geçmişten malatyalı ve fikir İnsanları sempozyumuisamveri.org › pdfdrg › d274886 › 2018...
TRANSCRIPT
Uluslararası
Geçmişten Günümüze
Malatyalı
İlim ve Fikir İnsanları Sempozyumu
17-19 Kasım 2017 MALATYA
BİLDİRİLER
I. CİLT
Editörle:r
· Prof. Dr. Nusret AKPOLAT
Prof. Dr. Fikre t KARAMAN
Prof. Dr. Mustafa ARSLAN
İN ÖNÜ -~ ~t..,."'l' ~v;
MAIATYA BOYOKSEHiR
saEDı"YESI
Sempozyum Onur Kurulu
Prof. Dr. Ahmet IGZILAY İnönü Üniversitesi Rektörü
Ahmet ÇAKIR Malatya Büyükşehir Belediye Başkanı
Sempozyum Düzenleme Kurulu Başkanı
Prof. Dr. Fikret KARAMAN
İnönü Üniversitesi Yayınları
ISBN 978-975-8573-54-7 (Talanı) 978-975-8573-55-4 (1. Cilt)
1. Baskı Ekim 2018, Ankara 1,000 Adet
Düzenleme Kurulu
Prof. Dr. Neslihan DURAK Prof. Dr. Mustafa ARSLAN Doç. Dr. İlhan ERDEM Doç. Dr. Mehmet BİRSİN
:;:Doç:pr. Mehmet Korkut ÇEÇEN ' İijsan GENCAY ... !°':;d' . . 'Yfü Doç. Dr. Murat ZENGiN -Y.alboç. Dr. Ahmet KARADAG :'.!'!~~t Süha HOTAR . . Ar_Ş: Gör. Mehmet Emin ŞAHIN '._AfŞJör. Okan AÇIL
Sempozyum Sekretaryası
Arş. Gör. Mehmet Emin ŞAHİN Arş. Gör. Okan AÇIL
Serhat MalıaUesi 1256 Sk. No: 11 Yenimahalle/ Ankara
Tel.: 0312. 354 91 3l(phx) Faks: 0312. 354 9132
e-posıa: ıdvyayin@diy.ıneıvakfi.org.ı.r
Açıklama:
Bildirilerdeki görüşlerin yasal ve bilimsel sorumluluğu yazar/arına aittir.
Jr~L ~~
OSMANLI DÖNJEMKNDJE ESER VlEREN DARENDELİ MATEMATİK VJE ASTRONOMİ
BİLGİNLERİ
Ali BAKKAL1
ÖZ JET
Bu çalışmamn amacı Osmanlı döneminde Malatya'nın Darende ilçesinde matematik ve astronomi alanında eser veren bilginleri tespit etmek ve onlaı:ın çalışmalarının önemini ortaya koymaktır. Osmanlı döneminde Muhammed b. Ömer b. Osman ed-Darendevi (ö.1152/1739) ile öğrencisi Muhammed b. el-Hace İsmail ed-Darendevi'nin (12./18. asır) astronomi alanında, Rakim Darendevi'nin ise matematik alanında eser verdiğini tespit ettik. Bunlardan özellik.le Muhammed P.· Ömer çok yönlü bir alim olup astronominin dışında Arap dili, mantık ve kelam gibi alanlarda da çeşitli eserler vermiştir. Aİna onun asıl önemi Takvim-i Daimi (Rüzndme) adlı eserinin Latince'ye tercüme edilmesidir. 18. asırda bir Osmanlı aliminin astronomiye dair eserinin Latim:eye tercüme edilmesi, hem Avrupa'nın Osmanlıya bakışı, hem de Osmanlının hala bilimde orijinal eserler ortaya koyduğunu göstermesi bakımından üzerinde önemle durulması gereken bir husustur.
Anahtar Kelimeler: Darende, Astronomi, Matematik, Muhammed Darendevi, Osmanlı
1 Prof. Dr., Akdeniz Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi 1353 1
7.0TURUM
Osmanlı
Döneminde Eser Veren Darendeli
Matematik ve Astronomi
Bilginleri
Ali BAKKAL
354 1
03 Giriş
istam alimlerinin bilimde en çok hizmet verdikleri alanlardan birisi astronomidir. Yirminci asra gelinceye kadar Müslümanlar küçüklü büyüklü elli dolayında rasathane kurmuşlar; buralarda gözlem yapmışlar; astronomi ve matematik bilimlerine büyük katkılarda bulunmuşlardır. Osmanlı döneminde rasathanelerden çok "küçük gözlem evi" diyebileceğimiz muvakkithaneler kurulmuş; buralarda kullanılan aletler vasıtasıyla her beldenin kıble istikameti tespit edilmiş ve namaz vakitleri belirlenmiştir.
Osmanlı döneminde Müneccimbaşılık devletin temel müesseselerinden biri olmuş ve memleketin her tarafında devletin inkırazına kadar mikat ilmi ile uğraşan bilim adamları var olagelmiştir. Osmanlılar; astronomiye Selçuklular kadar yoğunlaşmamakla bfrlikte bu dönemde 600'a yakın müellif 2500 dolayında astronomi eseri telif etmiştir. Bunların hemen tamamına yakını yazma olarak ülkemizin çeşitli kütüphanelerinde tozlu raflarda araştırmacıları beklemektedir. Osmanlı dönemi müelliflerinden üçünün Darendeli oldukları tespit edilmiş olup, bunlara ait yedi adet astronomi ve matematik eseri günümüze ulaşmış bulunmaktadır. '
Osmanlı döneminde astronomi, matematik, tabii ve tatbiki bilimler, tıp ve coğrafya alanlarında yazılan ve kaybolmayıp günümüze kadar gelen eserler sayısı aşağıdaki listede verilmiştir.
Osmanlı Döneminde Fen ve Sağlık Bilimleri Alanında Asırlara Göre Eserlerin Dağıhmı:2
j. ~v.f411ü$ i'.MJİ1> ~ ınl!1ılfil --:. -
r fil!fiF ~.ı:ıriJJII! .,_~ ·ı::mtı.iiitM 00?· - ~)il
8./14. asır 2 14
9./15. asır 52 28 19 97 4
10./16. asır 300 81 61 179 42
11./17. asır 190 70 108 140 24
12./18. asır 344 121 70 223 47
13./19. asır 267 176 1226 1491 244
14./20 asır 222 466 1591 . 2950 335
Yazıldıkları asır 1063 174 277 511 30 bilinmeyenler
Toplam eser sayısı 2438 1116 3354 5607 727
Genel Toplam 13.242
Bu tabloya göre 17. asırda bütün bilim dallarında gerek müellif gerekse eser bazında bir düşüş olduğu görülmektedir. 18. asra gelindiğinde bu düşüş farkedilmiş ve tekrar yükselişe geçilmeye çalışılmıştır. Anadolu'nun doğu sayılabilecek bir mekanından (Darende) bu yükselişe katsı sağlayacak alimlerin çıkması çok önemlidir.
2 Ali Bakkal, /s /dm Astronomi Tarihi (Yayımlanmamış kitap), s.485.
Tezkireci Köse İbrahim Efendi'nin, 1660-1664 yılları arasında Fransız Kardinal Richeliue'nün başmüneccimi olan Noel (Natalilis) Durret'in (ö.1650'ye doğru) zicini, Secencelü'l-Eflak fi gayeti'/-idrak (İdrakinGayesi Çerçevesinde Feleklerin Aynası) adıyla tercüme etmesi, Osmanlı'da yeni astronomi döneminin başlangıcı sayılabilir. Çünkü bu kitap, Osma,nlı bilim literatüründe Kopernik sisteminden bahseden ilk eserdir ve bu sistemi tasvir eden ilk diyagramı kapsamaktadır.3 Bu eserden sonra Osmanlı bilim adamları Kopernik sistemini yavaş yavaş kabul etme eğilimine girmişler ve bu istikamette yeni eserler meydana getirmişlerdir. DarenqeH ;iStronomi ve matematik bilginlerinin de bu minvalde bazı hizmetleri olmuştur.
ü8 1 . Muhammed (Mehmed) b. Ömer b. Osman edDarendevi el-Hanefi (ö.1152/1739)
1.1. Hayatı
Nisbesinden Darende kökenli olduğu anlaşılan Muhammed Darendevi, Malatya'nın Darende ilçesinde doğdu. İlk tahsilini memleketinde yapmış olmalıdır. Daha sonra Maraş'a giderek Saçaklızade el-Maraşi'den (ö.1145 h.) ders aldı. Ill. Ahmed döneminde İstanbul' a geldi. Osmanlı Devleti'nin Lal~ Devri (1718-1739) diye bilinen bu döneminde müderrislik ve padişahın hazine hocalığı (Hace-i Hazine-i Hümayüiı) yaptı. Çok yönlü bir Osmanlı müderrisi olarak, bu dönemdeki ilmi.ve kültürel faaliyetlere katıldı. Sadrazam Nevşehirli Damad İbrahim Paşa'nın (ö. 1730) çeşitli ilmi ve edebi eserlerin Türkçeye çevirisi için kurduğu heyetlerden Bedreddin el-i\yni'nin (ö. 1451) 'İkdü'/-Cuman fi Tdrfh-i Ehli'z-Zaman adlı kozmoloji, astronomi, coğrafya, zooloji ve tarih gibi pek çok ilimden bahseden, her bir cildi 800 sahife olan 24 ciltlik ansiklopedisini tercüme eden heyette bulundu.4
Öte yandan müderrislik yaptığı medreselerde Alaşehirli Osman b. Hüseyin gibi pek çok önemli öğrenci yetiştirdi. Derslerinde kendi dönemindeki ilim ve kültür ortamında tartışılan pek çok konuyıı ele alan Muhammed Darendevi özellikle tefsir; ilm-i münazara, mantık ve dil felsefesi ile astronomi aletleri, ilm-i mikat ve dini astronomi sahalarında temayüz etti. Mantık sahasında kaleme aldığı çeşitli eserlerinde özellikle tanım, önerme, yargı, imkan ve önerme ile fi-
3 Eloneleddin lhsanoğlu, Osmanlılar ve Bilim, Nesli Yayınlan, lstınbul 2003, s. 162-63; Yavuz Unat, "Çağdaş Astronominin Türkiye'ye Girişi", Türkler; Ankara 2002, XIV; 906.
4 Bağdadı lsmail Paşa. HefiiyyetiiUırifinve esmôu'l-müellijin ve aslru'l-mıusannlfün, İstanbul 1951-1955, c. il, s. 324; Adnan Adıvar. Osmanlı Türklerinde ilim (Geliştirilmiş 4. Basla), lstınbul 1982, s. 199; Eloneleddinlhsanoğluve.dğr.,Osmanlı Astronomi Llıeratiirü Tarihi (OALT). lsl~m Tarih, Sanat ve Kültür Araşnrmalan Merkezi (IRCICA), isııınbul 1997, I, 406; http:/ /www.ibsanfazlioglu.net/yayinlar/makaleler/Lphp?id=l77; Eşref Altış, "XVlll. Yüzyıl Eczfiü'/-kaziyye Risaleleri ve Darendeli Mehmed Efendi'nin Risô/e ji't·ıe[rika beyne
7.0TURUM
Osmanlı
Döneminde Eser Veren Darendeli Matematik ve AstTonomi Bilginleri
Ali BAKKAL
mezhebi'l-mıiıeahhirinve'l-ktıdemôji'l-kaziyyeve'c-tasdik isimli Eseri", Mannara Üniversitesi 355 İlahiyat Fakültesi Dergisi, lsıanbul. 2010, sy, 38, s. 32.
7.0TURUM
qsmanlı
Döneminde Eser Veren Darendeli
Matematik ve Astronomi
Bilginleri
Ali BAKKAL
zik dünya arasındaki ilişkiler üzerinde yoğunlaştı ve bu konularda Kelamcıların gÖrüşlerini tenkit ederek daha çok lbnSina'cı çizgiye yalon durdu.5
Muhammed Darendev1, r. Mahmut devrinde 1152/1739 yılında
vefat etti.6Mehmet Süreyya, Sicill-i Osmanf'de Darendev1 hakkında,"1148' de vefat edip Atik Ali Hafız Paşa Kabristanı'na defnedildi"7
şeklinde bir kayıt düşmekle birlikte, onun bu tarihte hayatta olduğu ve eser yazdığı bi!indiğinden8bu bilgi doğru değildir.
1.2. Eserleri
Astronomiye Dair Eserleri
ı. Risale fi hall-i müşkilati'l-mesaili's-selase.
Arapça olarak yazılan eser h. 1136 yılında tamamlanmıştır.
Mensup olduğu paradigma içerisinde din ve bilim ilişkisiyle ilgilenen, özellikle din ile astronomi ilişkilerini inceleyen Muhammed Darendev1 bu kitabında, Katip Çelebl'nin (ö~, 1657) 17. yüzyılın başlarında Şeyhülislam Baha! Efendi'ye sorduğu üç soruyu, öğrencilerinin isteği üzerine yeniden cevaplamaya çalışmıştır.9 Bu sorulardan birincisi Kuzey Kutbu'nda gece ile gündüzün müddeti; ikincisi Güneş'in Batı'dan doğuşu ihtimalinin astronomi ilmi açı
sından açıklanıp açıklanamayacağı; üçüncüsü ise Dünya üzerinde bütün yönlerden loble olabilecek, Mekke'den başka ikinci bir noktanın olup olmadığı meselesidir. Kandilli Rasathanesi eski müdürü Fatin Gökmen, Rasathanesindeki nüshanın üzerine "bu mes'elelerin ehemmiyet-i hey'iyesi (astronomi yönünden önemi) yoktur" şeklinde bir not düşmüş oİmakla birlikte, 18. Yuzyılda konunun astronomi~ olarak tartışılmış olması önemlidir.10
Risaledeki ikinci sorun Abdülaziz er-Rahbi (ö. 1770'den sonra) tarafındanKeşfü'l-'ayn'anintibôki'l-mıntıkateyn _isimli eserinde incelenmiştir (Irak Müzesi, nr. 12648); Ahmed b. Hüseyin b. Ahmed el-Giritli (1768'de sağ) ise Darendeli Mehmed Efendi'nin eserini yeniden ele alarak eklemelerle Ha/l-i Müşki/at-ı Erba'a adıyla Türkçeye tercüme etmiş ve verilen cevapları ge.nişleterek Sultan III. Mustafa'ya sunmuştur (Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi, nr. 418/4).11
5 http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar /makaleler /l.php?id=l 77
6 Ömer Rıza Kehhiile, Mu'cemü'l·Müel/ijin, Be~t 1957·1961, Xl, 87; ihsanoğlu, OALT, l, 406.
7 lhsanoğlu, OALT. 1. 406 (Mehmet Süreyya, Sicill·i Osmani, fstanbul. 1308·1315, iV, 236'dan naklen}.
8 lhsanoğlu, OALT, 1. 406.
9 http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar /makaleler /l .php?id= 177
10 lhsanoğlu, OALT, I, 408.
11 Altaş, "Darendeli Mehmed Efendi'nln Risale ft't·ll!frlka isimli Eseri", MÜIFD, XXXVlll, 33 (Ihsan Faıhoğlu, "Darandawi: Muhammad lbn Umar lboUthman al·Darandawi al·Hanafi", The 8/ographica/ Encyclapedia of Astronomers, Springer Reference (ed. Thomas Hockey vd.).
İhsan Fazlıoğlu'nun değerlendirmesine göre Darendevl'nin bu çalışması, Lale Devri'ndeki, Batı Avrupa'dan gelen fikirlerle de beslenen, din ile bilim ilişkisi tartışmaları açısından önem arzeder. Onun bu eseri Osmanlı bilim kamuoyunda ciddi etki yapmıştır. Ondan sonra başka alimler de bu konular üzerinde çeşitli çalışmalar gerçekleştirmişlerdir.12
Risalenin günümüze yedi nüshası ulaşmıştır. Bulundukları kütüphaneler ve kayıt numaraları şöyledir:
* Kandilli Rasathanesi, nr. 107. Bu nüsha, müellifin h. 1136 senesinde kendi yazdığı nüshadır.
*Arif Hilanet, mecmualar, nr. ·155/2. H. 1150'de istinsah edilmiştir.
*Raşid Efendi, nr. 1039 /2. H. 1161'de istins~h edilmiştir. * Köprülü, II. Kısım, nr. 4/3. H. 12. asırda istinsah edilmiştir.
Köprülü Kataloğu, II, nr. 4/3. *Hasan Hüsnü, nr. 600/13. H. 1161'de istinsah edilmiştir. H. 12.
Asırda istinsah edilmiştir. *Aziz MahmudHüdal, nr. 1780 /1. H. 12. Asırda istinsah edilmiş-
tir. * Selimiye, nr. 560/4.13
2. Risale fi'r~Rub'i'l-meşhfirbİ'l-mukantarat.
Darendev1bu eserinde er-Rub'u'l-mukantarat adlı astronomi aleti hakkında bilgi v~rir.
Eserin bulunduğt{ kütüphaneler ve kayıt numaraları şöyledir:
*Yusuf Ağa, nr. 7225/14. H. 1124 senesinde istinsah edilmiştir. * Teymfiriyye, Riyaza, nr. 106/6. 1150 yılı civarında istinsah
edilmiştir.
* Darü'l-Kütüb, Mikat, nr. 748/3,. 1150 yılı civarında istinsah edilmiştir. .
* Darü'l-Kütüb, Felak ve Riyaza, nr. 3824/5. 1150 yılı civarında istinsah edilmiştir .
* Hacı Mahmud, nr. 5709. 10 Cemaziyelevvel 1161'de istinsah edilmiştir.
* Ayasofya, nr. 2622/1. 1163 Şevval ayında istinsah edilmiştir.
* Darü'l-Kütüb, Mikat, nr. 769/1. 1167 tarihinde istinsah edilmiştir.
*Ziya Bey, nr. 226/3. Muhammed Said el-Hasant el-İstanbull tarafından 1169 yılında istinsah edilmiştir.
*Muallim Cevdet, nr. K. 537. Mustafa b. Muhammed el-Hamid! tarafı,ndan 2 Ramazan 1163 Cuma gecesi tamam!amnıştır.
NewYork 2007, pp.177-179, içinde, s. 177.)s.178'den naklen).
12 http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar/makaleler/1.php?id=177
13 lhsanoğlu, OALT, !, 408.
7.0TURUM
Osmanlı
Döneminde Eser Veren Darendeli Matematik ve Astronomi Bilginleri
Ali BAKKAL
1357
7.(\JURUM
OsmanJı
Döneminde Eser Veren Darendeli
Matematik ve Astronomi
Bilginleri
Ali BAKKAL
358 1 1
*Ziya Bey; nr. 226/5. İkinci kez Muhammed Said el-Hasani el-istanbuli tarafından 5 Şaban1175 yılında istinsah edilmiştir. Bu nüsha tamdır.
*Raşid Efendi, nr. 1026/26. Ömer b. Ali tarafından 1179'da İstanbul'da tamamlanmıştır.
* İstanbul Üniversitesi, AY, nr. 6144/2. H. 12. asırda istinsah edilmiştir.
*Esad Efendi, nr. 3763/1. H. 12. asırda istinsah edilmiştir.
* Serez, nr. 1913/5. 1200 yılı civarında istinsah edilmiştir. *Kavala, Mikat, nr. 6/7. 1200 yılında istinsah edilmiştir. *Tal'at, Mikat, nr. 158/5. 1200 yılında istinsah edilmiştir. *Esad Efendi, nr. 20/13. H. 13. asırda istinsah edilmişti r.
*İstanbul Üniversitesi, AY, nr. 6149. Seyyid Muhammed Hamdi tarafından h. 13. Asırda-istinsah edilmiştir.
*Ali Emiri, Arabi, nr. 4453/4. H. 13. asırda istinsah edilmiştir. * Beyrut, Amerikan Üniversitesi, [Tasnif, nr. MS 520: M23 maA].
Eski nr. 1170.14
' Bu risalenin günümüze yirmiden fazla nüshasının gelmesi ve nüshaların dağılımı, eserin İstanbul, Kahire, Beyrut ve bazı balkan şehirleri gibi Osmanlı Devleti'nin geniş bir bölgesinde yaygın olarak kullanıldığını gösterir.
Burada Muhammed Darendevi'nin eserinde anlatmaya çalıştığı er-Rub'u'/-mukantarat hakkında bilgi vermek uygun olacaktır.
Stereometrik izdüşüm kurallarına göre geç Helenistik dönemde geliştirilen ve erken Ortaçağ'da mükemmel hale gelen düzlem küresel (planisferik) usturlap XIII. yüzyılda ilkin ikiye, daha sonra dörde katlanarak "dörtte bir" a'nlamına gelen "rubu' tahtası" haline dönüştürülmüştür. Bu dönüşümle birlikte dairesel usturlabın yapı, fonksiyon ve uygulanış biçimi değiştiği gibi, özgün bünyesine de yeni unsurlar katılmıştır. Rubu' tahtası Osmanlı devrinde zaman ve yön sorunlarının çözümünde başarıyla uygulanılmıştır. Aletin 19. yüzyılın sonuna kadar Osmanlı hakimiyetindeki yerlerde başarıyla kullanıldığı günümüzde mevcut örneklerden anlaşılmaktadır. Modern teknolojinin bir sonucu olarak Cumhuriyet döneminde unutulmaya terk edilmiş, dairesel usturlabın aksine bu alet yeterince incelenmemiştir.
Usturlap yüzeyinin dörde katlanması neticesinde yer tasarrufu sağlanmakta, ayrıca çok katlı ve yoğun bir ölçü aleti elde edilmiş olmaktadır. Rubu' tahtasında kadran, geleneksel usturlapta olduğu gibi madeni bir levha yerine, üzeri kağıt kaplı sert bir tahta bulunur. Aşınmaması ve üzerindeki çizimlerin bozulmaması için kağıdın yüzeyine lak sürülür. Rubu' tahtasının ön yüzeyine "rub'u'l-mukantarat", arka yüzeyine "rub'u'l-müceyyeb" adı verilir.
14 lhsanoğlu, OALT, ı, 407-408.
Rubu' tahtasının rub'u'l-mukantarat yüzeyi ile şu astronomik ölçüm ve hesaplar yapılabilmektedir:
- Güneş tutulum boylam açısının belirlenmesi.
-Güneşin yükselim açısı, doruk yüksekliği ve bulunulan yerin boylam açısının belirlenmesi.
- Çeşitli zaman ölçümlerinin yapılması. Namaz vakitleri de bu aletle belirlenirdi.
Usturlapla zaman ölçümleri yapmak açı ölçümlerine dayanırdı.
Zaman ölçümü için yarı gün farkının belirlenmesi, güneş yüksekliğinin belirlenmesi, bulunulan belli bir zamanın belirlenmesi gibi hususlardan hareket edilirdi.
- Kıble yönünün belirlenmesi. Namaz için bu da önemli bir husustu.
Rubu' tahtasının rub'u'J-müceyyeb diye adlandırılan arka yüzünde bir çeyrek daire parçası ile bu daire parçasının dik kenarları çap alınarak çizilen iki yarım dairede yer alırdı. İslam astronomi bilginleri, bu daire çizimlerinin geometrik özelliklerinden yararlanarak açıların trigonometrik değerlerini ve trigonometrik değerlerden açıları elde edebiliyor ve bazı trigqnometrik denklemlerin nümerik çözümlerini bulabiliyorlardı. Ayrıca bu çizim yardımıyla iki veya daha fazla sayıyı' çarpma, bölme, kare ve karekök alma, küp ve küpkök alma gibi işle,mleri de kolaylıkla gerçekleştire biliyorlardı. Çarpma ve bölme işlemler.inin trigonometrik ifadelere uygulanması tanjant, kotanjant, sekant ve kosekant türü trigonometrik değerlerin hesaplanmasını mümkün kılıyordu.15
3 . Takvim-i Daimi (Ruzname)
Rüzname adıyla da bilinen bu eser Darendevi'nin hem Osmanlı-İslam hem de Batı Avrupa astronomi tarihi açısından önemli olan Türkçe bir çalışmasıdır. Sürekli kullanılabilir özellikte hazırlanan bu takvim, Osmanlı Devleti'nin başkenti İstanbul'a göre düzenlenmiştir. Eser daha Önce Fatih Sultan Mehmed ve Sultan II. Bayezid döneminde yaşamış Şehy vefa diye bilinenMuslihuddin Mustafa b. Ahmed es-Sadri el-Konevi'nin (ö. 1491) hazırladığı iilk Rüzname geleneğinin bir devamı olarak görülebilir. Muhammed Darendevi'nin tabloları güneş boylamının her bir derecesi için düzenlenmiştir. Eserde tan vakti, gün doğuşu, sabah, kuşluk, öğle, birinci ve ikinci ikindi, akşam ve yatsı şeklinde tasnif edilen günün bütün uzunlukları ile güneşin Mekk~ azimutunda bulunduğu zaman, saat ve dakika cinsinden 41 boylamına bağlı olarak ifade edilir. Alacakaranlığın tayininde kullanılan parametreler ise, İslam ilm-i mikat geleneğinin iki önemli ismi el-Halill ile İbnü'ş-Şatır'ın (1304-1375) eserlerine
?. OTURUM
Osmanlı
Döneminde Eser Veren Darendeli Matematik ve Astronomi Bilginleri
Ali BAKKAL
15 Atilla Bir ve Mustafa Kaçar; "Rubu' Tahtası", Türkiye Diyanet Vakfı /s/iim Ansiklopedisi, 1 359 İstanbul 2008, c. XXXV. s. 184-179. 1
?.OTURUM
Osmanlı
Döneminde Eser Veren Darendeli
Matematik ve Astronomi
Bilginleri
Ali BAKKAL
360 1
1
dayanır.16
03 Batıda Tanınırlığı:
Mehmed Darendevl'nin bu çalışmasından bahseden Albert Toderini takvimin Batı Avrupa'da da tanındığını belirtir. Ona göre eserin dakikliği kullanımını yaygınlaştırmış ve kendisinden önceki benzer çalışmaları gölgede bırakmıştır. Mesela David King, Seyh vefii'nın RGzname'sinin zamanımıza gelen nüshalarının pek çoğunun ibadet tablolarını içermediğini; benzer şekilde G. H. velschii'nin 1676'da ya}'lmladığı Türk ve İran almanakları hakkındaki Latince kitabının sonunda aslını verdiği Şeyh vefii'nın (ö.896/1490) RGzname'sinin de ibadet tablolarını atladığını belirtir. Bunun nede~i, King'e göre, Mehmed Darendevl'nin takviminin daha titiz ve dakik olmasıdır.17
Albert Toderini, Darendevlve RGzntıme'si hakkında önemli bilgiler verir. Onun verdiği bilgilerOsman/ı Astronomi Literatürü Tarihi'nde dipnotlarıyla birlikte (De la LitteratturedesTurcs, 1, 146) şu şeklide nakledilmiştir: "Darendeli Mehmed Efendi, meşhur RGzname veya sürekli takvimi (Takvim-i DaimiJ ile Türk astronomi taı:ihinde yaşayacaktır. Türkler, onun her a}'ln günü, saati ve dakikalarını doğruluk ve titizlikle veren tablolarını yü_z }'lldan beri kullanmaktadırlar (Birkaç sene evvel bir Rus beyefendisinin Latinceye tercüme ederek Petersburg'a gönderdiği RGznc'Jme'yi okudum. İşte Kantemir (Cantemir)'in kendisinden bahsettiği eser budur: 'Türkler. her yeni a}'ln günleri, saatleri hatta dakikalarını bile yeteri kadar doğru bir şekilde hesaplayabiliyor ve Rüz-nameh diye ·isimlendiriyorlar' (Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, 1, 35).18Bu tanınmışlığından dola}'l RGzname, M. D'Ohsson tarafından Tab/eau General de l'Empire Ottoman adlı eserinde 1787 }'llında yeniden yayımlanmıştır.19
Eserin orijinal nüshası: Tal'at, Felek-i Türk!, ni. 29/2. Tahminen h. 1200 }'llında istinsah edilmiştir.20
4. Şerh-i Ruzname
Türkçe bir eserdir. Mehmed Darendevi'nin bu eseri henüz incelenmemiş astronomiye dair bir başka eseridir. Muhtemelen bu eser. bir önceki eserin yine kendisi tarafından yapılmış bir şerhidir. Eserin bölüm başlıkları şöyledir:
Baloyye-i miftah-ı ruzname.
16 http://www.ihsanFazlioglu.net/yayinlar /makaleler /l.php?id= 177
17 http://www.ihsanFazlioglu.net/yayinlar /makaleler /l.php?id=l 77; lhsanoğlu, OAlT, 1, 409-410.
18 lhsanoğlu, OALT, 1, 409.
19 http://www.ihsanFazlioglu.net/yayinlar/makaleler/l.php?id=l77; lhsanoğlu, OALT. I, 295· 296. 406·410; il. 463·465.
20 lhsanoğlu, OALT, I, 410.
Sahife-i şuhur-i Arabiyyi ve Rfimiyye. Sahife-i saat-i şimaliyye ti-ardın ma. Sahife-i saat-i cenubiyye li-ardın ma. Sahife-i saat-i asr-ı sani.
Eserin bulunduğu kütüphaneler ve kayıt numaraları şöyledir:
* Ali Emlri, Takvimler, nr. 22/1. Hicri 13. yüzyılın başlarında is-tinsah edilmiştir.
*Bağdatlı vehbi, nr. 895. Hicri 13. asırda istinsah edilmiştir. *Ankara İl Halk, nr. 504/1. * Atatürk Üniversitesi, SÖ. nr. 18824. Hicri 13. asırda istinsah
edilmiştir. 21
5. et-Tefrika beyne mezhebi' l-müteahhirin ve' l-kudema fi'l-kaziyyetive't-tasdik.
Darendevi'nin mantık ilmindeki önermenin unsurları ile ilgili bu r isalesi, oldukça kısa olduğu için konularında bir bölümleme yapılmamıştır. Risale, adını da içeren girişten sonra belirli bir konu tertibi içinde yazılmıştır. Bu konu tertibi, mütekaddimin ve müteahhirin mantıkçıların önerme ile ilgili görüşlerini karşılaştırma
imkanı verecek şekildedir. Mesela, önermenin unsurlarının sayısı müteahhirine göre, C)rdından müt
1ekaddimin mantıkçılara göre ve
rilmektedir. Eserin on bir yazma nüshası ve bir tane de şerhi vardır.22 \
0'3 Diğer Eserleri: l
6. Şerhu'I-Hüseyniyyefi'l-adab.
Darendevi'nin bu eseri, Hüseyin b. Abdullah el-Antaki (ö. 1130117 18)'ninel-Adabü'l-Hüseyniyye (Sahafiye-i Osmaniye Matbaası, İstanbul 1316) adlı münazaranın kurallarını anlatan ilm-i adab dalındaki eserinin şerhi niteliğindedir. Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa. nr. 1478'de kayıtlı bir nüshası bulunmaktadır. Bu şerh üzerine Haşiye'alôşerhi'l-Hüseyniyye (Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 2968) adlı bir haşiye yazılmıştır.23
7. Risale fi hall-i müşkilatımebahisi't-ta'rif.
Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi, nr. 449/007'de kayıtlıdır. Darendevi, bu risalesinde kelamcıların temyize dayalı tarif anlayışlarını ve filozofların mahiyetiesas alan tanımı (hadd) ve betimi (resm) ele almaktadır. Razi (ö.606/1210), Urmevi (ö. 653/1255), Yet (ö. 680/1281), Devvani (ö. 908/1502)gibi kelamcıların görüşlerini nakletmekte, son bölümde ise Teftazani (ö. 722/1322) ve Cürcani'nin(ö. 816/1413)tanım konusundaki görüşlerini karşılaş-
21 lhsanoğlu, OALT, 1, 409.
7.0TURUM
Osmanlı
Döneminde Eser Veren Da rendeli Matematik ve Astronomi Bilginleri
.ili BAKKAL
22 Eser hakkında geniş bilgi için bkz. Eşref Altaş, "Darendeli Mehmed Efendl'nln Risale fi't·
1 tefrika isimli Eseri", MÜIFD, sy. 38, s. 34-40. 361
23 Altaş, "Darendeli Mehmed Efendl'nln Risôlefi't·tefrika isimli Eseri", .MÜIFD, sy, 38, s. 32. · I
7.otunur.ı
Osmanlı Döneminde
Eser Veren Darendeli
Matematik ve Astronomi
Bilginleri
AliBAKl<AL
362
tırmaktadır. 24 ·
8. Ta'lika'ata ta'rifil-imkanil-'ammfi't-Ta'rifütli'l-Cürcani.
Risale fi imkani'I-'ammve't-teliizum (Süleymaniye Ktp.,Reşid Efendi, nr. 985/40) adıyla kayıtlı olan bu risale, Cürcanl'nin et-Ta'rifat'ında geçen imkiin-ı anım tanımını eleştiren !asa bir risaledir.25
9. Mevaddü'l-kaziyye.
Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi, nr. 449'da kayıtlı bir nüshası vardır. Darendevi bu !asa risalesinde yüklemli önermede konu ve yüklemin; ayrıca olumlu ve olumsuz durumlarına göre yüklemli önermelerin umum-husus ilişkilerini incelemektedir.26
Diirendevi'nin bu eserleri dışında Beyzavi ve Zeriıahşerl gibi müfessirlerin bazı ayetlerin tefsirlerine haşiye ve taliklerini içeren çeşitli tefsir çalışmaları da vardır. Tefsirle ilgili risaleleriyle birlikte, Arap dili, mantık, kelam, astronomi gibi bazıaJanlara dair farklı konulardaki görüşlerini içeren !asa risaleleri, Resail-i Darendfadıyla Halil b. Ali b. Eyyııb tarafından Darendevi'nin ölümünde.n yaklaşık 13 yıl sonra, yazımı 1165/1752 yılında biten bir mecmuada _!oplanmıştır.27
0.j 2. Muhammed b. el-Hace İsmail ed-Darendevi (XII./XVIII. asır)
2.1. Hayatı
Nisbesinden anlaşılacağı üzere Muh.ammed b. İsmail ed-Darendevi Malatya'nın Darenqe ilçesindendir. Kendisini "eş-Şiikid (eşŞehir)bi-İmiimi's-Sultanl (=Sultanın İmamı unvanıyla meşhur olan zatın talebesi)"28şeklinde tanıtmasından, zamanında padişah imamlığında bulunan bir zatın talebesi olduğu söylenebilir. Yine Risale fi Ma'rifeti'l-Alat isimli eserinin mukaddimesindeki " ... Bu fakiri üstadın ile hayır-duadan feriimfış etıneyeler ... " sözünden yola çıkarak, onun Muhammed b. Ömer ed-Darendevi'nin .(ö.1152/1739) talebesi olduğımu söylemek mümkündür.29Zira Muhammed b. Ömer'in yukarıda açıklandığı üzere padişahın hazine hocalığını (Hiice-i Hazine-i Hümayfın) yaptığı bilinen bir husustur.
Astronomiye dair iki eseri olan Muhammed ed-Darendevi'nin hayatı haklanda elimizde başkaca bilgi yoktur.
24 Altaş. "Darendeli Mehmed Efendi'nin Risii/e fi't-tefrika isimli Eseri", MÜİFD, sy. 38, s. 33.
25 Altaş, "D;ıre!l!!eli Me!ımed Efendi'ni!l Risiife fi't-tefrika !sinı!i Eseri", MÜİFD,şy, 38, s. 33.
26 Altaş, "Darendeli Mehmed Efendi'nin Risô/eji't-tefrika isimli Eseri". MÜİFD,sy, 38, s. 34.
27 Altaş, "Darendeli Mehmed Efendi'nin Risii/efi't-tefr;ka İsimli Eseri", MÜİFD, sy. 38, s. 34.
28 !hsanoğ!u, OAlT, il, 519.
29 lhsanoğlu, OALT,11, 519.
2.2. Eserleri
ı. Risfile fi Ma'rifeti'l-AıatliEvkati's·Salat:
Eser Türkçe olup üç sayfadan ibaret bir risaledir. H. 1202 yılı civarında istinsah edilmiştir. Günümüze tek bir nüshası ulaşmış olan risale Kandilli Rasath~nesi, nr. 2/2'de kayıtlıdır.30
2.Risali fi Ma'rifeti'l-AıatliEvkati's·Salat.
Yukarıdaki risale ile aynı adı taşıyan eser Arapça yazılmıştır. Yukarıdaki eserin ya Arapçası veya onun Arapça bir özeti olmalıdır. Kandilli Rasathanesi, nr. 2/3'te kayıtlı olan eser ı202·yı1ı civarında istinsah edilmiştir.31
03 3. Rakim Darendevi
Müelliflerin hayatı ile ilgili eserlerde Rakim Darendevl'nin biyografisine rastlanmamaktadır. Nisbesinden anlaşıldığı kadarıyla Malatya'nın Darende ilçesindendir. Ayrıca Rakim (=rakamcı) matematikçi olması hasebiyle ismi değil lakabı olmalıdır:
Rakim'in Suver-i Erkam (=Rakamların Şekillen) isimli bir matematik kitabı bulunmaktadır. Türkçe ile yazılmış olan eserin günümüze sadece bir adet yazma nüshası ulaşmıştır. Bu nüsha, Seyyid İbrahim adlı biri. tarafından 124 7 cbmaziyel evvel'inde Yozgat' ta istinsah edilmiŞtir. On iki yapraktan ibaret olan bu eser şu anda Milli Kütüphane, nr. A, 4140'ta kayıtlıdır.32
03 SONUÇ
Muhammed (Mehmed) b. Ömer b. Osman ed-Darendevi el-Hanefi (ö.1152/1739) ve Muhammed b. el-Hace İsmail ed-Darendevl (XII./XVIII. asır) Osmanlı döne~inde 18. asırda yaşamış Darendeli astronomi alimlerindendir. İkincisi'Muhammed'in, birinci Muhammed'in öğrencisi olduğu anlaşılmaktadır. Bir matematik alimi olan Rakim Darendevi'nin ise 19 asrın başlarında yaşamış olduğu tahmin edilmektedir.' Bunlar arasında özellikle ilk alimimiz Muhammed b. Ömer'in ayrı bir yeri vardır. Onun sadece astronomi alanında değil Arap dili, mantık, kelam gibi farklı alanlara dair farklı konulardaki görüşlerini içeren birçok risalesinin olduğu bilinmektedir. Bizim maksadımız sadece astronomi ve matematik bilginlerini tespit etmek ve bu alandaki eserlerini kısaca tanıtmak olduğu için, bu zevaıtın diğer alanlardaki çalışmalarına fazla temas edilememiştir.
Muhammed Darendevi, yaşadığı dönemde, Batı' da dahi bilinen ve bazı eserleri Latinceye tercüme edilecek derecede çalışmalarına
30 İhsanoğlu, OAlT, 11, 519.
31 lhsanoğlu, OAlT, 11, 519.
32 Elaneleddinİhsanoğluve.dğr.,Osman/ı Matematik literatürü Tarihi, lslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmalan Merkezi (IRCICA), İstanbul 1999, il, 565.
7. 0TURUM
Osmanlı
Döneminde Eser Veren Darendeli Matematik ve Astronomi Bilginleri
Ali BAKKAL
1 363
1
7.0TURUM
'osmanlı Döneminde Eser Veren Darendeli
Matematik ve Astronomi
Bilginleri
AliBAKIU\L
değer verilen önemli bir aslrnnomi bir bilgindir. Tek başına bu özelliği dahi hakkında detaylı incelemeler yapılmasını gerektirmektedir.
Birkaç makalenin dışında Darendeli bilginler hakkında ciddi bir çalışma yapılmadığını söyleyebiliriz. Oysa bu bilginler, haklarında birkaç doktora çalışması yapılacak kadar önemlidir. Yapılacak çalışmalar sadece onların şahısları ve eserleriyle sınırlı kalmamalı, bunların Osmanlı kültür hayatı içindeki değerinin de tespit edilmesine çalışılmalıdır. Osmanlı Devleti'nin gerileme dönemine girdiği hakkında genel bir kanı varken, Darende gibi bir doğu kasabasından yeni astronomiyi destekleyen, ama en azından astronomiyle ilgili eserler veren bilim adamlarının yetişmesi Osmanlı bilim ve kültür tarihi açısından incelenmeye değer bir husustur. Bu gerçeklik, gerileme! kavramı konusunda da yeni şeyler söylemeyi gerektirir.
Bu üç bilginin Darendeli oluşu Malatya ve Darende için önemli bir iftihar vesilesidir; şehrin kültürel zenginliğinin farklı bir yanıdır.
Bu zenginliğin ortaya çıkmasında tebliğimizin onemli bir katkısı olacağı kanısındayız. Ancak çok daha derin ve detaylı-.çal!şmalara
ihtiyaç vardır. Ayrıca Malatyalılar özellikle Muhammed b. Ömer'in ismini bazı önemli mekanlara vererek onu manen yaşatmakla mükellef olduklarını bilmelidirler. "Kökü mazide olan ati" kimliği, tarihsel ve kültürel belleğimizin ortaya Çıkarılmasını ve ona sahip çıkmamızı gerektirir. Bu hususta başta İnönü Üniversitesi olmak üzere, Valilik ve Belediye gibi kamµ kuruluşlarına önemli görevler düşmektedir. Malatya'nın vakıf ve kültür dernekleri de bu görevden kendilerini azade sayamazlar.
Bize .göre Malatya' da yapılması gereken önemli faaliyetlerden biri de Muhammed Darendev1 adına bir bilim müzesinin kurulması bir gerekliliktir.
03 KAYNAKÇA Adıvar, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim (Genişletilmiş 4. Baskı),
İstanbul 1982.
Altaş, Eşref, "XV!ll. Yüzyıl Ecziiü'l-kaziyye Risaleleri ve Darendeli Mehmed Efendi'nin Risale fi't-tefrika beyne mezhebi'/- . mütealıhirfn
ve'l-kudemô.fi'l-kaziyyeve't-tasdfk İsimli Eseri", Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 38s. 25-40. İstanbul 2010.
Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'l-iirifin ve esmiiu'l-müellifin ve asiiru'lmusannifin, İstanbul 1951-1955.
Bakkal, Ali, İslô.m Astronomi Tarihi (Yayınlanmamış kitap çalışması).
364 1 Bir -Atilla ve Kaçar - Mustafa,"Rubu' Tahtası", Türkiye Diyanet Vakfı 1 İslam Ansiklopedisi {DİA) c. XXXV, s . ı 79-184, İstanbul 2008.
http:/ /www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar /makaleler /1.php?id=l 77
İhsanoğlu, Ekmeleddin, Osmanlılar ve Bilim, Nesil Yayınları, İstanbul 2003.
İhsanoğlu, Ekmeleddin - Şeşen, Ramazan - İzgi, Cevat -Akpınar, Cemil - Fazlıoğlu, İhsan, Osman iz Astronomi Literatürü Tarihi, I-ll, İsliim Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Merkezi (IRCICA), İstanbul 1997.
İhsanoğlu, Ekmeleddin - Şeşen, Ramazan - İzgi, Cevat, Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Merkezi (IRCICA), İstanbul 1999.
Kehha!e, Ömer Rıza, Mu'cemü'/-Müellifin, Beyrut 1957-1961.
Unat, Yavuz, "Çağdaş Astronominin Türkiye'ye Girişi'; Türkler, Ankara 2002, XIV, 906-914.
7.0TURU~I
Osmanlı
Döneminde Eser Veren Darendeli Matematik
ve Astronomi Bilginleri
ı\llDAl(lv\L
1365 1