Uluslararas› Hukukta ‹nsanî MüdahaleHumanitarian Intervention in International Law

Ar. Gör. Özhan Hanc›lar*

Pamukkale Üniversitesi

ÖZET ‹nsanî müdahale, uluslararas› hukukun en tart›flmal› konular›ndan birisidir. ‹nsanî müdahalenin hu-kukî bir tan›m› yoktur. Ancak genel olarak, bir devlet ya da devletler grubunun, bireylerin temel insan hak-lar›n›n bir baflka devlet taraf›ndan genifl çapl› ve a¤›r ihlâlini sona erdirmek amac›yla, kuvvet kullanma teh-didinde bulunmas› ya da kuvvet kullanmas›n› ifade etmektedir. Konu ahlakî ve hukukî olmak üzere ikiyönlüdür. ‹nsanî müdahale ahlaka uygundur; çünkü müdahalede bulunan devletler masum insanlar›n ha-yatlar›n› kurtarmaktad›r. Etik meflruiyetine karfl›n, insanî müdahale hukuka ayk›r›d›r; çünkü kuvvet kullan-ma yasa¤›n› ve devletlerin içifllerine kar›flmama ilkesini ihlâl etmektedir. Konu üzerindeki tart›flma önü-müzdeki y›llar boyunca sürece¤e benzemektedir.

ANAHTAR KEL‹MELER Uluslararas› hukuk, insanî müdahale, müdahale, kuvvet kullanma, Birleflmifl Millet-ler Antlaflmas›, insan haklar›

ABSTRACT Humanitarian intervention has been one of the most controversial issues in international law.There is no legal definition of humanitarian intervention. But it generally refers to the threat or use of forceby a state or group of states aimed at preventing or ending widespread and grave violations of the funda-mental human rights of individuals by another state. There are two aspects of the issue. One is moral andthe other is legal. Humanitarian intervention is ethical because intervening states save the lives of innocentpeople. Despite of its ethical legitimacy, humanitarian intervention is illegal, because it violates the prohi-bition of the use of force and the principle of non-intervention in the internal affairs of states. Controversyon the issue is likely to be continued in next decades.

KEY WORDS International law, humanitarian intervention, intervention, use of force, the Charter of theUnited Nations, human rights

G‹R‹fi

‹nsanî müdahale, genel olarak, müdahale edilen devletin vatandafllar›n› genifl çap-

l› insan haklar› ihlâllerinden korumak için bir ya da birden fazla devletin silâhl› kuvvet

kullanmas›d›r.1 ‹nsanî müdahale, vatandafllar›n› ülke d›fl›nda korumak amac›yla müdaha-

leden farkl› olarak, müdahale eden devletin vatandafllar›n› de¤il; müdahale edilen devle-

tin vatandafllar›n› kendi devletlerinin sorumlu oldu¤u insan hakk› ihlâllerinden korumak

amac›yla gerçeklefltirilen kuvvet kullanma fiilidir.

* Pamukkale Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü.1. Anthony C. Arend & Robert J. Beck: International Law and Use of Force: Beyond the UN Charter

Paradigm, London & New York, Routledge, 1993, s. 113.

Çankaya University Journal of Law, 7/2 (fiubat 2011), ss.97–124© Çankaya Üniversitesi ISSN 1309-677X Printed in Turkey

Eldeki çal›flmada, insanî müdahale devletlerin insanî gerekçelerle münferiden kuv-

vet kullanmalar›yla s›n›rland›r›lm›flt›r. Zira BM Antlaflmas›’n›n VII. Bölümü çerçevesin-

de müflterek güvenlik önlemi olarak giriflilecek bir müdahaleyi, insanî gerekçelerle ger-

çeklefltirilse bile, bizzat sistemin öngördü¤ü bir eylem olarak, uluslararas› hukuk aç›s›n-

dan çok tart›flmal› bir kavram olan insanî müdahalenin kapsam› d›fl›nda de¤erlendirmek

gerekir.

‹NSANÎ MÜDAHALE KAVRAMI

I—MÜDAHALE KAVRAMI

Müdahale kavram›n›n tam ve aç›k karfl›l›¤›n›n ne oldu¤u konusunda uluslararas›

hukukta görüfl birli¤i mevcut de¤ildir. En genifl anlam›yla müdahale, bir devletin di¤eri-

nin egemenlik hakk›n› ilgilendiren meselelerine az ya da çok kar›flmas› olarak tan›mla-

nabilir. Asl›nda uluslararas› hukukun ve uluslararas› iliflkilerin tamam› devletlerin de¤i-

flik seviyelerde birbirlerini etkilemesinden, dolay›s›yla birbirlerinin ifllerine kar›flmas›n-

dan ibarettir.2 Devletlerin kendi iradelerini de¤iflik araçlarla birbirlerine kabul ettirme ça-

bas› üzerine kurulu olan uluslararas› sistemde uluslararas› hukukun ana ifllevi, kullan›lan

araçlar›n hukuka uygun olup olmad›klar›n› belirlemektir.

Bu anlamda, bir ya da birden fazla devletin veya uluslararas› bir örgütün aç›kça k›-

nama, diplomatik iliflkileri kesme, muhalif gruplara parasal destek sa¤lama, üyelikten ç›-

karma veya ekonomik yapt›r›m uygulama yoluyla baflka bir devlete yönelik olarak girifl-

ti¤i eylemler askerî kuvvet kullanma yoluna gidilmemifl olsa dahi birer müdahale niteli-

¤indedir.3 Müdahalenin s›n›rlar›n› genifl tutunca diplomatik temsilciyi geri çekmek, dip-

lomatik temsilciyi istenmeyen kifli ilân etmek, ikili bir antlaflmay› feshetmek, seçimlere

gözlemci göndermek, ekonomik yard›m› koflula ba¤lamak, di¤er devletin vatandafl›na s›-

¤›nma hakk› tan›mak da özünde birer müdahale niteli¤i tafl›maktad›r.

Müdahale olarak kabul edilebilecek fiillerin devletlerin uluslararas› iliflkilerinin he-

men hemen tamam›n› kapsar flekilde geniflletilebilir olmas›, pek çok uluslararas› hukuk

yazar›n›n müdahale kavram›n› buyurgan ya da hukuken kabul edilemez müdahalelerle s›-

n›rlama yoluna gitmelerine neden olmufltur. Örne¤in Oppenheim, müdahaleyi, bir devle-

tin di¤erinin ifllerine söz konusu ifllerin mevcut durumunu de¤ifltirmek veya devam ettir-

98 ÖZHAN HANCILAR

2. Sean D. Murphy: Humanitarian ‹ntervention: The United Nations in an Evolving World Order, Penns-ylvania, University of Pennsylvania Press, 1996, s. 10.

3. Murphy, s. 9-10.

mek amac›yla buyurgan biçimde kar›flmas› olarak tan›mlamaktad›r.4 Burada kastedilen,

ulusal yetkiye dâhil olan ifllerdir. Buyurgan biçimde kar›flma da zorlama unsurunu bar›n-

d›rmaktad›r. Vincent de müdahaleyi bir devlet, devletler grubu ya da uluslararas› örgü-

tün bir devletin içifllerine zorlay›c› biçimde kar›flmas› eylemi olarak tan›mlamaktad›r.

Vincent’e göre, müdahale eylemi müdahale edilen devletin yönetimini hedef al›r ve hu-

kuka uygun olsa da olmasa da uluslararas› iliflkilerin geleneksel kal›b›n› bozar.5

Müdahale edilen devlete yönelik zorlama, kuvvet kullanma yasa¤›n› ihlâl eden fi-

iller yoluyla gerçekleflebilece¤i gibi, an›lan yasa¤› ihlâl etmeyen siyasî ya da ekonomik

nitelikli fiiller yoluyla da gerçeklefltirilebilir. Siyasî nitelikli müdahale fiillerine örnek

olarak hedef devletin vatandafllar›na yönelik siyasî propaganda ve muhalif siyasî partile-

re parasal yard›m, ekonomik nitelikli müdahale fiillerine örnek olarak da ekonomik yar-

d›m›n kesilmesi veya ekonomik ambargo uygulanmas› verilebilir.6

Kuvvet kullanma yasa¤›n› ihlâl eden müdahaleler, devletlerin birbirlerine karfl› gi-

rifltikleri askerî müdahalelerdir. Bu tür askerî faaliyetler do¤rudan müdahale fleklinde

gerçekleflebilece¤i gibi,7 bir devletin bir baflka devletteki iç çat›flmaya yönetimi veya is-

yanc›lar› destekleyerek kar›flmas›n› ifade eden dolayl› müdahale fleklinde de gerçeklefle-

bilir. Kuvvet kullan›larak gerçeklefltirilen dolayl› müdahale, kullan›lan kuvvetin yo¤un-

luk kazanmas›yla, dolayl› silâhl› sald›r›ya da dönüflebilir.8

UAD, Case Concerning Military and Paramilitary Activites in and against Nica-

ragua (Nikaragua’ya Karfl› Askerî ve Benzeri Faaliyetler Davas›)9 karar›nda, ister do¤-

99ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

4. L. Oppenheim: International Law, Vol. II - Disputes, War and Neutrality, H. Lauterpacht (ed.), 7. ed.,London, Longmans, 1955, s. 305.

5. Nicholas J. Wheeler: “Humanitarian Intervention and World Politics”, The Globalization of World Po-litics: An Introduction to International Relations, John Baylis & Steve Smith (eds.), Oxford, OxfordUniversity Press, 1999, s. 393’den R. J. Vincent: Nonintervention and International Order, New Jer-sey, Princeton University Press, 1974, s. 3-19.

6. Sertaç Hami Bafleren: Uluslararas› Hukukta Devletlerin Münferiden Kuvvet Kullanmalar›n›n S›n›rlar›, An-kara, Ankara Üniversitesi Bas›mevi, 2003, s. 98-99; Funda Keskin: Uluslararas› Hukukta Kuvvet Kullanma:Savafl, Kar›flma ve Birleflmifl Milletler, Ankara, Mülkiyeliler Birli¤i Vakf› Yay›nlar› No 20, 1998, s. 106.

7. SSCB’nin 1979’da Afganistan’a, ABD’nin 1983’te Grenada’ya yönelik müdahaleleri, do¤rudan askerî mü-dahalelere örnek olarak gösterilebilir. Bafleren, hakl› olarak, bu tür askerî müdahalelerin ayn› zamanda silâh-l› sald›r› oluflturduklar› gerçe¤inin de¤iflmeyece¤ine iflaret etmektedir. Konu hakk›nda bkz. Bafleren, s. 100.

8. Bafleren, s. 100.9. Case Concerning Military and Paramilitary Activites in and against Nicaragua (Nicaragua v.United

States of America), Merits, Judgment of 27 June 1986, ICJ Reports, 1986, s. 14-546. Bundan sonra Ni-karagua yarg›s› olarak an›lacakt›r.UAD’nin Nikaragua karar›, dolayl› sald›r›n›n uluslararas› hukuk aç›s›ndan de¤erlendirildi¤i ilk yarg›olmufltur. Muhakemenin sonucunda Divan, ABD’nin ortaklafla meflru müdafaa hakk›na dayanan iddi-alar›n› reddetmifl ve ço¤unlukla ald›¤› karar›nda, ABD’nin pek çok noktada uluslararas› hukuku ihlâletti¤i sonucuna varm›flt›r. Konu hakk›nda bkz. Sevin Toluner: Milletleraras› Hukuk Aç›s›ndan Türki-ye’nin Baz› D›fl Politika Sorunlar›, 1. B., ‹stanbul, Beta Yay›nlar›, 2000, s. 349, dn. 4; s. 388.

rudan askerî harekât isterse bir baflka devletteki y›k›c› veya terorist faaliyetleri destekle-

mek biçiminde olsun, kuvvet kullan›larak gerçeklefltirilen müdahalelerin hem kuvvet

kullanma hem de müdahale yasaklar›n› ihlâl etti¤ini ifade etmifltir.10

II—‹NSANÎ MÜDAHALE KAVRAMI

Holzgrefe’ye göre insanî müdahale, bir devlet ya da devletler grubunun, vatandaflla-

r› olmayan insanlar›n temel insan haklar›n›n genifl çapl› ve a¤›r ihlâlini sona erdirmek ama-

c›yla, bu haklar› ihlâl eden devletin r›zas› hilâf›na kuvvet kullanma tehdidinde bulunmas›

ya da kuvvet kullanmas›d›r.11 Murphy’ye göre, insanî müdahale, bir devlet, devletler gru-

bu ya da uluslararas› örgütün, esasen, uluslararas› düzeyde tan›nm›fl insan haklar›n›n genifl

çapl› ihlâline karfl› müdahale edilen devletin vatandafllar›n› korumak amac›yla kuvvet kul-

lanma tehdidinde bulunmas› ya da bizzat kuvvet kullanmas›d›r.12 Wheeler ve Morris, söz

konusu kavram›, bir baflka devletin s›n›rlar› içerisindeki insanlar›n ac›s›n› hafifletmek veya

sona erdirmek öncelikli amac›yla o devletin içifllerine kar›fl›lmas› olarak tan›mlamaktad›r.13

‹nsanî müdahale kavram›na iliflkin doktrindeki tan›mlar›n pek ço¤u birbirine ben-

zemektedir. Bu da, söz konusu kavram›n anlam› konusunda uluslararas› hukuk yazarlar›

aras›nda ciddî bir görüfl farkl›l›¤›n›n bulunmad›¤›n› göstermektedir. Bir devletin kendi

vatandafllar›n›n insan haklar›n› a¤›r biçimde ihlâl etmesi üzerine bir devletin, devletler

grubunun veya uluslararas› bir örgütün söz konusu devlete karfl› kuvvet kullanmas› veya

kuvvet kullanma tehdidinde bulunmas› insanî müdahale olarak kabul edilmektedir.

‹nsanî müdahale kavram› üzerine yazan yazarlar, bu kavram› genellikle, yaln›zca

kuvvet kullanma tehdidi ve kuvvet kullanma fiilleriyle s›n›rlamaktad›rlar.14 Söz konusu

durumun nedenini yaln›zca bu fiillerin BM Antlaflmas›’n›n 2(4). maddesindeki kuvvet

kullanma yasa¤›n› ihlâl etmesinde aramak gerekir. Zira bu hâlde do¤acak sonuçlar çok

daha ciddî ve tart›flmal›d›r.

Vatandafllar› ülke d›fl›nda korumak için kuvvet kullan›lmas› insanî müdahalenin

kapsam› d›fl›ndad›r. Zira vatandafllar› ülke d›fl›nda korumak için kuvvet kullan›lmas›,

100 ÖZHAN HANCILAR

10. Nikaragua yarg›s›, parag. 205. 11. J. L. Holzgrefe: “The Humanitarian Intervention Debate,” Humanitarian Intervention: Ethical, Legal

and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.), Cambridge, Cambridge Univer-sity Press, 2003, s. 18.

12. Murphy, s. 11-12.13. Nicholas J. Wheeler & Justin Morris: “Humanitarian Intervention and State Practice at the End of the

Cold War”, International Society after the Cold War, Rick Fawn & Jeremy Larkins (eds.), London,Millennium Publishing, 1996, s. 135-136.

14. Murphy, s. 10.

devletin bir baflka devletin ülkesinde ölüm tehlikesi alt›nda olan vatandafllar›n› kurtarmak

için kuvvet kullanmas›n› ifade eder. Müdahalede bulunan devlet di¤er devletlerin vatan-

dafllar›n› da kurtar›r; ancak harekete geçmesindeki esas amaç, insanî müdahaledekinin

aksine kendi vatandafllar›n› kurtarmakt›r.15

‹nsanî müdahale, kuvvet kullanma yoluyla bir baflka devletin egemenli¤ine müda-

hale edilmesi oldu¤una göre uluslararas› hukukun kuvvet kullanmaya ve devletlerin ege-

menli¤ine iliflkin sisteminin eldeki çal›flman›n konusunu ilgilendirdi¤i oranda incelenme-

si gerekmektedir.

ULUSLARARASI HUKUKTA KUVVET KULLANMA YASA⁄I VE ‹Ç‹fiLER‹NEKARIfiMAMA ‹LKES‹

I—ULUSLARARASI HUKUKTA KUVVET KULLANMA YASA⁄I

Uluslararas› hukukta kuvvet kullanma, en yal›n biçimiyle, “silâh ya da fiziksel gü-

cün uluslararas› iliflkilerde araç olarak kullan›lmas›” olarak tan›mlanabilir. Milletler Ce-

miyetinin (MC) kurulmas›ndan önceki dönemde devletlerin kuvvete baflvurmalar›, ulus-

lararas› hukuk taraf›ndan meflru kabul edilmifltir.16 I. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan kurulan

MC sisteminde, savafl yasaklanmamakla birlikte devletlerin savafla baflvurma yetkisini s›-

n›rland›r›lm›fl ve söz konusu s›n›rlamalar zorlama tedbirleri ile desteklenmifltir.17 II. Dün-

ya Savafl›’n›n ard›ndan kurulan BM sisteminde ise kuvvet kullanmak kesin olarak yasak-

lanm›flt›r. BM Antlaflmas›’n›n18 kuvvet kullan›m›na iliflkin temel hükmü 2(4). maddesi-

dir. Maddeye göre, “Teflkilât›n üyeleri, uluslararas› iliflkilerinde gerek herhangi bir bafl-

ka devletin toprak bütünlü¤üne veya siyasî ba¤›ms›zl›¤›na gerekse Birleflmifl Milletlerin

amaçlar› ile ba¤daflmayacak herhangi bir flekilde tehdit veya kuvvet kullan›lmas›na bafl-

vurmaktan kaç›n›rlar.”19

101ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

15. Bafleren, s. 160. Vatandafllar› ülke d›fl›nda korumak için kuvvet kullan›lmas› hakk›nda ayr›nt›l› bilgiiçin bkz. Natalino Ronzitti: Rescuing Nationals Abroad through Military Coercion and Interventionon Grounds of Humanity, Dordrecht, Martinus Nijhoff Publishers, 1985.

16. Ana Britannica Ansiklopedisi, C. 20, 1994 Bask›s›, ‹stanbul, Ana Yay›nc›l›k, 1994, s. 66.17. MC Misak›’n›n devletlerin kuvvet kullanmas›na iliflkin olarak getirdi¤i sistem hakk›nda bilgi için bkz.

Arend & Beck, s. 19-22.18. Charter of the United Nations, 26 Haziran 1945. 19. Maddenin üye devletlere yasaklad›¤› fiiller, “kuvvet kullanma” ve “kuvvet kullanma tehdidinde bu-

lunma”d›r. 2(4). maddede kullan›lan “kuvvet” kavram› ile hangi tür kuvvet kullanma fiillerinin kaste-dildi¤i, yani yasaklanan kuvvet kullanma fiilinin niteli¤i aç›klanmam›flt›r. Bu nedenle, silâh yoluylagerçeklefltirilen kuvvet kullanma fiillerinin yan›nda; ekonomik, siyasî ve ideolojik bask›lar›n da yasak-lan›p yasaklanmad›¤› hususu tart›flmal›d›r. Konu hakk›nda bkz. Sevin Toluner: K›br›s Uyuflmazl›¤› veMilletleraras› Hukuk, ‹stanbul, ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, 1977, s. 143.

BM Antlaflmas›’n›n 51.maddesi, meflru müdafaa hakk›n›n kullan›lmas›n› kuvvet

kullanma yasa¤›n›n istisnas› olarak düzenlemifltir.20 51. maddenin meflru müdafaa hakk›-

n›n kullan›labilmesi için öngördü¤ü en önemli flart silâhl› sald›r›ya u¤ram›fl olmakt›r.21

Maddenin devam› gere¤ince, meflru müdafaa hakk›n› kullanan devletler bu haklar›n› kul-

lan›rken ald›klar› tedbirleri derhâl Güvenlik Konseyine bildirmekle yükümlüdürler. Ay-

r›ca, Konsey uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas› için gerekli tedbirleri al›r almaz,

meflru müdafaa hakk›na dayanarak kuvvet kullanan devlet kuvvet kullan›m›na son ver-

mek zorundad›r. 51. maddenin metninde yer almasa da, örf ve adet hukuku kurallar›n›n

arad›¤› zorunluluk, orant›l›l›k ve aciliyet koflullar›n›n da meflru müdafaa hakk›n›n huku-

ka uygun olarak kullan›labilmesi için gerekli koflullar oldu¤u kabul edilmektedir.22

BM Antlaflmas›’n›n 2(4). maddesinin yorumuyla ilgili en önemli tart›flma, hükmün,

“gerek herhangi bir baflka devletin toprak bütünlü¤üne veya siyasî ba¤›ms›zl›¤›na gerek-

se Birleflmifl Milletlerin amaçlar› ile ba¤daflmayacak herhangi bir flekilde” kuvvet kul-

lanmay› veya kuvvet kullanma tehdidinde bulunmay› yasaklamas› üzerine yap›lmaktad›r.

Doktrindeki baz› yazarlar, kuvvet kullanma yasa¤›n›n sadece maddenin sözünü etti¤i

amaçlar dâhilinde geçerli oldu¤unu, dolay›s›yla bir devletin toprak bütünlü¤ünü ve ba-

¤›ms›zl›¤›n› zedelemeyen veya BM’nin amaçlar›yla çeliflmeyen kuvvet kullan›mlar›n›n

yasa¤› ihlâl etmeyece¤ini savunmaktad›rlar.23 Bu görüflün karfl›s›nda ise, 2(4). maddenin,

hangi amaç alt›nda gerçekleflirse gerçekleflsin, kuvvet kullan›m›n› bütünüyle hukuka ay-

k›r› hâle getiren genifl kapsaml› bir yasak getirdi¤i görüflü yer almaktad›r.24

Doktrinde, meflru müdafaa hakk›n›n niteli¤i ve içeri¤ine iliflkin olarak da görüfl

farkl›l›klar› bulunmaktad›r. Bir taraf›nda meflru müdafaa hakk›n› oldukça genifl yorumla-

102 ÖZHAN HANCILAR

20. BM Antlaflmas› m. 51: “Antlaflma’n›n meflru müdafaa hakk›n› düzenleyen 51. maddesinin içeri¤i fluflekildedir: “Bu Antlaflma’n›n hiçbir hükmü, Birleflmifl Milletler üyelerinden birinin silâhl› bir sald›r›-ya hedef olmas› hâlinde, Güvenlik Konseyi uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas› için gerekli ted-birleri al›ncaya kadar, üye devletin do¤al olan münferit veya ortaklafla meflru müdafaa hakk›na engelolmaz. Bu meflru müdafaa haklar›n› kullan›rken üyelerin ald›¤› tedbirler derhâl Güvenlik Konseyinebildirilir ve Konseyin Antlaflma’ya dayanarak uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas› ya da yeni-den tesisi için gerekli görece¤i flekilde her an hareket etme yetki ve görevini hiçbir biçimde etkilemez.”

21. Silâhl› sald›r›dan bahsedebilmek için, ciddî düzeyde kuvvet kullan›m›n›n ve bunun neden oldu¤u ha-sar›n mevcudiyeti gerekir. Konu hakk›nda bkz. Bruno Simma et. al.: The Charter of the United Nati-ons, Oxford, Oxford University Press, 1994, s. 669.

22. Yoram Dinstein: War, Aggression and Self Defence, 2. ed., New York, Grotius Publications, 1994, s. 244.23. Derek W. Bowett: Self-Defence in International Law, Manchester, 1958, s. 12; Ronzitti, s. 1-2.

Bu görüflün önde gelen temsilcisi Stone’dir. Yazar›n konu hakk›ndaki görüflü için bkz. Julius Stone:Aggression and World Order: A Critique of United Nations Theories of Aggression, London, Stevens,1958, s. 43, 94-95. 2(4). maddedeki yasa¤› s›n›rl› bir yasak olarak yorumlayan di¤er yazarlar için bkz.Bowett, s. 12, dn. 2.

24. Bowett, Brownlie ve Kelsen bu görüflü paylaflmaktad›r. Konu hakk›nda bkz. Bowett, s. 151, IanBrownlie: International Law and Use of Force by States, Oxford, Clarendon Press, 1963, s. 266-268.

yan Bowett, Feliciano, Higgins, McDougal ve Waldock gibi yazarlar; 51. maddenin mefl-

ru müdafaa hakk›n› devletlerin do¤al bir hakk› olarak gören ifadesini görüfllerine daya-

nak yapmaktad›rlar. Dolay›s›yla bu yazarlara göre, örf ve adet hukuku kurallar›n›n dü-

zenledi¤i meflru müdafaa hakk›n 51. maddenin üstünde ve ondan ba¤›ms›z olarak varl›-

¤›n› sürdürmektedir. Bu görüfle göre, önleyici meflru müdafaa hakk› varl›¤›n› korumak-

tad›r; dolay›s›yla meflru müdafaa hakk›n›n kullan›labilmesi için silâhl› sald›r› flart› aran-

maz.25 BM Antlaflmas›’n›n öngördü¤ü müflterek güvenlik sisteminin 1945 sonras› dö-

nemdeki baflar›s›zl›¤› da bu görüflün önemli dayanaklar›ndan birisidir.26 Tart›flman›n di-

¤er taraf›nda ise Arechaga, Brownlie, Dinstein, Henkin, Jessup, Kelsen ve Kunz gibi ya-

zarlar, 51. maddenin 2(4). madde ile birlikte meflru müdafaan›n kapsam ve s›n›rlar›n› ke-

sin olarak belirledi¤ini savunmaktad›rlar.27 Meflru müdafaa hakk›n› dar yorumlayan bu

görüfl gere¤ince, bu hak sadece silâhl› bir sald›r›n›n gerçekleflmesi hâlinde kullan›labilir;

baflka hiçbir flart alt›nda kullan›lamaz.28

II—ULUSLARARASI HUKUKTA ‹Ç‹fiLER‹NE KARIfiMAMA ‹LKES‹

A—DEVLET EGEMENL‹⁄‹ VE DEVLETLER‹N EGEMEN Efi‹TL‹⁄‹ ‹LKES‹

Hukuk ve siyaset kuram›nda egemenlik, mutlak gücü elinde bulundurma durumu-

dur. Mutlak güç uluslararas› sistemde devletin elindedir.29 Uluslararas› hukukta egemen-

li¤in klasik tan›m›n› 1928 tarihli Palmas Adas› Davas› karar›nda hakem Huber flu flekil-

de vermektedir: “Devletler aras›ndaki iliflkilerde egemenlik ba¤›ms›zl›¤› ifade etmekte-

dir. Dünyan›n herhangi bir parças›ndaki ba¤›ms›zl›k ise, devletin, orada, bir baflka dev-

leti d›fllayacak flekilde ifllevlerini yerine getirme hakk›d›r.”30

103ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

25. An›lan yazarlardan baz›lar›n›n bu yöndeki görüflleri için bkz. Bowett, s. 184-193; Rosalyn Higgins:“The Legal Limits to the Use of Force by Sovereign States: United Nations Practice”, Brit. Y. B. Int’lL., Vol. 37, (1961), s. 302; Myers S. McDougal & Florentino P. Feliciano: The International Law ofWar: Transnational Coercion and World Public Order, New Haven, New Haven Press, 1994, s. 232-241. Bu düflünceyi savunan yazarlara yap›lan at›flar için bkz. Arend & Beck, s. 73; Malcolm N. Shaw:International Law, 4. ed., Cambridge, Cambridge University Press, 1997, s. 788; Toluner, 1977, s. 159.

26. Arend & Beck, s. 73.27. An›lan yazarlardan baz›lar›n›n bu yöndeki görüflleri için bkz. Ian Brownlie: “The Use of Force in Self-

Defence,” Brit. Y. B. Int’l L., Vol. 37, (1961), s. 239-244, Dinstein, s. 180-181; Josef L. Kunz: “Indi-vidual and Collective Self-Defence in Article 51 of the Charter of the United Nations”, Am. J. Int’l L,Vol. 41, (1947), s. 876. Bu düflünceyi savunan yazarlara yap›lan at›flar için bkz. Arend & Beck, s. 73;Shaw, s. 788; Toluner, 1977, s. 157.

28. Arend & Beck, s. 73; Shaw, s. 788.29. Francis Kofi Abiew: The Evolution Of The Doctrine And Practice Of Humanitarian Intervention, The

Hague, Kluwer Law International, 1999, s. 25.30. Aslan Gündüz: Milletleraras› Hukuk, Temel Belgeler Örnek Kararlar, 4. B., ‹stanbul, Beta Yay›nlar›,

2000, s. 255.

Egemenli¤in pratik anlam›, devletin gerek iç gerekse d›fl ifllerinde karar alma süre-

cinin tek otoritesi olmas›d›r. Uluslararas› sistemin yüzy›llard›r de¤iflmeyen özelli¤i ege-

men devletlere bölünmüfl bir yap› arz etmesidir.31 Söz konusu sistemin her bir parças›n›n

yani her bir devletin kendi bafl›na egemen olmas›, en az›ndan ilke olarak devletlerin eflit-

li¤ini gerektirmektedir. Devlet egemenli¤i ve devletlerin eflitli¤i uluslararas› hukukun te-

mel yap›sal ilkeleridir.32

Devletlerin egemen eflitli¤i ilkesi, uluslararas› hukukun devletler aras›nda kimi hu-

kukî eflitsizlikler yaratmas›na engel olamamaktad›r. Hukukî farkl›l›klar›n belki de en bi-

linen örne¤i, BM örgütünün üyelerin egemen eflitli¤i ilkesi üzerine kuruldu¤unu aç›kça

hükme ba¤layan BM Antlaflmas›’n›n, bu ilkeyle tamamen çeliflir biçimde befl devlete Gü-

venlik Konseyinde daimî üyelik vermesi; dahas› Konsey’in usule iliflkin kararlar› d›fl›n-

da bu devletlere veto yetkisi tan›mas›d›r.

B—‹Ç‹fiLER‹NE KARIfiMAMA ‹LKES‹

Devletlerin egemen ve eflit olmalar›n›n uluslararas› hukuk bak›m›ndan en önemli

sonuçlar›ndan biri de içifllerine kar›flmama ilkesidir. BM Antlaflmas›’n›n içifllerine müda-

hale etmemeyle ilgili temel hükmü olan 2(7). maddesine göre: “Bu antlaflman›n hiçbir

hükmü, BM’ye özü itibar›yla bir devletin ulusal yetkisine giren konulara kar›flma yetkisi

vermedi¤i gibi, üyelere bu gibi konular› bu Antlaflma uyar›nca çözmeleri zorunlulu¤unu

getirmez; ancak bu ilke, VII. Bölüm uyar›nca zorlama tedbirlerinin uygulanmas›n› etki-

lemez.”

Görüldü¤ü gibi 2(7). madde BM’nin devletlerin içifllerine müdahale edemeyece¤i-

ni düzenlemektedir. Uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas›nda temel sorumlulu¤u

Güvenlik Konseyi eliyle BM’ye b›rakan BM Antlaflmas›’n›n bizzat BM’ye getirdi¤i bu

s›n›rlaman›n devletler için evleviyetle geçerli oldu¤u söylenebilir. Nitekim BM Genel

Kurulunun 1965 tarihli “Devletlerin ‹çifllerine Müdahalenin Kabul Edilmezli¤i ve Ba-

¤›ms›zl›k ve Egemenliklerinin Korunmas› Hakk›nda Bildiri”si33 hiçbir devletin hangi ne-

denle olursa olsun bir baflka devletin iç ya da d›fl ifllerine do¤rudan ya da dolayl› olarak

müdahale etme hakk› olmad›¤›n› hükme ba¤lamaktad›r. Silâhl› müdahalenin yan›nda di-

¤er müdahale biçimlerini de k›nayan Bildiri’ye göre, hiçbir devlet baflka bir devletten

104 ÖZHAN HANCILAR

31. Abiew, s. 23. 32. Ian Brownlie: Principles of Public International Law, 4. ed., Oxford, Clarendon Press, 1995, s. 287. 33. G.A. Res. 2131, U.N. GAOR, 20th Sess., U.N. Doc. A/6014 (1966). (Declaration on the Inadmissibi-

lity of Intervention in the Domestic Affairs of States and the Protection of Their Independence and So-vereignty). Bundan sonra Müdahalenin Kabul Edilmezli¤i Bildirisi olarak an›lacakt›r.

herhangi bir avantaj sa¤lamak veya o devleti, egemen haklar›n›n kullan›m›n›n devrine

zorlamak amac›yla ekonomik, siyasî veya baflka bir tür önlem uygulayamaz.

BM Genel Kurulunun 1970 tarihli “Birleflmifl Milletler fiart› Uyar›nca Devletler

Aras›nda Dostane ‹liflkiler ve ‹flbirli¤iyle ‹lgili Uluslararas› Hukuk ‹lkelerine Dair Bildi-

ri”si34 de içifllerine kar›flmama ilkesini güçlü biçimde teyit etmektedir.35 Her iki bildiri

de, insan haklar›n›n korunmas›n› içifllerine kar›flmama ilkesinin bir istisnas› olarak dü-

zenlememifltir.

Müdahalenin Kabul Edilmezli¤i ve Dostane ‹liflkiler Bildirileri’nin Genel Kurul

Karar› olmalar› sebebiyle devletleri ba¤lay›c› etkisi yoktur. Ancak Müdahalenin Kabul

Edilmezli¤i Bildirisi’nin kabulünde hiçbir karfl› oyun kullan›lmayarak sadece Birleflik

Krall›k’›n çekimser kalmas›; Dostane ‹liflkiler Bildirisi’nin ise oylama yap›lmadan uzlafl-

ma yoluyla kabul edilmesi dikkate de¤erdir. Her iki bildiride görülen genifl uzlaflma, dev-

letlerin müdahalenin her türlüsünü hukuka ayk›r› kabul ettiklerini göstermektedir.

‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N TAR‹HÎ GEL‹fi‹M‹ VE DEVLETLER‹N UYGULAMALARI

I—1945 ÖNCES‹ DÖNEM

BM’nin kurulmas›ndan önceki dönemde, Avrupa Uyumu’nun36 giriflti¤i baz› mü-

dahalelerin gerekçeleri aras›nda insanî saikler de yer alm›flt›r.37 Bu müdahaleler,

ABD’nin ‹spanya egemenli¤indeki Küba’ya 1898’de yapt›¤› müdahale bir kenara b›rak›-

l›rsa, Osmanl› Devleti’nde yaflayan H›ristiyan az›nl›klar lehine yap›lm›fllard›r. Söz konu-

su kuvvet kullanma eylemlerinin Avrupa’n›n insanî gerekçelerle giriflilecek müdahalele-

rin meflrulu¤u yönündeki görüflünü yans›tt›¤›n› söylemek zordur. Zira egemenli¤i alt›n-

daki halklara Türklerden daha flefkatli davranmayan Rusya, insanî gerekçelerle hiçbir

105ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

34. G.A. Res. 2625, U.N. GAOR, 25th Sess., U.N. Doc. A/8028 (1970). (Declaration of Principles of In-ternational Law Concerning Friendly Relations and Co-operation Among States in Accordance withthe Charter of the United Nations). Bundan sonra Dostane ‹liflkiler Bildirisi olarak an›lacakt›r.

35. Bildiri’de içifllerine kar›fl›lmamas›ndan yükümlülük olarak söz edilmekte ve devletlerin bu yükümlü-lü¤e s›k› bir flekilde uymalar›n›n milletlerin bar›fl içinde bir arada yaflamalar›n› sa¤layan temel bir flartoldu¤u belirtilmektedir. Bildiri’ye göre müdahale, BM Antlaflmas›’n›n lafz›n› ve ruhunu ihlâl etmeninyan›nda uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i tehdit eden durumlar›n yarat›lmas›na yol açmaktad›r.

36. Avrupa Uyumu, Napoleon sonras› dönemde, var olan s›n›rlar› ve statükoyu korumak amac›yla Avru-pa devletleri taraf›ndan benimsenen üstü kapal› uzlaflmaya verilen add›r. Belirli bir örgütsel yap›s› ol-mayan sisteme göre büyük devletlerin iç ayaklanma tehdidi alt›ndaki devletlerin içifllerine kar›flma veortak iradelerini onlara dayatma hakk› vard›. Konu hakk›nda bkz. Ana Britannica Ansiklopedisi, C. 3,1994 Bask›s›, ‹stanbul, Ana Yay›nc›l›k, 1994, s. 415; Ahmet Emin Da¤: Uluslararas› ‹liflkiler & Dip-lomasi Sözlü¤ü, ‹stanbul, Anka Yay›nlar›, 2004, s. 100.

37. Murphy, s. 51.

müdahaleye muhatap olmazken; Rusya’dan daha güçsüz, bu nedenle de bu tür müdaha-

lelere daha aç›k olan Osmanl› Devleti’ne karfl› 19. yüzy›lda insanî gerekçelerle üç büyük

kuvvet kullanma eylemi gerçeklefltirilmifltir.

MC döneminde ise Japonya 1931’de Mançurya’y›, ‹talya 1935’de Etiyopya’y›, Al-

manya 1939’da Çekoslovakya’y› iflgal ederken insanî nedenleri de ileri sürmüfllerdir.38

Ancak an›lan devletlerin bu sald›r›lar› tümüyle fetih amaçl›d›r ve uluslararas› toplum bu

devletlerin iddialar›na itibar etmemifltir.

Afla¤›da, çal›flman›n kapsam› gözetilerek, Türkiye tarihini ilgilendiren iki müdaha-

le, Büyük Britanya, Fransa, Rusya’n›n Yunanistan ve Fransa’n›n Suriye müdahaleleri in-

celenecektir.

A—BÜYÜK BR‹TANYA, FRANSA VE RUSYA’NIN YUNAN‹STAN MÜDAHALES‹

Büyük Britanya, Fransa ve Rusya, Osmanl› Devleti’ne karfl› 1821’den itibaren is-

yan hâlinde bulunan Yunanl›lara genifl özerklik tan›nmas›n› isteyen “Yunanistan’›n Asa-

yiflinin Sa¤lanmas› Antlaflmas›”n›39 6 Temmuz 1827’de imzalam›fllard›r. Bab-› Ali’nin

Antlaflma hükümlerini reddetmesi üzerine, bu üç devletin donanmalar›, Navarin’de bulu-

nan Osmanl› donanmas›n› imha etmifl; 1828’de de Frans›z kuvvetleri Mora Yar›mada-

s›’n› iflgal etmifltir. Ayn› y›l içinde bafllayan Osmanl›-Rus Savafl› sonucunda 14 Eylül

1829’da Edirne Antlaflmas› imzalanm›fl; bu antlaflmayla Osmanl› Devleti, Büyük Britan-

ya, Fransa ve Rusya aras›ndan imzalanan ve Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yan proto-

kolü kabul etmifltir.40

Müdahalenin görünürdeki amac›, Osmanl› yönetiminin Yunan isyan›n› bast›rmak

için kulland›¤› fliddete son vermek ve Yunanistan’a genifl bir otonomi tan›nmas›n› sa¤-

lamakt›r. Ancak müdahalenin yaln›zca bu amaçla gerçeklefltirildi¤ini savunmak çok

zordur. Brownlie’nin iflaret etti¤i gibi, Büyük Britanya ve Fransa’n›n müdahaleye Rus-

ya’n›n tek tarafl› müdahalesinin önüne geçmek için kat›ld›klar›n› söylemek daha ger-

çekçidir.41

Rusya’n›n yaln›z bafl›na müdahale etmesini engelleme amac›n›n yan›nda Avru-

pa’da Türklere duyulan geleneksel düflmanl›¤›n, ticarî hedeflerin ve zaman›n güç denge-

106 ÖZHAN HANCILAR

38. Murphy, s. 60-62.39. Treaty for the Pacification of Greece, 6 Temmuz 1827. Antlaflma’n›n ‹ngilizce metni için bkz. Mal-

colm J. Wagstaff: Greece, Ethnicity and Sovereignty, 1820-1994: Atlas and Documents, London, Arc-hive Editions, 2002, s. 129-134.

40. Fahir H. Armao¤lu: Siyasî Tarih 1789-1960, 3. B., Ankara, AÜSBF Yay›nlar› No: 362, 1975, s. 99-107; Coflkun Üçok: Siyasal Tarih 1789-1950, 5. B., Ankara, Ajans-Türk Matbaas›, 1961, s. 117-121.

41. Brownlie, 1963, s. 339.

sinin de 1827-1830 müdahalesine zemin oluflturdu¤unu belirtmek gerekir.42 Ancak üç

büyük Avrupa devletini Osmanl› Devleti’ne karfl› harekete geçiren insanî gerekçe de göz

ard› edilemez. Zira Avrupa kamuoyu Türklerin Yunanl›lar› katletti¤ine inan›yor; bu ül-

kelerde Yunan isyan›na gösterilen sempati, Frans›z ve ‹ngiliz gönüllülerin Yunan asile-

rin yan›nda savaflmalar›na kadar var›yordu.43

B—FRANSA’NIN SUR‹YE MÜDAHALES‹

Osmanl› Devleti’nin egemenli¤i alt›ndaki Suriye ve Lübnan’da 1858’de bafllayan

mezhep çat›flmalar› 1860’da Müslüman Dürzîlerle H›ristiyan Marunîler aras›ndaki bir

iç savafla dönüflmüfltür. Dürzîlerin Marunîleri katletmeleri boyutuna varan olaylarda

sadece fiam’da bir gün içinde 5000’i aflk›n H›ristiyan öldürülmüfltür.44 Olaylar üzeri-

ne, Avusturya, Büyük Britanya, Prusya, Rusya ve Osmanl› Devleti’nin kat›l›m›yla Pa-

ris’te toplanan bir konferansta Avrupa devletlerince oluflturulacak bir gücün düzeni

sa¤lamak üzere Suriye’ye gönderilmesi karara ba¤lanm›flt›r. Bu karara dayanarak

6.000 kiflilik bir Frans›z gücü Lübnan’a ç›km›flt›r. Frans›z birlikleri bölgede asayifl sa¤-

land›ktan ve Lübnan’da özerk bir yönetim kurulduktan sonra 1861’de geri çekilmifller-

dir.45

Brownlie, Fransa’n›n Suriye müdahalesini tek gerçek insanî müdahale örne¤i ola-

rak görmektedir. Yazara göre olaydaki kuvvet kullanma insanî nedenlidir.46 Ancak dok-

trinde müdahaleye flüpheyle yaklaflan yazarlar da vard›r. Franck ve Rodley dönemin Su-

riye’deki Büyük Britanya hükûmet temsilcisinin ifadelerine dayanarak bölgedeki katli-

amlarda H›ristiyan Marunîlerin de masum olmad›klar›n› ileri sürmektedirler.47 Ayr›ca

Osmanl› Devleti’nin bölgeye asker gönderilmesine gönülsüz de olsa r›za göstermesi in-

sanî müdahalenin belirleyici özelliklerinden olan müdahale edilen devletin r›zas› hilâf›-

na gerçeklefltirilmesiyle ba¤daflmamaktad›r.48

107ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

42. Thomas M. Franck & Nigel S. Rodley: “After Bangladesh: The Law of Humanitarian Intervention byMilitary Force”, Am. J. Int’l L., Vol. 67, (1973), s. 280.

43. Alan Palmer: Osmanl› ‹mparatorlu¤u Son Üç Yüz Y›l: Bir Çöküflün Yeni Tarihi, çev. Belk›s Çorakç›Diflbudak, 5. B., ‹stanbul, Gençlik Yay›nlar›, 1995, s. 98, 106.

44. Palmer, s. 149. 45. Franck & Rodley, s. 281-282; Palmer, s. 149-151.46. Brownlie, 1963, s. 340. 47. Franck & Rodley, s. 282-283.48. Murphy, s. 54. Suriye müdahalesi hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Stephen Kloepfer: “The Syrian Cri-

sis, 1860-61: A Case Study in Classic Humanitarian Intervention,” Can. Y. B. Int’l L., Vol. 23, (1985),s. 246-259; Istvan Pogany: “Humanitarian Intervention in International Law: The French Interventionin Syria Re-examined,” Int’l & Comp. L. Q., Vol. 35, (1986), s.182-190.

II—SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹

So¤uk Savafl döneminin klasik insanî müdahale örnekleri Hindistan’›n Do¤u Pa-

kistan’a, Vietnam’›n Kamboçya’ya ve Tanzanya’n›n Uganda’ya49 olan müdahaleleridir.

Afla¤›da an›lan müdahalelerden ilk ikisine de¤inilecektir.

A—H‹ND‹STAN’IN DO⁄U PAK‹STAN’A MÜDAHALES‹

Birleflik Krall›k’tan ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Pakistan co¤rafî olarak birbirinden ay-

r›lm›fl; ‹slâm inanc›n› paylaflan ama etnik olarak birbirlerinden tamam›yla farkl› iki par-

çadan olufluyordu. Askerî ve ekonomik olarak üstün durumda olan Bat› Pakistan’›n Do-

¤u Pakistan’›n siyasî haklar›n› tan›maya yanaflmamas› Mart 1971’de Do¤u Pakistan’da

ayaklanmaya yol açm›flt›r.50 Pakistan ordusu, 25 Mart 1971’de Do¤u Pakistan’›n baflken-

ti Dakka’ya yönelik bir sald›r› bafllatm›fl ve katliama varan insan hakk› ihlâllerinin ard›n-

dan milyonlarca mülteci komflu Hindistan’a s›¤›nm›flt›r. Hindistan’›n Do¤u Pakistan’a

müdahalesiyle 3 Aral›k 1971’de bafllayan savafl on iki gün sürmüfl ve Pakistan’›n yenil-

gisiyle sonuçlanm›flt›r.51

Hindistan, Güvenlik Konseyindeki oturumlarda bafllang›çta insanî gereklilikleri

eylemine gerekçe olarak göstermifltir. Ancak daha sonra bu ifadeler Hindistan’›n talebiy-

le resmî kay›tlardan ç›kart›lm›fl ve Hindistan, Pakistan’›n s›n›r ihlâlleri ve Hint köylerini

bombalamas›na karfl›l›k olarak meflru müdafaa hakk›n› kulland›¤›n› ileri sürmüfltür.52 Te-

son’un da ifade etti¤i gibi Hindistan’›n eylemi insanî müdahalenin mükemmele yak›n bir

örne¤i53 olmas›na ra¤men, bu devletin, bafllang›çta ileri sürdü¤ü insanî müdahale argü-

man›n› daha sonra terk etmesinin nedenini insanî müdahalenin hukuka ayk›r› kabul edil-

108 ÖZHAN HANCILAR

49. Uganda, üzerinde hak iddia etti¤i Tanzanya topraklar›n› 1978 Ekiminde iflgal etmifltir. Tanzanya or-dusu, önce Uganda kuvvetlerini ülkeden ç›karm›fl; sonra da askerî harekât›n› sürdürerek Nisan1979’da Uganda’n›n baflkenti Kampala’ya girmifltir. Ülkesindeki a¤›r insan haklar› ihlâllerinden so-rumlu olan Devlet Baflkan› ‹di Amin ülkesinden kaçm›fl ve Uganda’da yeni bir hükûmet kurulmufltur.Tanzanya, müdahalesine gerekçe olarak Uganda’n›n sald›r›s›na karfl› meflru müdafaa hakk›n› kullan-d›¤›n› iddia etmifltir. ‹di Amin rejiminin düflmesini memnuniyetle karfl›layan uluslararas› toplum Tan-zanya’n›n Uganda’y› iflgalini k›namam›fl; sorun BM’nin gündemine de gelmemifltir. Konu hakk›ndabkz. Stanimir A. Alexandrov: Self-Defence Against the Use of Force in International Law, The Hague,Kluwer, 1996, s. 210-211; D. J. Harris: Cases and Materials on International Law, 4. ed., London,Sweet & Maxwell, 1991, s. 873.

50. Murphy, s. 97-98.51. Abiew, s. 113-114.52. Alexandrov, s. 208. 53. Michael Byers: War Law: International Law and Armed Conflict, London, Atlantic Books, 2005, s.

94’ten Fernando Teson: Humanitarian Intervention: An Inquiry into Law and Morality, New York,Transnational Publishers, 1988, s. 185.

mesinde aramak gerekir. Hindistan, bunun yerine uluslararas› hukukça hukukî kabul edi-

len meflru müdafaa hakk›n› ileri sürmeyi ye¤lemifltir.54

Güvenlik Konseyi, kal›c› bir ateflkes sa¤lanmas›n› ve tüm çat›flmalar›n sona erdiril-

mesini talep eden; ayr›ca tüm silâhl› güçlerin kendi s›n›rlar›na dönmesini isteyen bir ka-

rar› kabul etmifltir.55 Bu karara ve Genel Kurulun ald›¤› karara56 bak›ld›¤›nda, BM’nin

Hindistan’› BM Antlaflmas›’n›n 2(4). maddesinin ihlâlinden dolay› k›namad›¤›; ancak bu

ülkenin meflru müdafaa iddias›n› da kabul etmedi¤i görülecektir. Çat›flma self-determi-

nasyon hakk› çerçevesinde de¤erlendirilmifl ve Hindistan’›n kuvvet kullanmas› sonucu

Do¤u Pakistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas› BM taraf›ndan kabul görmüfltür.57

Uluslararas› toplum SSCB ve di¤er baz› Do¤u Bloku devletleri d›fl›nda Hindis-

tan’›n müdahalesini onaylamam›flt›r. BM’nin konuyla ilgili tüm kararlar›ndan ç›kan an-

lam da Do¤u Pakistan’daki insan haklar› sorununun Hindistan’›n müdahalesini meflru

k›lmad›¤› yönündedir.58

B—V‹ETNAM’IN KAMBOÇYA’YA MÜDAHALES‹

Pol Pot liderli¤indeki K›z›l Khmer rejimi 1975’te yönetimi ele geçirdikten sonra

Kamboçya’y› idarî ve ekonomik olarak tümüyle yeniden örgütlemeye yönelik bir prog-

ram bafllatm›flt›r. Bu program uygulan›rken, üç y›ldan k›sa bir süre içerisinde iki milyon

civar›nda insan ölmüfltür. Yo¤un insan hakk› ihlâlleri aras›nda öldürmenin yan›nda ifl-

kence ve toplu sürgün de yer alm›flt›r. K›z›l Khmer rejiminin kendi insanlar›na yönelik

katliam, iflkence, açl›¤a sevk etme, zorla yer de¤ifltirme eylemleri tüm dünya taraf›ndan

soyk›r›m olarak kabul edilmifltir. Uluslararas› toplumun Kamboçya’daki aç›k insan hak-

k› ihlâllerine karfl› ald›¤› tavra ra¤men bu ihlâlleri durduracak hiçbir etkili tedbir al›na-

mam›flt›r. 1978 Aral›¤›nda Vietnam ordusu, s›n›rda süregelen karfl›l›kl› çat›flmalar›n ar-

d›ndan, ülkesindeki Kamboçyal› mültecilerden oluflturdu¤u birliklerle birlikte Kamboç-

ya’ya girmifl ve K›z›l Khmer rejimini devirerek kendi destekledi¤i bir hükûmeti iflbafl›na

getirmifltir.59

109ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

54. Barry M. Benjamin: “Unilateral Humanitarian Intervention: Legalizing the Use of Force to PreventHuman Rights Atrocities”, Fordham Int’l L. J., Vol. 16, (1992), s. 131.

55. S.C. Res. 307, U.N. SCOR, 26th Sess., U.N. Doc. S/RES/307 (1971).56. G.A. Res. 2793, U.N. GAOR, 26th Sess., U.N. Doc. A/L.647/Rev. 1 (1971).57. Alexandrov, s. 209. Konunun self-determinasyon hakk› bak›m›ndan de¤erlendirilmesi için bkz. Ved

Nanda: “Self-determination in International Law - The Tragic Tale of Two Cities: Islamabad (WestPakistan) and Dacca (East Pakistan)”, Am. J. Int’l L., Vol. 66, (1972), s. 321-336.

58. Murphy, s. 100.59. Abiew, s. 128; Michael J. Bazyler: “Reexamining the Doctrine of Humanitarian Intervention in Light of

the Atrocities in Kampuchea and Ethiopia”, Stan. J. Int’l L., Vol. 23, (1987), s. 550; Ronzitti, s. 98-99.

Vietnam, Kamboçya’ya yapt›¤› müdahalede insanî gerekçeyi hiçbir zaman ileri

sürmemifltir. Bu ülkedeki insan haklar› ihlâlleri sadece Güvenlik Konseyindeki tart›flma-

lar s›ras›nda Bolivya, Nijerya ve Singapur taraf›ndan dile getirilmifl; ancak an›lan devlet-

ler dahi bu durumun üçüncü bir devletin müdahalesini hakl› k›lmayaca¤›n› ifade etmifl-

lerdir.60 Konsey sorunla ilgili bir karar alamazken; Genel Kurul tüm yabanc› kuvvetlerin

derhâl Kamboçya’dan çekilmesini ve bütün devletlerin Kamboçya’n›n egemenli¤ine,

toprak bütünlü¤üne ve ba¤›ms›zl›¤›na sayg› göstermelerini talep eden bir karar› 14 Ka-

s›m 1979’da kabul etmifltir.61

III—SO⁄UK SAVAfi SONRASI DÖNEM

So¤uk savafl sonras› dönemde insan haklar› sorununun tüm dünyan›n gündemine

oturmas›na paralel olarak, insanî gerekçelerin kullan›ld›¤› pek çok müdahale gerçeklefl-

tirilmifltir. NATO’nun 1999’da Kosova nedeniyle Yugoslavya’ya müdahalesi ve Rus-

ya’n›n 2008’de Osetya nedeniyle Gürcistan’a müdahalesi, BM’nin do¤rudan ya da do-

layl› hiçbir yetkilendirmesine dayanmayan kuvvet kullanma fiilleri oldu¤u için, hem

doktrinde hem de uluslararas› toplumda tart›flmalara konu olmufltur. Afla¤›da bu iki mü-

dahale incelenmektedir.

A—NATO’NUN KOSOVA’YA MÜDAHALES‹

Yugoslavya, Kosova’n›n özerkli¤ini 1989’da kald›rm›fl; ertesi y›l da Arnavutçan›n

bölgedeki resmî dil statüsünü geri alm›flt›r. 1997 y›l›na kadar haklar›n› bar›flç›l bir flekil-

de ve pasif direnifl yoluyla arayan Kosoval› Arnavutlar bu tarihten sonra Kosova Kurtu-

lufl Ordusu (UÇK) eliyle silâhl› mücadeleye bafllam›fllard›r. UÇK’ya karfl› harekete ge-

çen Yugoslav ordusunun müdahalesi yo¤un insan hakk› ihlâllerine yol açm›fl; 1999’a ge-

lindi¤inde yüz binlerce sivil yerinden edilmifltir.62 Yugoslavya, Rambouillet’de, ABD,

Almanya, Birleflik Krall›k, Fransa ve ‹talya’n›n oluflturdu¤u Temas Grubu’nun haz›rlad›-

¤› ve Kosova’ya genifl özerklik tan›nmas›n›, Yugoslav birliklerinin bölgeden çekilmesi-

ni ve bir uluslararas› bar›fl gücünün Kosova’ya yerlefltirilmesini öngören bar›fl plan›n›

reddetmifltir.63 24 Mart 1999’da bafllayan NATO hava operasyonu yaklafl›k 2.5 ay sür-

müfl; kara unsurlar›n›n kat›lmad›¤› askerî operasyon, 9 Haziranda Yugoslavya ile imza-

110 ÖZHAN HANCILAR

60. Ronzitti, s. 99.61. G.A. Res. 34/22, U.N. GAOR, 34th Sess., U.N. Doc. A/34/46 (1979).62. Thomas M. Franck: Recourse to Force: State Action Against Threats and Armed Attacks, Cambridge,

Cambridge University Press, 2003, s. 163-165.63. Franck, s. 165-166.

lanan ve Yugoslav ordusunun Kosova’dan çekilerek bir uluslararas› bar›fl gücünün ve

uluslararas› sivil yönetiminin Kosova’ya yerlefltirilmesini öngören ateflkes anlaflmas› ile

durdurulmufltur.64

10 Haziran 1999’da kabul edilen 1244 Say›l› Güvenlik Konseyi Karar›’nda,65 Yugos-

lavya’n›n fliddete derhâl son vermesiyle, polis ve paramiliter kuvvetlerini geri çekmesi dâhil

olmak üzere siyasî bir çözüme yönelik ilkeleri kabul etmesinden memnuniyet duyuldu¤u be-

lirtilmifltir. Karar, Kosova’da, BM’nin himayesinde uluslararas› sivil ve askerî birimlerin ku-

rulmas›n› öngörmekte; bunun dayana¤› olarak da BM Antlaflmas›’n›n VII. Bölümü’nü gös-

termektedir. 14 kabul oyuyla kabul edilen kararda sadece Çin çekimser oy kullanm›flt›r.

Devletlerin çok büyük ço¤unlu¤u NATO’nun müdahalesini k›namam›flt›r. NA-

TO’nun eylemini BM Antlaflmas›’n›n 2(4). maddesinin ihlâli olarak görüp karfl› ç›kan

devletler sadece Yugoslavya, Rusya, Çin, Beyaz Rusya, Hindistan, Küba, Namibya ve

Ukrayna’d›r. NATO’nun eyleminin k›nanmas›n› öngören Güvenlik Konseyi tasar›s› da

3’e karfl› 12 oyla reddedilmifltir.66 Taraflar aras›ndaki ateflkesten sonra kabul edilen 1244

Say›l› Karar, NATO’nun eyleminin hukuka uygun oldu¤unun z›mnî bir onay› olarak de-

¤erlendirilmese bile;67 en az›ndan müdahalenin do¤urdu¤u fiilî ve hukukî sonuçlar›n Gü-

venlik Konseyi taraf›ndan tan›nd›¤›n› göstermektedir. Nitekim Karar, 9 Haziranda Yu-

goslavya ile imzalanan Askerî Teknik Anlaflma’n›n Yugoslavya aleyhine olan hükümle-

rini bu sefer BM Antlaflmas›’n› VII. Bölümü çerçevesinde, yani bir müflterek güvenlik

eylemi olarak tan›maktad›r.

Cassese’ye göre, NATO’nun Kosova müdahalesi BM Antlaflmas›’n›n kuvvet kul-

lanma tekelini Güvenlik Konseyine veren ve bu durumun tek istisnas›n› da meflru müda-

faa olarak öngören müflterek güvenlik sisteminden esasl› biçimde ayr›lmaktad›r.68 BM

Antlaflmas›’n›n 2(4). maddesini ihlâl eden devletler her zaman meflru müdafaa hakk›n›

düzenleyen 51. maddeye dayanarak eylemlerini meflru göstermeye çal›flm›fllard›r. Koso-

va müdahalesinde ise hiçbir NATO üyesi devlet BM Antlaflmas›’n› temel alan bir gerek-

çeye dayanmam›flt›r.69

111ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

64. Franck, s. 166-168.65. S.C. Res. 1244, U.N. SCOR, 54th Sess., U.N. Doc. S/RES/1244 (1999).66. Antonio Cassese: “A Follow-Up: Forcible Humanitarian Countermeasures and Opinio Necessitatis”,

Eur. J. Int’l L., Vol. 10, (1999), (a), s. 792.67. Thomas M. Franck: “Interpretation And Change In The Law Of Humanitarian Intervention”, Huma-

nitarian Intervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane(eds.), Cambridge, Cambridge University Press, 2003, s. 225.

68. Antonio Cassese: “Ex iniuria ius oritur: Are We Moving towards International Legitimation of ForcibleHumanitarian Countermeasures in the World Community?”, Eur. J. Int’l L., Vol. 10, (1999), (b), s. 24.

69. Cassese, (b), s. 24.

Cassese, “Yugoslavya’da insan eliyle yarat›lan trajedide Rusya ve Çin nedeniyle

Güvenlik Konseyinin hareketsiz kalmas› karfl›s›nda katliam ve sürgünler eli kolu ba¤l›

biçimde izlenmeli midir?” sorusunu sormaktad›r. Yazar, NATO müdahalesine ahlakî bir

bak›fl aç›s›ndan bak›ld›¤›nda müdahalenin meflru oldu¤unu; ancak bir uluslararas› hukuk-

çu olarak konuya yaklaflt›¤›nda müdahalenin mevcut uluslararas› hukuka ayk›r› oldu¤u-

nu söylemektedir.70

Henkin de, bir devlet ya da devletler grubunun askerî güç kullanarak gerçeklefltir-

di¤i müdahalelerin Güvenlik Konseyi’nin yetkilendirmesi olmad›kça hukuka ayk›r› ola-

ca¤›n› söylemektedir.71 Ancak yazar, genelde insanî müdahalenin, özelde de Kosova mü-

dahalesinin tafl›d›¤› özelliklere dikkat çekmektedir. Buna göre, bir devletin egemenli¤i,

günümüzün uluslararas› toplumunun de¤erler skalas›nda o devlette yaflayan insanlar›n

insan haklar›ndan daha yukar›da de¤ildir. Kosova müdahalesinde müdahalenin kolektif

bir yap› olan NATO taraf›ndan gerçeklefltirilmesi de tek bir devletin müdahaleyi kendi

ç›karlar› için kullanmas›na karfl› bir güvence sa¤lamaktad›r. Ayr›ca Henkin’e göre 1244

Say›l› Karar, NATO’nun eylemini Konsey ad›na onaylamaktad›r.72

Buchanan’a göre müdahale hukuka ayk›r›d›r. Yazar, NATO’nun Güvenlik Konse-

yinin yetkilendirmesi olmaks›z›n böyle bir eyleme giriflemeyece¤ini ifade etmektedir.73

BM Antlaflmas›’n›n 53. maddesinin ilk f›kras› Güvenlik Konseyinin izni olmaks›z›n böl-

gesel anlaflmalar uyar›nca ya da bölgesel kurulufllar taraf›ndan hiçbir zorlama eylemine

giriflilemeyece¤ini aç›kça hükme ba¤lamaktad›r. Buchanan’a göre, olayda meflru müda-

faadan da söz edilemez. Zira Kosova müdahalesi öncesinde, NATO’nun kuvvet kullan-

mas›n› meflru k›lacak bir Yugoslav silâhl› sald›r›s› herhangi bir NATO üyesine yöneltil-

mifl de¤ildir.74

NATO üyesi devletlerin Kosova müdahalesini ne flekilde de¤erlendirdikleri de ey-

lemin uluslararas› hukuka uygun olup olmad›¤› ve özellikle yeni bir örf ve adet hukuku

kural›n›n oluflmas› yönünde basamak teflkil edip etmeyece¤i konusunda önem tafl›makta-

d›r. Bu ba¤lamda NATO üyeleri, müdahalenin aç›k meflru ilkelere dayand›¤›n› savun-

makta kendilerini destekleyen doktrindeki yazarlara oranla çok daha çekingen davran-

m›fllard›r. Söz konusu devletlerin yetkililerinin aç›klamalar›, ABD D›fliflleri Bakan› Ma-

112 ÖZHAN HANCILAR

70. Cassese, (b), s. 25.71. Louis Henkin: “Kosovo and the Law of ‘Humanitarian Intervention’”, Am. J. Int’l L., Vol. 93, (1999), s. 826. 72. Henkin, s. 824-826.73. Allen Buchanan: “Reforming The International Law Of Humanitarian Intervention”, Humanitarian

Intervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.),Cambridge, Cambridge University Press, 2003, s. 166.

74. Buchanan, s. 168.

deleine Albright dâhil, genellikle müdahalenin istisnaî nitelikte oldu¤u ve emsal olufltur-

mayaca¤› yönünde olmufltur.75 Bu tavr›n nedenini, Kosova müdahalesinin, gelecekte di-

¤er devlet ya da örgütlerin NATO’nun siyasî amaçlar›yla çeliflebilecek insanî müdahale

uygulamalar›na emsal oluflturabilece¤i kayg›s›na ba¤lamak mümkündür.76 Nitekim NA-

TO’nun siyasî ve askerî rakibi Rusya, 2008 A¤ustosunda Gürcistan’a karfl› giriflti¤i as-

kerî müdahalede insanî müdahale gerekçesini kullanm›flt›r.

B—RUSYA’NIN GÜRC‹STAN’A MÜDAHALES‹

‹nsanî müdahalenin uluslararas› toplumun gündemine geldi¤i en yak›n örnek, Rus-

ya’n›n 2008 A¤ustosunda Gürcistan’a düzenledi¤i müdahaledir. SSCB döneminde Gür-

cistan SSC’ye ba¤l› otonom bir bölge olan Güney Osetya, 1990’a gelindi¤inde Tiflis yö-

netimiyle ba¤lar›n› gevfletme talebinde bulunmufltur. SSCB’nin ertesi y›l parçalanmas›

ayr›l›kç›l›¤› kuvvetlendirmifl; Gürcüler ve ayr›l›kç› Osetler aras›ndaki çat›flmalar Rus-

ya’n›n arabuluculu¤unda 1992 Haziran›nda imzalanan ateflkes anlaflmas›na kadar sür-

müfltür. Ancak Güney Osetya, Gürcistan’dan ayr›lma talebinden vazgeçmemifltir. Gürcü

yönetiminin bölgeyi yeniden kontrol alt›na almak için 7-8 A¤ustos 2008’de baflkent

Tskhinvali’ye girerek bafllatt›¤› sald›r› üzerine Rus birlikleri Güney Osetya’ya girmifltir.

Bir di¤er ayr›l›kç› bölge olan Abhazya da Gürcistan’a karfl› cepheye kat›lm›flt›r. Rus bir-

likleri Gürcü askerlerini Güney Osetya’dan püskürtmekle yetinmeyerek Gürcistan’›n

hakk›nda egemenlik tart›flmas› bulunmayan bölgelerine de girmifltir. Taraflar 12 A¤utos-

ta ateflkes anlaflmas› imzalam›fllard›r. Rusya 26 A¤ustos 2008’de Güney Osetya’n›n ve

Abhazya’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›m›flt›r.77

Rus yetkililer, müdahalenin temel gerekçelerinden biri olarak insanî nedenleri ile-

ri sürmüfltür. Rusya D›fliflleri Bakan› Sergei Lavrov, Rusya’n›n müdahalesinin bafllad›¤›

gün yapt›¤› aç›klamada, Güney Osetya’daki köylerin etnik temizli¤e u¤rad›¤›na iliflkin

bilgiler ald›klar›n›, mülteci say›s›n›n artt›¤›n› ve insanî bir krizin çok yak›nda oldu¤unu

ifade etmifltir.78 Rusya’n›n BM temsilcisi Churkin, 8 A¤ustos tarihli Güvenlik Konseyi

113ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

75. Michael Byers & Simon Chesterman: “Changing The Rules About Rules? Unilateral Humanitarian In-tervention And The Future Of International Law”, Humanitarian Intervention: Ethical, Legal and Po-litical Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.), Cambridge, Cambridge UniversityPress, 2003, s. 198-199.

76. Gregory Hafkin: “The Russo-Georgian War of 2008: Developing the Law of Unauthorized Humani-tarian Intervention After Kosovo”, B.U. Int’l L.J., Vol. 28, (2010), s. 234.

77. Güney Osetya sorununun tarihsel geçmifli ve A¤ustos 2008 krizi s›ras›ndaki olaylar›n geliflimi içinbkz. Hafkin, s. 221-226; Gerard Toal: “Russia’s Kosovo: A Critical Geopolitics of the August 2008War over South Ossetia”, Euras. Geog. & Econ., Vol 49, (2008), s. 684-690.

78. http://news.bbc.co.uk/2/hi/7548715.stm, (7 Mart 2011).

oturumunda yine Oset köylerindeki etnik temizlikten söz etmifltir. Temsilciye göre böl-

gede insanî bir felaket yaflanmaktad›r ve sadece Tskhinvali’deki çat›flmalarda 1400’den

fazla insan ölmüfltür. Churkin, Gürcistan’›n sadece uluslararas› insanc›l hukuku de¤il, en

temel insan haklar›n› da ihlâl etti¤ini belirtmifltir.79 Rusya Baflkan› Medvedev de, 11

A¤ustosta yapt›¤› aç›klamada Gürcü eylemlerinin soyk›r›m olarak adland›r›labilece¤ini

söylemifltir.80

An›lan aç›klamalara ra¤men, Rusya’n›n eylemini dayand›rd›¤› temel hukukî gerek-

çe meflru müdafaa hakk›d›r. Rusya, Güvenlik Konseyine gönderdi¤i 11 A¤ustos 2008 ta-

rihli mektupta, Gürcistan’›n baflkent Tskhinvali’de ço¤u Rus vatandafl› olan 1.500 civa-

r›nda sivili öldürmesi ve Rus bar›fl gücü askerlerine sald›rarak kay›plar verdirmesini,

Rusya’ya karfl› hukuka ayk›r› askerî güç kullan›lmas› olarak nitelendirilmifltir. Mektuba

göre, bu flartlar alt›nda Rusya’n›n, BM Antlaflmas›’n›n 51. maddesinde düzenlenen mefl-

ru müdafaa hakk›n› kullanmaktan baflka çaresi kalmam›flt›r.81

Rusya’n›n müdahalesine yönelik en ciddî tepki, ABD ve Birleflik Krall›k’tan gel-

mifltir. Birleflik Krall›k D›fliflleri Bakan› Miliband, Kosova ve Gürcistan müdahalelerinin

birbirinden farkl› oldu¤unu söylemifltir. Bakana göre, Kosova’da insan haklar›n›n etnik

temizli¤e varacak ölçüde sistematik ihlâli söz konusuydu ve NATO, sorunu bar›flç›l yol-

larla çözmek için hem Konsey hem de Yugoslavya nezdinde giriflimlerde bulunmufltu.

Rusya’n›n Gürcistan’a karfl› kuvvet kullanmas›nda ise bu unsurlar mevcut de¤ildi.82

ABD Baflkan› Bush, Rusya’n›n ba¤›ms›z bir devleti iflgal etti¤ini; 21. yüzy›lda bunun ka-

bul edilemez oldu¤unu ifade etmifltir. ABD D›fliflleri Bakan› Rice de Rusya’n›n eylemi-

ni “sald›r›” olarak nitelendirmifltir.83

8 A¤ustostaki Güvenlik Konseyi oturumunda Birleflik Krall›k temsilcisi insanî yar-

d›m›n Gürcistan d›fl›ndaki bir ülke taraf›ndan gerekçe olarak ileri sürülemeyece¤ini be-

lirtmifl; ancak Konseyde temsil edilen di¤er devletler bu konu hakk›nda müspet ya da

menfi bir beyanda bulunmam›fllard›r. Oturumda Rusya’ya a¤›r bir elefltiri yöneltilmemifl;

ancak eylemi destekleyen bir beyanda da bulunulmam›flt›r.84 19 A¤ustos tarihli oturum-

da ise Rusya’ya yönelik tepkilerin dozu, bu devletin askerî operasyonunu Güney Osetya

ile s›n›rl› tutmay›p Gürcistan’›n di¤er bölgelerine yaymas› nedeniyle artm›flt›r.85

114 ÖZHAN HANCILAR

79. U.N. Doc. S/PV. 5952 (2008).80. http://news.bbc.co.uk/2/hi/7556857.stm, (7 Mart 2011).81. U.N. Doc. S/2008/545.82. Hafkin, s. 227.83. http://news.bbc.co.uk/2/hi/7556857.stm, (7 Mart 2011).84. U.N. Doc. S/PV. 5952 (2008).85. U.N. Doc. S/PV. 5961 (2008).

Doktrinde pek çok yazar Rusya’n›n müdahalesini elefltirmifl ve uluslararas› huku-

ka ayk›r› bulmufltur. Bunlardan Evans’a göre, müdahalenin Güney Osetyal› sivilleri ko-

rumak amaçl› olup olmad›¤› çok flüpheli oldu¤u gibi; Gürcistan’›n soyk›r›m, savafl suçu,

etnik temizlik ve insanl›¤a karfl› suç oluflturacak ciddiyette fiiller iflledi¤i de aç›k de¤il-

dir. Ayr›ca Rusya sorunu bar›flç›l biçimde çözmek için gerekli çabay› sarf etmemifltir;

Güney Osetya ile s›n›rl› kalmad›¤› için kullan›lan kuvvet orant›s›zd›r ve olayda Güven-

lik Konseyinin yetkilendirmesi mevcut de¤ildir.86

‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N MEfiRULU⁄U SORUNU

I—‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N AHLAKÎ BOYUTU

Çok say›da bireyin temel insan haklar›n›n genifl çapl› ve a¤›r ihlâlini sona erdirmek

amac›yla yap›lan bir eylem oldu¤u için, insanî müdahalenin ahlakî oldu¤una flüphe yok-

tur. Bunun da ötesinde, insanî müdahaleyi savunanlara göre, insanlar›n temel insan hak-

lar› reddediliyorsa di¤erlerinin onlara yard›m etme yükümlülü¤ü vard›r. Bu yükümlülük,

devletin ihlâlleri sona erdirip insan haklar›na sayg› göstermesinin sa¤lanmas›n› da kap-

sar. Zor durumda olan insanlar kurtar›lmay› hak etmektedir ve bazen bu kurtarma ancak

kuvvet kullan›larak gerçeklefltirilebilir.87

‹nsanî müdahaleyi savunan görüflün temel gerekçesi, hukuka ayk›r› olsa bile, eyle-

min ahlakî meflrulu¤udur.88 ‹nsanî müdahaleyi liberal bir bak›fl aç›s›yla savunan Teson’a

göre, müdahale etmeme ilkesi geçmifle aittir. Uluslararas› hukuk ve kurumlar› insanî de-

¤erlerle birlikte düflünülmelidir. Bu ahlakî görev ve hakk›n reddi, ortak insanî de¤erlerin

hepsinin reddi sonucunu do¤uracakt›r.89

Ancak BM Antlaflmas›’n›n devletlerin münferiden kuvvet kullanmas›n› meflru mü-

dafaa istisnas› d›fl›nda kesin olarak yasaklamas› ve birbirlerinin içifllerine kar›flmama il-

kesini benimsemesi, ahlakî aç›dan ne denli kuvvetli bir temele dayan›rsa dayans›n, insa-

nî müdahalenin meflru olmad›¤›n› savunanlara çok güçlü bir hukukî zemin sa¤lamakta-

115ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

86. Gareth Evans: “Putin Twists UN Policy”, http://www.theaustralian.news.com.au/story/0,25197,24278542-17062,00.html, (7 Mart 2011). Rus müdahalesini uluslararas› hukuka ayk›r› bulan benzerbir görüfl için bkz. Antonio Cassese: “The Wolf that Ate Georgia”, http://www.project-syndica-te.org/print_commentary/cassese5/English, (7 Mart 2011).

87. Fernando R. Teson: “The Liberal Case for Humanitarian Intervention”, Humanitarian Intervention:Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.), Cambridge, Cam-bridge University Press, 2003, s. 97.

88. Buchanan, s. 133.89. Teson, s. 129.

d›r. Afla¤›da uluslararas› hukukun normlar› temelinde insanî müdahalenin hukuka uygun

olup olmad›¤› incelenecektir.

II—‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N ULUSLARARASI HUKUKA UYGUN OLDU⁄UNU SAVUNAN

GÖRÜfi

A—BM ANTLAfiMASI’NIN ‹NSANÎ MÜDAHALEY‹ YASAKLAMADI⁄I ARGÜMANI

BM Antlaflmas›’n›n insanî müdahaleyi yasaklamad›¤› görüflü bafll›ca iki argümana

dayanmaktad›r. Bunlardan ilki insan haklar›n›n korunmas›n›n BM’nin temel amaçlar›n-

dan birisi oldu¤udur. Doktrindeki pek çok yazar›n BM sisteminin tek temel amac›n›n

uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas› oldu¤unu savunmalar›na karfl›n; McDougal,

Reisman ve Teson gibi yazarlar bu s›n›rlay›c› görüflü reddetmektedirler. An›lan isimlerin

iddias›, uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas›n›n yan›nda insan haklar›n›n korunma-

s›n›n da ilkiyle eflit öneme sahip BM’nin bir baflka temel amac› oldu¤udur.90

McDougal ve Reisman’a göre, BM Antlaflmas› geleneksel insanî müdahale hakk›-

n› zay›flatmam›fl; aksine güçlendirmifltir.91 Temel insan haklar›ndan söz eden BM Ant-

laflmas›’n›n önsözü ve herkesin insan haklar›yla temel hürriyetlerine sayg›n›n gelifltirilip

güçlendirilmesinde uluslararas› iflbirli¤ini sa¤lamay› örgütün amaçlar›ndan biri olarak

sayan 1(3). maddesi, insan haklar›n›n korunmas›n›n BM’nin temel amaçlar›ndan biri ol-

du¤unun kan›t›d›r. Benzer flekilde 55. madde, BM’nin ›rk, cinsiyet, dil ya da din ayr›m›

gözetmeksizin herkesin insan haklar›na ve temel özgürlüklerine bütün dünyada etkin bir

biçimde sayg› gösterilmesini kolaylaflt›raca¤›ndan söz etmektedir. 56. madde de, BM

üyelerinin bu amaca ulaflmak için gerek birlikte gerekse ayr› ayr› örgütle iflbirli¤i içinde

hareket etmeyi taahhüt ettiklerini hükme ba¤lamaktad›r.92

McDougal ve Reisman, insan hakk› ihlâllerinin de bar›fla tehdit oluflturabilece¤ini,

böylelikle BM Antlaflmas›’n›n VII. Bölümü’ndeki Güvenlik Konseyinin kuvvet kullan-

ma yetkisinin do¤aca¤›n› savunmaktad›rlar. Bu görüfle göre, e¤er Konsey insan hakk› ih-

lâllerine karfl› harekete geçmekte baflar›s›z olursa, Antlaflma’n›n 1, 55 ve 56. maddeleri

devletlerin ihkak-› hak kapsam›nda münferiden insanî müdahalede bulunmalar›n› meflru

hâle getirmektedir.93 Reisman’a göre, 55 ve 56. madde hükümleri gere¤ince devletler, in-

116 ÖZHAN HANCILAR

90. Arend & Beck, s. 132. 91. Myres S. McDougal & Michael Reisman: “Response by Professors McDougal and Reisman”, Int’l

Lawyer, Vol. 3, (1969), s. 442.92. Arend & Beck, s. 132-133.93. Arend & Beck, s. 133.

sanî müdahalede bulunma hakk›na sahip olman›n da ötesinde, bunu yapmakla yükümlü-

dürler.94

‹nsanî müdahale lehine ve BM Antlaflmas›’na dayanan di¤er bir argüman, BM Ant-

laflmas›’n›n 2(4). maddesinin insanî müdahale hakk›n› yasaklamad›¤› argüman›d›r. Kuv-

vet kullanma yasa¤›n› dar yorumlayan baz› yazarlar, bir devletin toprak bütünlü¤ünü ve-

ya siyasî ba¤›ms›zl›¤›n› hedef almayan insanî müdahalelerin BM’nin amaçlar›yla ba¤-

daflt›¤›n›, bu nedenle de hukuka uygun kabul edilmesi gerekti¤ini savunmaktad›rlar. Te-

son’a göre, tipik bir insanî müdahale, toprak fethi ya da bir halk›n boyunduruk alt›na al›n-

mas›yla sonuçlanmaz. Reisman ve McDougal da, s›n›r de¤iflikli¤ini ya da bir devletin si-

yasî ba¤›ms›zl›¤›n› hedef almayan bir insanî müdahalenin BM’nin amaçlar›yla ba¤dafl-

maz olmad›¤› gibi, aksine BM Antlaflmas›’n›n temel ve emredici hükümlerine uygun ol-

du¤unu savunmaktad›rlar.95

B—ÖRF VE ADET HUKUKUNUN DÜZENLED‹⁄‹ ‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N BM’N‹N MÜfiTEREK GÜVENL‹K

S‹STEM‹N‹N ÇALIfiMAMASI NEDEN‹YLE YEN‹DEN CANLANDI⁄I ARGÜMANI

‹nsanî müdahalenin meflru oldu¤unu savunan yazarlar›n bir baflka iddias›, örf ve

adet hukukunun düzenledi¤i insanî müdahale hakk›n›n 1945 sonras› dönemde yeniden

canland›¤›d›r. Bu görüfl savunucular›n›n temel iddias›, BM öncesi dönemde devletlerin

insanî müdahale haklar›n›n mevcut oldu¤udur.96

Reisman, Lillich ve Teson, BM’nin zorlama mekanizmalar›n›n Güvenlik Konseyi-

nin daimî üyeleri aras›ndaki anlaflmazl›klar nedeniyle devaml› olarak ifllemez hâlde bu-

lundu¤unu savunmaktad›rlar. An›lan yazarlar, 2(4). maddenin düzenledi¤i kuvvet kul-

lanma yasa¤›n›n BM’nin müflterek güvenlik sisteminin etkili flekilde çal›flmas› kofluluna

ba¤land›¤›n›; bu nedenle BM an›lan koflulu yerine getirmede baflar›s›z olursa örf ve adet

hukukunun yeniden geçerlilik kazanaca¤›n› ve devletlerin insanî müdahale haklar›n› kul-

lanabileceklerini iddia etmektedirler.97

117ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

94. Bafleren s. 174’ten Michael Reisman & Myres S. McDougal: “Humanitarian Intervention to Protectthe Ibos”, Humanitarian Intervention and the United Nations, Richard B. Lillich (ed.), Charlottesvil-le, University Press of Virginia, 1973, s. 176.McDougal, Lasswel ve Chen’e göre sadece BM Antlaflmas› de¤il, BM sistemi içinde yer alan insanhaklar›yla ilgili sözleflmeler de, uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in sa¤lanmas›n› taahhüt ettikleri için in-sanî müdahaleyi hukuka uygun k›lmaktad›r. Konu hakk›nda bkz. Ronzitti s. 7’den Myres S. McDou-gal, Harold Lasswell, Lung-chu Chen, Human Rights and World Public Order: The Basic Policies ofan International Law of Human Dignity, New Haven and London, Yale University Press, New Haven& London, 1980, s. 241. Ayr›ca bkz. Bafleren, s. 178.

95. Arend & Beck, s. 134.96. Arend & Beck, s. 133.97. Arend & Beck, s. 133-134.

C—SOYKIRIM SUÇUNUN ÖNLENMES‹ VE CEZALANDIRILMASI SÖZLEfiMES‹’N‹ ESAS ALAN ARGÜMAN

‹nsanî müdahaleyi savunan kimi yazarlar, Soyk›r›m Suçunun Önlenmesi ve Ceza-

land›r›lmas› Sözleflmesi’nin98 soyk›r›m› yasaklayan hükümlerinin ayn› zamanda insanî

müdahale hakk›na da temel oluflturdu¤unu savunmaktad›rlar. 9 Aral›k 1948’de 260 (III)

Say›l› Genel Kurul karar›yla99 oybirli¤iyle kabul edilen ve 12 Ocak 1951’de yürürlü¤e

giren bu sözleflmenin soyk›r›m› yasaklayan hükümlerinin jus cogens nitelikte oldu¤u ka-

bul edilmektedir.100

McDougal ve Reisman, Soyk›r›m Sözleflmesi’nin soyk›r›m kabul etti¤i fiiller kar-

fl›s›nda üçüncü devletlere insanî müdahale hakk›n› tan›d›¤›n› savunmaktad›rlar. Zira Soy-

k›r›m Sözleflmesi’nin 1. maddesiyle tüm taraflar soyk›r›m suçunu önlemeyi ve cezalan-

d›rmay› taahhüt etmektedirler. 5. madde gere¤ince de sözleflmeye taraf devletler sözlefl-

me hükümlerinin uygulanmas›n› sa¤lamak üzere gerekli yasal tedbirleri almakla yüküm-

lüdürler. An›lan hükümler, BM Antlaflmas›’n›n 55 ve 56. maddeleriyle birlikte de¤erlen-

dirildi¤inde Soyk›r›m Sözleflmesi, taraf devletlere, gerek münferiden gerekse BM’nin

yetkili organlar› ile iflbirli¤i hâlinde insanî müdahalede bulunma iznini vermektedir.101

Bu görüfl, soyk›r›m suçunu önleme ve cezaland›rma yükümlülü¤ünü, insanî müda-

hale çerçevesinde kuvvet kullanma hakk›n› da içerecek flekilde yorumlamaktad›r. Ancak

Soyk›r›m Sözleflmesi’nin bu tür bir yoruma dayanak olabilmesi için, insan hakk› ihlâlle-

rinin soyk›r›m boyutuna varmas› ya da en az›ndan bu yönde ciddî bir tehlikenin varl›¤›

gerekmektedir.

III—‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N ULUSLARARASI HUKUKA AYKIRI OLDU⁄UNU SAVUNAN

GÖRÜfi

‹nsanî müdahalenin uluslararas› hukuka uygun oldu¤unu iddia eden az say›daki ya-

zar›n karfl›s›nda pek çok yazar, bunun aksini savunmaktad›r.102 ‹nsanî müdahalenin ulus-

lararas› hukuka ayk›r› oldu¤u düflüncesinin temel dayanak noktas›, BM Antlaflmas›’n›n

kuvvet kullanmaya iliflkin kurallar›d›r. BM Antlaflmas›’n›n kuvvet kullanma yetkisini sa-

dece BM’nin kendisine tan›mas› ve kuvvet kullanmay› meflru müdafaa istisnas› d›fl›nda

118 ÖZHAN HANCILAR

98. Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, 9 Aral›k 1948. 99. G.A. Res. 260, U.N. GAOR, 3d Sess., U.N. Doc. A/810 (1948).100. Gündüz, s. 322.101. McDougal & Reisman, s. 443-445.102. Bafleren, s. 186-189; Byers & Chesterman, s. 181-184; Martin Dixon: Textbook On International

Law, 2. ed., London, Blackstone, 1993, s. 261-262; Ronzitti, s. 110; Shaw, s. 724. 103. Bazyler, s. 574-575.

devletlere kesin olarak yasaklamas› karfl›s›nda, baflta üçüncü dünya devletlerinin ulusla-

raras› hukukçular› olmak üzere pek çok yazar, insanî müdahalenin uluslararas› hukukta

yeri olmad›¤› görüflündedir.103

‹nsanî müdahaleyi uluslararas› hukuka ayk›r› sayan yazarlara göre, devletlerin uy-

gulamas› da insanî müdahale lehine bir örf ve adet hukuku kural› oluflturmaktan uzakt›r.

So¤uk savafl döneminde gerçeklefltirilen insanî müdahale örneklerinde müdahaleyi des-

tekleyen üçüncü devletlerin yan›nda müdahaleleri gerçeklefltiren Hindistan, Vietnam ve

Tanzanya’n›n dahi do¤rudan insanî müdahaleye de¤il, baflka argümanlara dayanarak hu-

kukî pozisyonlar›n› belirlemeleri bu durumun göstergesidir.104

Franck ve Rodley, insanî müdahale hakk›n› öngören bir örf ve adet hukuku ku-

ral›n›n mevcut olmad›¤›n› göstermek için çok ciddî insan hakk› ihlâllerinin varl›¤›na

ra¤men üçüncü devletlerin müdahalelerine konu olmayan örneklere de¤inmektedirler.

So¤uk savafl döneminde, Endonezya yönetiminin yüz binlerce sol görüfllü Endonezya-

l›y› öldürmesi, Nijerya yönetiminin ayr›l›kç› ‹bo etnik grubuna karfl› giriflti¤i katliam-

lar, ›rkç› Güney Afrika rejiminin milyonlarca Afrika kökenli insan›n siyasî, ekonomik

ve sosyal haklar›n› çok a¤›r biçimde ihlâl etmesi insanî müdahaleye konu olmam›fl-

t›r.105

‹nsanî müdahaleye karfl› ç›kan yazarlar, Soyk›r›m Sözleflmesi’nin insanî müdahale

hakk›n› tan›d›¤› argüman›na karfl›l›k olarak da, ad› geçen sözleflmenin soyk›r›m suçunu

önleme ve cezaland›rma yükümlülü¤ünü öngördü¤üne; ancak bir devletin di¤er devlete

karfl› münferiden kuvvet kullanma hakk›n› hiçbir flekilde tan›mad›¤›na iflaret etmektedir-

ler.106

DE⁄ERLEND‹RME VE SONUÇ

BM Antlaflmas›’nda ve baflka herhangi bir antlaflmada insanî müdahaleyi bir hak

olarak görüp devletlere münferiden kuvvet kullanma yetkisi tan›yan bir hüküm mevcut

de¤ildir. Aksine, BM Antlaflmas›’n›n kuvvet kullanmay› yasaklayan 2(4) ve içifllerine

müdahale etmemeyle ilgili temel hükmü olan 2(7). maddeleri, insanî gerekçelere dayan-

sa bile tek tarafl› kuvvet kullanma fiillerini uluslararas› hukuka ayk›r› k›lmaktad›r. Özel-

likle BM Antlaflmas›’n›n kuvvet kullanmay› meflru müdafaa istisnas› d›fl›nda kesin ola-

119ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

104. Bafleren, s. 186-188; Ronzitti, s. 108-110. 105. Franck & Rodley, s. 295-298. 106. Bafleren, s. 180; Franck & Rodley, s. 300, dn. 110.

rak yasaklamas›, insanî müdahalenin BM Antlaflmas› temelinde uluslararas› hukuka uy-

gun kabul edilmesini çok güçlefltirmektedir. ‹nsan haklar›n›n korunmas›na yönelik ola-

rak yap›lan evrensel ve bölgesel antlaflmalarda da, Soyk›r›m Sözleflmesi dâhil olmak üze-

re, devletlerin insan hakk› ihlâllerini engellemek amac›yla münferiden kuvvet kullanma-

lar›na imkân tan›yan bir hüküm yer almamaktad›r.

E¤er, antlaflmalar›n aksine olarak, insanî müdahaleye izin veren örfî bir kural›n

varl›¤› ortaya konulabilirse bu gerekçeye dayan›larak kuvvet kullan›lmas› yine meflru gö-

rülebilir. Ancak ne 1945 öncesinde böyle bir örfî kural›n varl›¤›na iflaret eden ne de 1945

sonras›nda yeni bir örf ve adet hukukunun olufltu¤unu gösteren güçlü ve istikrarl› bir uy-

gulama mevcuttur.

‹nsanî müdahale çerçevesinde kuvvet kullanma hakk› verecek örfî bir kural›n olu-

flumu karfl›s›ndaki önemli bir engel de bizzat müdahaleci devletlerin ald›klar› hukukî po-

zisyondur. UAD, Nikaragua davas›nda flu yarg›ya varm›flt›r: “...Müdahale etmeme ilke-

sine prima facie ayk›r› düflen devlet faaliyetlerinin Divan aç›s›ndan önemi, onu hakl› k›l-

mak için ileri sürülen gerekçenin niteli¤inden kaynaklanmaktad›r. Bir devletin yeni bir

hakka ya da ilkenin daha önce örne¤i görülmemifl bir istisnas›na dayanmas› uluslarara-

s› örf ve âdetin de¤ifltirilmesine yöneliktir…”107

Oysa So¤uk Savafl ve sonras›n›n insanî müdahale uygulamalar›nda münferiden

kuvvet kullanan devletler Hindistan, Tanzanya, Vietnam ve Rusya, insanî gerekçeleri de

gündeme getirmifller ama bunu temel argüman olarak ileri sürmemifllerdir. Bu devletler,

ana hukukî gerekçe olarak meflru müdafaa hakk›na dayanm›fllard›r. Kosova müdahalesin-

de ise meflru müdafaa hakk› ileri sürülmemifl ancak NATO ve bu örgüte üye devletler,

gerek müdahale s›ras›nda gerekse müdahale sonras›nda yapt›klar› resmî aç›klamalarda,

müdahaleyi gelecekteki olas› insanî krizlere müdahale edilmesine örnek oluflturacak fle-

kilde tan›mlamaktan ›srarla kaç›nm›fllard›r.108

‹nsanî müdahalelere yönelik di¤er devletlerin tepkisi de bu gerekçeye dayanarak

kuvvet kullan›lmas›na izin verecek bir örf ve adet hukuku kural›n›n oluflmas›na engeldir.

So¤uk Savafl döneminde gerçeklefltirilen insanî müdahale örneklerinde müdahaleyi des-

tekleyen devletlerin say›s›, müdahaleyi k›nayan ya da hukuka ayk›r› bulan devletlerin sa-

y›s›ndan çok daha azd›r.109 NATO’nun Kosova müdahalesine Çin, Rusya ve Hindistan;

Rusya’n›n Gürcistan müdahalesine ise ABD ve Birleflik Krall›k karfl› ç›km›flt›r. Bu dev-

letlerden dördü Güvenlik Konseyinin daimî üyesidir.

120 ÖZHAN HANCILAR

107. Nikaragua yarg›s›, parag. 207.108. Byers & Chesterman, s. 202.109. Bafleren, s. 187.

Dünya tarihi, insanî felaketlerin yaflanmas›na ra¤men müdahalenin gerçekleflmedi-

¤i vakalarla doludur.110 Avrupa devletleri, Osmanl› Devleti’nin uyru¤u olan Balkanl› H›-

ristiyanlar lehine müdahalede bulunduklar› hâlde ayn› devletin uyru¤u olan Ermeniler le-

hine müdahaleden kaç›nm›fllard›r. ‹nsanî gerekçelere dayanan bir müdahale, 19. yüzy›l-

da ve 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda soyk›r›ma kadar varan a¤›r insan hakk› ihlâllerine maruz

kalan Avrupal› Yahudilerden de esirgenmifltir. ‹nsanî müdahaledeki seçicilik içinde bu-

lundu¤umuz 21. yüzy›lda da devam etmifl; Sudan’›n Darfur bölgesinde yaflanan insanî fe-

laket uluslararas› toplum taraf›ndan görmezden gelinmifltir. Bu örnekler, insanî müdaha-

lenin büyük devletlerin takdirine kalm›fl seçici bir uygulama oldu¤unu göstermektedir.

‹nsan hakk› ihlâllerinin hangi boyuta ulaflt›¤› takdirde müdahaleye konu olaca¤›n›n belir-

leyecek merkezî bir otoritenin yoklu¤u, insanî müdahaleyi kuvvetli devletlerin güçsüz

devletler karfl›s›nda kolayl›kla kötüye kullanabilecekleri bir kuvvet kullanma yolu hâline

getirmektedir.

‹nsanî müdahaleye uluslararas› hukukta, gerek antlaflmalar gerekse örf ve adet

hukuku bak›m›ndan, sa¤lam bir hukukî dayanak bulmak çok güçtür. Ancak norm, hu-

kukta meflruiyeti sa¤layan tek unsur de¤ildir. Etik ve sosyal gerçeklik de normla bir-

likte uluslararas› meflruiyeti belirler. Salt uluslararas› hukuk normlar›na uymuyor diye

insanlar›n katledilmelerine seyirci kal›nmas› eti¤e ne derece uygundur? Baflka bir de-

yiflle, kuvvet kullanma yasa¤› ve içifllerine kar›flmama ilkesi nedeniyle devletin kendi

vatandafllar›na yönelik zulmüne seyirci mi kal›nacakt›r? Bu soruya “evet” cevab›n›n

verilmesinin vicdanlar› rahats›z edece¤i kuflkusuzdur. Devletler aras›ndaki ç›kar fark-

l›l›klar› sürdü¤ü müddetçe uluslararas› hukukun meflru sayd›¤› fiillerle ahlakî gerekli-

likler aras›ndaki uçurumu sergileyen insanî müdahale üzerindeki tart›flmalar devam

edecektir.

KAYNAKÇA

K‹TAPLAR

Abiew, Francis Kofi: The Evolution Of The Doctrine And Practice Of Humanitarian Intervention, The Hague,Kluwer Law International, 1999.

Alexandrov, Stanimir A.: Self-Defence Against the Use of Force in International Law, The Hague, Kluwer,1996.

Arend, Anthony C. & Beck, Robert J.: International Law and Use of Force: Beyond the UN Charter Pa-radigm, London & New York, Routledge, 1993.

121ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE

110. Franck & Rodley, s. 290-298.

Armao¤lu, Fahir H.: Siyasi Tarih 1789-1960, 3. B., Ankara, AÜSBF Yay›nlar› No: 362, 1975.Bafleren, Sertaç H.: Uluslararas› Hukukta Devletlerin Münferiden Kuvvet Kullanmalar›n›n S›n›rlar›, An-

kara, Ankara Üniversitesi Bas›mevi, 2003.Baylis, John & Smith, Steve (eds): The Globalization of World Politics: An Introduction To International

Relations, Oxford, Oxford University Press, 1999.Bowett, Derek W.: Self-Defence in International Law, Manchester, 1958.Brownlie, Ian: International Law and Use of Force by States, Oxford, Clarendon Press, 1963.Brownlie, Ian: Principles of Public International Law, 4. ed., Oxford, Clarendon Press, 1995.Byers, Michael: War Law: International Law and Armed Conflict, London, Atlantic Books, 2005.Dinstein, Yoram: War, Aggression and Self Defence, 2. ed., New York, Grotius Publications, 1994.Dixon, Martin: Textbook On International Law, 2. ed., London, Blackstone, 1993.Fawn, Rick & Lark›ns, Jeremy (eds.): International Society after the Cold War, London, Millennium Pub-

lishing, 1996.Franck, Thomas M.: Recourse to Force: State Action Against Threats and Armed Attacks, Cambridge,

Cambridge University Press, 2003.Gündüz, Aslan: Milletleraras› Hukuk, Temel Belgeler Örnek Kararlar, 4. B., ‹stanbul, Beta Yay›nlar›,

2000.Harris, D. J.: Cases and Materials on International Law, 4. ed., London, Sweet & Maxwell, 1991.Holzgrefe, J. L. & Keohane, Robert O. (eds.): Humanitarian Intervention: Ethical, Legal and Political

Dilemmas, Cambridge, Cambridge University Press, 2003.Keskin, Funda: Uluslararas› Hukukta Kuvvet Kullanma: Savafl, Kar›flma ve Birleflmifl Milletler, Ankara,

Mülkiyeliler Birli¤i Vakf› Yay›nlar› No: 20, 1998.Lillich, Richard B. (ed.): Humanitarian Intervention and the United Nations, Charlottesville, University

Press of Virginia, 1973.McDougal, Myers S., Lasswell, Harold, Chen, Lung-chu: Human Rights and World Public Order: The Basic

Policies of an International Law of Human Dignity, New Haven and London, Yale University Press, NewHaven & London, 1980.

McDougal, Myers S. & Feliciano, Florentino P.: The International Law of War: Transnational Coercionand World Public Order, New Haven, New Haven Press, 1994.

Murphy, Sean D.: Humanitarian ‹ntervention: The United Nations in an Evolving World Order, Penns-ylvania, University of Pennsylvania Press, 1996.

Oppenheim, L.: International Law, Vol. I - Peace, Lauterpacht, H. (ed.), 8. ed., London, Longmans, 1955.Palmer, Alan: Osmanl› ‹mparatorlu¤u Son Üç Yüz Y›l: Bir Çöküflün Yeni Tarihi, çev. Belk›s Çorakç› Difl-

budak, 5. B., ‹stanbul, Gençlik Yay›nlar›, 1995.Ronzitti, Natalino: Rescuing Nationals Abroad Through Military Coercion And Intervention On Grounds

Of Humanity, Dordrecht, Martinus Nijhoff Publishers, 1985.Shaw, Malcolm N.: International Law, 4. ed., Cambridge, Cambridge University Press, 1997.Simma, Bruno et. al.: The Charter of the United Nations, Oxford, Oxford University Press, 1994.Stone, Julius: Aggression and World Order: A Critique of United Nations Theories of Aggression, London,

Stevens, 1958.Teson, Fernando: Humanitarian Intervention: An Inquiry into Law and Morality, New York, Transnatio-

nal Publishers, 1988.Toluner, Sevin: K›br›s Uyuflmazl›¤› ve Milletleraras› Hukuk, ‹stanbul, ‹ÜHF Yay›nlar›, 1977.Toluner, Sevin: Milletleraras› Hukuk Aç›s›ndan Türkiye’nin Baz› D›fl Politika Sorunlar›, 1. B., ‹stanbul,

Beta Yay›nlar›, 2000.Üçok, Coflkun: Siyasal Tarih 1789-1950, 5. B., Ankara, Ajans-Türk Matbaas›, 1961.Vincent, R. J.: Nonintervention and International Order, New Jersey, Princeton University Press, 1974.Wagstaff, Malcolm J.: Greece, Ethnicity and Sovereignty, 1820-1994: Atlas and Documents, London, Arc-

hive Editions, 2002.

122 ÖZHAN HANCILAR

MAKALELER

Bazyler, Michael J.: “Reexamining the Doctrine of Humanitarian Intervention in Light of the Atrocities inKampuchea and Ethiopia”, Stan. J. Int’l L., Vol. 23, 1987, s. 547-619.

Benjamin, Barry M.: “Unilateral Humanitarian Intervention: Legalizing the Use of Force to Prevent Hu-man Rights Atrocities”, Fordham Int’l L. J., Vol. 16, 1992, s. 120-158.

Brownlie, Ian: “The Use of Force in Self-Defence”, Brit. Y. B. Int’l L., Vol. 37, 1961, s. 183-268.Buchanan, Allen: “Reforming the International Law of Humanitarian Intervention”, Humanitarian In-

tervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.),Cambridge, Cambridge University Press, 2003, s. 130-173.

Byers, Michael & Chesterman, Simon: “Changing The Rules About Rules? Unilateral Humanitarian Inter-vention And The Future Of International Law”, Humanitarian Intervention: Ethical, Legal and Poli-tical Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.), Cambridge, Cambridge University Press,2003, s. 177-203.

Cassese, Antonio: “Ex iniuria ius oritur: Are We Moving towards International Legitimation of ForcibleHumanitarian Countermeasures in the World Community?”, Eur. J. Int’l L., Vol. 10, 1999, s. 23-30.

Cassese, Antonio: “A Follow-Up: Forcible Humanitarian Countermeasures and Opinio Necessitatis”, Eur.J. Int’l L., Vol. 10, (1999), s. 791-799.

Cassese, Antonio: “The Wolf that Ate Georgia”, http://www.project-syndicate.org/print_commentary/cas-sese5/English, (7 Mart 2011).

Evans, Gareth: “Putin Twists UN Policy”, http://www.theaustralian.news.com.au/story/0,25197,24278542-17062,00.html, (7 Mart 2011).

Franck, Thomas M.: “Interpretation and Change in the Law of Humanitarian Intervention”, HumanitarianIntervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.),Cambridge, Cambridge University Press, 2003, s. 204-231.

Franck, Thomas M. & Rodley, Nigel S.: “After Bangladesh: The Law of Humanitarian Intervention by Mi-litary Force”, Am. J. Int’l L., Vol. 67, 1973, s. 275-305.

Gregory, Hafkin: “The Russo-Georgian War of 2008: Developing the Law of Unauthorized HumanitarianIntervention After Kosovo”, B.U. Int’l L.J., Vol. 28, 2010, s. 219-239.

Henkin, Louis: “Kosovo and the Law of ‘Humanitarian Intervention’”, Am. J. Int’l L., Vol. 93, 1999, s.824-828.

Higgins, Rosalyn: “The Legal Limits to the Use of Force by Sovereign States: United Nations Practice”,Brit. Y. B. Int’l L., Vol. 37, 1961, s. 269-319.

Holzgrefe, J. L.: “The Humanitarian Intervention Debate”, Humanitarian Intervention: Ethical, Legal andPolitical Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.), Cambridge, Cambridge UniversityPress, 2003, s. 15-52.

Kloepfer, Stephen: “The Syrian Crisis, 1860-61: A Case Study in Classic Humanitarian Intervention”,Can. Y. B. Int’l L., Vol. 23, 1985, s. 246-259.

Kunz, Josef L.: “Individual and Collective Self-Defence in Article 51 of the Charter of the United Nati-ons”, Am. J. Int’l L, Vol. 41, 1947, s. 872-879.

McDougal, Myres S. & Reisman, Michael: “Response by Professors McDougal and Reisman”, Int’l Lawyer,Vol. 3, 1969, s. 438-445.

Nanda, Ved: “Se