· Uluslararası Geçmişten Günümüze

Malatyalı . .. İlim ve Fikir İnsanları

Sempozyumu 17-19 Kasım 2017 MALATYA

BİLDİRİLER

il. CİLT

Editörler

Prof. Dr. Nusret AKPOLAT

Prof. Dr. Fikret KARAMAN

Prof. Dr. Mustafa ARSLAN

Q~f:.

\!~tJ

INONÜ -~ ~.(fJ;; MAIATYA

BüYOKSEHiR BEIEllMSI

Sempozyum Onur Kurulu

Prof. Dr. Ahmet KIZILAY Ahmet ÇAKIR İnönü Üniversitesi Rektörü Malatya Büyükşehir Belediye Başkanı

Sempo:t;yuın Düzenleme Kurulu Başkanı

Prof. Dr. Fikret KARAMAN

İnönü Üniversitesi Yayınları

ISBN 978-975-8573-54-7 (Takım) 978-975-8573-56-1 (2. Cilt)

1. Baskı Ekim 2018, Ankara 1,000 Adet

Düzenleme Kurulu

Prof. Dr. Neslihan DURAK Prof. Dr. Mustafa ARSLAN Doç. Dr. İlhan ERDEM Doç. Dr. Mehmet BİRSİN

· .;;-pöç:·~r. Mehniet Korkut ÇEÇEN ·: '"ifısan '.GENCAY \ ~· ., f ;-i-: ı ~-·: i . . Yfö~ o·oç. Dr. Murat ZENGIN - --Yr.d .• D'oç. Dr. Ahmet KARADAG ·::-: Hamit Süha HOTAR -.-A.ri~Qör. Mehmet Emin ŞAHİN 0"AfŞ.'G'.ör. Okan AÇIL

···-- --->

Sempozyum Sekretaryası

Arş. Gör. Mehmet Emin ŞAHİN Arş. Gör. Okan AÇIL

BASKI

!DV/.l! Serhat Mahallesi 1256 Sk No: 11 Yenimahalle/ Ankar:ı

Tel.: 0312. 354 91 31 (pbx) Faks: 0312. 354 91 32

e-posı.a: tdvyayin@diy:rıetvakfi.oıg.tr

Açıklama:

Bildirilerdeki görüşlerin yasal ve bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir.

.. ctfl<Jk ~~~

ABDÜLBASIT B. HALİL B. ŞAHIN EL-MALATi {Ö.920/1514)'NİN İHLAS SURESİ

TEFSİRİ

M.Sami ÇÖLLÜOGLU1

ÖZET

Bu çalışmada, kaynaklarda tarihçi, fakih ve müfessir olarak tanıtılan ve çok yönlü ilmi bir kişiliğe sahip olan Malatya doğumlu Abdülbasıt b. Halil b. Şahin el-Malatl'nin "el-Kavlu'l-Has fi Tefsir-i Sureti'l-ihlas" isimli yazma eseri ele alınmıştır. Tebliğde müellifin hayatı ve eserleri baklanda kısaca bilgi verilmiş daha sonra İhlas suresinin tefsiri üzerine yazdığı risalesi in­celenerek içerik, metod ve kaynakları açısından surenin anlaşılmasında sağladığı katkılar tespit'edilmey~ çalış~mıştır.

Anahtar Keliµıeler: Abdülbasıt b. Halil b. Şahin el-Malat:J, el-Malati, Tefsir, İhliis Suresi, Ayet. ,

1 Yrd. Doç. Dr., Karabük Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı. 1163

15.0TURUM

Abdülbasıt B. 'Halil B. Şahin

El-Malati'nin İhliis Suresi

Tefsiri

Sami ÇÖLLOOGLU

c.:8 Hayatı ve Eserleri

Abdülbasıt b. Ham b. Şahin el-Malatl, 844/1440 senesinde Ma­latya'da dünyaya gelmiştir. Kaynaklarda ismi İbnu'l-Vezir olarak da anılmaktadır. Babası Halil b. Şahin'in vezirlik ve nfüblik gibi üst düzey devlet görevlerinde bulunması, onun nezih bir çevrede ye­tişmesine imkan vermiştir. Küçük yaştan itibaren Kur'an-ı Kerim'i okumaya başlayan el-Malati'nin ilk hocası babası olup ilmi bakım­dan gelişmesi için onunla yakından ilgilenmiştir. İlim tahsili için Halep, Şam ve Mağrib bölgelerine yolculuk etmiş, daha sonra Ka­hire'ye yerleşmiştir. Bulunduğu beldelerde devrin ileri gelen pek çok aliminden istifade etmiştir. Arapça-belağat, fıkıh, tefsir, kelam gibi temel İslami ilimlerin yanı sıra tarih, mantık, felsefe ve tıp ilimlerinin öğreniminde de yoğun bir talebelik dönemi yaşa·mıştır.

Bir süre medreselerde ders verdikten sonra müderrislik görevin­den ayrılıp eser telif etmeye başlayan Abdülbasıt b. Halil b. Şahin el-Malatl,920/1514'te vefat etmiştir.2 Büyüklü, küçüklü ve risale şeklinde yirmi eserinden3 bahsedilen müellifl_n farklı hacimlerdeki ve konulardaki risaleleri Süleymaniye Kütüphanesi'nde (Ayasofya, no: 4 793) bir mecmua içinde yer almaktadır.4 Müelllfin hacimce bü­yük olan eserleri arasında şunlar zikredilmektedir:5 er-Ravdu'l-Ba­sımu fi Havadisi' l-'Umri ve't-Teracim; Neylü'l-Emel fi Zeyli'd-Düvel; ed-Dürerü'l-Vesim; el-Mecma'u'l-Müfennen bi'l-Mu'cemi'l-Mu'an­ven; el-Kavlu'l-Me'nô.s.

Müellifin bu çalışmada ele alınan eserinin, tespit edilebildiği kadarıyla, tek nüshası daha önc'e belirtildiği üzere Süleymaniye Kü­tüphanesi'ndeki (Ayasofya, no: 4793) numaralı mecmuanın içinde, 27a-3Sb varaklar arasında yazma bir risale olarak yer almaktadır. Eserin dili Arapçadİr. Nesih hattıyla yazılan eser son derece oku­naklıdır. Risalenin kapak sahifesinin üst kısmında eserin adı J.;ilh>

2 Şemsüddin Muhammed b. Abdirrahman b. Muhammed es-SeMvi. ed-Davu'l-Lômi', Danı'I· Cil, Beyrut 1992, iV, s. 27.; Abdu'l-Basıt b. Halil b. Şahin ez-Zahiri (el·Malati), Neylii'l-Eme/ fi Zeyli'd-Düvel (thk. ve nşr., Ömer Abdu's-Selam Tedmün1. Mektebed'l-'Asrıyye, Beyrut 2002, I, ss. 23-51.; Ebil'l-Berekat Zeynilddin (Şehabüddin) Muhammed b. Şehabiddin Ahmed b. lyas, Bed(l/'uz·Zuhi/r fi Vekdl'ud-DulıOr, (thk. Muhammed Mustafa). Mekteberu Dari'I· Baz, Mekke ts .. iV, ss.373-374.; lsmail Paşa el-Bağdadi, Hedlyyetii'l·i.rifin: Esmdu'J. Miiellijin ve Asfını'l-Musannijin. Danı lhyait-Turasl'l-'Arabiyy. Beynıt 1951-1955, l. s. 494.; Hayruddin Z!rikli. e/-A'ldm KdmOsu Terôcfm, Daru'l-'llmi L!lmelayin, Beyrut 2002, il!, s.270.; A'dil Nü· veyhiz, Mu'cemu'l-Mi/fessirfn min Sadri'l-islam hatta'/-Asri'J-Hôzir, Müessessetü Nüveyhiz es·Sekılfiyye. Beyrut 1983, I, s. 254; Ömer Rıza Kehhale. Mu'cemii'/ Miiellifin Teracimii Mu­sannifi'/-Kütıibi'l-'Arabiyye. Müessesetür' -Risale, 1993, ti, ss.41-40.

3 el- Malati, Neylü'l·Emel fi Zeyll'd·Düvel (Mukaddime), (thk. Ömer Abdu's-Selam et-TedmüriJ, J, s. 51.; Süleyman Öıbek, "Şahin eş-Şeyhi ve Ailesi" Selçuk Üniversitesi TiirkiyacAraıtrrma/an Dergisi, 2010, sayı: 27 Bahar. s. 547.

4 Abdülkerim Özaydın, "Abdülbasıt el-Malati", (D/A), I, s. 201.

5 es-Sehavi, ed-Davu'/-Lfımi', ıv. s. 27; el- Malati, Neylii'l·Emel fi Zeyli'd-Dlivel; lbn !yas, Be­dd/'ıız-Zuhıir, iV, s.374.; İsmail Paşa, Hediyyetü'/.'Arijin ı, s. 494.; Zirlkli, el-A'lôm, 111, s. 270.; b. !yas (ö. 930/1520), Bedfıi'uz·Zuhiir, iV, s. 374; Nüveyhiz, Mu'cemu'/./o1iifessirin 1, s. 254; Keh­hale, Mu'cemii'/ Miiellifin il, s. 40-41.; Özaydın, "Abdülbasıt el-Malan", (DIA}. ı. s. 201; Özbek, ·şahin eş-Şeyhi ve Ailesi" ss. 547-549.

«LJ"")l;...)'I •..J..,... ~ ı.} l.>""wı olarak yazılıdır.6 Müellifin adı ise risale­nin kapak sahifesinin orta losmında ve ayrıca yazmanın girişinde Abdulbasıt b. Halil el-Hanefi olarak geçmektedir.7 Yazmanın her bir sahifesi onbir satırdan oluşmaktadır. Müellif eserin muhtelif yerle­rinde kelimelerin bir losmının yazımında lormızı mürekkep kullan­mıştır. Yazmanın hangi tarihte yazıldığına dair üzerinde bir kayıt ol­mamakla birlikte içersinde yer aldığı mecmuanın dönemin Memluk Sultan Kansu Gavri'ye sunulduğu ifade edilmektedir.8

03 Abdülbasıt b. Halil b. Şahin el-Malati'nin İhlas Suresi Tefsiri - · ·

Abdillbasıt b. Halil b. Şahin el-Malan, eserin bir sahifelik girişi­ne Allah'a hamd ve Peygambere salat-u selamla başlamasını mütea­laben ihlas suresinin bereketiyle cehennemden azade edilme arzu­sunu dile getirir. İlgi çekici, zarif ve İhlas ~uresinin.tefsiri bağlamında söylenenler üzerinde yapılan hoş bir (ilmi) gezintinin özeti olarak nitelediği risalesini, gücü ve imkanlar ölçüsünde muhtasar bir şe­kilde insanlara faydalı olması maksadıyla kaleme aldığını ifade eder. Eserini "el-Kavlu'l-Has fi Tefsir-i SG.reti'l-ihlas" ismiyle isimlendirdi­ğini belirtir. İşte böyle bir a~açla giriştiği çalışmasında kendisi mu­affak lolması hususunda Allah'tan yardım temennisinde bulunarak sözünü tamamlar.9 '

el-Malaô,. ese'rin girişi sadedinde nitelendirilebilecek bu ifade­lerinden sonra "İ!')las Suresi" başlığı altında surenin bazı hususiyet­leri üzerinde durur. Öncelikle İhlas suresinin Mekki oluşuna deği­nirken Medeni olduğuna dair görüşlerin de bulunduğunu belirtir.10

Surenin 15 kelime ve 46 harften oluştuğu bilgisini verir. Müellif surenin "et-Tevhid", "et-Tefrid", "et-Tecrid", "el-Velaye", "en-Necat", "en-Nisbe", "el-Ma'rife" ve "el- Es.as"11 , "en-Nur", "el-Eman" isimle­riyle anıldığım, ancak en yaygın isminin cehennem ateşinden kur­tulmaya vesile olması balomından "İhlas" olarak zikredildiğini be-

6 Abdülbasıt b. Halil b. Şa.hin el-Malati, el-Kavlu'l-Has fiTefsir-i Süreti'l-ihliis, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, na: 4793, vr. 27a.

7 el-Mala ti, e/-Kav/u'l-Hıis fi Tefsir-i Süreti'l-ihlıis, vr. 27a-27b. Müellifin ismi yukanda zikri geçen eserlerde doğduğu yere nisbet edilerek "el-Malati", babasına nisbet edilerek "İbnu'l­Vezi,r" bazen de bu risalede olduğu gibi fıkıhtalô eğilimini yansıtan "el-Hanefi" şeklinde geç­mektedir. Bu çalışmada müellifin ismi doğum yerine nisbetle kullanılan "el-Malati" şeklinde zikredilecektir:

8 el-Malati, el-Kavlu'l-Has fi Tefsir-i Süreti'l-ihlas, Süleymaniye Ktp .. Ayasofya, na: 4793, vr. lOb.; Ahmet Faruk Güney, "Yazma ihlas Suresi Tefsirleri Bibliyografyası", Türlôye Araştırma­lan Literatür Dergisi, ıoıı, ıx, sayı: 18, s. 284.

9 el-Mala ti, el-Kavlu'l-Hôs fi Tefsir-i SOreti'/-ih/ôs, vr. 27b.

10 el-Mala ti, el-Kav/u'l-Hôs fi Tefsir-i Sıireti'l-ihlils, vr. 28a

11 el-Malati, sureye "el- Esas" ısmının verilmesini bu konuda aktanlan

ıs.OTURUM

Abdülbasıt

B. Halil B. Şahin El-Malati'nin ihlas Suresi Tefsiri

Sami ÇÖLLÜOGLU

".,;.l ..ııı _,.. Ji ..,k eril ,;;,,.:..)11J erıı .:.ıJı.....ıı ..:.......1 "şeklinde bir rivayete dayandınldığmı ifade eder. Bk. (Ebül-Kasım Carullah Muhammed b. 'Umer b. Ahmed ez-Zernahşeri, el-Keşşıif an Hakriiki Gaviimidi't-Tenzil ve 'Uyüni'/-Ekiivilfi Vuc0hi't-Te'v1/, (tlık.. 'Adil Ahmed 'Abdu'I- Mev- 1

cıid, 'Ali Muhammed Mu'awad) Mektebetu Abikan, Riyad 1998., Vl, s. 463.; Fahnıddin Mu- l65 hammed b. Ömer er-Riizi, Meftitihu'l-Gayb, Daru'I- Fikr Beyrut 1981, XXXll, s.176.

15.0TURUM

. Abdülbasıt

B. İ:f alil B. Şahin El-Malati'nin

İhlas Suresi Tefsiri

Sami ÇÔLLOOCLU

lirtir. Ona göre suresinin birden fazla isimle anılması, her yönüyle isimlendirilenin değerini ortaya koyan bir durumdur12

Müellif, Allah'tan başarı ve doğru yola ulaştırmasını temenni ederek surenin faziletine dair bazı tespitlerin üzerinde durur. "Kim İhlas suresini okursa sanki Kur'an'ın üçte birini okumuş gibidir.13"

rivayetine yer vererek, İhlas suresini okumanın Kur'an'.ın üçte birini okumaya denk olduğu hususunda şöhret derecesinde aktarılan bu bilgiye dikkat çeker. Böylesi bir denkliğin sebebinin Alllah'ın zat, sı­fat ve fiillerinin bilinmesinin önemiyle iilişkili olduğunu ifade eder. Bu sebeple kendisi de Allah'ın sıfatlarının bilinmesi bakımından İh­las suresini, anlam içeriğine vakıf olarak, okumanın Kur'an'ın üçte birine musavi olduğu kanısındadır.14

el-Malti'nin risalesinde surenin fazileti ve önemine işaret eden şu rivayetleri zikreder: Peygamber (sav)'ın bir kişinin "Kul huval­lahu Ehad " şeklindeki okuyuşunu duydu ve şöyle dedi: "Ona vacip oldu." Bunun üzerine "Ona ne vacip oldu?" denilince; " Ona cennet vacip oldu." buyurdular."15 "Kim İhlas suresini{lkursa başına gökten iyilik saçılır ve üzerine sekinet iner. Melekler o kimseyi rahmetle sarar. Allah bu sureyi okuyana nazar eder; onu sadece kendisine verdiği şeyden sorumlu tutar ve koruması ve himayesi altına alır." 16 Bir adam Peygamberimizin yanına gelerek fakirlikten dert yan­Clı, bunun üzerine Peygamberimiz şöyle buyurdu: "Evine girdiğinde·

birisi varsa selam ver, biri yoksa kendine selam ver ve bir kez İhlas ,suresini oku!" Bu kişi böylece yaptı ve Allah ona rızkını bollaştırdı. Öyle ki rızkının bolluğu kendine fazla gelip komşusuna dahi taştı."17

Müellif bu rivayetlerden bahsettikten sonra surenin önemine işaret etmesi bakımından Gazzali (ö.505/1111)'nin Şu beytini aktarır: "İh­las suresine yapışmam, Rabbimim affetmesi ve kurtulma vesikam:•ıe Hemen ardından da kendisinin kaleme aldığı şu beyitleri zikreder:

Az.iz ve Celil olan Rabbim! De ki O Allah birdir. O, bu güzel sıfatla muttasıftır, Ki O Allah samettir. Haşa O, ne doğdu, Ne de çocuğu oldu. Ne şimdi ne de sonra, Kimse O'na den~ olmadı asla.19

12 el·Malati, el·Kavlu'l·Hfısji Tefsir·i Sureti'J.ilılds, vr. 2Ba-2Bb.

13 EbQ 'Abdillah Muhammed b. lsmail. Buhilri, e/-Cômiu's- Sahfh,: D~ru Tavlo'n·Necat, Beyrut 2001, Fezailü'l·Kur'an, 13.

14 el·Malati, e/-Kav/u'l·HfısjiTeftir-i Sıireti'l·ihltıs, vr. 28b.

15 EbQ Tsa Muhammed b. is~. Tirmizi, Sünen, (thk. Ahmed Mumammed Şakir; Mısır: Şeriketu Mektebeci ve Matba'ati Mustafa el-Sabi el-Halebi ve Evladihi. 1375/1955). Feda!lü'l-Kur'an. 11.

16 Ahmed b. Muhammed b. lbrahim es-Sa'lebi, el·Keşfu ve1- Beyan an Tefsiıi'l-Kur'an (thk. El·I· mam Ebu Muhammed b. AşOr), Daru İhyait·Turasl'l·Arabiyye, Beynıt 2002, X. s. 332.

17 Raıi, Mefıitihu'l·tayb, XXXll, s.174

18 el-Malatl, el-Kavlu'l·Hfısji Tefsir·i Sureti'/.fhltıs. vr. 29a. ".~"fi 'J-.~ı,,.~.;:ı;,_,1$1JP"

19 el-Maılati, el-Kavlu'/.ff{Js fi Tefsir-/ SOreti'/./hltıs, vr. 29a-29b .

. .ı.:..1...ııı ~ Jj .jc-J l.;)' JA J;>.))

El- Malan, yukarıdaki beyitleri zikretmekle özlü bir şekilde ih­las suresinde anlatılan tevhit inancına vurgu yapar. Ancak bir taraf­tan din adamlarının evlenmekten uzak olduğunu söyleyip diğer ta­raftan Allah'a çocuk isnad eden Hristiyan anlayışını -hertürlü sınırı aştıkları için- güçlü bir şeldlde tenldt etmekten kendini alamaz ve onları Allah'a havale eder.20

Abdülbasıt b. Halil b. Şahin el-Malan, surenin iniş sebebi hak­kındaki farklı görüşleri iki grupta ele alarak zikreder. İlk grupta iki rivayeti aktarır. Birincisi, Ubeyy b. Ka'b'ın rivayetine göre bu sure, Müşriklerin Rasulullah'a, "Bize Rabbinin özelliklerini anlat." deme­leri üzerine inmiştir.21 Diğeri de İbn Abbas'tan gelen rivayete göre Amir b. Tufeyl ve Erbed b. Rabia adında iki kişi Rasulullah'un yanı­na gitmişler ve Amir, Hz. Peygambere: "Sen bizi neye çağırıyorsun Muhammed!" demiş, O da:" Allah'a çağırıyorum:'diye cevap ver­miş, sonra Amir: "Bize Rabbinin özelliklerini anlat! O altından mı? Gümüşten mi? Tunçtan mı? yoksa Ahşaptan mı? " deyince bu sure inmiş, sonra Erbed üzerine yıldırım düşmesiyle, Amir de veba has­talığıyla helak olmuştur.22

Müellif ikinci grupta da şu üç rivayete yer verir. İlki İkrime'nin İbn Abbas'tan rivayet ettiğine göre aralarında Ka'b b. EŞref'in bu­lunduğu Yahudiler Peygamberimizin yanına gelmişler ve "Muham­med! Bu Allah, varlıkl~rı yarattı, peki O'nu kim yarattı?" diye sor­muşlar bunun•üzerine Allah'ın Rasfilü öfkelenmiş, Cebrail inerek O'nu teskin etmiş ve O'na sakinleşmesini telkin etmiş ve bunun üzerine İhlas suresi inmiştir. Peygamberimiz inen ayetleri okuyun­ca O'na şöyle demişlerdir: "Bize Rabbinin özelliklerini anlat! Pazu­ları nasıl, kolu nasıl?" Bunun üzerine ilkinden daha fazla öfkelenen Peygamberimizin yanına yine Cebrail gelmiş ve O'na "Onlar Allah'ı

hakkıyla kavrayıp anlayamadılar .. :•23 mealindeki ayetini getmiştir.24

Müellif, bazı alimlere göre bu surenin iniş sebebinin Yahudilerin bu şekilde soru sormaları old~ğunu zikr~der.25

İkincisi de yine İbn Abbas'tan aktardıldığına göre Necran heyeti gelmiş ve Peygamberimize: "Bize Rabbinin niteliklerini anlat. O Al­tından mı? Yakuttan mı? Yoksa mücevherden mi?" deyince Hz. Pey­gamber: "Benim Rabbim hiçbir şeyden yaratılmış deği1dir. Çünkü O,

. .w..:.11 .ıJll ~J . .>!J.bi 'jJ 'j

«.~ı ~ _,;s 1.ıel ' .-üb+-- .l!J t.. ."-10\S 'j J 'j

20 el-Mala ti, e/-Ka11/u'l-Hiis fi Tefsir·i Siireti'l·ih/as, vr. 29b.

21 Ebtl Abdillah Ahmed b. Hanbel, Müsned, Muessesetu'r-Risfile, Beyrut 2001, XXXV. s. 143, ha­dis no: 21219; Tirmizi, Sünen, Tefsiru'l-Kur'An, 92.

22 Ebü Muhammed el·Huseyn b. Mes'üd el-Beğavi, Melilimu't-Tenzfl, Dar-u İbn-i Haım, Beyrut 2002 s.1448.; es-Sa'lebi, el-Keşfıı v_e'l- Beydn, X, s. 332.

23 En'am. 6/91.; Zümer. 39/67.

24 Razi, Mefdtihu'f-Gayb, xxxıı. s. 175.

25 el-Malan, el-Ka11/u'l-Hiisji Tefsir-i Siireti'f.ihliis, vr. 30a-30b.

15.0TURUM

Abdülbasıt B. Halil B. Şahin El-Malati'nin İhlas Suresi Tefsiri

Sami ÇÖLLÜOGLU

1167

.15.0TURUM

,Abdülbasıt

B. HaJil B. Şahin El-Malati'nin İhl3s Suresi

Tefsiri

Sami ÇÖLLÜOGLU

bütün varlıkların yaratıcısıdır." demiştir. "~İ .uıı yı. ~"ayeti inince de " O, bir tane, sen de öylesin." demişler, bunun üzerine Hz. Peygam­ber "O hiçbir şeye benzemez26" demiştir. Onlar, bize O'nun özellikle­rini anlat dediklerinde Peygamberimiz: ".ı......,,li <\.111" demiştir. "Samet nedir?" dediklerinde, Peygamberimiz, "Yaratılmışların ihtiyaçlarını karşılaması için kendisine yöneldiği varlıktır." demiştir. Bununla da yetinmeyerek "Bize O'nun daha başka özellikleri anlat" dediklerin· de tıpkı Hz. Meryem'in doğurduğu gibi doğurmamış olduğunu bil­diren"~~" ayeti inmiş, sonra Hz. İsa'nın doğduğu gibi doğmadığını bildiren "..ll__,. ~J' ayeti inmiştir. Son olarak da O'nun, yaratılmışların benzerini arzuladığı bir dengi olmadığını ifade etmek için "ifa. ~J t..ı.:..i ı_p 4..l" ayeti inmiştir.27 Müellif bu rivayette aktarılanların "Tek bir ilah nasıl olur da varlıkların ihtiyaçlarını tamamını karşılar? '' şeklindeki soruya ver.ilen bir cevap olarak değerlendirildiğini ifade eder.28 el- Mal~ti, İbn Abbas'tan surenin sebeb-i nuzulü sadedinde daha önce aktarılan "O'nun özelliklerini bize anlat!. Yaratılışı ne­den? Altından mı? Bakırdan mı? Tunçtan mı? Yoksa demirden mi? O yer, içer mi? Dünyayı kimden miras olarak aldi?" şeklindeki rivaye­te29 telcrar dikkat çeker ve kimi alimlere göre bu surenin iniş sebe­binin Hristiyanların bu şekilde soru sormaları olduğunu zikreder. 30

. Üçüncüsü ise Dehhak'tan aktarılan rivayete göre Müşrikler Amir b. Tufeyli Peygamberimize gönderek "Bize baş kaldırdın, ilah­larımıza sövdün, atalarımızın dinine karşı çıktın. Eğer fakirsen biz seni zenginleştirelim. Deliysen tedavi ettirelim. Bir kadına ilgi du­yuyorsan seni onunla evlendirelim." demiş_ler, Peygamberimiz de " Ben fakir değilim, deli de değil. Ben bir kadına ilgi duymuş da de­ğilim. Ben Allah'ın elçisiyim. Sizi putlara tapmaktan Allah'a kulluğa çağırıyorum." demiştir. Bu kişiyi ikinci defa göndererek ondan şunu sorması istemişlerdir. "Senin mabudunun cinsi nedir? Altından mı? Gümüşten mi?" Bunu üzerine Allah bu sureyi indirmiştir. Onlar, "Üç­yüz altmış put bizim ihtiyaçlarımızı karşılayamıyor da birisi mi bu kadar insanın ihtiyacını karşılayacak." dediklerinde de Saffat suresi­nin ilk dört ayeti31 inmiştir. Müşrikler, Amir'i bir kez daha Peygam­berimize "Bize fiillerini açıklasın." demesi için gönderince "Şüphesiz sizin Rabbiniz, gökleri ve yeri altı gün içinde (altı evrede) yarattı ... "32

mealindeki ayet inmiştir.33 el Malati'nin ikinci grupta aktardığı bu üç rivayetle Yahudilerin, Hristiyanların ve Müşriklerin soru sorma-

26 şaı-a, ıı/42.

27 Razi. Mefôtihu'l-Cayb, XXXll, s. 175.

2İl el-Malati, e/-Kav/u'l·Hôsfl Tefsir·i Siireti'l·ihlôs, vr. 30b . .

29 Tinnizi, Sünen.Tefsiru'l-Kur'an, 92.; el-Beğavi. Meô/imu't-Tenzil. s. 1448.

30 el-Malati, el-Kavlu'l·Hôs fi Tefsfr-i SOreti'l·ih/ôs, vr. 30b-3 la.

31 Saff3t, 37 /1-4."Saf bağlayıp duranlara, haylorarak sevk edenlere ve zikri (Allah'ın kelamını) okuyanlara andolsun ki, sizin ilahınız gerçekten bir tek ilahbr."

32 A'raf, 7 /54.; Yunus, 10/3.

33 Razi, Mefatihu'l-Gayb, XXXll, s. 175.

lan üzerine İhlas suresinin inmiş olduğu anlaşılmaktadır. Müellif, bu rivayetleri aktardıktan sonra surenin tefsirine geçerek ayetlerin anlamı üzerinde durur.34

Birinci ayette (J.::..I ....ııı y. J9l35 geçen "J!" fiilinin Allah'tan Pey­gamberine bir emir olduğunu, bununla da kendisine Allah'ın ne olduğuna dair soru soranlara, hakkında soru sordukları şeyin Al­lah olduğu, tek yani bir olduğunu söylemesi istendiğini zikreder.36

el- Malati, "~İ" kelimesinin, varlıkları yoktan var etmede ve gizli­likleri bilmede Allah'ın tek ve eşsiz olduğunu ifade ettiğini belirtir. "J.::..l_ı" ve "J.::..İ" ifadelerinin arasındaki farka değinerek "hl_,'' in sa­yıların başlangıcı olduğunu, ".l.:>.İ" kelimesinin ise sayı bakımından kendisiyle zikredilen şeyleri olumsuzlama, red anlamına geldiğini ifade eder. Bu iki kelimenin farklı oluşuna örnek vererek; "lh\_ı w,ıl...J /Birini gördüm" ifadesindeki "J.::..I_,'' kelimesinin ispat, "lhi w,ıi...J L./ Hiç kimseyi görmedim." ifadesindeki" "J.::..lkelifİıesinin ise nefy / red, olumsuzlama anlamı taşıdığım söyler.37

İhlas suresinin ikinci ayetinin (~l <l..lll)36 tefsirinde "~I 4.lll"

ifadesinin genelde "O (Allah) samettir:' şeklinde anlaşıldığını be­lirten el-Malati, bununla birlikte "~\" ifadesinin anlamı hakkın­

da alimlerin farklı düşüncelere sahip olduğunu zikreder. el-Malati, "~\"in kendisinden, istekte bulu~ulan efendiler gibi bir anlam ta­şımayıp "ihtiyaç, halinde kendisine'yönelip başvurulan yegane var­lık" anlamında kullanıldığını belirtir.39 Daha sonra müellif, "~1" ifadesine ilişkin Zikr.edilen tespitleri aktararak anlamları üzerinde

l durur. Buna göre ".ı....!...ll" kendisinin (insan gibi) karnı, midesi olma-yan; yemeyen ve yedirmeyen; yemeyen ve içmeyen; geçmişte ve ge­lecekte varlığı devam eden; varlıklar yok olduktan sonra zatı baki kalan; yüceliğin, hakimiyetin zirvesindeki efendi; eksiği, noksanı ol­mayan; isteklerle kendisine yön.elinen ve sıkıntılarda kendisinden yardım talep edilen; hiç kimseye gereksinim duymayan, dilediğini yapan ve istediği gibi karar veren; kendisinden üstün hiçbir varlık olmayan; en son ulaşılabilecek amaç ve hedef; uyumayan; başına bir sıkıntı gelmeyen; galip olan, yenilmeyendir.40

el-Malati, "~1" ifadesinin anlam içeriği hakkında bilgi verme­yi s~rdürür ve bu ifadenin gözlerle idrak edilemeyen, düşüncelerle kavranamayan ve (insanların) kapasitesinin tüm yönleriyle O'nu anlayıp idrak edemediği, her şeyi katında bir ölçüye göre planlayan; herhangi bir sayı ile tespit edilmeksizin ilk olan, bir süreyle sınırlı

34 el-Malati, el·Kav/u'l-HfisjiTefsir·i Süreti'l·lhliis. vr. 31a-31b.

35 ihlas, 1;112.

36 el-Malati,e/-Kav/u'/-HôsfiTefsir·i Sıireti'l-ihlôs, vr. 31b.

15.0TURUM

Abdülbasıt

B. Halil B. Şahin El-Malati'nin İhlas Suresi Tefsiri

Sami ÇÖLLÜOGLU

37 Razi, Mefatihu'/-Gayb, XXXll, s.179.; Sa'lebi, el-Keşfe ve'/- Beyan, X, s.333-334.

38 ihlas, 2;112.

39 el-Malati, e/-Kav/u'l-HfisjiTefsir-i Sılreti'l-ihlôs, vr. 31b. 1

40 Razi, Mefôtihu'/-Gayb. XXXll, ss.181-182.; Sa'lebi, el·Keşfu ve'/- Beylin, X, ss. 334-335. 169

, 15.0TURUM

, Abdülbasıt

B. Halil B. Şahin El-Malati'nin İhtas Suresi

Tefsiri

Sami ÇÖLLÜOGLU

olmaksızın varlığı devam eden, dayanağı olmaksızın dimdik duran; ismi (ve sıfatları) dışında hiç kimseye bilgisi verilmeyen; var oluş ve bozulmadan münezzeh olan; düşmanlarına kendisini her yönüyle bilmeleri için bir yol açmayan; sebep ve deliller kendisini engelle­yemeyen ve akılların O'nun (Allah'ın) niteliğini kavramaktan aciz kalıp ümitsizliğe düştüğü bir varlık olarak anlaşıldığını aktarır.41 el­Malati, yukarıda zikredilenlerin Allah'ın Celal sahibi, eksik ve nok­sanlılardan uzak, ne kadar yüce bir otorite olduğuna işaret ettiğini vurgular.42

Üçüncü ayette,( .ıı_,. cJ_, -ıY rl}43 geçen .ıl,ı cJ ifadesiyle ilgili olarak Allah'ın çocuğu olduğu şeklindeki anlayışın reddedilmesine işaret edildiğini zikreden müellif, bunun "MeEekler Allah'ın kızlarıdır:•« diyen Müşrik Araplara, "Üzeyr Allah'ın oğludur."45 diyen Yahudi­lere ve "Mesih, Allah'ın oğludur."46 diyen Hristiyanlara bir cevap niteliğinde olduğunu ifade eder. El- Malati, Allah'ın onların tahay­yülünden çok daha öte, aşkın ve yüce bir varlık olduğu, kendisinin herhangi bir yardımcıya ·ihtiyaç duymadığı· i~in, O'na çocuk izafe edilmesinin ayette reddedildiğine dikkat çeker ve .(\llah'ın zatıyla mütenasib olmayan bu düşünceyle neyin amaçlanC:lığım sorgular. Müellif, bu düşünce yapısına Kur'an-ı Kerim' de "l.ıl_, ıJ.=..)l'i:...J\ 1_,ll!_,''

lafızlarıyla47 değinildiğine atıfta bulunarak Allah'ın mutlak manada başka varlıklara ihtiyacı bulunmadığım, O'nun çocuğa sahip olmak­la nitelenmesinin bir anlam ifade etmediğini, sonuçta Allah'ın böy­lesi anlamsız ve boş şeylerden münezzeh, aşkın bir varlık olduğunu belirtir.48

Abdülbasıt b. Halil· b. Şahin el-Malati, İhlas suresinin üçüncü ayetinin tefsiri bağlamında «-ıY r-3» ifadesinin "benzeri olmayan': anlamına geldiğini ifade eder. «.ıı_,. cJ_, .ıl,ı rJ» ifadesinin ise "O,'ndan çocuk olmamıştır ki, O'nun güç ve kudretinde bir pay, hisse sahibi olan birisi olsun.Yine O, doğmamıştır ki, O'nu~ için tükenip yok ola­cak bir miras söz konusu olsun." şeklinde izah edildiğini dile getirir. Müellife göre surenin üçüncü ayetindeki «.ıl_,. rJ_, ~ rJ»lafızlarıyla kasdedilen; çocuk sahibi olma ve yaratıl.mış herhangi bir varlığın yardımına ihtiyaç duymada hiçbir şeyin Allah'ın zatıyla asla ilişki­lendirilip nitelendirilmemesidir.49

El-Malati, ayetteki «.ıl.J: rJ_, ~ rJ» lafızlarının sıralamasındaki hik-

41 Razi, Mefıidhu'l-Gayb, XXXJI, ss.181-182.; Sa'lebi, el·Kqfu ve'/- Beytin, X, ss. 334-335.

42 el·Malati, el-Kav/u'l-Hôsfi Tefsir-i Süred'l-ihltis, vr. 33a.

43 ilıliis, 3/112.

44 Nah!, 16/57.

45 Tevbe, 9/30.

46 Tevbe, 9 /30.

47 Meryem, 19/88.; Enbiya, 21/26.

48 el-Mala ti, e/-Kav/u'l-Hıis fi Tefsir·i Süreti'l-ihltis, vr. 33a.

49 el-Malati, el-Kavlu'f· HCis fi Tefsir·i Süreti'/-ihlfis, vr. 33a-33b.

met üzerinde durur. Allah'ın önce doğmayan sonra doğurmayan olduğu, yani «.ıl.J.l ıJ_, » ifadesinin önce «.3!: rl» ifadesinin de sonra gelmesi akla gelirken, niçin ayette ilk önce «.3!: rl» ifadesinin yer al­dığını irdeler.50 Müellif, ayette önce «.3!: rl» ifadesinin zikredilmesi­nin Allah'ın çocuğu olduğu iddialarının reddedilmesi bakımından Hristiyan, Yahudi ve müşriklere cevap vermede çok daha önemli olduğunu bu sebeple Allah'ın sözüne daha ehemmiyetli olanla, r-1» «.3!: lafzıyla başladığını, sonra delile işaret ederek «~.J.l rlJ» buyur­duğunu, çünkü haşa O'nun babası olduğuna ilişkin herhangi birinin iddiada bulunmadığını, her doğanın sonradan var_. old.uğunu, oysa Allah'ın kadim, ezeli olup bir cisim olmadığını zikreder.51

Müellif İhlas suresinin sonuncu ayetindeki ( .b.İ lfo .J ~ r1 J)52 ke­limelerin bazılarının yer değiştirmesi suretiyle «.J lfo .bol ~ rl» bi­çiminde bir takdimin yapılabildiğini belirtirken ayette geçen «.:siJı» kelimesine Mücahid'in "eş, hanım" anlamı, Ul:ieyy b. Ka'b ve Ata'nın da "benzeri, dengi" anlamı verdiğini aktarır.53

El-Malati, surenin tefsirini yaparken bazı kelimelerin okuyuş­larındaki kıraat farklılıklarına da işaret eder. Nitekim son ayette geçen (İfoJkelimesinin ~üŞ ,i)S_, İyfo_, iy)S, ve lışşeklinde okundu­ğunu zikreder.54 Müellif, (İfo)kelimesinin, Allah'a eş, hanım nisbet edilmesini reddetmek için nikahtafi denkliği ifade eden "öytiS.I\" ke­limesiyle ilişkili olduğunu belirtir.55

' el-Malati, İhlas suresinin her ayeti ile ilgili tefsiri mahiyette yap-

tığı izahları tama~la~ıktan sonra aktardığı bu bilgilerin bir hulasa­sını yapar. Surenin iniş sebebine tekrar atıfta bulunarak müşriklerin Allah'ın nastl bir varlık olduğunu sorduklarında Hz. Peygamber'e Allah'ın zatının sıfatlarını içeren bir vahiy gönderdiğini, bu vahiyde yer alan «.ı.llly.» lafzının, varlıkları yoktan var edip yaratan, her şeye gücü yeten, her şeyi bilen, her daiın diri, her şeyi işiten ve duyan Allah'ın vasıflarına işaret ettiğini, « hl » kelimesinin ise Allah'a nis­bet edilen ortakları redde'den ve O'nun birliğini niteleyen bir sıfat olduğunu ifade eder.« .ı..u..:JI » ifadesinin Allah'ın kendisinden başka kimseye muhtaç olmadığım, böyle olunca da O'nun mutlak anlam­da zengin olduğunu anlatan bir söz olduğunu belirtir. Müellif, .ıl_ı.,ııJ sözüyle O'nun ilk olup başlangıcının olmayışına, «.3!: rl» sözüyle de benzerlik ve aynılığı reddeden vasfına işaret edildiğini belirtir. Su­renin son ayeti ola «.bol lfo .J ~ r1 » sözünün ise bu vasıfları açıkla­yan bir karar, bir sonuç mesabesinde olduğunu ifade eder. 56

50 el-Malat:i. e/-Kavlu'l-H6sjiTeftir-i Sureti'/-ih/ds, vr. 33b.

51 Riizi, Mefatihu'l-Gayb, XXXll, s. 183.

52 itııas, 4/112.

53 Riizi, Mefatihu'l-Gayb, XXXJI, ss. W34-185

54 el-Malati, e/-Kavlu'/-Hasji Teftir-i Süreti'l-ihliis, vr. 33b-34a.

55 Zemahşeri, el-Keşşiif. VI, s. 461.

56 Zemahşeri, el-Keşşdf, VI, s. 461.

15.0TURUM

Abdillbasıt

B. Halil B. Şahin

El-Malati'nin İhlas Suresi Tefsiri

Sami ÇÖLLÜO!'lLU

1.S.OTURUM

Abdülbasıt B. Halil B. Şanın

El·Malati'nin İhlas Suresi

Tefsiri

Sami ÇÖLLÜO!:LU

Müellif, surenin tefsirini bitirdikten sonra faydaları üzerinde durur. Bu surenin okunmasının remed hastalığına (göz ağrısına) şifa olacağını zikreder. Bazı erbab-ı kulOb'ün, göz hastalığı olan ki­şinin elini gözüne koyup aşağıdaki ifadeleri okuduğunda sifa bula­cağını söylediklerini nakleder:57

~.) LJ:111 ı.} ı:.ıl .ı:..l .uıı y. Ji

.lA..:ı.11 .ull \:ı u..!.I ifa~ ._j )..)A=-)

.ı..Sll .uıı <,.JA :ııJ L..ı. _,_,; .ll,ı e-1

..ı::..l ljiS v-:1 ı>-J .l! Y- e-1 J 'J

El-Malatl, risalesinin son losımlarında İhlas suresini rüyasında okuduğunu görenlere ilişkin yorumlara da yer verir. Müellif, kendi­sinin değer verdiği irfan ve yakin sahibi, manevi yönden mesafe al­mış üstadlarına, bu hususu çok önemseyerek her sorduğunda onla­rın tamamının'yorumunun, bu rüyayı gören kimseye Allah'ın doğru yolu gösterip bilmediğini öğreteceği şeklinde olduğunu ifade eder.58

Müellif, tabirini sorduğu zatlardan bazılarına göre -namazda veya namaz dışında, farz yada nafile namaz losıtlam~sı olmaksızın mutlak manada- rüyasında ihlas suresini okuduğunu göim~nin; ki­şinin inancının güzelliğine, erdem ve iyiliklere, dünya ve bilhassa ahiret sılontılarından kurtulup Allah'ın ona yeteceğine ve Allah'a itaat ve kullukta samimi olduğuna delalet ettiğini zikreder. el-Ma­lati, rüyasında İhlas suresini .. okuduğunu gören kimsenjn hali böyle ise (manevi) seviyesinin yükselmiş olduğunu, tersi durumda ise bu

\ . konudaki uyarıya dikkat etmesi hususunda bir işaret olduğunu ifa-de eder. el- Malati, bu hususta tespitlerde bulunan zevatın ifadele­rinden bazı çıkarımlarda bulunduğunu söyler. Buna göre;

a) Eğer kişi rüyasında namazda İhlas suresini okuduğunu gö­rürse yukarıda zikredilerin tümü onun için geçerlidir.

b) İhlas surenin okunmasında okuyanın hastalıklarından pek çoğunun şifa bulması söz konusudur. Eğer herhangi bir rahatsızlık yoksa, rahatsızlık olduğunda şifa bulur.

c) İhlas suresinin okunması önemli olduğu kadar onu okuyanın halet-i rilhiyesi de önemlidir. Rabbine yakın olan herke~ kendi adı­na başkasından daha etkili ve güzel bir şekilde onu okuyarak ken­dini ifade edebilir.

' d) İhlas suresini okumak, korkulardan ve sılontılardan_güvende

olmaktır.59

el-Malati, İhlas suresinin değerinin ifade edilmesi hususunda daha pek çok şeyin söylenebileceğini, fakat sözün uzayacağını, do-

57 el·Mal:ati, el·Kavlu'/-Hôs fi Teft1r-i Süreti'l· ihlds, vr. 34b.

58 el-Mal ati, el-Kavlu'l·HôsfiTeft1r-i Süreti'l-ih/ôs, vr. 34b·35a.

59 el·Mal ati, el·Kavlu'l·Has fi Tefsir·i Süreti'J.ihlds, vr. 35a-35b.

!ayısıyla yukarıda aktardırklarının yeterli olduğunu ifade eder. Mü­ellif sadece Allah'tan yardım dilediğini ve sadece O'na güvendiğini, İhlas suresinin eksiksiz bir şekilde tamamlandığını ifade ederken ihsanı ve keremiyle başarılı kılanın ancak Allah olduğunu söyler.60

Sonuç itibariyle Abdülbasıt b. Halil b. Şahin el-Malati, İhlas su­resi tefsirinde -tespit edilebildiği kadarıyla- temel kaynaklara baş­vurarak, sure hakkında söylenenler üzerinde -kendisinin de daha önce ifade ettiği gibi- hoş bir gezinti yapmıştır. El-Malat:l, rivayet metoduyla ayetlerde yer alan kelime ve ifadeleri izah etmiş, sure­nin iniş sebeplerine değinmiş, kıraat farklılıklarına işaret etmiş, su­renin fazileti ile ilgili rivayetleri aktarmıştır. Müellif, yer yer kendi perspektifinden de ayetlerin anlaşılması noktasında izahlar getire­rek eserin dirayet yönünü ortaya koymuştur.

Müellifin üstadlarından nakille İhlas sure_sini uykusunda oku­duğunu gören kimseye ilişkin yapılan yorumlara yer v~rmesi, ay­rıca surenin remed hastalığına (göz ağrısına) şifa olacağını, bazı erbab-ı kulfibe atfla ifade etmesi ilgi çekicidir.

0J Kaynakça Beğavi, Ebfi Muhammed el-Huseyn b. Mes'fid (ö. 516/1122),

Meô.limu't-Tenzil, Dar-u İbn-i Hazın, Beyrut 2002. ı '

Buharı, Ebu Abdillah Muhammed 6. lsmail (ö. 257 /870), el-Cô.miu's-Sahih, Daru Tavla'n-Necat, Beyrut 2001.

Güney. Ahmet Farl\k "Yazma İhlas Süresi Tefsirleri Bibliyografyası·: Türkiye Araştırma/an Literatür Dergisi, 2011, ıx, sayı: 18, s. 275-302.

İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed (ö. 241/855), Müsned, Muessesetu'r-RisaJe, Beyrut 2001.

İbn İyas, Ebü'l-Berekat Zeynüddin (Şehabüddin) Muhammed b. Şehabiddin Ahmed (ö. 930/1520), Bedô.i'uz-Zuhür fi Vekô.i'ud­Duhür, (thk. Muhammed Mustafa), Mektebetu Dari'I- Baz, Mekke ts.

İsmail Paşa, el-Bağdadi (ö. 1338/1920), Hediyyetü'l-'Arijin: Esmô.u'/­Müelliftn ve Asô.ru'/-Musannijin, Oaru İhyfüt-Turasi'l-~rabiyy, Beyrut 1951-1955.

Kebhale, Ömer Rıza (ö.1408/1987), Mu'cemü'/ Müellifin Teracimü Musanniji'/-Kütübi'l-'Arabiyye, Müessesetür' -Risale, 1993.

el-Mala ti, Abdülbasıt b. Halil b .. Şahin (ö.920/1514), e/-Kavlu'l-Hô.s fi Tefslr-i Süreti'l-ih/ô.s, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, no: 4793, vı: 27a-35b.

__ Neylü'l-Emelft Zeyli'd-Düvel (thk. ve nşr., Ömer Abdu's-Selam et-Tedmüri), Mektebeti'l-'Asrıyye, Beyrut 2002.

Nüveyhiz, A'dil, Mu'cerriu'l-Müfessirin min Sadri'l-islô.m hatta'l-Asri'/­Hô.zir, Müessessetü Nüveyhiz es-Sekafiyye, Beyrut 1983.

60 eı-Malati, e/-Kav/u'l-H6s fi Tefsir-i Süreti'/-ihlıls, vr. 35b.

15.0TURUM

Abdülbasıt

B. Halil B. Şatıin El·Malati'nin İhlas Suresi Tefsiri

Sami ÇÖLl.OOGLU

1173

15.0TURUM

• Abdülbasıt B. Halil B. Şahin

El-Malati'nin İhlas Suresi

Tefsiri

Sami ÇÖLLOO{;LU

Özaydın, Abdülkerim ':t\bdülbasıt el-Mala ti", [DIA), ı, s. 201-202.

Özbek, Süleyman "Şahin eş-Şeyhi ve Ailesi" Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2010, sayı: 27 Bahar. s. 529-552.

Razi, Fahruddin Muhammed b. Ömer (ö. 606/1210), Mefiitihu'l·Gayb, Beyrut: Daru'I- Fikr, 1981.

Sa'lebl. Ahmed b. Muhammed b. İbrahim (ö. 427 /1035), el-Keşfu ve'l­Beyiin an Tefsiri'/-Kur'an (thk. El-imam Ebu Muhammed b. Aşur), Daru İhyfüt-Turasi'J.'Arabiyye, Beyrut 2002.

Sehavi, Şemsüddin Muhammed b. Abdirrahman b. Muhammed (ö. 902/1497), ed-Davu'l·Liimi', Daru'I- Cil, Beyrut 1992.

Tirmizi, Ebu Tsa Muhammed b. Isa (ö. 2 79 /892),, Sünen, (thk. Ahmed Muhammed Şakir), Şeriketu Mektebeti ve Matba'ati Mustafa el-Babi el-Halebi ve Evladihi, Mısır 1955.

Zemahşeri, EbaJ-Kasım Carullah Muhammed b. 'Umer b. Ahmed (ö. 538/1144), el-Keşşaf an Hakiiiki Gaviimidi't-Tenzil ve 'Uyiini'I· Ekfıvfl fi Vuciihi't-Te'vil, (thk.. ı.dil AJımed 'Abdu'l- Mevcud, 'Ali Muhammed Mu'avvad) Mektebetu Abikan, Riyad 1998.

Zirikli, Hayruddin (ö. 1396/1976), el-'A'lfım Kfımiis-i Teriicim, Daru'l-'llmi Lilmelayin: Beyrut 2002. ·