73

BÝBLÝYOGRAFYA :

Faik Sabri Duran, Büyük Devletler Komþu Hü-kümetler, Ýstanbul 1938, s. 373; Besim Darkot,Avrupa Coðrafyasý, Ýstanbul 1969, s. 104; Ýbra-him Güner – Mustafa Ertürk, Kýtalar ve ÜlkelerCoðrafyasý, Ankara 2005, s. 134-136; H. J. deBlij – P. O. Muller, Geography: Realms, Regionsand Concepts, New York 2006, s. 96-97; Rama-zan Özey, Avrupa Coðrafyasý, Ýstanbul 2009, s.130-131; http://www.temha.net/cografya/siyasi/devletler/ukrayna.htm 2010; https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html 2010; http://en.wikipedia.org/wiki/Ukraine2010; http://ukrcensus.gov.ua/2010.

ÿHalil Kurt

II. TARÝH

Ortaçað’da genel karakterini kazananUkrayna tarihini Kiyef/Kiev Prensliði, Lit-vanya-Lehistan ve Rus-Osmanlý hâkimiye-ti, Kazaklar ve Hatmanlýk Devleti, XIX. yüz-yýl millî ve kültürel uyanýþý ve ulusal Ukray-na Devleti’nin doðuþu gibi farklý dönemle-re ayýrmak mümkündür. Kelime itibariyle“serhad, sýnýr bölgesi” anlamýna gelen Uk-rayna’nýn geçmiþte burada var olmuþ bü-tün devlet ve topluluklarýn ortak tarihi-nin ülkesi ve halkýnýn da bunlarýn karýþý-mýndan meydana geldiðini ileri sürmek ta-rihsel verilere ters düþmez.

Ukrayna coðrafyasýnýn ilk sakinleri Kim-merler, Ýskitler ve Sarmatlar’dýr. II. yüzyý-la kadar süren Sarmat egemenliðine Al-man asýllý Gotlar son verdi. 375’te Ukray-na’yý istilâ eden Hunlar, Got egemenliðiniortadan kaldýrdý. Hun istilâsýnýn yol açtýðýKavimler göçü sebebiyle boþalan Ukraynaarazisi V. yüzyýlda Türk asýllý Ýdil Bulgarla-rý, VI. yüzyýlda Avarlar tarafýndan ele geçi-rildi. Ukrayna üzerinde bu þekilde baþla-yan Türk kavimleri etkisi VII-XIII. yüzyýllararasýnda Hazarlar, Peçenekler, Uzlar (Tork)ve Kumanlar’la devam etti. Orta Dinyeper,Pripet nehri, Karpat daðlarý ve Vistül neh-ri sahalarý eski Slavlar’ýn ana yurdu olarakkabul edildi (Kurat, s. 4). Siyasî birliðe sa-hip olamayan Slavlar’ýn büyük kýsmý VIII.yüzyýlýn baþlarýnda Hazar Hakanlýðý’nýn ege-menliði altýna girdi. Ukrayna’nýn erken ta-rihi, Varegler tarafýndan kurulan ve 1240’-ta Tatarlar tarafýndan yýkýlan Kiyef Prensli-ði ile baðlantýlýdýr. Kiyef Prensliði’nin “Kiy,Koy, Kay” varyantlý bir Türk kabilesince oluþ-turulduðu, ilk knezlerin “kagan” unvaný ta-þýdýðý, merkezleri Kiyef’in de bunlarýn adý-na dayandýðý ileri sürülür. Kiyef, Altýn Or-da Hanlýðý’nýn iþgali sýrasýnda Minkirman /Mankirman þeklinde anýlýyordu; XVI. yüz-yýl baþlarýnda bazý Osmanlý belgelerindebu adlandýrmaya rastlanýr. Doðudaki böl-geler Tatar hâkimiyeti altýna girerken batý

kýsýmlarý nisbeten bu aðýr baskýya taham-mül edebilmiþtir. Kiyef Prensliði’nin da-ðýlmasýndan sonra deðiþik yerlerde farklýprenslerin (knez) hüküm sürdüðü bir döne-me girildi. Ukrayna knezliklerinin en önem-lisi olan Galiçya lie (Haliç) Wlademir (Lodo-merya) arasýnda meydana gelen birleþikprenslik 1323’te Litvanya tarafýndan zap-tedildi, Galiçya ise 1352’de Polonya’nýn eli-ne geçti.

Litvanya ve Lehistan’ýn iç ve dýþ etken-lerle baþlattýklarý birleþme sürecinin ürü-nü olan Krevo Birliði (1385) Ukrayna içinbir dönüm noktasý teþkil etti. Bu dönem-de Litvanya ve Ukrayna, Leh soylu sýnýfý(Szlachta) egemenliðinde Katolik inancý doð-rultusunda yeni bir muhtevaya dönüþtü-rüldü (Omeljan Pritsak Armaðaný, trc. Fik-rettin Yavuz, s. 85). Birliðin hâkimiyeti, XV.yüzyýlýn baþlarýndan itibaren güneye doð-ru hýzlý bir yayýlma göstererek Karadeniz’eulaþtý. Litvanya Dükalýðý’ný Lehistan için-de eritip gerçek bir birliktelik oluþturanLublin Ýttihadý’nýn kurulmasýnýn ardýndan(1569) uygulanan yoðun asimilasyon poli-tikalarý, Ukrayna’nýn ulusal tepkisini tem-sil edecek olan Kazaklar’ýn tarih sahnesi-ne çýkmasýnda etken oldu. Bu birliktelik-ten sonra Polonya soylularý, Ukrayna top-raklarýnýn tarýmsal potansiyeline göz dike-rek bölgenin Ortodoks ahalisi üzerinde Ka-tolikliðin zorla yayýlmasýna yöneldiler. Uk-rayna bu baskýlara karþý verdiði mücade-leden Kiyef Akademisi’nin kuruluþu, Or-todoks kilise hiyerarþisinin tekrar ihdasý(1620) gibi geliþmelerle millî ve dinî açý-dan daha bilinçlenmiþ olarak çýktý ve Uk-raynalýlýk fikri kök salmaya baþladý (Rho-de, s. 242-243).

Lehistan cumhurunun (Rzeczpospolita)Ukrayna topraklarýný Kýrým Tatarlarý’nýnakýnlarýna karþý korumaktan âciz kalmasýbölgedeki halký savunma önlemlerine yö-neltti. Askerî bir örgütlenme içinde Ka-zaklar’ýn, baþlarýndaki “hatman” adý veri-len seçilmiþ önderleriyle XVI. yüzyýldan iti-baren önemli bir güç faktörü þeklinde or-taya çýkmasý böyle gerçekleþti. Bunlar Le-histan-Rusya ve Osmanlý devletlerindenoluþan üç komþu güçle zorlu bir mücade-le içine girdiler. Kazaklar, Leh soylu sýnýfý-nýn (Szlachta) sosyal ve dinî baskýlarý se-bebiyle pek çok defa ayaklandýlar; bazanda sýnýr bölgelerinde kendi hâkimiyet alan-larýný kurmak isteyen büyük soylularýn(magnat) ihtiraslarýna vasýta oldular. Ýlkönemli Kazak hatmanlarýndan Viþnevetski-nin (Dmytro Vyshnevetsky), Dinyeper (Özünehri) üzerindeki Çaðlayanlar (Porog) böl-

(Donbas) Dinyester yayýnda ve zengin birtarým bölgesi olan orman bozkýr kuþaðýn-da toplanmýþtýr. Nüfusun % 68’i þehirlerde,% 32’si kýrsal kesimde yaþar. Slav etnikgrubuna mensup bulunan ve Küçük Rus-lar olarak da bilinen Ukraynalýlar’ýn ülkenüfusuna oraný 1989’da % 72,2 iken 2001de % 77,8’e yükselmiþ, ayný dönemde ül-kedeki Rus nüfus oraný 22,1’den 17,3’egerilemiþtir. Öteki azýnlýk topluluklarý ara-sýnda Beyaz Ruslar, Moldovalýlar, Bulgar-lar, Polonyalýlar ve Kýrým Tatarlarý yer alýr.Resmî dil Ukraynaca’dýr. Nüfusun yaklaþýk% 72’si Ortodoks hýristiyan, % 15,8’i Ka-tolik hýristiyan, % 2,4’ü Protestan’dýr. Ge-riye kalan kýsýmda müslüman azýnlýðý oluþ-turan Kýrým Tatarlarý, Dinyeper nehrininbatýsýnda yaþayan Roman Katolikler ve RusOrtodoks Ukraynalýlar bulunur.

Ukrayna ekonomisinde tarým ve sanayien önemli sektörleri teþkil eder. Ülke top-raklarýnýn yaklaþýk % 55’i ekilebilir arazi ni-teliðindedir. Ukrayna’nýn büyük bölümü ta-hýl tarýmýna elveriþli, çernezyom adý veri-len kara topraklarla kaplýdýr. Sovyetler Bir-liði döneminde burasý ülkenin “ekmek se-peti” diye nitelendirilmekteydi. Tarýmdamakine kullanýmý yaygýndýr. Baþlýca tarýmürünlerini buðday, mýsýr, þeker pancarý,ay çiçeði, patates ve sebzeler oluþturur.Ülke çapýnda yaklaþýk 8000 kolektif çiftlik-le (kolhoz) 1700 civarýnda devlet çiftliði(solhoz) vardýr. Tarýmýn yanýnda hayvancý-lýk da (sýðýr ve domuz) önemli paya sahip-tir. Ukrayna’da en zengin yer altý kaynak-larý kömür (Donets havzasý), demir (Kri-yov-Rog), manganez (Nikopol), petrol vedoðal gazdýr. Ancak petrol ve doðal gazihtiyacýnýn önemli kýsmý Rusya’dan ithaledilir. Ülkede ayrýca kaya tuzu, cýva, gra-fit, titanyum, boksit ve fosforit yataklarývardýr. Demir ve maden kömürü bakýmýn-dan zengin olduðundan demir çelik sana-yii, ayrýca kimya ve gýda sanayii geliþmiþ-tir. Elektrik üretiminde termik ve nükleersantrallerin payý fazladýr. Aðýr sanayi te-sisleri Donets ve Dinyeper vadisinde top-lanmýþtýr. Ülkede metalurji araçlarý, dizellokomotifler, televizyon ve traktör üretenfabrikalar vardýr. Suni gübre, sülfirik asitve þeker fabrikalarý ekonomide önemli yertutar. Ukrayna’da ekonomik zenginlik ola-rak turizm geliþme göstermektedir. Elve-riþli iklim þartlarý sebebiyle Kýrým’ýn güneysahillerine Sovyet Sosyalist Cumhuriyet-leri Birliði döneminde turistik tesisler in-þa edilerek (özellikle Yalta ve Kefe kýyýla-rý) burasý Sovyet ileri gelenlerinin turistikkýyýsý halini almýþtý, bu durum günümüz-de de devam etmektedir.

UKRAYNA

74

UKRAYNA

kuvvetle cereyan eden Lehistan-Moskova-Osmanlý rekabetini en üst noktaya çýkar-dý. Lehistan, Kazaklar üzerinde kurduðubaský sonunda nihayet bunlarý tekrar ken-di yanýna çekmeyi baþardýðýnda (1658) bugeliþme Moskova tarafýndan Pereslav Ant-laþmasý’nýn ihlâli olarak deðerlendirildi veLehistan’a savaþ ilân edildi. Rus ordusubirleþik Leh, Kýrým ve Kazak kuvvetleri ta-rafýndan yenilgiye uðratýldý (Öztürk, s. 263-265).

Leh, Moskova ve Türk yanlýsý gruplararasýndaki ihtilâflar Hatman Devleti’ninidaresini imkânsýz hale getirmekteydi. Busebeple kýsa zaman içinde Ukrayna mü-câvir devletlerin egemenliðinde üç parça-lý siyasî bir yapýya dönüþtü. Özü nehrininbatýsý (Sað Yaka Ukraynasý) Lehistan’ýn, do-ðusu (Sol Yaka Ukraynasý) Kiyef dahil olmaküzere Rusya’nýn hâkimiyetine girdi; güne-yi ise Türk hâkimiyeti altýndaydý. Sað Ya-ka, 1665-1672 yýllarýnda hatmanlýk yapanPetro Doroþenko’dan itibaren Türk idare-sine geçti. Rusya ve Lehistan arasýnda ya-pýlan 1667 tarihli Andrussuvo Antlaþma-sý, Ukrayna tarihini yeni bir aþamaya sok-tu. Antlaþma ile Ukrayna bu iki devlet ara-sýnda paylaþýlýyor ve Osmanlý Devleti dýþ-lanýyordu. Bu oldu bittiyi tanýmayan Os-manlý hükümeti Sað Yaka Ukraynasý hat-maný Doroþenko ile müþtereken Lehistanüzerine yürüdü ve Lehistan bu bölge üze-rinde Doroþenko’nun egemenliðini taný-mak zorunda kaldý. Osmanlý kuvvetlerinindesteðini alan Doroþenko, Moskova ege-menliðindeki Sol Yaka Ukraynasý üzerin-de de hâkimiyetini geniþleterek bütün Uk-rayna’nýn hatmaný unvanýný aldý (1668).Böylece Ukrayna, Türk nüfuzu altýnda bir-leþmiþ oluyordu.

Doroþenko, Lehistan ve Moskova tara-fýndan yürütülen þiddetli muhalefet yü-

zünden kalýcý bir baþarý saðlayamadý. 1669’-da Moskova Sol Yaka’yý iþgal ederek ken-di hatmanýný tayin etti. Osmanlý Devleti,Doroþenko ile birlikte 1672’de Kamaniçeseferini gerçekleþtirip Podolya üzerindehâkimiyet kurdu, sýnýrlarýný Kiyef dolayla-rýna kadar geniþletti. Kamaniçe eyalet sta-tüsüyle Osmanlý idaresine baðlandý (Ýnba-þý, s. 135). Lehistan’ý Ukrayna’dan dýþlayanbu hadise, II. Viyana Kuþatmasý esnasýnda(1683) Lehistan’ýn Türk karþýtý cepheninen hararetli savunucusu olmasý ve Türk-ler’e öldürücü darbeyi vurmasýndaki te-mel etken oldu. Türkler, 1674-1678 yýlla-rýnda Rusya denetimindeki Sol Yaka Ukray-nasý üzerinde baský uyguladýlar ve bölge-ye müdahale eden Ruslar’la savaþmak içinÇehrin Seferi’ne giriþtiler. Bu ilk Türk-Russavaþý, Kýrým Hanlýðý ile Moskova arasýndayapýlan ve Osmanlý hükümetince onayla-nan Bahçesaray Antlaþmasý’yla (1681) so-na erdiðinde Kiyef dahil Sol Yaka Ukray-nasý Moskova’ya býrakýldý (Öztürk, s. 269vd.). Karlofça Antlaþmasý’nýn ardýndan(1699) Sað Yaka Ukraynasý da Lehistan’aiade edildi.

Ukrayna siyaseti, 1687-1709 arasýndaUkrayna hatmaný olan Ývan Mazepa dö-neminde þiddetli dalgalanmalara uðradý.Mazepa, iktidarýnýn ilk yýllarýnda Mosko-va ile tam uyum içindeydi. Böylece BüyükPetro’nun garantörlüðünde iki yaka bir-leþiyor, ancak Moskova nüfuzunda bulu-nuyordu. Rusya’nýn Lehistan, Litvanya veÝsveç’e karþý 1700-1721 yýllarýnda yürüt-tüðü Büyük Kuzey savaþýnda Mazepa’nýnMoskova karþýtý cephe ile ittifaka yönel-mesi üzerine bu uyum bozuldu. PoltavaMuharebesi’nde (8 Temmuz 1709) ÝsveçKralý XII. Þarl’ý aðýr bir yenilgiye uðratanI. Petro kralý Osmanlý Devleti’ne sýðýnmakzorunda býraktý. Yaþlý ve hasta olan Ma-zepa da üst düzey yöneticilerinden çok sa-yýda maiyeti ve 4000 Zaporog Kazaðý ileBender’e sýðýndý. Kazaklar Prut seferindede (Temmuz 1711) Türkler’in yanýnda yeraldýlar. Sadrazam Baltacý Mehmed Paþasavaþ esnasýnda yakaladýðý fýrsatý deðer-lendiremedi. Ukrayna’da Türk nüfuzununazalmasýna paralel olarak Moskova’nýn et-kinliði arttý. I. Petro Ukrayna’nýn özerkliði-ni tahdit etti, 1764’te hatmanlýk unvaný-nýn kullanýmý yasaklandý. II. Katherina, Uk-rayna ve Rusya’yý tek çatý altýnda birleþ-tirdiðini ilân etti (1764) ve güney bölgele-rinde yeni eyaletler kurmak suretiyle Uk-rayna’yý yeni bir idarî yapý içine soktu. Za-porog Kazaklarý’nýn merkezi Seç’in Ruslartarafýndan imha edilmesi (Haziran 1775)ve Ukrayna ulusal kilisesinin kapatýlmasýn-

gesinde kurduðu (1552), Seç (ZaporozskaSic / Zaporizka Sich) adý verilen müstahkemyerleþke kýsa zamanda Kazaklar’ýn merke-zi haline geldi. XVI. yüzyýldan itibaren baþ-ta Kýrým yarýmadasý olmak üzere bütünKaradeniz sahilleri, Güney Karadeniz’in Ýs-tanbul’dan Sinop’a uzanan bütün sahil þe-hirleri Kazak tehdidi ve talan saldýrýlarý al-týnda kaldý. 1624’te Boðaz’dan içeri gire-rek Ýstinye’ye kadar indiler ve çevreyi yað-maladýlar. Bu geliþmeler Osmanlý-Lehis-tan iliþkilerini þiddetli ve sürekli bir ge-rilime soktu. Lehistan kendisine tâbi olanKazaklar’a yönelik etkili ve kýsýtlayýcý ted-birler almak zorunda kaldýðýnda buna kar-þý büyük çaplý bir mücadeleye giriþtiler veRusya tarafýndan desteklendiler.

Boðdan Hmelnitski (1648-1657) Kazakayaklanmasýný büyük bir ihtilâle dönüþtür-dü. Bütün Özü havzasýný kaplayan bu olaybölgede XVII. yüzyýlýn en önemli geliþmesi-ni teþkil etti. 1648’de Lehistan’ý iki savaþ-ta kesin þekilde maðlûp eden HmelnitskiKiyef’e girdi. Böylece Ukrayna artýk baðým-sýz bir siyasî yapý haline geldi. Osmanlý Dev-leti ve Kýrým Hanlýðý ilk aþamada Hmel-nitski’nin müttefiki olarak yanýnda yer al-dý. Ukrayna Kazak Hatman Devleti ile Os-manlýlar arasýnda Haziran 1648’de yapý-lan ittifak (Pritsak, Ýlmî Araþtýrmalar, sy. 7[1999], s. 275-279) Kýrým Hanlýðý’nýn muha-lefeti yüzünden devam edemedi. Hmel-nitski yoðun temaslar sonunda Osmanlý hi-mayesinden ümidini kesince Moskova’yayöneldi. Rusya bunu Ortodoks Slavlarý ay-ný çatý altýnda toplama siyaseti için bir fýr-sat kabul etti. Bu doðrultuda Moskova veHmelnitski arasýnda Pereslav Antlaþmasýimzalandý (1654). Antlaþmanýn en önem-li tarafý Ukrayna’yý Moskova hâkimiyetinesokmasýydý. Pereslav Antlaþmasý’nýn Mos-kova’ya tanýdýðý statü, Ukrayna üzerinde

Charles

Simono’nun

Poltava

Muharebesi’ni

tasvir eden

yaðlý boya

tablosu

75

ðýmsýzlýklarýný ilân etmek için beklenen fýr-satý verdi. 17 Mart 1917’de toplanan Mer-kezî Ukrayna Radasý çalýþmaya baþladý.Brest Litovsk Antlaþmasý (3 Mart 1918)uyarýnca Avusturya-Macaristan ve Alman-ya’nýn Ukrayna’yý koruma iddiasýyla BatýUkrayna’yý iþgale yönelmesi sonucundaRuslar çekildiler. Almanlar Hatmanlýk Hü-kümeti adýyla yeni bir hükümet kurdular.Kasým 1918’de Alman birliklerinin çekilme-si Ukrayna garantörlüðünde boþluk do-ðurdu. Bolþevik idaresi yerel meclisleri fes-hederek Ukrayna’nýn baðýmsýzlýðýna sonverdi. Ukrayna Radasý’nýn direniþe geçme-si üzerine 1917-1921 yýllarý arasýnda Uk-rayna-Rus savaþý cereyan etti. Bu karga-þa döneminde yaþanan þiddetli mücade-leler neticesinde Kiyef’te Ukrayna MillîCumhuriyeti ilân edildi (26 Aralýk 1918).Ukrayna Millî Cumhuriyeti Ocak 1919’daBatý Ukrayna Millî Cumhuriyeti’nin kurul-duðunu bildirip Batý Ukrayna’yý baðýmsýz-lýk sürecine dahil etti. Polonya ile Sovyet-ler arasýnda imzalanan Riga Antlaþmasý’y-la (18 Mart 1921) Polonya’nýn Batý Ukraynaüzerindeki hâkimiyeti tanýndý.

II. Dünya Savaþý’nýn ardýndan Lehistanda Rus hâkimiyeti altýna girdi; bu suretleBatý ve Doðu Ukrayna, Stalin yönetimin-de hiçbir siyasî yapýnýn yaþama imkâný bu-lamayacaðý Sovyet egemenliði altýnda kal-dý (Kratka Balgarska Enciklopedija, V, 222-224). Sovyet sisteminin XX. yüzyýlýn sonçeyreðinden itibaren çökme emaresi gös-termesi Ukrayna tarihinin son safhasýnýbaþlattý. Sovyet lideri Mihail Gorbaçov’unreformlarý neticesinde komünist idaresialtýndaki milletler baðýmsýzlýk sürecine gir-diler. Sosyalistler ve demokratlarýn temelbloklarýný teþkil ettiði Ukrayna demokra-tik seçimleri Mart 1990’da gerçekleþti.Muhalefeti temsil eden Demokratik blok16 Haziran 1990’da Ukrayna’nýn baðýmsýz-

lýðýnýn ilânýný saðladý. 19 Aðustos 1991’deMoskova’da komünizmin yeniden tesisiniamaçlayan baþarýsýz darbeden sonra niha-yet tarihe karýþan Sovyetler’de on beþ ye-ni devlet baðýmsýzlýðýný ilân etti; 24 Aðus-tos 1991’de Ukrayna da bunlar arasýna ka-týldý.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, V, 127; Silâhdar,Târih, I, 410, 570-572, 612; Râþid, Târih, I, 285;W. E. D. Allen, The Ukraine: A History, Cambrid-ge 1940, tür.yer.; M. Hrushevsky, A History of Uk-raine, New Haven 1941, tür.yer.; Akdes Nimet Ku-rat, Rusya Tarihi, Ankara 1948, tür.yer.; G. Rho-de, Kleine Geschichte Polens, Darmstadt 1965,s. 242-243; G. P. March, Cossacks of the Brother-hood: The Zaporog Kosh of the Dniepr River,New York 1990, tür.yer.; Yücel Öztürk, Özü’denTuna’ya Kazaklar-I, Ýstanbul 2004, tür.yer.; Meh-met Ýnbaþý, Ukrayna’da Osmanlýlar: KamaniçeSeferi ve Organizasyonu (1672), Ýstanbul 2004,tür.yer.; O. Pritsak, “Ruslarýn Kökeni” (trc. M. Bi-lal Çelik), Omeljan Pritsak Armaðaný (ed. Meh-met Alpargu – Yücel Öztürk), Sakarya 2007, s.41-65; a.mlf., “Kiev Rusyasý ve Onaltýncý-Onye-dinci Yüzyýl Ukraynasý” (trc. Fikrettin Yavuz),a.e., s. 67-97; a.mlf., “Ýlk Türk-Ukrayna Ýttifaký”(trc. Kemal Beydilli), Ýlmî Araþtýrmalar, sy. 7, Ýs-tanbul 1999, s. 254-284; P. Bartl, “XVII. Yüzyýl-da ve XVIII. Yüzyýlýn Ýlk Yarýsýnda Kazak Devle-ti ve Osmanlý Ýmparatorluðu” (trc. Kemal Beydil-li), a.e., sy. 6 (1998), s. 301-330; A. Balevski v.dðr.,“Ukrajinska Sovetska Socialisticeska Republika,USSR (Ukrajna)”, Kratka Balgarska Enciklope-dija, Sofia 1969, V, 222-227.

ÿYücel Öztürk

III. ÜLKEDE ÝSLÂMÝYET

Ukrayna topraklarýnda yer alan Kýrýmyarýmadasýna müslümanlarýn ilk geliþi VII.yüzyýla kadar uzanýr. Bu dönemde bölge-nin yerlileri olan Alan kabileleri arasýndaonlarýn cenaze törenlerini Ýslâm’a göreyaptýklarýna dair bazý deliller ortaya çýk-mýþtýr. IX. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Kiev (Ki-yef) þehri civarýnda Vikingler tarafýndan ku-

dan (1786) sonra Ukrayna Sol Yaka Hat-manlýðý tamamen tarihten silindi. Sað Ya-ka Ukraynasý’nda da durum olumsuzluklariçinde geliþti. 1714’te Sað Yaka’da kontro-lü yeniden ele geçiren Lehistan yýpratýcýbir sürgün politikasýna giriþti; aslî nüfusyerinden edilerek Kuzeybatý Ukrayna’dangöçler alýndý. Bu sürece karþý sesini duyu-ran tek unsur Ortodoks Haydamaklar oldu.1734, 1750 ve 1768’de çýkan Haydamakayaklanmalarýnýn sonuncunda yahudi veKatolik nüfusu önemli kayýplar verdi.

Ukrayna ( ������(א kelimesi XVI. yüzyýlýn ilkyarýsýndan kalma bazý Osmanlý belgelerin-de göze çarpmakla beraber bu geneldecoðrafî bir tanýmlamadan öteye geçmez.Osmanlý dünyasýnda Ukrayna tanýmlama-sý XVIII. yüzyýlýn ortalarýna kadar geneldeRus, Urus kelimeleriyle karþýlanýr (“Uruspalamkalarý”, Râþid, I, 285) ve Mosko ola-rak zikredilen Rusya ile karýþtýrýlmama-lýdýr. 1672 tarihli Bucaþ Antlaþmasý’nýnüçüncü maddesinde Ukrayna tanýmlama-sýna yer verilir (Silâhdar, I, 612). Evliya Çe-lebi de “Rus Hatmaný Doroþenko” diyerekbu duruma açýklýk getirir (Seyahatnâme,V, 127). XVIII. yüzyýlýn sonundan itibarenRus ismi eski Moskova devleti anlamýndaRusya’yý karþýlamaya baþlar. Siyasî bir kav-ram baðlamýnda Ukrayna kelimesi, Os-manlý kaynaklarýnda Hatman Doroþenko’-nun Osmanlý hâkimiyetini kabul etmesimünasebetiyle kendisine yazýlan 1672 ta-rihli nâmede geçer. 1678’de Yurii Hmel-nitski’nin hatmanlýða tayininde þimdiyekadarki kullanýmý olan Rus kelimesi yeri-ni Ukrayna alýr. Köprülü Ahmed Paþa, LehBaþvekili Olszewski’ye yolladýðý ve Ukray-na üzerindeki hak iddialarýný çürüttüðü,Ukraynalýlar’ýn kendi baðýmsýzlýklarý içinmücadele verdiklerine iþaret ettiði 1672tarihli mektubunda da (Silâhdar, I, 570-572) Ukrayna kelimesini siyasî anlamdakullanmýþtýr (Pritsak, Ýlmî Araþtýrmalar, sy.7 [1999], s. 280, 283-284).

Ukrayna 1775-1918 yýllarý arasýnda RusÇarlýðý’nýn hâkimiyeti altýnda kaldý. Ukray-na millî bilinci XIX. yüzyýldaki modern mil-liyetçilik döneminde yükselmeye baþladý.Düþünce merkezi önceleri 1805’te kurulanKrakau Üniversitesi iken 1830’larda KiyefÜniversitesi ön plana geçti. Avrupa’daki1848-1849 ihtilâlleri Batý Ukrayna’da kuv-vetli bir milliyetçi yansýma teþkil etti. Uk-rayna halkýnýn Ruslar’dan ayrý bir millet ol-duðu kanaati bu milliyetçilik faaliyetleri-nin bir eseridir. I. Dünya Savaþý durumdaönemli deðiþiklikler meydana getirdi. RusÇarlýðý’nýn 1917 Ekim Ýhtilâli ile daðýlmasýve bir iç savaþýn çýkmasý Ukraynalýlar’a ba-

UKRAYNA

Kiev’de

tarihî

Altýn Kapý –

Ukrayna