17

Eylül 1961’de sona eren Yassıada’daki günlerini içermektedir. Bir devre

adını vererek siyasi gücün en tepelerindeyken birden en dibine düşen bir



47

siyaset adamının baskı, eziyet, onur ve haysiyet kırıcı sözlü ve yazılı

nitelemelerle geçen 16 ay boyunca içinde bulunduğu psikolojik durumu,

olaylara bakışı ve değerlendirişi dönemin basını ve hatıratlarındaki bilgiler

ışığında tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Yassıada, Demokrat Parti, Menderes, 27 Mayıs.

ABSTRACT

The military coup of May 27th, not just ended the Democrat Party

days of Turkey, but also ended political careers and even lives of many

politicians of the period. Turkish military officers, who were led by General

Cemal Gürsel, formed the National Unity Committee and took over

administration and put the president, the prime minister, the council of

ministers, members of parliament from the Democrat Party and other

members of the administration under arrest. Supreme Military Court was

appointed in Yassıada and people, who were arrested, were put on trial by

this Yassıada jurisdiction.

The person who drew the most interest among the arrested Democrat

Party members was undoubtfully Adnan Menderes, since he was the only

prime minister during ten-year rule of the Democrat Party and had a role in

all developments. He was regarded as the major offender by the Supreme

Military Court and was on trial in many cases. In the end, Adnan Menderes

was found guilty in 12 cases, except “the baby case”, and sentenced to death

penalty. He was executed on 17 September 1961. Thus, Aydın Menderes’

highly successful political life, which he started as provincial chairman of

Liberal Republican Party in Aydın and later he became Aydın deputy of the

Republican People's Party by personally invited by Atatürk himself, was

came to an end at the age of 62 in Yassıada.

This study discusses the Yassıada days of Adnan Menderes,

beginning from his incarceration in Yassıada in June 1960 and ending with

death sentence on 17 September 1961. Adnan Menderes marked an era of

Turkish history and while he was at the summit of power, he suddenly and

tragically fell from grace and in this study his mental state, his view on

developments, his assessment of developments during his stay in Yassıada

for 16 months, which passed with pressures, torments, verbal and written

humiliating words of defamation, will be analyzed with information gathered

from the period’s press news and his memoirs.

Keywords: Yassıada, Democrat Party, Menderes, 27 May.


48

GÜÇ BİRLİĞİ KARŞISINDA ADNAN MENDERES’İN SİYASİ

MANEVRASI: VATAN CEPHESİ (MANİSA ÖRNEĞİNDE)

THE POLITICAL TACTIC OF ADNAN MENDERES IN VIEW OF

POWER UNION: FATHERLAND FRONT (SAMPLE OF MANİSA)



[email protected]

ÖZET

1957 seçimleri sonrası Demokrat Parti iktidarı iki temel sorun ile karşı

karşıya kalmıştır. Bu sorunlardan ilki ekonomik diğeri de siyasi alanda

yaşanmıştır. İktidarın özellikle 1958’den itibaren almış olduğu ekonomik

tedbirler hayat pahalılığına neden olmuş ve buna bağlı olarak geçim sıkıntısı

ortaya çıkmıştır. Bu durum halk arasında huzursuzluğa ve DP’ye karşı

desteğin zayıflamasına neden olmuştur. Siyasi alanda Ekim 1958’de Türkiye

Köylü Partisi(TKP) ve Cumhuriyetçi Millet Partisi(CMP) ile birleşerek

Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi(CKMP) ismini aldı. Fakat TKP’nin

teşkilatlanmasını ülke geneline yaymakta başarısız olması CMP’ye

katılmasına neden oldu. Ayrıca, Kasım 1958’de Hürriyet Partisi’nin(HP)

CHP ile birleşmesi DP karşında Milli Muhalefet Cephesinin (Güç Birliği

Cephesi) oluşmasına neden olmuştur. Muhalefetin güç birliği iktidarı ortadan

kaldırmak ve azalan halk desteğini sağlamak amacıyla Adnan Menderes yurt

gezilerine çıkmıştır. Vatan Cephesinin oluşturulması fikri, muhalefetin Güç

Birliği Cephesini kurmasının hemen sonrasında ortaya çıkmıştır. 12 Ekim

1958’de Menderes, DP Manisa İl Kongresinde yapmış olduğu konuşmasında

Vatan Cephesinin kurulmasını istedi. Celal Bayar’ın da desteği ile 1958

yılının sonlarına doğru ülkenin her yerinde Vatan Cephesi şubeler açmaya

başladı.

Hazırlanacak olan bildiride Vatan Cephesinin Manisa ve ilçelerindeki

teşkilatlanması, Vatan Cephesine katılımların nedenleri Başbakanlık

Cumhuriyet Arşiv belgeleri ve dönemin basın yayın organları ele alınarak

değerlendirilecektir. Manisa özelinde Vatan Cephesinin teşkilatlanması


49

incelenirken, genelde ülke genelinde DP’nin kendini meşrulaştırma ve

muhalefeti engelleme çabaları ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler: Manisa, Vatan Cephesi, Güç Birliği, Adnan Menderes,

İsmet İnönü, Demokrat Parti

ABSTRACT

After the election of 1957, the government led by the Democratic

Party (DP) found itself face to face with two important questions: the first

was economic and the second was political. DP's government took radical

economic measures up until 1958, which then resulted in the cost of living

rising and eventually leading to poverty. As a result of this the support that

the people once had for the DP was in decline. In the political arena there

was also two other parties , The Peasants Party of Turkey (PPT) and the

Republican Nation Party (RNT). These two parties being unsuccessful

merged in November, 1958.

All these alliances created the Power Union aganist DP’s goverment.

Adnan Menderes traveled all country to provide majority support and to

disolve the Power Union. After the establisment of Power Union, the idea of

Fatherland Front was emerged by Adnan Menderes in the speech of October,

1958 in Manisa. This idea was depended by Celal Bayar, president of

Turkey. The branches of Fatherland Front were started to open all country.

In this paper, the organization of the Motherland Front starting in

Manisa and the local towns has been researched using the journalistic

perspectives from newspapers. The documents and archives of the Prime

Minister have also been used to compile this paper. The investigation into

the The Motherland Front in this paper and the efforts of the DP to oppose

other parties including the legalization of the DP had already been evaluated.

Key Word: Manisa, Fatherland Front, Power Union, Adnan Menderes,

İsmet İnönü, Democratic Party


50

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ TÜRKİYE-AET İLİŞKİLERİ (1959-

1960)

THE DEMOCRAT PARTY ERA TURKEY-EEC RELATIONS (1959-

1960)

Doç. Dr. Umut KARABULUT


[email protected]

ÖZET

Türk çağdaşlaşması, Demokrat Parti iktidarına dek uzun yıllar

devam etmiş bir süreçtir. Osmanlı Devleti döneminde Batılılaşma ve

çağdaşlaşma koşut kavramlar olarak anılmış ve bu algı Cumhuriyet

Dönemi’ne de yansımıştır. Bununla birlikte İkinci Dünya Savaşı’nın

Avrupa’yı hemen her alanda geriletmesi ve Amerika Birleşik Devletleri

(ABD) ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) başat güç

olarak ortaya çıkmaları, Türkiye’deki Batılılaşma kavramına ABD’nin de

dâhil olmasına yol açmıştır. Bu dönemden itibaren Türkiye ile ABD’nin

ilişkileri gelişmiş ve birçok alanda ortaklıklara varan gelişmeler

kaydedilmiştir. Avrupa ise savaş sonrası yaralarını sarmak amacıyla kendi

içerisinde çeşitli ittifak ve birlik projelerini gündeme getirmiştir. Avrupa

Kömür ve Çelik Birliği, Avrupa Atom Ajansı ve Avrupa Ekonomik

Topluluğu (AET) bunlardan en önemlileridir. Bu üç birlik, sonraki yıllarda

bir üst anlaşma ile AET çatısı altında birleşecek ve çeşitli isim

değişikliklerinin ardından günümüzde Avrupa Birliği (AB) olarak

anılacaktır.

Demokrat Parti döneminde Türkiye, Batı ile ilişkilerinde her ne

kadar ABD’yi odak noktası olarak görse de, bölgesel ve tarihsel gerekçelerle

AET içerisinde meydana gelen gelişmelere de kayıtsız kalmamıştır. Türk

hükümetleri ve kamuoyu, Avrupa’da meydana gelen birleşme çabalarını

yakından takip etmişlerdir. 1959 yılında Yunanistan’ın AET’ye üyelik

başvurusu Türkiye’yi de harekete geçirmiş ve aynı yıl içerisinde üyelik

başvurusunda bulunmuştur. Bu hamle, uzun yıllar sürecek Türkiye-AB

ilişkilerinin de başlangıcını oluşturmuştur.



51

Bu çalışmada Türkiye-AB ilişkilerinin ilk yılları ele alınacaktır.

Demokrat Parti’nin hangi gerekçelerle AET’ye başvuru yaptığı, başvurunun

kamuoyunda nasıl karşılandığı ve Türk dış politikası üzerindeki etkileri gibi

sorulara yanıtlar aranacak ve süreç Demokrat Parti’nin 1960 askeri darbesi

ile iktidardan indirildiği döneme dek değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Avrupa Ekonomik Topluluğu,

Türkiye, Türk Dış Politikası.

ABSTRACT

The Turkish modernization is a process which had been going on for

many years until the power of the Democrat Party. The Westernization and

modernization were referred to as parallel concepts in the Ottoman period

and this perception also reflected in the Republican Period. However, the

decline of Europe almost in every area due the Second World War and the

emerging of the United States (US) and the Soviet Union (USSR) as the

dominant power gave rise to inclusion of the US to the Westernization

concept in Turkey as well. From this period forth, the relations between

Turkey and the US improved and developments in many fields which ended

in partnership were recorded. Europe, on the other hand, has brought

forward various alliance and unity projects in order to wrap up their postwar

wounds. The most important of these are the European Coal and Steel

Community, the European Atomic Energy Community and the European

Economic Community (EEC). These three communities would join by an

upper agreement in the following years under the EEC framework and would

be referred as the European Union (EU) today after various name changes.

Even though, Turkey considered the US as the focal point in its

relations with the West during the Democrat Party Era, did not remain

indifferent to developments that occurred within the EEC due to the regional

and historical reasons. Turkish governments and the public have closely

followed the unification efforts that took place in Europe. The application of

Greece for membership of the EEC in 1959 motivated Turkey as well and

Turkey applied for membership in the same year. This move also formed the

beginning of the Turkey-EU relations which will continue for many years.

This study will treat the first year of Turkey-EU relations. It will

seek answer to questions such as for what reasons the Democratic Party had

applied for EEC, how the application was received by public, and what its

effects on the Turkish foreign policy were. The study will also evaluate the

process up to overthrown of the Democrat Party with 1960 military coup

d'état.

Keywords: Democratic Party, European Economic Community,

Turkey, Turkish Foreign Policy.


52

ADNAN MENDERES’İN DEMOKRASİ YÜRÜYÜŞÜNDE

ESKİŞEHİR’İN YERİ VE ÖNEMİ

ADNAN MENDERES 'DEMOCRACY WALKING ESKISEHIR'S

PLACE AND IMPORTANT

Doç. Dr. Burhan SAYILIR

Anadolu Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

Siyasi hayatında Menderes ilk demokrasi mitingini Eskişehir’e bağlı

Çifteler ilçesinde Sakaryabaşı mevkiinde yapmıştır. Celal Bayar ile Adnan

Menderes, Hasan Polatkan, Refik Koraltan gibi partinin önde gelenlerinin de

katıldığı miting 1948 yılının 1 Mayıs günü, Türkiye'de ilk defa “seçimlerde

adli teminat fikir ve prensibi mitingini” adıyla yapılmıştır. Bu mitinge 20 bin

kişi katılmıştır. Türkiye’de şehirleşme ve sanayi girişimlerinde fabrikalar

kuruldu ve birçok alanda çalışmalar yapıldı. Adnan Menderes dışa bağımlı

sanayileşmeyi kaldırdı. Özelleştirmeye önem verdi. Adnan Menderes

Türkiye genelinde siyasi yaşamı boyunca yapmış olduğu mitinglerin

sonuncusunu da Kütahya’ya geçmeden Eskişehir’de yapmıştır. Eskişehir’de

yapılan mitingin sonrasında askeri darbe gerçekleşmiştir. Menderes, son

gezisi olan Eskişehir'de, 25 Mayıs'ta “Yolumuz, seçim yoludur. Serbest

seçim yoludur” sözleriyle erken seçimin sinyallerini verdi. Ancak

bugünlerde Türkiye’de bazı şeylerin tuhaflığı da gözden kaçmıyordu. Bu

olağanüstü durumun işaretleri Eskişehir mitingi sırasında bürokrasi ve

askerin tavırlarına da yansımıştı. 25-26 Nisan’daki Eskişehir ziyareti

sırasında karşılama sırasında bir grup askerin protestosu, konuşma yaptığı

valilik konağı önündeki ses sisteminin kesilmesi gibi garipliklere rağmen

ziyaretlerine devam etmiş, konuşmasını çıplak sesle yoğun kalabalığa

yapmıştı. Adnan Menderes ve beraberindeki heyet Eskişehir ziyaretini bu

olumsuzluklar içinde tamamlandıktan sonra 26 Mayıs akşamı Kütahya’ya

geçmişlerdir. Bir gün sonra 27 Mayıs 1960’da ise askeri darbe gerçekleşmiş

ve tarihimize “kara bir leke” olarak geçen Menderes, Polatkan ve Zorlu’nun

idam edilişinin yolu açılmış oldu.

Anahtar Kelimeler: Adnan Menderes, Demokrasi, Eskişehir.



53

ABSTRACT

In his political life, Menderes made his first democracy rally in

Çifteler-Sakaryabaşı district of Eskişehir. The leadings Adnan Menderes,

Celal Bayar, Hasan Polatkan and Refik Koraltan participated the meeting

that assembled at 1 May 1948, the first time in Turkey in name of "judicial

guarantees ideals and principles of the rally in the elections". 20000 people

partcipated to this meeting. In Turkey, factories was founded in urbanization

and industrial enterprises and were made a lot of works in many areas.

Adnan Menderes wanted to end up the outsourcing industry and took notice

of privitization. Adnan Menderes, during his political life in Turkey, done

his the last meeting in Eskişehir. After the Eskişehir meeting, a military coup

occurred. Menderes, the last trip in Eskişehir, on May 25 with his speeches

that "Our way, is the election. Free election is the way. " gave early selection

signals. However, somethings did not unnoticed Turkey nowadays. Signs of

this extraordinary situation were also reflected in the bureaucracy and

military attitudes during the Eskisehir meeting. During the visiting to

Eskisehir on 25-26 April, despite of a group of soldiers protesting,

interruption of the sound system in front of the governorship building when

he was speaking, he continued his visiting and made his speech to the dense

crowd with his bare voice. Adnan Menderes and his delegation visited

Eskişehir in these negativities and then passed on to Kütahya on the evening

of May 26th. One day later, on May 27, 1960, a military coup took place and

the way to the execution of Menderes, Polatkan and Zorlu, which was a

"black spot" in our history, was opened.

Keywords: Adnan Menderes, Democrac , Eskişehir.


54

TEPKİ VE İHBAR: DEMOKRAT PARTİLİLER

REACTİON AND DENUNCTİATİON: DEMOCRATİC PARTY

MEMBERS

Doç. Dr.Yücel YİĞİT

Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Enstitüsü

[email protected]

ÖZET

1950’de başlayan Demokrat Parti iktidarı, yaklaşık on yıl sürdükten

sonra 27 Mayıs 1960 askeri darbesiyle kesintiye uğramıştır. Darbenin

akabinde Demokrat Partililer ve Adnan Menderes hayranları başta İzmir,

Manisa, Konya, Aydın ve Denizli olmak üzere farklı yerlerde

hoşnutsuzluklarını dile getirmişlerdir. Bu siyasi iklimde Demokrat Parti

sempatizanlarının, halka para ve silah dağıttığıyla ilgili resmi makamlara

şikayetler iletilmiştir. İhbarlar neticesinde meselenin iç yüzünü tespit

edebilmek amacıyla taşrada birçok kovuşturma yapılmıştır.

Bu bildirinin temel amacı, 27 Mayıs Askeri Darbesi sonrası, farklı

yerleşim birimlerinden Demokrat Partililerle ilgili kolluk kuvvetlerine

gönderilen ihbarların nedenlerini ve özelliklerini ortaya koymaktır. Ayrıca

bu ihbarlar neticesinde Emniyet Genel Müdürlüğünce yapılan tahkikatların

sonuçları da gözler önüne serilecektir. Yine darbenin, yerel düzeyde ne tür

bir tepkiyle karşılaştığı da konumuz içerisinde yer alacaktır. Bildirimizin

kronolojik çerçevesini 1961 tarihi oluşturmaktadır. Çalışmada kullanılan

belgeler, Emniyet Genel Müdürlüğü Arşivinden alınmıştır. Yine süreli

yayınlar ile ikinci dereceden bazı kaynaklar da kullanılacaktır.

Anahtar Kelimeler: 27 Mayıs Darbesi, Demokrat Parti, Adnan Menderes,

Emniyet Genel Müdürlüğü.

ABSTRACT

The ruling Democratic Party, which started in 1950, was interrupted

after nearly ten years by military coup d'état on 27 May 1960. Following to

coup d'etat, particularly Democratic party members and fans of Adnan

Menderes expressed their displeasure in different places, especially in İzmir,


55

Manisa, Konya, Aydın and Denizli. Under this political conjuncture,

complaints have been filed to the official authorities of the Democratic Party

sympathizers regarding the distribution of money and arms to the

public.There have been many prosecutions in the provinces in order to

identify the inner face of the issue.

The main purpose of this study is to find out the reasons and

characteristics of the denunciations which were sent to the law enforcement

agencies regarding Democratic Party members. .In addition, as a result of

these denunciations carried out by the General Directorate of Security, the

results of inquiries will also be revealed. Also, it will be also given place to

how 27 May Coup d’etat was encountered with reactions in local level. The

chronological frame of this study consists of 1961 year. Documents used in

the study were taken from the archive of General Directorate of Security.

Periodicals and some secondary sources will also be used.

Keywords: 27 May Coup d’etat, Democratic Party, Adnan Menderes,

General Directorate of Security.


56

DEMOKRAT PARTİ HÜKÜMETLERİ VE KOMÜNİZMLE

MÜCADELE

DEMOCRATIC PARTY GOVERNMENTS AND STRUGGLING WITH

COMMUNISM

Yrd. Doç. Dr. Ceyda TUNA BOZDOĞAN

Giresun Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

II. Dünya Savaşı sonucunda dünya siyaseti ideolojik temelde

belirgin bir biçimde Doğu ve Batı blokları olarak ikiye ayrılmıştır. Soğuk

Savaş olarak bilinen bu dönemde uluslararası ilişkiler bir yandan ABD’nin

başını çektiği kapitalizm ile diğer yandan Sovyet Rusya’nın başını çektiği

komünizm arasında oldukça sert geçecek olan bir mücadeleye sahne

olmuştur. İki blok arasındaki ideolojik kavga kısa bir sürede dünyanın

oldukça önemli bir kısmında belirgin bir hale gelmiştir. Bu çerçevede ABD

etkisinde yürütülmekte olan anti-komünizm Türkiye’de de güçlü bir etki

yaratmıştır. Özelikle 1948’den itibaren CHP iktidarının başlattığı komünizm

karşıtlığı özellikle Adnan Menderes Hükümetleri döneminde zirveye

çıkmıştır. Bu dönemde komünizm karşıtlığı çerçevesinde başta TBMM’de

önemli kanunlar çıkartıldığı gibi Türkiye’deki sol akım taraftarlarına yönelik

olarak geniş ölçüde başta tutuklamalar olmak üzere sol örgütlerin

kapatılması gibi bazı sert tedbirler alınmaktan geri durulmamıştır. Bu

çalışmada Adnan Menderes hükümetlerinin komünizm karşıtlığı

çerçevesinde uygulamaya soktukları politikalar ve sol faaliyetlere yönelik

aldıkları tedbirler dönemin ana kaynakları esas alınarak incelenmeye

çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Soğuk Savaş, Anti-komünizm,

Amerika Birleşik Devletleri, Komünist Tevkifatı.



57

ABSTRACT

As a result of World War II, world politics is divided into two

distinctly East and West blocks on an ideological basis. In this period known

as the Cold War, international relations have become a stiff battle between

capitalism, the head of the United States, and communism, the head of

Soviet Russia. The ideological struggle between the two blocks soon became

evident in a significant part of the world. U.S. effect is maintained within

this framework that anti-communism has a strong influence in Turkey.

Especially since 1948, the anti-Communism initiated by the CHP

government has reached a summit, especially during the governments of

Adnan Menderes. In this period, as well as important laws in the Parliament

in the framework of anti-communism and also some drastic measures such

as closing of left-wing organizations, including large scale for the first

arrests in Turkey is not avoided. In this study, the measures taken by the

Adnan Menderes governments in the framework of the anti-communism

framework and the measures they take towards leftist activities will be tried

to be examined on the basis of the main sources of the period.

Keywords: Democratic Party, Cold War, Anti-Communism, United

States, Communist Arrestments.


58

27 MAYIS 1960 YILI ASKERİ DARBESİ’NİN ALMAN BASININA

YANSIMALARI

THE REFLECTIONS OF THE 27 MAY 1960 MILITARY BREAK TO

THE GERMAN PRESS

Yrd. Doç. Dr. Ayten CAN


[email protected]

ÖZET

Asker Millet olma özelliğine sahip olan Türklerde askeri vesayet

sistemi ve darbeler sıklıkla görülmüştür. Özellikle Osmanlı Devleti’nde

Sultan Murat Döneminde temelleri atılan Yeniçeri Ocağı birçok defalar

darbe girişimlerinde bulunmuşlar, 1826’da II. Mahmut dönemindeki son

darbe girişimi ocağın kapatılmasıyla son bulmuştur. Osmanlı Devleti’nin

yıkılması üzerine kurulan Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda da

önemli bir rol oynayan askerler kendilerini Cumhuriyetin ve Atatürk İlke ve

Devrimlerinin koruyucusu olarak görmüşler ve Cumhuriyet ve devrimlerin

tehlikede olduğunu düşündükleri süreçlerde devlet sistemine müdahale etme

gereği duymuşlardır. Bu müdahalelerden ilki 27 Mayıs 1960 yılında

gerçekleşmiştir. 1950 yılında Cumhuriyet Halk Partisinin Tek Parti

yönetimine son veren Demokrat Parti’nin iktidarı ancak 10 yıl sürmüştür.

Demokrat Parti’nin Atatürk İlkerlerinden önemli biri olan Laiklik İlkesini

geri plana itmesi, partiye karşı oluşan muhalefeti baskıyla susturmak, orduyu

baskı altına almak istemesi gibi nedenler darbenin nedenleri arasında

sayılabilir.

Bu çalışmada 27 Mayıs 1960 Askeri Darbesi’nin Alman Basınında

yansımaları konusunda bir araştırma yapacağız. İki ulusal ( Die Welt, Der

Spiegel ) ve iki yerel (Hamburger Abendblat, Süddeutsche Zeitung)

gazetenin1960 yılı Mayıs ve Haziran aylarına ait sayıları incelenerek Alman

Basınında darbe ile ilgili görüş ve düşünceler hakkında bir değerlendirme

yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler: 27 Mayıs 1960, Asker, Darbe, Basın, Almanya.



59

ABSTRACT

According to Turkish people, who have the feature of being a soldier nation,

the military guardianship system and the crimes have been seen frequently.

Especially, The Guild of Janissaries, which was founded in the Ottoman

Empire during the Sultan Murat Era, had many coup attempts and in 1826,

the last coup attempt during the II. Mahmut period ended with the closure of

the Guild of Jannissaries. The young soldiers who played an important role

in the establishment of the Republic of Turkey which was founded on the

collapse of the Ottoman Empire, regarded themselves as the guardians of the

Republic and Atatürk's Principles and Revolutions and they needed to

intervene in the state system whenever they thought the Republic and the

Revolutions were in danger. One of these interventions took place on May

27, 1960. The government of the Democratic Party, which ended the one-

party rule of the Republican People's Party In 1950, lasted only 10 years.

The Democratic Party’s pushing back Laicism, which is one of the most

important of the Ataturk's principles, pressurizing the oppositions aginst to

the party, and the desire to suppress the army were among the reasons for the

coup. In this work we will conduct a survey on the reflections of the May 27,

1960 military coup in the German press. An evaluation will be made on

opinions and thoughts on the German pres by examining the volumes of two

national (Die Welt, Der Spiegel) and two local (Hamburger Abendblat,

Süddeutsche Zeitung) newspapers from May to June 1960.

Keywords: 27 May 1960, Soldier, Coup, Press, Germany.


60

TÜRK DEMOKRASİ TARİHİNDE KARİZMATİK LİDERLİK

ÖRNEĞİ: ADNAN MENDERES VE 27 MAYIS DARBESİ

EXAMPLE OF CHARISMATIC LEADERSHIP IN THE TURKISH

DEMOCRACY: ADNAN MENDERES AND MAY 27 COUP D’ETAT

Yrd. Doç. Dr. Selma GÖKTÜRK ÇETİNKAYA


[email protected]

ÖZET

Türk toplumu politik kulvarda siyasi oluşumlardan ziyade bu

oluşumların liderlerinin arkasından gitme profili çizmektedir. Bu bağlamda

toplumun “halk adamı” olarak benimsediği Adnan Menderes, esas manada

Demokrat Parti’nin başarısındaki kilit isim olmuştur. Buradan hareketle

1950 seçimlerinin ardından neden hükümeti kurma görevinin Celal Bayar

tarafından Menderes’e verilmiş olduğu sorusunun cevabına da ulaşılabilir.

Menderes, on yıl boyunca başbakanlık mevkiinde yerini korumuş,

Demokratların başarısını da büyük oranda kendisi yüklenmiştir. Partisinin

giderek güçlenmesinde etkin rol üstlenmesi, muhalefetin de zaman içinde

Menderes’e daha fazla yüklenmesine yol açmıştır. Muhalefet, söylem ve

eylemlerini yoğun olarak Menderes üzerinden gerçekleştirmiştir.

Esasen temelleri 1951’de atılan ve belirtildiği üzere Menderes’i

devirmek amaçlı planlanan darbe, 1957’deki Dokuz Subay Hadisesiyle ayak

seslerini işittirmeye başlamış, bu olayı Menderes “kumandanları üzecek

tedbirler alınmasına lüzum görmüyorum” şeklinde yorumlamışsa da askeri

mahkemenin konunun üstünü kaybetmesini hayırlı bir gelişme olarak da

görmemiştir. Neticede iki buçuk yıl içinde sessiz ve derinden devam eden

darbe sürecinin 27 Mayıs’ta Adnan Menderes’in şahsını hedef alacak bir

mahiyette neticelendirildiği vurgulanmalıdır. Bu vurgu, darbe mahkemeleri

ortaya konularak güçlendirilmelidir. Yassıada’da Menderes’i halktan

soğutmak gayesiyle özel yaşamıyla ilgili konular bile dile getirilmişse de

halk günümüzde dahi Menderes’e yönelik bakış açısını değiştirmemiştir.

Yassıada’nın neticeleri Demokrat Parti’nin dört kurucusundan

sadece birini, başbakan Menderes’i idam sehpasına götürmüştür. Son



61

sözlerinde vatan ve milletin refahından bahseden Menderes’in idamının

tesirleri günümüze kadar gelmiştir. Buradan hareketledir ki bugün dahi 27

Mayıs denildiğinde akla ilk olarak Adnan Menderes gelmektedir. Halk

tarafından destek görmeyen ve kabullenilmeyen 27 Mayıs İhtilali ve Adnan

Menderes’in idamı, bugünün siyaset sahnesinde sıcaklığını korumaktadır.

Özet olarak Türkiye’de siyasal yaşamın şekillenmesinde, 1945 itibariyle

Meclis konuşmalarıyla muhalefetin doğmasında etkin rol oynayan Adnan

Menderes, fiiliyatta bir darbeye maruz kalmışsa da fikriyatta daha güçlü bir

mevkie getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Adnan Menderes, Demokrat Parti, 27 Mayıs 1960

Darbesi, Yassıada Mahkemeleri, Milli Birlik Komitesi.

ABSTRACT

Turkish society makes an impression in which they follow political

leaders rather than political organisms in political sphere. In this regard

Adnan Menderes who the society embraced as “man of the people” was in

fact the key person in the progress of Democrat Party. From this point of

view it can be seen why Celal Bayar assigned the duty of forming the

government to Menderes after 1950 elections. Menderes kept his chair in

prime ministry position for ten years and took charge of the success of

democrats himself to a large extent. His active role in the development of his

party caused the opposition become more responsive to him. Opposition

carried out its discourses and actions intensively over Menderes.

The coup which was planned to overthrow Menderes and the

foundations of which were laid in 1951 began to give its first signs with

“Dokuz Subay Olayı” in 1957. On that occasion Menderes found

unnecessary to take measures that were going to discomfort the

commandants. However he did not support the count martial which hushed

up the issue. Consequently it should be focused on that coup process having

continued for two and half years in silence ended up in a manner that

targeted directly Adnan Menderes. This point should be strengthened by

centering coup courts. Although in Yassıada various issues regarding even

the private life of Menderes were mentioned in order to turn people against

him the society has not changed its attitude towards him.

Consequences of Yassıada took only one of four founders of

Democrat Party to gallows, prime Minister Menderes. Menderes mentioned

welfare of country and nation in his final words and the influences of his

execution came until today. Therefore when May 27th is mentioned first of

all Adnan Menderes comes to mind. The 1960 coup d’état and execution of


62

Adnan Menderes which were not supported and accepted by the society still

preserved its efficiency on political scene. To sum up Adnan Menderes

having played an active role in emergence of opposition with his speeches

from 1945 and embodiment of political life was exposed to a coup in action

but obtained a stronger position in world of thought.

Keywords: Adnan Menderes, Democrat Party, May 27 Coup D’etat,

Yassıada Trials, National Unity Committee.


63

RUS - AMERİKAN MERKEZLİ STRATEJİK GÜÇ MÜCADELESİ

ALTINDA ORTA DOĞU DENKLEMİ VE TÜRKİYE’DE ADNAN

MENDERES DÖNEMİ

UNDER THE RUSSIAN-AMERICAN CENTERED STRATEGIC

POWER STRUGGLE, THE EQUATION OF MIDDLE EAST AND

PERIOD ADNAN MENDERES IN TURKEY

Yrd. Doç. Dr. Olcay ÖZKAYA DUMAN

Mustafa Kemal Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

Dünya, 20.Yüzyılın ikinci yarısına geçerken, iki kutuplu bir siyasal

yapının çekim gücüne maruz kalmış ve büyük bir türbülansın içine doğru

sürüklenmiştir. Siyasal çekişmeler, iktisadi, politik, ideolojik ve benzeri

beklentilerin etrafında, anlık değişen politikalar ülkelerin tarafını veya

müttefikini değiştirebilmiştir. Döneme damgasını vuran Müttefikim olmayan

Düşmanımdır yaklaşımı ittifaklar sisteminin gücünü arttırmış ancak küresel

güvensizliği tırmandırmıştır. Bu güç mücadelesinin yarattığı ortam ve Soğuk

Savaş kutuplaşmasındaki yumuşama Türkiye’nin Adnan Menderes

dönemindeki siyasal ve politik yörüngesinin seyrinde etkili olmuştur. İki

kutuplu uluslararası bir siyasal ortamda Amerikan eksenli ve bu anlamda tek

kutuplu bir yaklaşıma doğru yönelen Türkiye’nin politik tutumunun ve

diplomatik sınırlarının, özellikle Amerika’nın 1957 sonrası oluşan Orta

Doğu siyaseti sonucunda farklılaştığı anlaşılmaktadır.

Menderes, 1958’den sonra dış politikada SSCB eksenli yeni bir

yaklaşımı programına almıştır. Türkiye için bu tutumun aslında tek yanlı bir

dış politikadan çok yanlı bir dış politikaya doğru siyasal bir yönelimi ifade

etmekte olduğu anlaşılmaktadır. Söz konusu çalışmada, dönemin süper

güçleri olarak dünya siyasetinde terazinin ibresi olma mücadelesi veren ve

bu anlamda yeni politikalar üreten, yöneten iki gücün (Rus-Amerika)

kıskacında Orta Doğu’da yaşanan dış politik çekişmelerin yönü ve Menderes

Döneminin söz konusu değişmeler karşısında geliştirdiği tutum, bu yönde

yapılan çalışmalar analiz edilmeye çalışılacaktır.



64

Anahtar Kelimeler: Adnan Menderes, Orta-Doğu, Rusya, Amerika, Suriye

Krizi, Türkiye.

ABSTRACT

As the world passed into the second half of the 20th century, a

bipolar political structure was exposed to gravitational pull and dragged into

a massive turbulence. Around the political contests, economic, political,

ideological and similar anticipations, instantly changing policies could

change the countries or their allies. The approach of non-Allied Enemy,

which marked the turmoil, increased the power of the alliance system but

escalated global insecurity. This environment created by the power struggle

and polarization of the Cold War has been effective in softening the course

of Turkey's Adnan Menderes period of political and political orbit. Bipolar

international political environment in the American axis and in this sense

unipolar directed towards an approach to Turkey's political stance and

diplomatic border, particularly the United States occurred after 1957 is

understood to vary as a result of Middle East politics.

After 1958, Menderes took a new approach to external politics based

on the USSR. Turkey's attitude to this fact is understood that a unilateral

foreign policy from a multilateral foreign policy towards a political

orientation to express. In this study, as the super powers of the era, the

direction of foreign political conflicts in the Middle East and the two

attitudes (Russian-American) Menderes Period developed in response to the

changes in question, the studies carried out in this direction will be tried to

be analyzed.

Keywords: Adnan Menderes, The Middle - East, Russia, America, The

Syrian Crisis, Turkey.


65

MAHİR KAYNAKLA ADNAN MENDERES, DARBELER VE

ORTADOĞU ÜZERİNE YAPILAN YAYINLANMAMIŞ BİR

RÖPORTAJ VE ANALİZİ

AN UNPUBLISHED INTERVIEW WITH MAHIR KAYNAK ON

ADNAN MENDERES, THE MILITARY COUPS AND THE MIDDLE

EAST AND INTERVIEW'S ANALIZE

Yrd. Doç. Dr. Uğur TATLISUMAK


[email protected]

ÖZET

Merhum Mahir Kaynak, Türkiye’nin yetiştirdiği ender şahsiyetlerden

biridir. Merhumun Dar-ı bekaya yolculuğu ile derin ve gerçekçi analizlere

olan ihtiyacımız, her zamankinden daha fazla kendini hissettirmiştir. Yaptığı

küresel okumalar, günümüze hâlâ ışık tutmaktadır. O, genç beyinlere,

sistemli ve kompleks düşünmeyi öğretme çabasında bir fikir adamıydı.

Eserleri, düşünce sistemimizi bir üst moda yükseltecek çok önemli analizler

içermektedir. Bu çalışma, 1998 yılında Mahir Kaynakla yaptığımız bir

röportajı ve onun analizini içermektedir. Mahir Kaynakla yapılan bu söyleşi

o günün zorlu siyasî koşulları nedeniyle hiçbir yerde yayınlanmamıştır.

Yapılan söyleşinin içinde geçen bazı bilgiler bir döneme kısmen ışık tutacak

niteliktedir. Söyleşinin içeriğinde, dönemin kapatılan Refah Partisi, askerî

darbeler, Ortadoğu sorunu ve en önemlisi demokrasi tarihimizin kara bir

lekesi olan Adnan Menderes’in idamı ve ABD’nin bu idamla olan ilişkisi ele

alınmaktadır. Darbelerin analizlerinde dış politikanın etkisi ve büyük

güçlerin ekonomik çatışmaları genelde göz ardı edilir. Aslında İşin püf

noktası burada gizlidir. Çünkü darbelerin dış bir destek olmaksızın başarıya

ulaşması mümkün değildir. Yapılan salt Doğu-Batı analizleri, gelişmeleri

açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Batı devletleri arasında büyük çatışmalar

ve rekabetler vardır. Diğer taraftan büyük güçler, düşmanlarıyla farklı

ittifaklar da kurabilmekte ya da müttefikleriyle çatışma içine de

girebilmektedir. Mahir Kaynak’ın söyleşide verdiği bilgiler doğrultusunda

Merhum Adnan Menderes’in idamı ve büyük güçlerin ülkemizdeki etkileri

analiz edilmeye çalışılacaktır.



66

Anahtar Kelimeler: Avrupa Solu, Askerî Darbe, Ortadoğu, Ekopolitik,

Strateji.

ABSTRACT

The late Mr. Mahir Kaynak is one of those rare personalities that

Turkey has cultivated. The need for deeper and more realistic analyzes with

the his journey of eternal made feel more than ever. His global readings are

still shedding light the events. He was a man of ideas who is teaching young

minds systematic and complex thinking. His works contain very important

analyzes that will raise our thinking system to a higher level. This study

contains an interview of Mahir Kaynak and interview's analysis in 1998.

This interview with Mahir Kaynak has not been published anywhere because

of the difficult political conditions of that day. Some of the information in

the interview is going to shed some light on a period of history. In the

context of the interview, the closing Refah Party, the military coups, the

Middle East issue, and most importantly, execution of Adnan Menderes, that

is a black spot of our democratic history and the US involvement in this

execution is handled. In the analysis of the military coups, impact of foreign

policy and the economic conflicts of the great powers are generally do not

handled. Actually the secret key point is here. Because it is not possible to

success military coups without external support. Only East-West analyzes

are insufficient to explain developments. Great conflicts between Western

states are ignored. On the other side, the great powers can establish different

alliances with their enemies or enter into conflicts with their allies. In line

with the information given by Mahir Kaynak, the execution of the late

Adnan Menderes and the activities of the great powers in our country will be

tried to be analyzed.

Keywords: European Left, Military coup, Middle East, Ecopolitics,

Strategy.


67

ALPARSLAN TÜRKEŞ VE ADNAN MENDERES’İN İDAMI

ALPARSLAN TÜRKEŞ ANDTHE EXECUTION OF ADNAN

MENDERES

Yrd. Doç. Ahmet TOKSOY


[email protected]

ÖZET

Alparslan Türkeş, 25 Kasım 1917’de Kıbrıs’ta dünyaya geldi.

Dünyaya geldi yıllar Birinci Dünya Savaşının bütün şiddeti ile sürdüğü

yıllardı. Türklük idam sehpasına çekildiği, yerli ve yabancı şer odaklar hesap

görüyordu. Bir yandan Osmanlı Türklüğü var olma mücadelesi verirken,

Türkistan Türklüğü esaretin altına düşüyordu. Alparslan Türkeş de bu

yıllarda esir olarak dünyaya geldi.

Anne ve babasını ikna ederek Türkiye’ye gelerek 1933’de İstanbul

Kuleli Askeri Lisesi’ne girdi. Adeta ailesini hayallerinin peşine sürükledi.

1936’da pekiyi derece ile buradan mezun oldu. Arkasından Kara Harp

Okulundan piyade Asteğmeni olarak mezun oldu.

1959 Yurt dışı görevinden döndükten sonra Milli Birlik Komitesine

girdi. 27 Mayıs 1960’da İhtilal bildirisini okudu. İhtilal hükümetinde

Başbakanlık Müsteşarı oldu. Ancak komite içerisinde giderek fikir ayrılıkları

su yüzüne çıkmaya başladı. Üyelerin bir kısmı seçimleri yapıp ülkeyi

Cumhuriyet Halk Partisine teslim etmek istiyorlardı. Türkeş ve arkadaşları

ise Seçimlerin daha sonra yapılmasını, ülke sorunlarının ivedilikle

çözülmesini istiyordu. İki grup arasında ayrılıklardan birisi de Adnan

Menderes ve arkadaşlarının akıbetleri idi. Bu konudaki görüş ayrılığı gittikçe

sertleşiyor ve derinleşiyordu.

Türkeş ve arkadaşları idama karşıydılar ve Menderes ile birlikte

arkadaşlarının belli bir süreliğine yurt dışına göndermelerinin daha uygun

olacağını ifade ediyorlardı. Ancak bunu başaramadılar bu görüş ayrılığı çok

geçmeden meyvesini verdi ve 13 Kasım 1960’da Albay Türkeş ve

arkadaşları emekliye sevk edilerek yurt dışına gönderildiler.



68

Türkeş, gittiği Hindistan’dan mektup göndererek idam konusuna

karşı olduğu düşüncesini ısrarla savunmuştur. Ancak o zaman ki basın

Türkeş’e karşı olduğu için görüşleri basında fazla bir yankı yapmamıştır.

Anahtar Kelimeler: Alparslan Türkeş, Adnan Menderes, Devrim, Asker,

Kıbrıs.

ABSTRACT

Alparslan Türkeş was born on 25 November 1917 in Cyprus. The

years that he came into the world were the years that the First World War

continued with all its violence. It was the time that Turkishness was being

hung on the death row and domestic and foreign enemies were accounting.

While the Ottoman Turks were giving the struggle for existence, Turkestan

Turkship became under captivity. Alparslan Türkeş also came into the world

as a captive these years.

Convincing her mother and father, he came to Turkey in and

entered the Istanbul Kuleli Military School in 1933. It was like he drove his

family after his dreams. In 1936 he graduated from this school with honors.

Thereafter, he graduated from the Military Academy as an Infantry

Astronomer.

Returning from his overseas post in 1959, he entered the National

Unity Committee. On May 27, 1960, he read the Declaration of

Independence. He became the Prime Minister's Undersecretary in the

Revolutionary Government. However, disagreements began to surface in the

committee. Some of the members wanted to make elections and hand over

the country to the Republican People's Party. Türkeş and his colleagues

wanted the elections to be held later, urgently to resolve the country's

problems. One of the separations between the two groups was the

denouement of Adnan Menderes and his friends. The division of views on

this subject was getting harder and deeper.

Türkeş and their friends were against the execution and they stated

that it would be more suitable to send Menderes and their friends abroad for

a certain period of time. However, they did not achieve this and the point of

view won through soon after. On November 13, 1960, Colonel Türkeş and

his friends were sent abroad by sending a retirement.

Türkeş sent a letter from India, where he went, and insisted that he

was against the issue of execution. However, since the press at that time was

against Türkeş, his views did not make much of an initial reaction.

Keywords: Alparslan Türkeş, Adnan Menderes, Revolution, Soldier,

Cyprus.


69

TÜRK SİYASİ HAYATINDA VATAN CEPHESİ UYGULAMALARI

VE AYDIN’DA VATAN CEPHESİ

HOME FRONT IMPLEMENTATIONS IN TURKISH POLITICAL LIFE

AND HOME FRONT IN AYDIN



[email protected]

ÖZET

Türkiye’de çok partili yaşama geçilmesiyle birlikte Türk siyasi

hayatında önemli değişmeler meydana gelmiştir. 1950 seçimlerinde

Demokrat Parti’nin iktidar olması ve iktidarda bulunduğu sürece ülkede

demokratikleşmeyi sağlamaya yönelik vaatlerde bulunulması partiye olan

ilgiyi büyük oranda artırmıştır. Bunun da etkisiyle Cumhuriyet Halk

Partisi’nden memnun olmayan çok sayıda kişi Demokrat Parti’ ye

katılmıştır. Demokrat Parti’nin üçüncü dönemi olan 1957 seçimlerinden

sonra iktidar ile muhalefet partileri arasında ciddi sorunlar ortaya çıkmış ve

bu sorunlar zaman içinde daha da artmıştır. Muhalefet partileri Demokrat

Parti iktidarına karşı Güç Birliği Cephesi’ni kurmuşlardır. Buna karşılık

Başbakan Adnan Menderes liderliğindeki Demokrat Parti, Vatan Cephesi’ni

oluşturmuştur. Adnan Menderes 12 Ekim 1958’de Manisa’da yaptığı

konuşma sırasında muhalefetin yıkıcı faaliyetlerine karşı Vatan Cephesi’nin

kurulacağını duyurmuş ve tüm vatandaşları Vatan Cephesi’ne katılmaya

davet etmiştir. Aydınlılar, Adnan Menderes’in bu çağrısı üzerine birçok

mahalle ve köyde Vatan Cephesi Ocakları kurmuşlardır. Vatan Cephesi’ne

katılan kişiler Başbakan Adnan Menderes’e bireysel veya toplu olarak

gönderdikleri telgraflarla katılımlarını bildirmişlerdir. Bu yeni oluşumla

birlikte partiler arasındaki çatışmalar daha da artış göstermiştir.

Bu çalışmamızda, Vatan Cephesi’nin Aydın’daki durumu Başvekil

ve Demokrat Parti lideri olarak Adnan Menderes’e gönderilen telgraflardan

ve dönemin basın haberlerinden yararlanılarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: Vatan Cephesi, Aydın, Demokrat Parti, Güç Birliği

Cephesi, Cumhuriyet Halk Partisi.



70

ABSTRACT

Significant changes have occurred in the Turkish political life

together with Turkey’s transition to the multi-party system. In the 1950

elections, the Democratic Party being in power and their promises for

democratizing the country while they are in power have majorly increased

people’s interest in Democratic Party. With the influence of this, many

people who were not satisfied with the Republican People's Party have

joined the Democratic Party.

After the 1957 elections which was the third period of the

Democratic Party, serious problems have arisen between the ruling and

opposition parties, and these problems have increased eventually. Opposition

parties formed the Power Union Front against the Democratic Party

government. In return, the Democratic Party under the leadership of the

Prime Minister Adnan Menderes constituted the Home Front. During a

speech he made in Manisa on October 12, 1958, Adnan Menderes

announced the establishment of the Home Front against the destructive

activities of the opposition and invited all citizens to join the Home Front.

Due to this invitation of Adnan Menderes, Aydin people established the

Home Front Quarters in many neighborhoods and villages. People who

participated in the Home Front have reported their participations to the

Prime Minister Adnan Menderes by using telegraphs individually or

collectively. With this new entity, the conflicts between the parties have

increased even more. In this study, the situation of the Home Front in Aydin

will be examined by using the telegraphs sent to Adnan Menderes as the

Prime Minister and the leader of Democratic Party and the press reports of

that period.

Keywords: Home Front, Aydin, Democratic Party, Power Union Front,

Republican People's Party.


71

ADNAN MENDERES’İN MUHALEFET YILLARINDA TBMM’DE

YAPILAN MÜZİK TARTIŞMALARI

MUSIC DISCUSSIONS AT THE TURKISH GRAND NATIONAL

ASSEMBLY DURING THE YEARS OF ADNAN MENDERES '

OPPOSITION

Okt. Esra ÇETİN


[email protected]

ÖZET

II. Dünya Savaşı’nın 1945 yılında sona ermesiyle tüm dünyada

olduğu gibi Türkiye’de de yeni bir dönem başlamıştır.1946 yılına kadar tek

parti hükümetleri ile yönetilen Türkiye, 1946 yılında Demokrat Parti’nin

kurulmasıyla ve aynı yıl yapılan genel seçimlerde 65 milletvekili ile meclise

girmesiyle, çok partili hayat ile tanışmıştır. Adnan Menderes ve Demokrat

Parti’nin muhalefet olarak meclise girmesi, iktidar partisine yönelik siyasi

alanda yapılan eleştirilerin yanında kültür ve sanat politikalarına yönelik

eleştirilerin yapılmasına da olanak vermiştir. Türk halkının sahip olduğu

kolektif kültürün en önemli öğelerinden biri olan müzik ve uygulanan müzik

politikaları yapılan eleştirilerin temelini oluşturmuştur. İlk kez 1945 yılının

bütçe görüşmelerinde ortaya çıkan alaturka-alafranga müzik tartışmaları

dönemin iktidar ve muhalefet milletvekilleri arasında sert söylemlere sebep

olmuştur. Özellikle Şevket Rado, Nurettin Şazi Kösemihal ve Mazhar Müfit

Kansu gibi isimler CHP iktidarı tarafından uygulanan müzik politikalarını

açık bir biçimde eleştirmiş, Türk müziğine gereken önem ve değerin

verilmediğini savunmuştur.

Bu çalışmada, Türkiye’de Adnan Menderes ve Demokrat Parti’nin

muhalefet yılları olan 1946-1950 arası dönemde iktidar ve muhalefet

arasındaki müzik algısı özellikle TBMM’de yapılan müzik -diğer bir deyişle

alaturka-alafranga- tartışmaları üzerinden değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Bu kapsamda hükümet programları, TBMM Zabıt Cerideleri ve dönemin

tetkik eserlerinden de yararlanılacaktır.

mailto:[email protected]*


72

Anahtar Kelimeler: Adnan Menderes, muhalefet yılları, müzik

tartışmaları, alaturka-alafranga müzik.

ABSTRACT

As a result of the end of The World War II in 1945, a new period has

started in Turkey as well as in the rest of the world. With the establishment

of the Democratic Party in 1946 and with the participation of 65 deputies in

the general elections held in the same year, Turkey has met with multiparty

life. Adnan Menderes and the Democratic Party's entry into Parliament as an

opposition allowed criticism of culture and art policies as well as criticism of

the political sphere of the ruling party. Music and applied music policies,

one of the most important elements of the collective culture of the Turkish

people, constitute the basis of the criticism made. The alaturka-alafranga

music debate, which was the first time in the budget negotiations of 1945,

caused harsh rhetoric among the ruling and opposition deputies of the

period. Especially Şevket Rado, Nurettin Şazi Kösemihal and Mazhar Mufit

Kansu criticized the music policies implemented by the CHP government

and argued that the importance and value of Turkish music was not given.

In this study, the perception of music between the ruling and

opposition During the period of 1946-1950, which was the opposition years

of Adnan Menderes and the Democratic Party in Turkey, will be evaluated

through the discussions of music-that is, alaturca-alafranga- in other words,

the Turkish Grand National Assembly. In this context, government

programs, Grand National Assembly of Turkey Official Report Diaries and

will also benefit from the books related this period.

Keywords: Adnan Menderes, the opposition period, Music Discussions,

Alaturca-alafranga Music.


73

ADNAN MENDERES HÜKÜMETLERİNİN TOPLUMSAL TABANI

VE KİMLİK SÖYLEMİ

SOCIAL BASE OF ADNAN MENDERES GOVERNMENTS AND

THEIR IDENTITY DISCOURSE



[email protected]

ÖZET

II. Dünya Savaşı’nın bitmesi, gerek dünyada gerekse Türkiye’de

önemli değişim ve dönüşümlerin yaşanmasına yol açmıştır. Türkiye

Cumhuriyeti’ni çok partili düzene ve Demokrat Parti’nin(DP) kurulmasına

götüren sürecin de savaşın bitimiyle gündeme geldiği söylenebilir. 7 Ocak

1946’da kurulan DP, kurulduğu andan itibaren önemli bir muhalefet merkezi

olmuş ve tek parti yönetiminden rahatsızlık duyan tüm toplumsal kesimlerin

bütünleştiği bir yapı haline gelmiştir. DP, siyasal ve kültürel açıdan

Cumhuriyet Halk Partisi’nin tek parti iktidarıyla sorunu olan kesimlere

dayanmış ve bir anlamda “dışlanmışlık” ruh halini yaşayan toplumsal

katmanların muhalefet odağı haline gelmiştir. DP, özel sektörün önündeki

engellerin aşılmasını isteyen kesimler, bürokrasinin reformist girişimlerinden

çekinen toprak sahipleri, liberal açılımları bekleyen entelektüeller, mevcut

iktidar yapısında yer bulma umudunu yitiren toplumsal kesimler ve topraksız

köylüler gibi değişik kesimlerin desteğini almış ve iktidarı ele geçirmiştir.

Diğer bir ifadeyle DP, her daim kitle partisi olma özelliğini korumanın

yollarını aramıştır. Bu durum, 1950 seçimlerinde de kendini göstermiştir.

Adnan Menderes liderliğindeki ilk DP hükümeti ve daha sonraki

hükümetlerinde de bunun izlerini görmek mümkündür. Menderes

liderliğindeki DP’nin farklı toplumsal katmanların temsilcisi olma yolundaki

adımları, en azından 1957 seçimlerine kadar, milletvekillerinin ve bakanların

belirlenme sürecine de yansımıştır. Farklı toplumsal katmanların desteğini

alma çabası ve bu doğrultudaki adımlar, Menderes hükümetlerinin kimlik

söylemine de yansımıştır. Menderes hükümetlerinin milliyetçilik

anlayışında, İslamî yön/dinî referanslar daha fazla görünür olmuş, bir

anlamda milliyetçilik dinle aşılanmış ve milliyetçiliğin resmi, bürokratik



74

yönü daha az ön plana çıkarılmıştır. Ayrıca Menderes hükümetleri, tek parti

iktidarında dışlanan kesimlerle ilişkiyi güçlendirmek için “millet

egemenliği” söylemine daha fazla başvurmuş ve milliyetçi muhafazakâr

vurguları/söylemi daha fazla dillendirme gereği duymuştur. Böylece hem

iktidarın toplumsal dayanağını güçlendirmeyi hem de parti içerisindeki farklı

eğilimleri kontrol altında tutabilmeyi amaçlamıştır.

Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Liberalleşme, Kimlik, Söylem, Millet

Egemenliği

ABSTRACT

Ending of 2. World War caused important changes and

transformations both around World and Turkey. It migh be said that the

process of leading Republic of Turkey to multi-party system and

establishment of Democratic Party came to fore after the end of the War.

Democratic Party which was established at January 7,1946 had been

important center of opposition since its establishment and became an

integrated structure of all social segments who are uncomfortable with single

party management. The DP has been grounded on peoples who has political

and cultural problems about single party power of the Republican People's

Party and has become the center of opposition to the social strata that are

experiencing the mood of "exclusion" in a sense. The DP received support

from various sectors, such as those seeking to overcome obstacles to the

private sector, landowners resigned from the reformist initiatives of the

bureaucracy, intellectuals waiting for liberal outgrowths, social sectors

losing their place in the existing power structure, ,landless peasants and

seized its power. In other words, the DP searched for ways to preserve its

perpetual mass party characteristic. This situation also manifested itself in

the 1950 elections. It is possible to see traces of this in the first DP

government and later governments under the leadership of Adnan Menderes.

The steps taken by the Menderes leadership to become representatives of the

different social strata of the DP, at least until the elections of 1957, also

reflected in the process of appointment of member of parliaments and

ministers. The struggle to get support of the different social strata and the

steps in this direction reflected the identity discourse of the Menderes

governments.

In the nationalist understanding of the Menderes governments, the

Islamic direction / religious references became more visible, in a sense

nationalism was grafted on with religion and the official, bureaucratic aspect

of nationalism was less pronounced. In addition, the Menderes governments

have resorted more to the "national sovereignty" rhetoric to strengthen

relations with those excluded from single-party rule, and have heard the need


75

to further emphasize nationalistic conservative emphases. Thus, he aimed

both to strengthen the social support of the government power and to control

the different tendencies within the party.

Keywords: Democratic Party, Liberalization, İdentity, Discourse, National

Sovereignty.


76

ADNAN MENDERES İÇİN TARİHİ AN: 29 KASIM 1955

DEMOKRAT PARTİ GRUP TOPLANTISI

A HİSTORİC MOMENT FOR ADNAN MENDERES:

NOVEMBER THE 29TH, 1955 THE DEMOCRATİC PARTY GROUP

MEETİNG

Dr. M. Serhan YÜCEL


[email protected]

ÖZET

Türkiye’de 1950, 1954 ve 1957 yıllarında yapılan milletvekili genel

seçimlerinin tümünü Celâl Bayar’ın lideri olduğu Demokrat Parti kazanmış

ve bu parti kesintisiz 10 yıl süreyle iktidarda kalmıştır. Ancak Türk siyasal

hayatında 1950-1960 yılları “Menderes Dönemi” olarak adlandırılır. Çünkü

1950’li yıllarda başbakan Adnan Menderes’in ismi öne çıkmış, partinin

kaderi, hatta ülkenin kaderi Menderes’le özdeşleşmiştir.

Demokrat Parti iktidarını seçim dönemlerine göre üç farklı başlıkta

ele almak uygundur. Partinin ikinci kez iktidara geldiği 1954 yılından 1957

yılına kadar geçen süre, oldukça fırtınalı ve tartışmalı dönem olmuştur.

Özellikle 1955 yılının ikinci yarısı Adnan Menderes’in dolayısıyla Demokrat

Parti için adeta sonun başlangıcı olmuştur. 6-7 Eylül Olayları, İspat Hakkı,

Demokrat Parti Dördüncü Büyük Kongresi ve Hürriyet Partisi’nin kurulması

gibi çalkantılara yol açan gelişmeler bu kısa zaman dilimine sıkışmıştır.

Adnan Menderes’in iktidarla özdeşleşmeye başladığı bu dönemin kritik ve

belirleyici gelişmesi Demokrat Parti 29 Kasım 1955 TBMM Grup toplantısı

olmuştur. Bu toplantıda, milletvekilleri hükümet aleyhine ağır eleştirilerde

bulunmuşlar, kürsüye çağırdıkları bakanları tek tek istifa ettirmişlerdir.

Demokrat Parti Meclis Grubunun bakanlarını tek tek istifa ettirmesi üzerine

Adnan Menderes, Bakanlar Kurulu’ndaki bakanların toptan çekildiğini

belirtmiş ve kendisi ile ilgili kararı da gruba bırakmıştır. Ancak Menderes’in

bakanlarını düşüren DP Grubu Menderes’e sahip çıkmıştır. Adnan Menderes

de kendisini sevgiyle bağrına basan Demokrat Parti grubuna hitaben tarihe



77

geçen konuşmasını yapmış ve “Aslanlar gibi insanlarsınız; siz isterseniz

hilâfeti bile getirirsiniz. Size lâyık olmaya çalışacağım” demiştir. Menderes,

konuşmasında geçen “hilâfeti bile getirirsiniz” sözü yüzünden bazı kesimler

tarafından ciddi eleştirilere uğramış; kimileri de bu sözün mecazi anlamda

söylendiğini, grup toplantısında Menderes’in kazandığı zaferin

gölgelenmesinin söz konusu olmadığını ifade etmiştir.

Bu çalışmada 29 Kasım 1955’te yapılan Demokrat Parti Grup Toplantısı’nın

Menderes algısına olumsuz etkileri tartışılmıştır. Ayrıca Menderes’in 29

Kasım 1955’ten sonra kendi bakanlarını gözünü kırpmadan harcamış bir

başbakan olarak tanımlanmasının ağır yüküyle partiyi ve ülkeyi

yönetmesinin doğurduğu sakıncalar üzerinde durulmuştur. Öte yandan

Adnan Menderes’in Demokrat Parti mutlak bir otorite haline gelmeye

başlamasında 29 Kasım 1955’in önemine vurgu yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler: DP, 29 Kasım 1955, Demokrat Parti Grup Toplantısı,

Adnan Menderes.

ABSTRACT

General elections in Turkey was conducted in 1950-1954 and 1957.

The Democratic Party won all of these elections. Thus, the Democratic

Party, where Celal Bayar was the leader, remained in power for 10 years

without interruption. However, 1950-1960 years in Turkish political life is

called "Menderes Period", because the prime minister Adnan Menderes has

been recognized as a prominent leader in the 1950s and the destiny of the

Democratic Party, even the destiny of the country, is identified with

Menderes.

It is appropriate to consider the Democratic Party period in three

different terms The 1954-1957 period (the second term of the party), has

been a distressing and controversial period. Especially the second half of

1955 was "the beginning of the end" for both Adnan Menderes and the

Democratic Party. Developments such as "6-7 September Events", "The

Fourth Great Congress of the Democratic Party" and the establishment of the

"Freedom Party" (Hürriyet Partisi) took place during this period. In these

years, Adnan Menderes has been identified with the ruling party. The critical

and decisive development in this period was the TBMM group meeting of

the Democratic Party on the 29th of November,1955. The deputies

who spoke in the group meetig criticized the government harshly.The

ministers were asked to resign successively. On the resignation of ministers,

Adnan Menderes stated that all of the ministers (except himself) resigned.

He also asked the group to make a decision about himself. However, the DP

Group supported Menderes. Adnan Menderes also made a very important

historic speech: “You are like a lion. You even bring back the caliphate if


78

you like”. Menderes was criticized by the secularist groups for these words.

On the other hand, Some people said that this word could be handled

metaphorically.

This study discusses the negative effects of the meeting on the 29th

of November,1955 on the perceptions towards Menderes. Moreover, it

emphasizes importance of the group meeting on the 29th of November when

Adnan Menderes started to become an absolute authority in the Democratic

Party.

Keywords: November the 29th in 1955, The Democratic Party Group

Meeting, Adnan Menderes.


79

1950 – 1960 DÖNEMİNDE MİLLİ DIŞ POLİTİKA VE

ULUSLARARASI İLİŞKİLERİMİZ

NATIONAL FOREIGN POLICY AND INTERNATIONAL RELATIONS

OF TURKEY DURING 1950 – 1960

Mehmet Arif DEMİRER

ÖZET

1950 – 1960 yılları arasında uygulanan Milli Dış Politikanın önemi

ve 1959 yılında Zürih ve Londra Antlaşmalarının 4 Mart 1959 günü

TBMM’deki görüşmeleri sonunda yapılan oylamada bu politikadan ciddi

ölçüde uzaklaşma konusu örnek olaylarla anlatılacaktır. Ayrıca on yıl

boyunca Türkiye’nin uluslararası ilişkileri kronolojik sırada verilerek

Başbakan Menderes hükümetlerinin Türkiye’nin uluslararası alanda

görüntüsündeki büyük değişim yine örnek olaylarla vurgulanacaktır.

1950 yılında Türkiye Avrupa Ekonomik İş Birliği Örgütü (OEEC)

ve Avrupa Konseyi üyesidir. 1947 yılında imzalanan Askeri Yardım

Antlaşması kapsamında ABD’den bir miktar silah ve askeri teçhizat yardımı

almıştır ama bu, uzun vadeli bir ittifak değildi. Türkiye’nin NATO üyelik

talebi kabul edilmemişti. Buna karşı kuzey komşunun (Sovyetler Birliği)

gözü Türkiye’de ve ortak yönetim istediği Boğazların üstündedir. Doğu

Avrupa ülkelerinin tamamı Demir Perde arkasında birer Sovyet uydusu

olmuşlardır. Adnan Menderes hükümetinin devir aldığı Türkiye’nin

uluslararası görüntüsünün özeti budur.

1960 yılında Türkiye bir yanda erken bir genel seçim bir yanda da

Menderes’in, ABD’den sonra ilk NATO üyesi ülkesi Başbakanı olarak 15

Temmuz günü normal komşuluk ilişkilerini başlatmak üzere Moskova’ya

yapacağı ziyaretin hazırlıkları içindedir. 1960 yılında Türkiye; NATO

üyesidir, Balkan Paktının ve Irak İhtilalinden sonra merkezi Ankara’ya

taşınan CENTO’nun kurucu üyesidir, 1955 yılından beri Kıbrıs’ta süregelen

EOKA terör olaylarına son veren Zürih Antlaşmaları sonucu kurulan Kıbrıs

Cumhuriyeti’nin garantörüdür.

Anahtar Kelimeler: 1950-1960, Adnan Menderes, Milli Dış Politika.


80

ABSTRACT

The importance of National Foreign Policy understanding in Turkey

between 1950 – 1960 will be stressed and major deviation from this policy

during the ratification talks on 4th March 1959 in the Turkish Parliament of

Zurich Accords and London Agreement on Cyprus will be exemplified

giving details of relevant events.

Turkey’s international relations during these ten years will be given

in chronological order to show the great change in her international image,

again based on real events.

In 1950 Turkey was only a member of OEEC and the European

Council. She was receiving military aid from the USA but this was not based

on a long term alliance. At the same time the attention of her northern

neighbour (USSR) was focussed on the Turkish Straits. The USSR was

demanding joint management of the Straits. All Eastern European countries

had been put behind the Iron Curtain by the Soviet Union. This was Turkey

which Adnan Menderes Government had inherited in 1950. In 1960 Turkey

was preparing for early parliament elections while Menderes was getting

ready for his Moscow visit on 15th July to start normal neighbourly relations

with the Soviet Union being the second NATO country after the USA to do

so.

In 1960 Turkey was a NATO member. She was a founding member of the

Balkan Pact as well as CENTO, which was now housed in Ankara after the

Iraqi revolution. Turkey was also one of the three Guarantors of the newly

founded Cyprus Republic based on the Zurich Accords, after many years of

EOKA terror killings on the island.

Keywords: 1950-1960, Adnan Menderes, National Foreign Policy.