typografie voor de grafische vormgever

110
De onderdelen van de letter Letterclassificatie Letterfamilies Lettercorps Speciale lettertekens en details Witgebruik Zetwijze en afbreken • Teksthiërarchie Leesbaar en herkenbaar Lettertypes kiezen en combineren Dirk Laurent TYPOGRAFIE voor de grafische vormgever

Upload: annelies-van-aerschot

Post on 19-Jul-2015

520 views

Category:

Design


35 download

TRANSCRIPT

Page 1: Typografie voor de grafische vormgever

De onderdelen van de letter • Letterclassificatie • Letterfamilies

Lettercorps • Speciale lettertekens en details • Witgebruik

Zetwijze en afbreken • Teksthiërarchie • Leesbaar en herkenbaar

Lettertypes kiezen en combineren

Dirk Laurent

Typografie voor de grafische vormgever

Page 2: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

xZo is het allemaal begonnen, met loden letters

ty - po - gra` fie [tie-] («Grieks) de -woord (vrouwelijk) 1 boekdrukkunst; 2 druk, wijze waarop iets gedrukt isÇ Ç

Page 3: Typografie voor de grafische vormgever

3

Niemand let op het lettertype terwijl hij leest.

Toch heeft een goede typografie en vormgeving

een heel grote invloed op de leesbaarheid van een

tekst. Leg twee documenten naast elkaar. Het ene

is goed geschreven maar slecht vormgegeven. Het

andere is niet goed geschreven maar goed gezet.

Het drukwerk dat een professionele en uitnodigende

vormgeving kreeg, zal sneller gelezen worden. Het

andere wordt weggegooid.

Goede typografie en de juiste letterkeuze werken

onderhuids. Zij brengen niet alleen de boodschap

over maar ook een gevoel.

Een tekst gezet in Reporter geeft een totaal ander

gevoel dan één gezet in Gill Sans.

Sommige letters zoals de Adobe Caslon italique zijn geraffineerd, andere fonts zoals de Helvetica

zijn saai en doen denken aan een belastingsaangifte-

formulier. Weer andere lettertypes zijn speels zoals

Klunderscript of GiddyUp.Andere fonts zoals Bodoni stralen een zekere voor-

naamheid uit.

B Wat is TYPOGRAFIE?

Goede typografie valt niet op,slechte des te meer!

“Het kiezen, organiseren en vormgeven van typo-

grafische middelen (tekst, lijnen, vlakken en orna-

menten, dus zonder beeld) zodat een geheel onstaat

dat de communicatieboodschap goed overdraagt.”.

Bron: woordenboek.nl

Goede typografie en de juiste letterkeuze werken

onderhuids. Ze bevorderen niet alleen de leesbaarhei

maar brengen ook een gevoel over.

Page 4: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

x"Onderkast" is de plaats die kleine letters innemen in de letterkast. Vandaar deze benaming.

Schreef Stok

StaartPons

Vlag

x-hoogteKapitaalhoogte Basislijn

Pons

Corpshoogte

Door de letters 'g', 'a', 'r' en 'q' te bestuderen zal je

lettertypes van elkaar leren onderscheiden. Met

andere letters lukt dit minder goed; alle letters zien

er precies eender uit.

ggggg

➊ Adobe Garamond ➋ ITC Berkeley oldstyle ➌ Bernhard Modern ➍ Times New Roman ➎ Egyptienne

➋➌

➍ ➎

Page 5: Typografie voor de grafische vormgever

5

We maken een onderscheid tussen kapitalen en

onderkasten. De benaming onderkast duidt op de

plaats van de loden letters in de letterkast. Deze be-

naming is zo ingeburgerd dat ze nog steeds gebruikt

wordt, hoewel er al lang niet meer met loodszetsel

gewerkt wordt.

D Kenmerken kapitalen

Alle letters zijn even hoog met uitzondering van de

ronde letters zoals de Q en de O. Zij moeten optisch

even groot zijn als de andere kapitaalletters. Daarom

zijn ze meestal wat groter getekend.

D Kenmerken onderkast

Deze letters zijn kleiner dan de kapitalen, met

uitzondering van de stok- en staartletters die even

hoog zijn. We spreken van een staartletter als er

onder de x-hoogte een deel van de letter uitsteekt,

de zgn. staart. Bij stokletters steekt de stok boven de

x-hoogte uit.

De x-hoogte, of de basishoogte van een onderkastlet-

ter is mede bepalend voor de leesbaarheid van een

tekst. Letters met een grote x-hoogte zijn gemakkelij-

ker te lezen dan lettertypes met een kleine x-hoogte.

C De onderdelen van DE LETTER

KAPITAAL

onderkast

kleinkapitaal

cursief

Page 6: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

De verschillende soorten letters die in

de loop der eeuwen werden ontwikkeld

hebben ieder hun naam die je toelaat de

lettertypes te benoemen en te rangschik-

ken (en dus terug te vinden!) Met het

lettertype bedoelen we het basisontwerp

of familienaam van een letter. Vaak vind

je bij de naam ook de toevoeging van de

letterfabrikant. Zo wordt de letter Avant-

garde, Adobe Avantgarde.

Lettertype Een lettertype is in de typografie

een stylistisch samenhangende set

tekens die meestal letters, cijfers en lees-

tekens uitbeelden. De set kan ook andere

symbolen bevatten of geheel daaruit

bestaan, zoals in het geval van wiskunde-

tekens. Veel tekstverwerkers geven de

gebruiker de mogelijkheid verschillende

lettertypen te kiezen, zoals Times New

Roman, Helvetica, Arial of Courier.

Font Een font is een complete reeks letters,

cijfers en symbolen met een bepaalde

grootte en stijl, bijvoorbeeld negenpunts

Bauer Bodoni..

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ

ÀÁÂÃÅÇÆÈÉÊËÌÍÎÐÑÓÔÕÖ×ØÙÚÛÜ

abcdefghijklmnopqrstuvwxyzfiflàáâ

ãäåæçèéêëìíîïñòóôö÷øùúûüý

0123456789 ¼½¾

!”#$%&’()*+,-./:;<=>?@

[\]^_`{|}~¡¢£¤¦¥§¨©ª«¬®¯°±²³´µ¶·̧¹º»

¿ÝÞß‘’“”„†•‰‹›⁄™∂∏∑−√∞∫≈≠≤≥◊þ

ÿıŁłŒœŠšŸŽžƒˆˇ ˘˙˚̨ ˜ ˝ΔΩπ–—

hAlle tekens van het lettertype Dax Regular.

Page 7: Typografie voor de grafische vormgever

7

Andere begrippen rond lettervormen zijn:

• Romein: dat is een letter die rechtop staat.

• Cursief (italic) letter die schuin staat. Cursieven

worden afzonderlijk ontworpen.

• Oblique: tekst die enigszins schuin staat. Dit

wordt gebruikt voor veel schreefloze “cursieve”

lettertypes.

• Schreef- of serifletter: “serif” is het Frans voor

“schreef”. Schreven zijn voetjes aan het uiteinde

van de letter.

• Schreefloze letter: een letter zonder schreven.

D x-hoogteDe x-hoogte van een lettertype is de hoogte van de

romp van de letters zoals we die kennen in de letter x.

De x is de enige letter die zich in alle vier richtingen

uitstrekt. De x-hoogte is bepalend voor de optische

grootte van een lettertype. Het woord "x-hoogte"dat

u hiernaast ziet is steeds gezet in een 50-punts letter.

U merkt hoezeer de x-hoogte bepalend is voor de

optische grootte van de letter, ook al zijn de

kapitalen in alle gevallen ongeveer even hoog.

Bepaalde typografische beslissingen zoals interlinie,

corpsgrootte en het vergroten van de leesbaarheid,

moeten genomen worden met de x-hoogte van het

lettertype als basis.

DIN Medium

Helvetica Neue Regular

Adobe Jenson Pro

Meta book

De onderdelen van DE LETTER

xhoogte

xhoogte

xhoogte

xhoogte

Page 8: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Dit is een schreefletter

Dit is een schreefloze

letter

De traditie van een klassieke

boekletter

Deze letter is modern

Bodoni heeft heel dunne schreven

Rockwell heeft dikke schreven

Courier is mechanisch

Bembo is een softe letter

Bickham is een fijnzinnige letter

Gill is AUTORITAIR

karton isGestempeld

Een letter met IMPACT

Page 9: Typografie voor de grafische vormgever

9

Handgeschreven

Fantasierijke en

vrolijke letter

RUW en ruig

Snel geborsteld

Pure Calligrafie

Een b eetje raar en onleesbaar

Sterk versmald

TijdgeestJaren 60

Graffitti

Eenkinderlijke

letter

Elk lettertype heeft z'n eigen karakter en

uitstraling. Vaak is het met een speciaal

doel ontworpen. Een font kan tijdloos en

modern zijn of juist heel onderhevig aan de

tijdgeest.

Page 10: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Bauer Bodoni is een Moderne

Adobe Caslon is een Oldstyle

Rockwell is een Slab Serif

Gebaseerd op de met de tekenpen getekende letters.

➋ Altijd schuine schreven

➌ Zachte overgang dik-dun

➍ Vertikaal letteroog

"Mechanisch" uitzicht

➋ Horizontale schreven

➌ Groot contrast dik-dun

➋ ➌

Vet en opvallend

➋ Horizontale dikke schreven

➌ Geen dik-dun verschil

➋ ➌

ITC Berkeley OldstyleAdobe Garamond

ITC New Baskerville Times New Roman

TheSerif boldEgyptienne

Page 11: Typografie voor de grafische vormgever

11

We staan nu even stil bij de verscheidene lettercategorieën. Verge-

lijk ze met elkaar en richt uw aandacht op de verschillen tussen de

groepen. Zoek in magazines, boeken, brochures naar lettertypes die

kunnen onderverdeeld worden in één van de categorieën. Op die

manier leert u de verschillende types van elkaar te onderscheiden.

Er zijn duizenden en duizenden lettertypes beschikbaar en nog

elke dag worden er nieuwe ontworpen. De meeste letters kunnen

ondergebracht worden in één van onderstaande groepen:

• Mediaeval of Oldstyle;

• Modernen (bodoni-achtigen);

• Slab serif (egyptiennes);

• Schreeflozen (sans serif);

• Scripen;

• Decoratieven.

• Fringe.

• pi-fonts.

D OldstyleOldstyles hebben altijd schreven op de stokken die in een schuine

hoek naar boven gericht zijn. Het is net alsof ze met een tekenpen

getrokken werden. Door die pennetrek is er een zachte overgang

van dik naar dun. De opening van de letter “o” staat diagonaal.

Deze lettertypes hebben een warm en gracieus voorkomen en zijn

in verband met de goede leesbaarheid de aangewezen keuze voor

het zetten van lange stukken platte tekst.

Klassieke oldstyleletters behoren tot de meest “onzichtbare”, wat

inhoudt dat ze de communicatie op geen enkele manier in de weg

staan. Er zijn geen ontwerperskenmerken die in het oog springen

en de aandacht afleiden.

D ModernenDoor het gebruik van betere papiersoorten, meer gesofistikeerde

druktechnieken en een snellere technische evolutie kregen letters

rond 1700 een meer “mechanisch” uitzicht. Deze nieuwe letterty-

pes leken niet meer alsof ze met de hand getekend werden.

De modernen hebben schreven die horizontaal getekend zijn, i.p.v.

schuin en ze zijn zeer dun. Er is een groot verschil tussen de dikke

en dunne delen van de letter. Modernen zijn sprankelend en ele-

gant, maar ze hebben ook vaak een scherp en kil voorkomen.

De leesbaarheid is niet altijd optimaal, waarmee bedoeld wordt

dat ze vaak niet aangewezen zijn voor lange stukken tekst of voor

gebruik bij kleinere korpsen. Het sterke contrast tussen dik en dun

creëert vaak een oogverblindend effect.

D Slab serifMet de industriële revolutie verscheen ook de reclame ten tonele.

Er werden posters gemaakt en die hadden nood aan opvallende,

goed leesbare letters. De slab serif hebben horizontale, dikke

schreven en er is geen verschil meer tussen dik en dun. Men noemt

de letters ook wel “Egyptiennes” omdat in die periode “Egypte”

in de mode was (kunst, architectuur, literatuur). Letters die in die

periode ontworpen werden, kregen soms namen van Egyptische

steden. (Memphis, Cairo, Scarab).

D Welke LETTERCLASSIFICATIE?

Page 12: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Futura is een schreefloze letter

Bickham is een ScriptProvidence is een decoratieve letter

Angst is een Fringe let t er

Monoweight, schreefloos of sans serif

➋ Geen schreven

➌ Geen dik-dun verschil

➋➌

ITC Franklin GothicDIN Schrift Neuzeit Grotesk

Page 13: Typografie voor de grafische vormgever

13

D SchreeflozenIn 1816 ontwierp William Caslon IV een tweelijnig Egyptisch

letterbeeld waarbij hij alle schreven wegliet omdat hij er zo’n hekel

aan had. Dit lettertype was geen groot succes. Pas toen Bauhaus

werd opgericht in 1919 begonnen schreefloze lettertypes populair

te worden. Onder het motto “vorm is ondergeschikt aan functie”

werden lettertypes van alle sier ontdaan tot hun meest eenvoudig,

functionele gedaante. Men noemt ze ook “monoweight” omdat

er geen verschil meer is tussen dik en dun. De lettervorm is overal

even dik.

Sans serif-lettertypes hebben meestal een grote x-hoogte en zijn

daardoor nadrukkelijk op de pagina aanwezig.

D ScriptenDeze categorie bevat alle types die lijken op “handgeschreven”

letters. Zowel “brush”-scripten als calligrafische letters vallen hier-

onder. Sommige types zijn aan elkaar geschreven, andere dan weer

niet. Het is zeer moeilijk scripten met elkaar te combineren.

D Decoratieve lettersDeze categorie omvat alle types die vooral een “decoratieve” functie

hebben. Deze fonts zijn niet geschikt om gelezen te worden. Ze zijn

te groot, te dik, gewoon leuk om naar te kijken en heel expressief.

D FringeMet de komst van de Mac en DTP kwam het ontwerpen van let-

tertypes voor het eerst binnen bereik van de massa. Bovendien

ontstond er een zekere interesse voor lettertypes. Keerzijde van de

medaille is wel dat alle typografische regels tegen de vlakte gingen.

Anarchie is mode. Fringe-lettertypes zijn over het algemeen ge-

stoorde, schizofrene en opzettelijk mismaakte fonts die vaak heel

moeilijk te lezen zijn.

D Pi-fonts, Dingbats of symbolenHieronder vindt u een voorbeelden van een zgn. Pi-font. Het zijn

verzamelingen symbolen en tekeningen die als font verkrijgbaar

zijn en via het klavier kunnen ingetypt worden. “Zapf Dingbats” en

“WingDings” zijn de bekendste.

@#&1�2�3�4(5§6�7!8ç9�0)�_AZERTYUIOP^�$*`£�%MLKJHGFDSQWXCV

BN789654123 1é2é3é4é5é6é7é8é9é0éééé

AZE

BN789654123 1é2”3”4(5§6è7!8ç9à0)°-_AZE

Klunderscript kreatures

Welke LETTERCLASSIFICATIE?

Page 14: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

aaaaaa

aaaaaa

a�aaaaa

aaaaaa

aaaaaa

aaaaaa

aaaaaa

Compressed

Condensed

Narrow

Regular

Wide

Extended

Light

Book

New

s

Medium

Bold

Black

Ultra

uuRomein

Dit is de rechte basisvorm van een letter.

Andere benamingen zijn 'Roman' of 'Book".

uu Italic

Een "echte" italic is een schuin getekende

schreefletter.

uuLight

Een lichte of dunne versie van de romein-

letter.

uuBoldface

Bold, bodface, semiblold, super of poster

zijn allemaal synoniemen voor een vette

variant van de romeinletter.

uuCondensed

Condensed is een versmalde versie van

een romeinletter. Deze vorm kan gebruikt

worden in situaties waar er bv veel tekst op

een pagina moet.

uuExtended

Dit is een verbrede versie van een romein-

letter die je bv kan gebruiken voor het

"dramatische" effect in koppen.

Romein

Cursief of italic

Oblique

Condensed

Condensed

Light

Bold

Black

Light

Page 15: Typografie voor de grafische vormgever

15

E Meer keuze met LETTERFAMILIES

Voor sommige toepassingen heb je genoeg aan een basisset van

lettergradaties (regular, italic, bold, bold italic). Voor het meer

intensieve typografische werk, zoals de opmaak van een tijdschrift

of het ontwikkelen van een huisstijl is het zinvol te investeren in

uitgebreidere letterfamilies of een reeks lettertypes die stylistisch

en logisch bij elkaar passen.

D Gewichten (gradaties) en breedtes

Een lettertypefamilie met een heel groot gamma aan gewichten en

breedtes laat je toe flexibel te werken in verschillende mogelijke

ontwerpsituaties — of het nu gaat over het ontwerpen van een

20 m2-affiche of een voetnota in een boek — je blijft in dezelfde

fontstijl werken.

Variaties op de normale lettervorm zijn smal (small), breed (exten-

ded) en cursief (oblique of italic).

InDesign kent de mogelijkheid tot modificatie (vervorming) van

letters. Dit gebeurt door het indrukken, uitrekken of laten hellen

van de oorspronkelijke lettervorm. Wanneer we een romein (of

rechtopstaande letter) laten hellen, kunnen we niet van een echte

cursief spreken. De letter is een hellende romein; het verschil met

een cursief is dan ook duidelijk zichtbaar.

Dit extreem vervormen kan tot mooie resultaten leiden, maar kan

even goed een draak van een letter doen ontstaan. Al deze opge-

somde variaties komen voor in de verschillende corpsen.

Fonten kunnen volgende gewichten bevatten:

• light (mager)

• ultralight

• thin

• book (roman);

• demibold (semibold, medium, halfvet);

• bold (vet);

• heavy;

• extra bold

• extra black (extra vet);

• outline (buitenste omtreklijn);

• schaduw.

Helvetica Neue Ulra light condensed

Helvetica Neue Heavy

Helvetica Neue Extended

Helvetica Neue Thin

Page 16: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

6 punt

10 punt12 punt

18 punt

24 punt

36 punt

72 punt100 punt

KerpfgxouleDe maatvoering van letters

❶ x-hoogte

➋ Kapitaalhoogte

➌ Stoklijn

➍ Staartlijn

➎ Corps

❶ ➋

PUNTEN

PICA

INCH

12 punten = 1 pica

72 punten = 1 inch

6 picas = 1 inch

Page 17: Typografie voor de grafische vormgever

17

E LETTERCORPS of de grootte van de letter

De grootte van een letter wordt het corps genoemd. Dit is de

grootte van het letterbeeld samen met het corpswit.

Het corps kan in vier verschillende maatsystemen gemeten

worden. Het eerst is het didotstelsel, een oud twaalfdelig

maatsysteem dat gebaseerd is op de maat van de voet van de

koning van Frankrijk. De kleinste eenheid van dit stelsel is

de punt. Twaalf punten vormen een cicero of een augustijn. Dit

oude maatsysteem vindt zijn oorsprong in de tijd dat men met losse

loden letters werkte. Het was de lettergieter Didot die in 1775 het

systeem ontwikkelde.

uu1 cicero = 12 didotpunten = ± 4,5 mm.

uu1 punt = ± 0,375 mm.

Het tweede gebruikte systeem heet pica en wordt vooral in de

Verenigde Staten en in het Verenigd Koninkrijk gebruikt. Een pica

is ongeveer 0,351 mm hoog. De pica en de cicero verschillen niet

zoveel van elkaar. 15 cicero’s stemmen ongeveer overeen met 16

pica’s.

uu1 pica = 12 picapunten = ± 4,2 mm.

uu1 punt = ± 0,350 mm.

Met de opkomst van de elektronische zetsystemen en DTP maakt

men meer en meer gebruik van het “Système Internationale”,

waarbij corpsen in mm aangeduid worden.

De corpsgrootte van de letter

komt overeen met de hoogte van

één loden of houten letterblokje,

m.a.w. de hoogte van de letter in

reliëf + het letterwit. Dit is nog een

overblijfsel van het zetten in lood.

Page 18: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Aandacht: dit is een kijkcorpsDit stukje tekt in Bembo Regular is gezet in

een typisch leescorps, bedoeld om de tekst

gemakkelijk te kunnen lezen vanop een lees-

afstand van ongeveer 40 cm. De corpsgrootte

van een leesletter hangt af van de x-hoogte,

de regelafstand en de beschikbare plaats die

men heeft op de bladspiegel. Dez tekst is ge-

zet in een 9-punt letter met een regelafstand

van 14 punt.

Dit stukje tekst werd gezet in een 6 punt letter

in Univers Roman. Het is een zoekcorps.

Het wordt bijvoorbeeld gebruikt op b ijsluiters,

in woordenboeken, als voetnoot of als caption

bij een foto. Je mag niet kleiner gaan dan 6 punt.

Deze tekst werd gezet in een Frutiger corps 18, een titelcorps. De grootte hangt af van de beschikbare ruimte, het aantal kolommen en het contrast dat men wil verkrijgen met de rest van de tekst.

Page 19: Typografie voor de grafische vormgever

19

Tenslotte om de verwarring compleet te maken gebruikt men ook

nog de Angelsaksische maateenheid “Inch”.

uu1 inch is gelijk aan 25,4 mm.

De corpskeuze gaat altijd samen met de zetbreedte, de regelafstand,

de leesafstand en de eigenschappen van de gekozen letter.

De leeftijd van de lezer speelt ook een rol. Kinderen jonger dan

12 en oudere mensen verlangen een groot corps.

Het kiezen van de lettergrootte hangt ook af van het soort van

publicatie. Een naslagwerk zoals een woordenboek lezen we niet

pagina na pagina, een roman wel. Een slogan op een affiche wordt

anders bekeken dat de broodtekst in een advertentie. Vertrekkende

van deze voorbeelden worden lettercorpsen onderverdeeld in:

D Zoekcorpsen: corpsen van 4 tot 7 punt die gebruikt worden voor zoekertjes, tele-

foonboeken, woordenboeken en voetnoten;

D Leescorpsen: corpsen van 8 tot 12 punt die voor leestekst gebruikt worden;

D Titelcorpsen: vanaf 14 punt tot ... spreken we van titelcorpsen. Koppen, ondertitels

en titels en headings in advertenties worden in deze corpsen gezet;

D Kijkcorpsen:corpsen vanaf 48 punt tot ... We gebruiken ze vooral voor affiches en

belettering. De lettergrootte wordt vaak in cm aangegeven.

LETTERCORPS of de grootte van de letter

Wanneer de leesbaarheid belangrijk is, hou je niet alleen rekening met de corpsgrootte maar ook met de x-hoogte van de letter. Een te brede of te smalle x-hoogte, vermindert de leesbaarheid van een tekst.

Page 20: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

kleinkapitaal gemaaktin InDesign.Een echt kleinkapitaal.

Tellen in romein cijfers 1234567890 Tellen in oldstyle cijfers 12345689

Meta Book LF Caps

Meta Book Lf

Page 21: Typografie voor de grafische vormgever

21

E Speciale LETTERTEKENS en DETAILS

D kleinkapitalenPraktisch elk programma is in staat onderkastletters om te zetten

in kleinkapitalen waarbij een kapitaal nog steeds een kapitaal is, en

de kleinkapitalen worden weergegeven als kapitalen waarvan de

hoogte ongeveer gelijk is aan die van de onderkastletters. Het pro-

bleem is dat hiervoor vaak gewoon een verkleinde versie wordt ge-

bruikt van de bestaande kapitalen. De verhoudingen zijn daardoor

meestal een beetje verstoord en de echte kapitalen zien er daardoor

veel zwaarder uit dan de corresponderende kleinkapitalen.

In expertsets worden voor de kleinkapitalen niet de verkleinde

kapitalen gebruikt, maar worden lettervormen gebruikt die speci-

aal zijn ontworpen zodat ze visueel overeenkomen met de echte

kapitalen in dezelfde grootte in punten.

Een kleinkapitaal wordt gebruikt voor:

uuaccentuering zonder het grijsbeeld te verstoren;

uuafkortingen;

uuondertitels.

D Oldstyle-cijfersGewone cijfers of tabelcijfers lijken naar verhouding te hoog wan-

neer ze in een stuk platte tekst staan. Er bestaan ook cijfers die

zo ontworpen zijn dat ze even hoog zijn als onderkastlettersmet

staarten en stokken, We noemen dat oldstylecijfers of proportio-

nele mediaeval. Ze passen mooi in leestekst. Je vindt deze speciale

cijfers in de expertset van het lettertype. In InDesign kan je ze te-

rugvinden in het venster "Glyphs". Oldstylecijfers zijn vooral mooi

wanneer u letters in een groter formaat gebruikt.

Echte kleinkapitalen heb-

ben een lijndikte die proporti-

oneel gelijk is aan die van de

onderkastletters. Als je een echt

kleinkapitaal gebruikt zullen

de letters niet uit de toon vallen

tussen alle andere tekst.

KleinKapitalen die gemaakt zijn

door InDesign lijken altijd klei-

ner en lichter dan de andere

onderkastletters.

Meta Book LF Caps

Page 22: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

DISPLAY KAPITAALGEWOON KAPITAAL

ff fi fl fjff fi fl fj

Æ æ œhDisplay letters in het lettertype Adobe Jenson Pro.

Ligaturen gezet in het lettertype Adobe Caslon Pro

st ß ſhOndernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Page 23: Typografie voor de grafische vormgever

23

D Tekst in grotere formaten Traditioneel verschillen de vormen van onderkastletters en kapita-

len in een lettertype dat met aandacht is ontworpen niet alleen in

hoogte, maar ook in het contrast tussen dik en dun, de verhouding

tussen de x-hoogte en de kapitalen, de ruimte tussen de letters en

de open ruimte in de “pons” (de gaten in letters als de e, g en c).

Als u op de computer een letter in een groter formaat gebruikt, bij-

voorbeeld 127 punten, neemt de computer gewoon de 12-punts ver-

sie van de letter en vergroot deze tot 127 punten. De lettervormen

zien er hierdoor wat lomp uit. In veel expertsets treft u lettertypen

voor grotere formaten, of soms alleen speciale kapitalen aan.

De tekens in deze lettertypen zijn speciaal ontworpen voor tekst

in grotere formaten, boven 24 punten. Het verschil zult u bij letters

tot 24 punten niet snel zien, maar bij koppen of op posters is het

verschil terdege merkbaar.

D LigaturenDe zgn expertsets hebben meestal nog een aantal lettercombinaties

die we ligaturen noemen... Ligaturen zijn combinaties van 2 of 3

letters die met elkaar verbonden zijn. Vaak zijn dit combinaties met

de letter "f" omdat de vlag van de letter f geregeld in botsing komt

met de letter erop volgt. Dat kan bv een "i" een "l" of en "f" zijn.

Maar ook voor andere lettercombinaties bestaan er ligaturen zoals

ae en oe. We noemen ze ook koppelletters.

D Tekens met krullen (Swathes)

In de meer uitgebreide expert sets vindt u somsletters met krullen

die uw werk net dat beetje extra kunnen geven.

Houd echter in de gaten dat letters met krullen dezelfde eigen-

ff fi fl fj Grotesier inde letter

Grotesier inde letter

hSierletters in het lettertype Adobe Garamond Pro

Speciale LETTERTEKENS en DETAILS

Page 24: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Deze tekst begint met een initiaal. Deze kan stan-

daard in het programma InDesign gemaakt wor-

den door in de alineaspecificaties “initialen” aan

te vinken. U kan een initiaal maken op twee of drie regels

en u kan de grootte van de eerste letter aanpassen.

Deze tekst begint met een initiaal in hetzelfde letter-type als de bodytekst. De initiaal is gezet over twee

regels. Het corps van de initiaal is even groot als de tekst die erop volgt.

De tekst begint met een initiaal in hetzelfde lettertype als de bodytekst. De initiaal is gezet over

twee regels. De rest van de eerste regel staat in kleinkapita-len. Het corps van de initiaal werd hier vergroot.

D eze tekst begint met een initiaal in een schreefloos contrasterend lettertype. De initiaal is gezet over

twee regels met een kleurtje als extra aandachttrekker.

hOok initialen bestaan al eeuwen. De middeleeuwse monniken verluchtten hun manuscripten met heel gedetailleerde beginletters. Het waren echte kunstwerkjes. Dit werd in de latere typografie overgenomen om het begin van een hoofdstuk of alinea aan te duiden. Het trekt de lezer als het ware in de bladzijde.

Boven en onder: ornamenten van de lettertypes Adobe Caslon Pro en Minion Pro

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Page 25: Typografie voor de grafische vormgever

25

schap hebben als chocolade: je neemt er gemakkelijk teveel van.

En denk ook goed na waar u letters met krullen gebruikt. U kunt

ze gebruiken aan het einde van een zinsnede, of netjes onder de

aangrenzende letters door laten lopen.

D OrnamentenIn veel expert sets zijn kleine oramentjes te vinden die een fraai

alternatief vormen voor de dingbats-symbolen.

D Initiaal of lettrineAls eerste letter van een hoofdstuk of aan het begin van een artikel

wordt vaak een grote beginletter of initiaal gebruikt. Een gebruik

dat teruggaat tot in de middeleeuwen waar de monniken het begin

van een manuscript verluchtten met een miniatuur waarin de

beginletter verweven zat.

Tegenwoordig wordt een kapitaal van hetzelfde lettertype als de

tekst gebruikt, maar er zijn nog tal van andere mogelijkheden. Een

beginletter heeft de hoogte van 2 of 3 tekstregels.

Van boven loopt ze gelijk met de bovenkant van de kapitalen en

stokletters van de eerste regel. Aan de onderkant staat de lettrine in

lijn met de basislijn van de laatste regel ernaast. Een weglatingste-

ken (bv. ‘s nachts) hoort bij de initiaal.

Speciale LETTERTEKENS en DETAILS•V g x s BhOrnamenten van het lettertype Adobe Caslon Pro

Page 26: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Uw oog heeft altijd gelijk! als de tekst op het oog niet goed is uitgelijnd, dan is dat ook zo.

Ga naar het menu “InDesign” en vervolgens naar “Voorkeuren”. In het venster selecteer je in de linkerkolom “tekst”. Vink “Typografische aanhalingstekens gebruiken”aan. Ga vervolgens in de linkerkolom naar “woordendoek” en selec-teer bij “Dubbele aanhalingstekens” de “zesjes” en de negentjes”. Doe hetzelfde voor de enkele aanhalingstekens.

“ ”Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Page 27: Typografie voor de grafische vormgever

27

Speciale LETTERTEKENS en DETAILS

D AanhalingstekensEr bestaan rechte " aanhalingstekens en échte gekrulde aanha-

lingstekens “”. Dit zijn de typografische aanhalingstekens. In

InDesign zet je deze standaard aan in de voorkeuren van het

programma. Ga naar Voorkeuren > tekst > “Typografische aanha-

lingstekens gebruiken” (zie screenshot). Verder kan je het soort van

aanhalingstekens selecteren bij “Woordenboek” in de voorkeuren

van het programma. Aanhalingstekens aan het begin van een

woord krullen naar de tekst toe (“). Aanhalingstekens aan het eind

van een woord of zin krullen eveneens naar de tekst toe (”).

We noemen deze de zesjes en de negentjes vanweg hun vorm.

Wanneer je aanhalingstekens gebruikt in een citaat, een kop of

wanneer de tekst apart staat van de broodtekst, gebruik je een

hangende interpunctie. Wat wordt hiermee bedoeld? Kijk naar het

voorbeeld hiernaast. Het lijkt alsof de eerste regel van de tekst aan

de linkerkant inspringt.

Het aanhalingsteken aan het begin van de tekst geef deze indruk.

Wanneer we een hangende interpunctie toepassen is de uitlijning

scherp en recht (tweede voorbeeld). Hangende interpunctie toepas-

sen kan in InDesign door bij Venster > Tekst en tabellen > Artikel

te kiezen. In dit venster vink je “Optische uitlijning marge” aan.

“Met typografische middelen presenteertde ontwerper in één uiting zowel de bood-schap als de visuele gedachte. In sommige gevallen leidt dit ‘spelen’ met typografie tot concessies op het gebied van de herkenbaarheid”

“De trompet maakt niet de muziek en de computer maakt niet de letter”

“De trompet maakt niet de muziek en de com-puter maakt niet de letter”

"Met typografische middelen presenteertde ontwerper in één uiting zowel de boodschap als de visuele gedachte. In sommige gevallen leidt dit ‘spelen’ met typografie tot concessies op het gebied van de herkenbaarheid"

Niet optisch gelijnd

Optisch gelijnd met hangende interpunctie

Het bovenste citaat is voorzien van de juiste, typografische aanhalingtekens. Het onderste heeft rechte aanhalingtekens

Page 28: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

D Superieur (superscript) en inferieurEen superieur is een verkleinde cijfer of letter dat iets hoger dan de

basislijn bij een letter gezet wordt m² en m³ zijn hiervan voorbeel-

den. Een inferieur is een verkleinde letter of cijfer dat lager staat

dan de basislijn zoals in H₂O. Superieuren en inferieuren kan je

maken met InDesign of je kan het teken selecteren in de expert-

set van het lettertype. Heeft het font een expert-set, dan moet je

Superscripts of subscripts selecteren in het Glyphs-venster van het

programma. Heeft het lettertype geen expert-set, dan kan je niet

anders dan de tekens zelf aan te maken. Ga daarvoor eerst naar de

voorkeuren van InDesign. Selecteer in het venster Geavanceerde

tekst en pas de getallen voor superscript, subscript en kleinkapita-

len aan zoals in het screenshot hiernaast. Daarna kan je een sub-

script of superscript maken door in het regelpaneel op de knoppen

te klikken;

D BeletseltekenHet beletselteken is een leesteken bestaand uit drie puntjes (…).

Het beletselteken wordt ook wel doorlooppuntjes of ellips ge-

noemd. Voor én na het beletselteken komt een spatie, behalve als

het beletselteken op een afgebroken woord volgt, of wanneer het

tussen ronde of vierkante haken staat. Als het beletselteken aan het

einde van de zin staat, komt er niet nog een punt achter: En toen

werd het stil … Het echte beletselteken stel je niet samen door drie

punten ten typen, maar naar “Speciaal teken invoegen” te gaan in

het menu “Tekst” en daar bij “Symbolen” het “weglatingsteken” te

selecteren.

En toen werd het stil...

En toen werd het stil…

Page 29: Typografie voor de grafische vormgever

29

D BreukenIn veel expertsets zijn breuken opgenomen als één teken. Het is

beter om deze gebruiken dan het typen van een cijfer gevolgd door

een schuine streep en nog een cijfer. De witruimte tussen de drie

tekens klopt anders niet. Soms is het nodig om de breuk in een vet-

ter lettertype te zetten (bv. medium) om het beter te doen passen

bij de rest van de tekst. Breuken in expertsets zien nl. soms iets te

licht uit.

D RangtelwoordenDit zijn verkleinde letters die bij een cijfer staan zoals: 1e, 2de. Ook

hier vind je in de expertset een apart ontworpen teken binnen het

font. Niet elk font bevat rangtelwoorden en niet voor alle letters

bestaan rangtelwoorden.Controleer dit in het Glyphs-palet in

InDesign door bij Weergeven te kiezen voor Rangtelwoorden.

D Copyright, registered trademarkHet copyright-teken © wordt gebruikt om aan te geven wie de

auteursrechthebbende van een publicatie, een illustratie of een

foto is. U kan het teken vinden via het Glyphs-palet of via het

menu Tekst > Speciaal teken invoegen. Er is een onderscheid tussen

het copyright-teken ©, Registered Trademark ® en Trademark of

handelsmerk ™.

™ en ® vertellen niet wie het auteursrecht heeft, maar geven aan

dat een merknaam of een slogan een handelsmerk is en als dus-

danig is geregistreerd. Het ® en ™ -teken worden iets verheven

boven de basislijn gezet (superieur). Het ©-teken niet.

1/2½1e

1E

Speciale LETTERTEKENS en DETAILS

©®™

Boven rechts: de eerste breuk is samen-gesteld uit drie tekens met een ongelijke witverdeling tot gevolg. De tweede breuk is een breuk uit de expert-set van het font Bembo regular.

Het tweede rangtelwoord is het juiste het is samengesteld uit het cijfer 1 en een rangtel-woord ‘e’.

Page 30: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Deze tekst is moeilijk leesbaar. Hij werd gezet in een versmalde letter en er werd een hoeveelheid wit tussen de letters weggenomen. Een versmalde letter wordt vaak gekozen om meer tekst op een pagina te krijgen. Daarbij nog eens kernen is van het goede teveel (let op de “r” en “n“ in het woord kernen).

D e z e t e k s t i s m o e i l i j k l e e s b a a r . E r w e r d t e v e e l w i t t u s s e n d e l e t -t e r s g e v o e g d . E r i s p r a k t i s c h g e e n o n d e r s c h e i d m e e r t u s s e n l e t t e r - e n w o o r d s p a t i e .

Voorbeelden van een slechte spatiëring

Voorbeelden van een slechte spatiëring met teveel of te weinig letter- en woordwit. In beide gevallen is de tekst slecht leesbaar. Hieronder: je kan de witruimte optisch aanpassen door tussen 2 letters aan- of af te spatiëren. Dit noemen we kerning.

KerningKerning

-20 -10 -4 -20 -20 -40

Letterspatiëring aanpassen in het

teken-palet van InDesign

Page 31: Typografie voor de grafische vormgever

31

We maken een onderscheid tussen:

uu letterwit (spatiëren en kernen)

uuuitvullen (wit tussen woorden)

uu interlinie of regeltransport

uualineawit

uuwitgebruik bij leestekens

De witverdeling speelt een essentiële rol bij de leesbaarheid van een

tekst. Elk type van wit heeft z’n eigen rol.

D LetterwitAangezien we in woordgroepen lezen, wordt ons natuurlijke lees-

patroon verstoord wanneer de letterspatiëring of woordspatiëring

onregelmatig is. Onze ogen moeten in dat geval voortdurend aanpas-

singen aanbrengen. Spatiëring die te ruim of te krap is, verstoort ons

leespatroon eveneens. Er is geen vaste regel aan de hand waarvan de

volmaakte spatiëring van elk lettertype en elk document bepaald kan

worden. Je moet leren nauwkeurig te kijken en op je ogen te vertrou-

wen. Als het lijkt alsof de woorden te dicht op elkaar staan, dan doen

ze dat ook. Wanneer je eenmaal in staat bent de spatiëring te beoor-

delen, moet je leren hoe je de spatiëring kunt aanpassen in InDesign.

Veel Scripten hebben letters met verbindingsstreepjes. Vaak moet de

letterspatiëring beperkt worden om ervoor te zorgen dat de letters ook

echt onderling verbonden worden. De woordspatiering moet echter

vaak wat ruimer genomen worden, omdat de haaltjes van de letters

zich uitstrekken in de ruimte tussen de woorden.

Ook in dit geval is het belangrijk dat u weet hoe u de spatiëring

kunt aanpassen in de software die u gebruikt.

F Alles over het gebruik van WIT

Hoe groter de letter, hoe meer je zal moeten aan- of afspatiëren om de corpsgrootte te compenseren. De 2 woorden hierboven hebben dezelfde relatieve spatiëringswaar-den. Het bovenste woord lijkt goed gespatieerd. Het tweede woord heeft teveel wit in het middelste deel van het woord en te weinig aan het einde. In het midden moet er afgespatieerd worden. Aan het eind moet er aangespatieerd worden.

airport

airport

Kernen gaat over de witruimte tussen een 2 letters.

Soms zit er tussen 2 letters op het zicht teveel of te

weinig wit. We moeten dan aanspatiëren (krimpen)

of wit verwijderen. We brengen m.a.w. de letters

dichter bij elkaar. Andere paren hebben te weinig

wit. We moeten dan afspatiëren of de letters verder

uit elkaar zetten.

Page 32: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Letterwit

Letterwit

Letterwit

Optisch

Geen

Metrisch

Metrisch Spatiëren

Maakt gebruik van de ingebouwde spatiëringstabellen van let-

terwitparen. De belangrijkste “koppeltjes”, waar de lettertypeo-

ntwerper veel aandacht aan besteden, zijn To, Tr, Ta, Tu, Te, Ty,

Wa, WA, We, Wo, Ya en Yo. Per font zijn er tussen de 500 en 1000

letterwitparen.

Optisch Spatiëren

Bij optische spatiëring wordt er gekeken naar de witruimte tussen

aangrenzende lettertekens, gebaseerd op hun vorm. Er wordt geen

rekening gehouden met de metrische spatiëring tussen letterparen.

Gebruik optische spatiëring in de volgende gevallen:

uuwanneer je werkt met decoratieve fonts. Zij hebben weinig

ingebouwde paren.

uuWanneer je je letters combineert in verschillende lettertypes

en corpsen.

Om de juiste letterspatiëring te vinden, volg één van deze 2 regels:

1. Bekijk het woord doorheen uw wimpers. Hierdoor krijg je een

beter contrast en is het letterwit beter te onderscheiden.

2. Zet het woord negatief. De zwarte tussen ruimtes zijn beter te

beoordelen dan witte voor het spatiëren of krimpen.

Page 33: Typografie voor de grafische vormgever

33

D Uitvullen Als je regels uitvult in een smalle kolom, krijg je gegarandeerd een

hopeloze woordspatiëring. Niet doen dus. Hoe kun je beoordelen

of een kolom te smal is?

Als de regels te lang zijn, is het voor het oog moeizamer het begin

van de volgende regel te vinden. Als de regels te kort zijn, worden

veel herkenbare zinsneden in stukken gebroken. Als je korte regels

uitvult, wordt de woordspatiëring lelijk en ontstaan er riviertjes in

de tekst.

Hoe kunt u dus bepalen wat de meest geschikte regellengte is?

Er zijn een aantal vuistregels om de regellengte te bepalen. Soms

raadt men aan niet meer dan negen of tien woorden op een regel

te plaatsen. Als je een klassiek, goed leesbaar oldstyle-lettertype

gebruikt en je wilt per se uitvullen, maar vindt dat de woordspa-

tiëring zelf bij deze regellengte nog te onregelmatig is, dan kun je

de regels eventueel een paar punten langer maken, en de interlinie

wat verruimen. Bepaal de optimale regellengte en kijk goed naar

het gebruikte lettertype.

Beperk in de volgende situaties de regellengte van niet-uitgvulde tekst:

uuhet lettertype heeft een erg grote of een erg kleine x-hoogte.

uuhet lettertype is schreefloos;

uu je gebruikt een negatief lettertype, uitgespaard uit een achter-

grond of een dichte achtergrondkleur;

uu je gebruikt een script-lettertype, decoratief lettertype of ander

afwijkend lettertype;

uude tekst wordt gepresenteerd op een plaats waar deze moeilijker

leesbaar is, zoals in een presentatie of een webpagina.

Alles over het gebruik van WIT

Letterwit

Letterwit

Letterwit

Optisch

Geen

Metrisch

Uitvullen is het wit verdelen tussen de woorden op een regel

bij zetwerk in blokvorm. Dit kan in InDesign door gebruik

te maken van “Uitvulling” in het venster “Alinea” of door de

witruimte tussen de letters te verkleinen en eventueel de

letters iets te versmallen (zie volgende blz.).

Voor volledige zetspiegel (boek)uuWoordspatiëring

• Minimum 90%

• Optimaal 100%

• Maximum 125%

uuLetter spatiëring

• Minimum -5%

• Optimum 0%

• Maximum +10%

Voor kolomzetwerkuuWoordspatiëring

• Minimum 80%

• Optimaal 100%

• Maximum 150%

uuLetter spatiëring

• Minimum -10%

• Optimum 0%

• Maximum +25%

Page 34: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Deze tekst in blokvorm is beter uitgevuld. Tussen de woorden van de tekst is er overal een op-tisch gelijke witverdeling. Deze tekst geeft een veel rustiger beeld en vergemakkelijkt het lezen. De opmaker kan in InDesign een tekst automatisch in blokvorm zetten.

Deze gezette tekst werd niet goed uitgevuld. Daar-door verschijnen er verschillende lelijke “gaten” of

“riviertjes” tussen de woorden. Dat maakt het lezen van deze tekst moeilijk.

In InDesign kun je aangeven waarbinnen de woord-en letterspa-

tiëring mag worden aangepast om de regels zo goed mogelijk te

“vullen”. Uitvullen kan je optimaliseren door de juiste instellingen

te gebruiken. Door compactere spatieerinstellingen de gebruiken,

voorkom je de “riviertjes” van wit tussen de woorden zoals het

voorbeeld hierboven.

Voor het uitvullen van tekst (justification) moet InDesign weten

binnen welke grenzen het de ruimte tussen woorden of letters mag

aanpassen om de regel te vullen. De grenzen worden bepaald door

de uitvulinstellingen van InDesign. Je kan het tekstbeeld verbete-

ren door deze instellingen aan te passen. De optimale instellingen

hangen af van het gebruikte lettertype, het corps de regellengte

en de afbreking. Om te controleren of je teveel wit hebt tussen de

woorden op de regels zet je bij “Compositie” in de voorkeuren van

InDesign “Overtredingen van afbreken en uitvullen” aanzetten.

In de opmaak gaan het teveel aan witruimte geel kleuren. Hoe

slechter de uitvulling hoe geler de regels worden. Je moet nu cor-

rigeren tot het geel zo goed als verdwenen is.

Vink“Overtredingen van afbreken en uitvullen” aan. Fouten tegen uitvullen worden in de opmaak in het geel gemarkeerd zoals in het tekstvoorbeeld hierboven.

Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureau-craten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Valle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt.

Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureau-craten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Valle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt.

Dit is een goede instelling

Page 35: Typografie voor de grafische vormgever

35

Alles over het gebruik van WIT

In het venster “Uitvulling” dat je terugvindt in de opties van het

alineavenster kan je de woord- en letterspatiëring aanpassen en kan

je lettertekens (glyphs) versmallen of verbreden. De waarden mini-

maal en maximaal werken alleen bij uitgevulde tekst. Hoe groter

het waardeverschil tussen Minimaal en Maximaal ten opzichte van

Optimaal, des te groter de speelruimte is waarmee de spatiëring

kan worden bepaald ❶. Door de minimale en optimale waarden

te verkleinen, wordt de tekst krapper gezet. Dit doet men bv. bij

kranten. Maximaal bepaalt hoe groot de woordspaties mogen

zijn. Wanneer de woordspatie boven de ingegeven waarde komt,

wordt de tekst afgebroken. De instellingen voor Glyph-schaling ➌

bepalen het verbreden of versmallen van de letters. Laat deze bij

voorkeur op 100% staan, anders ga je de lettertekens vervormen.

98% kan nog, maar meer niet. Ook de letterspatiëring ❷ laat je bij

voorkeur ongewijzigd. Dit is het vergroten of verkleinen van de

witruimte tussen de letters. Hier kan je eventueel -5 bij minimaal

tot + 5 bij maximaal ingeven zonder dat de lezer dit merkt.

Het percentage bij Automatische regelafstand ❹ zal bij het wijzigen

van het corps de regelafstand procentueel aanpassen. Wanneer je de

tekst vastzet op een basislijnraster, zet je dit percentage best op 100.

Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureau-craten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Val-le Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt.

Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureau-craten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Valle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt.

❷➌

De waarden Minimaal en Maximaal zijnalleen van toepassing als je uitvulling hebtingesteld. Voor alle overige alinea’s

Optimale, minimale en maximale spatiëring

In het venster “Uitvulling” kan je de letter- en woordspatiëring “ finetunen”. De gebruikte instelling kan je als een preset bewaren en toepassen op andere teksten.

Page 36: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

The quick brown foxjumps over lazy dog

➊ interlinie: het wit tussen 2 regels

➋ regeltransport of leading: de afstand van basisregel tot basisregel

➋➊

Het resultaat is dat Ivan Toergenjev u bij

aanvang van het diner trakteert op zijn

prachtige jachtverhalen, Fjodor Dostojevs-

ki en Leo Tolstoj u onder het voorgerecht

de weg wijzen door het religieuze Rus-

sische leven en Anton Tsjechov u tussen de

gangen door het verschil tussen werke-

lijkheid en verbeelding uit het oog laat

verliezen. Vera Panova verhaalt gedurende

het hoofdgerecht over de bedrijvigheid op

een staatsbedrijf in de voormalige Sovjet-

Unie en Nikolaj Leskov serveert u bij het

nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van

Het resultaat is dat Ivan Toergenjev u bij aanvang van het diner trakteert op zijn prachtige jachtverhalen, Fjodor Dosto-jevski en Leo Tolstoj u onder het voorge-recht de weg wijzen door het religieuze Russische leven en Anton Tsjechov u tussen de gangen door het verschil tussen werkelijkheid en verbeelding uit het oog laat verliezen. Vera Panova verhaalt gedu-rende het hoofdgerecht over de bedrijvig-heid op een staatsbedrijf in de voormalige Sovjet-Unie en Nikolaj Leskov serveert u bij het nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van het Russische platteland. Deze en andere schrijvers schotelen een rijk-dom aan culinaire beelden voor, die een essentieel onderdeel vormen voor een niet te versmaden kennismaking met de Rus-sische cultuur.

Het resultaat is dat Ivan Toergenjev u bij aanvang van het diner trakteert op zijn prachtige jachtverhalen, Fjodor Dosto-jevski en Leo Tolstoj u onder het voorge-recht de weg wijzen door het religieuze Russische leven en Anton Tsjechov u tussen de gangen door het verschil tussen werkelijkheid en verbeelding uit het oog laat verliezen. Vera Panova verhaalt gedu-rende het hoofdgerecht over de bedrijvig-heid op een staatsbedrijf in de voormalige Sovjet-Unie en Nikolaj Leskov serveert u bij het nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van het Russische platteland. Deze en andere schrijvers schotelen een rijk-dom aan culinaire beelden voor, die een essentieel onderdeel vormen voor een niet te versmaden kennismaking met de Rus-sische cultuur.

Bembo Regular 10/9Bembo Regular 10/12Bembo Regular 10/18

Page 37: Typografie voor de grafische vormgever

37

Alles over het gebruik van WIT

D Interlinie De interlinie is de ruimte tussen de regels. Hoeveel ruimte tussen

de regels komt, kun je zelf bepalen. Een te krappe interlinie gaat

ten koste van de leesbaarheid. De lezer heeft dan meer moeite de

afzonderlijke woorden en zinsneden te onderscheiden. Het oog van

de lezer heeft ook meer moeite om het begin van de volgende regel

te vinden.

De interlinie moet in de volgende situaties verruimd worden:

uude regels zijn langer dan gemiddeld.

uude x-hoogte van de letters is relatief groot, zoals bij de meeste

schreefloze lettertypen

uu je gebruikt een negatief lettertype, uitgespaard uit een achter-

grond of een lichte achtergrondkleur.

Je kunt de interlinie bij een gemiddelde regellengte verkleinen als

de letters een relatief kleine x-hoogte hebben, omdat door de klei-

nere x-hoogte al automatisch meer ruimte tussen de regels ontstaat.

Wanneer je echter een speciaal lettertype met een kleine x-hoogte

gebruikt, is het vaak een goed idee om de ruimtelijke, open impres-

sie van de tekst te vergroten door de interlinie nog te verruimen.

Wanneer we zetten zonder extra regelafstand noemen we dit

compress-zetsel. De regels staan dan zo dicht mogelijk bij elkaar.

De afstand tussen de regels onderling is mede

bepalend voor de leesbaarheid van een tekst.

Alle letters staan op een basislijn. De afstand

tussen de basislijn van de eerste regel en de

basislijn van de volgende regel wordt regelaf-

stand of regeltransport genoemd.

De witruimte tussen twee regels noemen we

interlinie. Om te voorkomen dat de stokken

en de staarten van de letters in twee opeen-

volgende regels elkaar raken, moet de regel-

afstand groter zijn dan de beeldhoogte. Een

regelafstand wordt bij de zetinstructies als

volgt aangeduid: 9/10. Dit wil zeggen dat de

letter negen punt hoog is en het regeltransport

tien punt.

Page 38: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Tekst is gezet in een letter met een klein letteroog. Deze tekst vraagt om meer interlinie om leesbaar te blijven.

Tekst is gezet in een letter met een klein letteroog.

Deze tekst is gezet in een schreefloze letter. Schreefloze let-ters hebben een relatief grote x-hoogte. Hierdoor wordt de ruimte op de regel behoorlijk opgevuld, zodat bijna altijd wat meer ruimte tussen de regels nodig zal zijn.

Deze tekst is gezet in een schreefloze letter; Schreefloze letters hebben een relatief grote x-hoogte; Hierdoor wordt de ruimte op de regel behoorlijk opgevuld, zodat bijna altijd wat meer ruimte tussen de regels nodig zal zijn.

BIJ TEKST GEZET IN KAPITALEN LIJKEN DE REGELS DICHTER BIJ ELKAAR TE STAAN. DAAROM IS HET AANGERADEN WAT EXTRA WIT BIJ TE VOEGEN.

BIJ TEKST GEZET IN KAPITALEN LIJKEN DE REGELS

DICHTER BIJ ELKAAR TE STAAN. DAAROM IS HET

AANGERADEN WAT EXTRA WIT BIJ TE VOEGEN.

Het orkestspeelde ten dans

Het orkestspeelde ten dans

Regelafstand bij koppenJe merkt hoeveel ruimte er lijkt te zijn tussen de twee regels, vooral omdat de eerste regel geen staartletters bevat. Je kan er een behoorlijk stuk ruimte weghalen, zoals in het voorbeeld links, waar een negatief regeltransport gebruikt werd. (24/23)

Page 39: Typografie voor de grafische vormgever

39

Alles over het gebruik van WIT

D Regelafstand en leesbaarheid

Regelafstand vergroten bij:

uu lange stokken

uuvet lettertype

uuklein corps:

uugrote x-hoogte

uu schreefloze letter:

uu letter met een klein letteroog:

uu lange regels

uunegatief gezette tekst

Regelafstand verkleinen bij:

uukoppen

uukleine x-hoogte

uukapitaal gezette tekst

Wanneer tekst volledig in kapitalen gezet is, zijn er geen staarten

die zich in de ruimte onder de basislijn uitstrekken, maar alle let-

ters reiken wel tot de top van de regel. Omdat de woorden recht-

hoeken vormen moet de interlinie aangepast worden

BIJ HET GEBRUIK VAN GROTERE LETTERS, ZOALS IN KOPPEN, WORDT DE RUIMTE TUSSEN DE REGELS DOOR DE COMPACTE WOORDEN NOG EENS EXTRA BENADRUKT.

Daardoor kunnen de verhoudingen verstoord worden. In dat geval

is het goed de afstand tussen de regels te vekleinen, zodat de kop

één compact geheel wordt.

Wanneer de regelafstand te krap ingesteld is bij broodtekst gaan de stokken en de staarten van de on-derkastletters in de broodtekst elkaar raken. Dit hindert bij het lezen van de tekst en de lezer haakt af

Wanneer bij een bold lettertype de regelafstand te krap ingesteld is is het grijsbeeld van de tekst te donker en te zwaar. Meer interlintie is hier op zijn plaats.

Wanneer bij een bold lettertype

de regelafstand te krap ingesteld

is is het grijsbeeld van de tekst

te donker en te zwaar. Meer

interlintie is hier op zijn plaats.

Page 40: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

➊ Je kan de regelafstand op erschillende plaatsen instelen: in het regelpaneel, in het venster “Teken” of als onderdeel van een alinea- en tekenstijl

Alinea’s uitlijnen op het basislijnrasterSelecteer tekst. en klik in het deelvenster Alinea of het regelpaneel op Uitlijnen op basislijnraster

De REGELAFSTAND instellen in InDesign

Weergave van de hulplijnen in je opmaak

Page 41: Typografie voor de grafische vormgever

41

Nog enkele tips

uu Standaard wordt er 2 punt wit tussen twee regels gezet. Wanneer

je bodytekst in corps 10 staat, wordt de regelafstand automatisch

corps 12. Dit wordt genoteerd als 10/12. De meeste fonts vragen

meer wit. Hoe groter de regelafstand hoe “lichter” de tekst lijkt.

Dit is vooral belangrijk bij lange teksten, gezet in een schreefletter.

uu Titels vragen minder wit. Een kop moet als één geheel bekeken

worden. Een negatieve regelafstand is hier beter.

uu Wanneer een “zwaar” font heeft nood aan meer wit tussen de

regels, anders ziet het geheel er veel te donker uit

uuTekst gezet in kapitalen mag dichter bij elkaar worden gezet.

uuBreed gezette tekst heeft nood aan meer regelafstand om het

geheel “verteerbaar” te houden.

uuHoe meer wit je gebruikt tussen de regels, hoe luxueuzer je

opmaak lijkt.

uuKrap gezette tekst doet claustrofobisch aan, één puntje wit kan

hier wonderendoen!

uuUitgevuld gezette tekst in smalle kolommen geeft teveel wit tus-

sen de woorden. We lezen in groepjes van woorden en niet letter

per letter. Wanneer de ruimte tussen de woorden groter is dan de

interlinie, springen de ogen naar de volgende regel in plaats van

door te lezen op de regel. Dit kan je oplossen door de regelaf-

stand te vergroten en beter uit te vullen.

Alles over het gebruik van WIT

D Basislijnraster gebruikenHet basislijnraster staat voor de regelafstand binnen platte tekst in

een document. Je kan voor alle elementen van de pagina veelvou-

den van deze regelafstand gebruiken, zodat tekst altijd correct

wordt uitgelijnd tussen kolommen en van pagina tot pagina. Als

je voor de platte tekst in een document bijvoorbeeld een 9-punts

regelafstand gebruikt, kunt u voor de koptekst een 15-punts regel-

afstand instellen en 6 punten ruimte toevoegen voor de alinea’s

die op de koppen volgen. Met een basislijnraster plaats je tekste-

lementen consistent op een pagina. Je kan de regelafstand voor de

alinea aanpassen, zodat de basislijnen ervan worden uitgelijnd op

het onderliggende raster van de pagina. Dit komt van pas als je de

basislijnen van tekst in meerdere kolommen of aangrenzende tekst-

kaders wilt uitlijnen. De instellingen voor het basislijnraster wijzig

je in het deelvenster Rasters van het dialoogvenster Voorkeuren.

Geef steeds in het veld “Toename bij elke” ➋ dezelfde waarde in

als de regelgafstand

Je kan ook alleen de eerste regel van een alinea op het basislijn-

raster uitlijnen en de andere regels volgens de opgegeven waarde

van de regelafstand uitlijnen.Als u het basislijnraster wilt weerge-

ven, klikt u op Weergave > Rasters en hulplijnen > Basislijnraster

tonen.

Page 42: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Na enkele stille jarenin Zuid-Afrika, met haarpartner Johan Van Hecke, isEls De Temmerman weer inhet land. Vijf maanden aaneen stuk heeft ze in bijnaperfecte quarantaine aanhaar boek over de Noord-Oegandese kindsoldatengeschreven. ‘De meisjes vanAboke’ ligt vanaf volgendeweek in de boekhandel. Ophet moment dat wij haarspreken heeft ze de mondvol van de bovenmenselijkemoed die de ontvoerde kin-deren en hun kleine blankeredster tekent. De keuze vanhaar eerste deugd is dan ook vlug gemaakt.

‘In extreme situaties

komen extreme gevoelensnaar boven. Dat kan nooitgeziene wreedheid zijn,maar net zo goed uitzonder-lijke moed. Wat mij staandehield in de verschrikkelijkesituaties die ik in Afrika hebbeleefd, was de moedvan die kleine minderheidmensen die tegen de stroomin zwemmen, die blijvengeloven dat je medemensvermoorden niet kan, ook alis hij de vijand.’

‘Ja, het is het relaasvan een kleine, vijftigjarigeItaliaanse zuster in Oegandadie beslist de rebellenachterna te gaan. Driejaar geleden ontvoerdenzij honderd negenendertig

meisjes uit haar school. Dierebellenbeweging is eenvan de wreedste ter wereld.Ze hebben al meer danhonderdduizend mensenvermoord en verminkt. Zesnijden ledematen, oren,lippen af. Niemand had ooittegen hen durven optreden.

Zuster Rachele volgde meteen leraar het spoor van depapiertjes rond het snoep datde rebellen hadden gestolenuit de voorraadschuur vande school. Ze haalde degroep in en ze bood haarleven aan tegen dat vande meisjes. De ruil werdgeweigerd, maar ze is dehele dag achter de rebellenblijven aanlopen. ‘s Avonds

spreken heeft ze de mondvol van de bovenmenselijkemoed die de ontvoerde kin-deren en hun kleine blankeredster tekent. De keuze vanhaar eerste deugd is dan ook vlug gemaakt.

‘In extreme situatieskomen extreme gevoelensnaar boven. Dat kan nooitgeziene wreedheid zijn,maar net zo goed uitzonder-lijke moed. Wat mij staandehield in de verschrikkelijkesituaties die ik in Afrika hebbeleefd, was de moedvan die kleine minderheidmensen die tegen de stroomin zwemmen, die blijvengeloven dat je medemensvermoorden niet kan, ook al

is hij de vijand’.

‘Ja, het is het relaasvan een kleine, vijftigjarigeItaliaanse zuster in Oegandadie beslist de rebellenachterna te gaan. Driejaar geleden ontvoerdenzij honderd negenendertigmeisjes uit haar school. Dierebellenbeweging is eenvan de wreedste ter wereld.Ze hebben al meer danhonderdduizend mensenvermoord en verminkt. Zesnijden ledematen, oren,lippen af. Niemand had ooittegen hen durven optreden.

Zuster Rachele volgde meteen leraar het spoor van depapiertjes rond het snoep dat

de rebellen hadden gestolenuit de voorraadschuur vande school. Ze haalde de groep in en ze bood haar leven aan tegen dat van de meisjes. De ruil werdgeweigerd, maar ze is de hele dag achter de rebellen blijven aanlopen. ‘s Avonds sloeg de groep kamp op en stond de rebellenleider uiteindelijk honderd en negen meisjes af. Toen ze bleef aandringen over de vrijlating van de overige meisjes, dreigde de leider ermee iedereen te vermoor-den en is Zuster Rachele ver-trokken. Maar ze heeft de ou-ders van de gevangen meisjes beloofd dat ze hen terug zou halen.’ Is er nog hoop voor die

Weduwen zijn losse tekstregels dieonderaan een paragraaf staan en dieeigenlijk bij een paragraaf horen die inde volgende kolom verdergaat.

Wezen zijn losse tekstregels of woordendie bovenaan een tekstkolom of paginastaan en die eigenlijk bij de voorgaandeparagraaf horen.

Page 43: Typografie voor de grafische vormgever

43

D AlineawitUit regels worden een alinea gevormd. Dit is een gedeelte van een

tekst beginnend met een nieuwe regel tot de eerstvolgende nieuwe

regel. Een alinea maakt een tekst overzichtelijk, voorkomt te lange

passages en vormt een afgerond gedeelte van een gedachte.

Een alinea moet ook als dusdanig worden vormgegeven.

Je maakt alinea’s door in te springen bij elke nieuwe alinea of door een

witregel tussen de alinea’s plaatsen. Meestal kies je óf voor inspringen

óf voor het plaatsen van extra wit. Vermijd een opeenvolging van

allemaal korte of allemaal lange alinea’s. Afwisseling geeft de beste

resultaten en verhoogt de leesbaarheid.

Wanneer de laatste regel van een alinea bovenaan een nieuwe pagina

of in een nieuwe kolom terechtkomt, spreken we van een weduwe.

Een alleenstaande regel op de voorgaande pagina is een wees.

Met InDesign pas je de alineavorming in de alineaspecificaties zo aan

dat deze twee problemen worden opgelost (zie hiernaast).

De eerste regel onder de titel is altijd het begin van een alinea, zodat

deze niet moet inspringen. Als je tussentitels en alinea’s laten insprin-

gen moet dat met dezelfde hoeveelheid wit gebeuren.

Een alinea kan ook zonder insprong beginnen. Deze manier van wer-

ken is aan te raden bij smalle zetbreedtes (door de alinea-insprong zou

de kolom op die plaats nog smaller worden en daardoor verschijnen er

lelijke woordspaties) en bij tekst gezet in vrije regelval. De witruimte

tussen 2 alinea’s mag niet te groot zijn. Doe dit niet door op de Enter-

toets te drukken (harde return). Er ontstaat dan een te grote witruimte

tussen de alinea’s. Gebruik de alineaspecificaties om de juiste hoeveelheid

wit tussen alinea’s te plaatsen (wit voor en wit na). Wil je aan de regel

beginnen zonder wit dan typ je een zachte return (shift + enter).

Alles over het gebruik van WIT

“Wees” is de laatste zin van een alinea die boven de volgende kolom verschijnt.“Weduwe” of “hoerenjong” is de eerste zin van een volgende alinea die onderaan de vorige kolom “hangt”.

Het oplossen van “weduwen” en “wezen” los je op in het venster

‘Opties bijeen houden” bij de alineaspecificaties.

Weduwen kan je vermijden door minimaal de twee eerste regels

van een paragraaf bij elkaar te houden ➊. Wezen kan je vermij-

den door minimaal de twee laatste regels van een paragraaf bij

elkaar te houden ➋. Je kan ook alle regels van een paragraaf bij

elkaar houden ➌, maar dat veroorzaakt soms teveel wit onderaan

een tekstkolom. Titels en kopjes kunnen ook alleen onderaan een

kolom verschijnen. Zij kunnen het best bij de volgende paragraaf

gehouden worden. Geef bij “Houden bij volgende” minimum de

waarde 2 in ➍.

➊➋

Page 44: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Je kan op drie plaatsen in InDesign het alineawit aanpassen: in het regelpaneel (boven), als alineastijl (links) en in het venster alinea’s (linksonder). Je kan in het regelpaneel en inde venster ook instellen hoeveel je wil inspringen (links en rechts) voor de volledige alinea of alleen voor de eerste regel.

Gebruik geen harde return

Aan de lijn beginnen doe je met een zachte return (shift+cmd)

Extra wit tussen alinea’s geef je door “wit voor” of “wit na” in te geven

Page 45: Typografie voor de grafische vormgever

45

Alles over het gebruik van WIT

uuWit voor (space before)

Wit vóór een paragraaf kan gebruikt worden om een paragraaf onderaan

een stuk broodtekst los te zetten. Bovenaan een tekstvak werkt de spa-

tievóór meestal niet. Bij tabellen kan de spatie vóór gebruikt worden om

de nodige witruimte te creeren wanneer horizontale lijnen tussen kop

en body getrokken worden. Wit tussen paragrafen zal meestal even- veel

bedragen als de leading van de broodtekst.

uuWit achter (space after)

Wit achter een paragraaf kan het best gebruikt worden wanneer elke

paragraaf in de broodtekst los van de volgende paragraaf moet staan.

Wanneer een paragraaf gevolgd wordt door een titel, kan men de titel

voorzien van extra wit vóór en een beetje wit achter, zodat de titel los

komt te staan van beide omringende paragrafen. Bij titels moet het wit

voor en achter opgeteld bij de leading van de titel. De som moet dan even

groot zijn als een vergelijkbaar aantal regels (leadings) broodtekst. (zie: in

register zetten).

uu Inspringen

Je kan eventueel de eerste regel laten inspringen bij het begin van een

nieuwe alinea of de volledige alinea. Zorg er dan wel voor dat de wit-

ruimte bij het inspringen overal even groot is. Je kan bv inspringen met

een spatie die even groot is als de corpshoogte van de broodtekst.

‘In extreme situaties komen extreme gevoelens naar boven. Dat kan nooitgeziene wreedheid zijn, maar net zo goed uitzonderlijke moed. Wat mij staandehield in de verschrikkelijke situaties die ik in Afrika heb beleefd, was de moedvan die kleine minderheid mensen die tegen de stroom in zwemmen, die blijvengeloven dat je medemens vermoorden niet kan, ook al is hij de vijand’.

Italiaanse zuster‘Ja, het is het relaas van een kleine, vijftig-jarige Italiaanse zuster in Oegandadie beslist de rebellen achterna te gaan. Drie jaar geleden ontvoerdenzij honderd negenendertig meisjes uit haar school. Die rebellenbeweging is een van de wreedste ter wereld. Ze hebben al meer dan honderdduizend mensen vermoord en verminkt. Ze snijden ledematen, oren,lippen af. Niemand had ooit tegen hen durven optreden.

Zuster Rachele volgde met een leraar het spoor van de papiertjes rond het snoep dat de rebellen hadden gestolen uit de voorraadschuur van de school. Ze haalde de groep in en ze bood haar leven aan tegen dat van de meisjes.

De ruil werd geweigerd, maar ze is de hele dag achter de rebellen blijven aanlopen. ‘s Avonds sloeg de groep kamp op en stond de rebellenleider uiteindelijk honderd en negen meisjes af. Toen ze bleef aandringen over de vrijlating van de overige meisjes, dreigde de leider er-mee iedereen te vermoorden en is Zuster Rachele vertrokken. Maar ze heeft de ouders van de gevangen meisjes beloofd dat ze hen terug zou halen.’ Is er nog hoop voor die...

Wit voor: 3 punt

Wit achter: 1 punt

Wit achter: 3 punt

Wit achter: 3 punt

Wanneer je tussentitels en alinea’s combineert, moet je altijd méér wit voor de tussentitel plaatsen dan er achter. De titel hoort nl. visueel bij de tekst.

Page 46: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Ga op zoek naar spaties door in InDesign bij “Tekst” of in het regelpaneel “Verborgen tekens weergeven” aan te zetten. Een spatie wordt dan in het blauw als een punt gemar-keerd in de tekst

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Page 47: Typografie voor de grafische vormgever

47

D Witgebruik bij leestekens

Een opmaakprogramma is geen tekstverwerkingsprogramma.

Typografisch moet er anders met wit omgegaan worden dan bv in

word. Met een tekstverwerker heeft men de gewoonte om bijvoor-

beeld wit voor en na een uitroepteken te zetten of om een dubbele

spatie te typen na een punt. Dat mag niet. Het geeft te grote gaten

in een tekst. InDesign biedt de mogelijkheid om verschillende soor-

ten spaties op te nemen in de tekst. een overzicht met voorbeelden.

Regel: over het algemeen schrijft men vóór een leesteken geen spa-

tie en erachter wel. Hierop zijn enkele uitzonderingen: bij haakjes

en aanhalingstekens aan het begin van een tekst is het andersom.

Een gedachtestreepje wordt soms met, soms zonder spaties aan

weerszijden geschreven.

Alles over het gebruik van WIT

Wanneer je een word-document importeert in InDesign en je

merkt dat de spatiëring na de leestekens niet juist is, kan je het

volgende doen. Gan naar “Bewerken” > “Zoeken/wijzigen”. In

het geopende venster ga je naar de tab “Tekst”. Typ een punt en

een dubbele spatie in “Zoeken naar” en typ vervolgens een punt

gevolgd door één spatie in “Wijzigen in”. Kies daaronder voor

“Zoeken in” document. Klik dan op “Alles wijzigen”. De dubbele

spatie zal uit heel het document verdwijnen. Vervolgen kan je dit

ook toepassen voor andere leestekens.

Page 48: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Een gewone spatie gaat in een uitge-vulde tekst versmallen of verbreden wanneer je aan -of afspatieerd. Een Em-spatie gaat z’n waarde steeds behouden. In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet over de gewone spatie en over de Em-spatie. Bij het spatiëren van de volledige tekst tot -50 merk je dat de ruimte tus-sen de woorden mee versmalt, behalve waar de Em-spatie ingevoegd werd.

Een gewone spatie gaat in een uitgevulde tekst versmallen of verbreden wanneer je aan -of afspatieerd. Een Em-spatie gaat z’n waarde steeds behouden. In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet over de gewone spa-tie en over de Em-spatie. Bij het spatiëren van de volledige tekst tot -50 merk je dat de ruimte tussen de woorden mee versmalt, behalve waar de Em-spatie ingevoegd werd.

Een gewone spatie gaat in een uitge-vulde tekst versmallen of verbreden wanneer je aan -of afspatieerd. Een Em-spatie gaat z’n waarde steeds be-houden. In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet over de gewone spatie en over de Em-spatie. Bij het spatiëren van de volledige tekst tot -50 merk je dat de ruimte tussen de woorden mee ver-smalt, behalve waar de Em-spatie inge-voegd werd.

Em-spatie48 punt

En-spatie1/2 Em spatie 24 punt

Dunspatie1/8 Em spatie 6 punt

Haarspatie1/24 Em spatie 2 punt

Een Em-spatie zal steeds hetzelfde blijven. Het is een vaste waarde, ook al versmalt men de kolom of verklein je het wit tussen de woorden. Je kan hiervoor ook een vaste spatie gebruiken.

Page 49: Typografie voor de grafische vormgever

49

D spaties

De ene spatie is de andere niet. InDesign beschikt sinds versie CS3

maar liefst over twaalf verschillende spaties. Elke spatie heeft een

eigen toepassing. Hier alvast een eerste publicatie over het gebruik

van deze verschillende spaties.

uuEm spatie (Em space)

Deze spatie heeft dezelfde breedtewaarde als de letter M van het

font waarin deze spatie gebruikt wordt. We noemen dit ook een

vierkantspatie omdat de breedte gelijk is aan het corps. Je kan de

vierkantspatie o.a. gebruiken om in een opsomming met opeen-

volgende getallen de tientallen en de honderdtallen te vervangen,

zodat de eenheden uitlijnen. Bij het af- en aanspatiëren gebruiken

we ook de em-spatie. De waarde die dan aangeven wordt, is over

het algemeen een duizendste van deze em-spatie.

uuEn spatie

Deze spatie heeft een breedtewaarde die gelijk is aan het halve

vierkant - dus de helft van het corps waarin het font gezet is.

Deze spatie wordt vooral gebruikt wanneer in een lijst getallen

voorkomen die verschillen van breedte en die rechts moeten uit-

lijnen, zonder gebruik te maken van een tabulatie. .De halve spatie

heeft dezelfde breedte- waarde als een cijfer. Getallen uitlijnen kan

ook door het eerste cijfer in te typen en dan wit te maken.

uuWoordspatie (Word space)

Dit is de spatie die je krijgt als je gewoon de spatiebalk indrukt. De

breedte wordt bepaalt door het font waarin je werkt. In de meeste

gevallen is deze gelijk een 1/4 Em-spatie. Gewone (woordspatie) en Em-spatie

De verschillende spatie kan uit ingeven via het menu “Tekst” > “Spaties invoegen” in InDesign.

Alles over het gebruik van WIT

Page 50: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Voorbeeld van het gebruik van een niet-afbrekende spatie. In het eerste voorbeeld verhuist het euro-te-ken naar de volgende regel als we de kolom versmal-len. In het tweede voorbeeld blijft het euro-teken bij het getal staan, omdat er een niet afbrekende spatie tussen het euroteken en het getal staat.

Cijferspaties kan je gebruiken om getallen onder elkaar uit te lijnen zonder dat je tabs moet instellen

Voorbeeld van een gewone spatie en een Em-spatie die even breed is als de kapitalletter “M” in de corpsgrootte.

Page 51: Typografie voor de grafische vormgever

51

uuNiet-afbrekende spatie (Non-breaking space)

Dit is een zeer goed bruikbare spatie. Het zorgt er namelijk voor

dat twee woorden altijd bij elkaar blijven. Door tussen het €-teken

en het bedrag een niet-afbrekende spatie te plaatsen voorkom je dat

deze twee woorden op twee verschillende regels terecht komen.De

niet-afbrekende spatie is trouwens even breed als de woord-spatie.

uuCijferspatie (Figure space)

Deze spatie is erg handig bij het uitlijnen van tabellen met getallen.

Deze spatie is namelijk even breed als een tabelcijfer. Een tabelcij-

fer altijd even breed, dit in tegenstelling tot het mediaevalcijfer.

Dankzij de cijferspatie kun je bijvoorbeeld de valuta vóór een cijfer

perfect uitlijnen.

uu Interpunctiespatie (punctuation space)

Deze heeft de breedte van een kwart Em-spatie of een halve En-

spatie, wat overeenkomt met de breedte van een punt of een kom-

ma. Je gebruikt een interpunctiespatie wanneer een gewone spatie

te breed is of wanneer je geen punt wilt typen maar toch dezelfde

witruimte wilt opnemen, bv als scheidingsteken in duizendtallen

of in telefoonnummers..

uuRelatieve en vaste spatie (Fixed width)

De meeste spatie zijn gerelateerd aan het font en het corps. Hierdoor

variëren ze continu. De tegenhanger van deze spaties is de vaste

spatie. Wanneer zo’n vaste spatie een bepaalde waarde heeft zal deze

waarde altijd gelijk blijven. Er wordt in dat geval niet meer gekeken

naar het font.De vaste spatie gaat vrijwel altijd uit van de Em-spatie.

Vaak worden ook delen van deze Em-spatie gebruikt. Zo is de Ens-

patie de helft van deze Em-spatie en biedt InDesign zelfs 1/3, 1/4 en

1/6 spatie aan. Bovendien kun je kiezen voor een ‘Dunne spatie’ (1/8

Em-spatie) en een ‘Haarfijne spatie’ (1/24 Em-spatie).

Alles over het gebruik van WIT

• Gewone spatiebreedte gedefinieerd door lettertype

• Em- spatiebreedte gelijk aan corpsgrootte

• En- spatiebreedte is 1/2 em spatie

• Vaste spatienormale breedte

• Niet afbrekende spatievaste breedte

• Haarfijne spatiebreedte 1/24 em spatie

• Een zesde spatiebreedte 1/6 em spatie

• Dunne spatiebreedte 1/8 em spatie

• Kwart spatiebreedte 1/4 em spatie

• Een derde spatiebreedte 1/3 em spatie

• Interpunctiespatiebreedte gelijk aan leesteken . : !

• Cijferspatiebreedte gelijk aan cijfer

• UitlijnspatieVarieert, werkt alleen bij uitgevulde tekst

Overzicht van alle soorten spaties

Page 52: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

In dit stukje tekst dat uitgevuld gezet is, heb ik op de laatste regel een uitlijnspatie geplaatst tussen het laatste woord van de paragraaf en het afsluitblokje zodat de verdeling van het wit beter verspreid wordt op die laatste regel ■

In dit stukje tekst dat uitgevuld gezet is, heb ik op de laatste re-gel een uitlijnspatie geplaatst tus-sen het laatste woord van de pa-ragraaf en het afsluitblokje zodat de verdeling van het wit beter ver-spreid wordt op die laatste regel ■

In Franse teksten wordt vaak een dunne spatie gebruikt na een leesteken, zoals hier na de haakjes.

Om een afkorting meer ruimte te geven, wordt er een haarspatie gebruikt.

De uitlijnspatie gebruikt om een opsomming van steden steeds dezelfde witruimte te geven zonder dat je tabs hoeft te gebruiken. Wanneer je nu de zetbreedte smal-ler maakt, of het corps vergroot of verkleint, de witverdeling tussen de woorden blijft altijd gelijk.

Page 53: Typografie voor de grafische vormgever

53

uuDunspatie (thin space)

De breedte van een dunspatie is 1/6 em-spatie, maar varieert in dtp-

programma’s. In InDesign is de “dunne spatie” veel smaller dan de

interpunctiespatie (ongeveer 1/8 em). In Franse teksten plaatst men

voor veel leestekens een dunspatie om ze mee ruimte te geven.

uuHaarspatie (hair space)

Een haarspatie of haarfijne spatie is 1/10 tot 1/16 van een em-spatie.

In InDesign is dat 1/16 em-spatie. Deze spatie wordt gebruikt om

afkortingen of leestekens beter te scheiden.

uuUitlijnspatie (flush space)

In InDesign heb je ook nog een uitlijnspatie. die gebruik je in

uitgevulde tekst om een laatste regel te vullen. Standaard wordt het

overtollige regelwit verdeeld tussen de woord van de laatste regel,

maar dat levert vaak teveel wit tussen de woorden op. Voeg je één of

meer uitlijnspaties toe, dan worden alleen die spaties uitgerekt. De

uitlijnspatie wordt ook gebruikt om koppen op een evenwichtige

manier te spatiëren en uit te vullen.

Alles over het gebruik van WIT

Spatiëringswaarden worden uitgedrukt in het aantal eenheden van een em-spatie. De grootte van de em-

spatie is afhankelijk van het corps. Bij een corps van 10 pt is de em-spatie 10 pt breed. De em-spatie dateert

nog uit de tijd van het loodzetten. De em-spatie was een loden spatieblokje met ongeveer dezelfde breedte

als de kapitaal M. De em-spatie werd later verdeeld in eenheden en kan nog gekozen worden bij de spaties

in inDesign. InDesign gebruikt spatieerwaarden uitgedrukt in het aantal eenheden van 1/1000 em.MBasislijn

Kapitaal-hoogte

1000 eenheden

1000

een

hede

n

x-hoogte

Breedte

Page 54: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Een krant maak je op in kolommen. De tekst wordt uitgevuld om zoveel mogelijk op een pagina te krijgen. Links zie je de verschillende manieren van uitvullen in InDesign. Alleen de bovenste manier is correct.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas inciam ipsa ium qui commolorrum doloriber-nam doluptam inullor emquam faceptiam illup-tiant autas exerro volupti onsequatem imendae rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos nimporionse volorepro esequaeptum aut ium vo-lores dellorem ium audi omnit apidiae conseque voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio. Mus quam venim ium vollam fugitis ex eum veliquatetur.

Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas inciam ipsa ium qui commolorrum doloriber-nam doluptam inullor emquam faceptiam illup-tiant autas exerro volupti onsequatem imendae rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos nimporionse volorepro esequaeptum aut ium vo-lores dellorem ium audi omnit apidiae conseque voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio. Mus quam venim ium vollam fugitis ex eum

veliquatetur.

Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas inciam ipsa ium qui commolorrum doloriber-nam doluptam inullor emquam faceptiam illup-tiant autas exerro volupti onsequatem imendae rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos nimporionse volorepro esequaeptum aut ium vo-lores dellorem ium audi omnit apidiae conseque voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio. Mus quam venim ium vol-lam fugitis ex eum veliquatetur.

❶ ❷ ❸

Page 55: Typografie voor de grafische vormgever

55

D RegellengteDe ervaring leert dat een optimaal leesbare regel niet langer is dan

65 à 70 lettertekens (dit zijn de letters, leestekens en spaties) en niet

korter dan zo’n 40 lettertekens.

Het oog heeft moeite om een lange regel te volgen en vooral om het

begin van een volgende regel op te zoeken.

Bij het lezen van te lange regels raak je snel vermoeid en zijn er

meer regressiebewegingen van het oog.

Te korte regels zijn ook niet goed: de inhoud van de tekst lijkt dan

een soort “verkleuteringsproces” te ondergaan. Korte regels zijn

niet geschikt voor leestekst, wel voor bijschriften en margeteksten.

D AfbrekenAls je moet afbreken, zorg er dan voor dat dit gebeurt volgens

de spellingsregels van de taal waarin je werkt. In de afbreek- en

uitvulroutines van InDesign kun we je instellen hoeveel letters

na de afbreking blijven staan of hoe groot de lettergreep is die

verhuist naar de volgende regel. Let wel op dat bepaalde woorden

bij afbreking geen onbedoelde betekenis krijgen, zoals in dit rijtje

van voorbeelden:

uugekregen gek-regen

uu lokaal lok-aal

uumeestal mees-stal

uuverslaafd vers-laafd

uuwaardoor waard-oor

Als twee begrippen in een zin bij elkaar horen, mogen deze niet

van elkaar gescheiden worden door een afbreking. Breek bijvoor-

G ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

In dit boek zijn 3 zetwijzen gebruikt: gecentreerd, uitgevuld en links lijnend.

Het alineapalet met alle zetwijzen bovenaan.

Page 56: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIEOndernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Wil je vermijden dat bijvoorbeeld een naam of een te-lefoonnummer afbreekt tijdens het uitgevuld opmaken. Selecteer dan het woord dat niet mag splitsen en vink

"afbreken" af in het alineapalet

Wanneer een woord niet mag afgeboken worden, maar toch een afbreekstreepje nodig

heeft zoals het woord e-mail kan je een vast afbreekstreepje in het woord plaatsen zodat

de 'e' en 'mail' in e-mail altijd bij elkaar blijven. Wanneer je zelf wil aangeven waar een

woord mag afbreken, plaats je een zacht afbreekstreepje. Het afbreekstreepje blijft on-

zichtbaar tot InDesign het woord aan het eind van de regel wil afbreken.

AFBREKEN instellen in InDesign

Zacht en hard afbreekstreepje

De hond in kwestie leefde ongeveer 14.100 à 14.600 jaar geleden, aldus de archeo-logen Hannes Napierala en Hans-Peter Uerpmann. "Mensen gingen toen nog steeds op jacht voor voedsel", zo zegt Na-pierala. Aan de afmetingen van het been en aan de tanden kon worden vastgesteld dat het om een hond en niet om een wolf ging. Uit genetisch en archeologisch on-derzoek was al langer bekend dat wol-ven en honden ten laatste 15.000 jaar geleden uit elkaar begonnen te groeien.

De hond in kwestie leefde ongeveer 14.100 à 14.600 jaar geleden, aldus de archeologen Hannes Napierala en Hans-Peter Uerpmann. "Mensen gingen toen nog steeds op jacht voor voedsel", zo zegt Napierala. Aan de afmetingen van het been en aan de tanden kon worden vastgesteld dat het om een hond en niet om een wolf ging. Uit genetisch en archeologisch onderzoek was al langer bekend dat wolven en honden ten laatste 15.000 jaar geleden uit elkaar begonnen te groeien.

In het alineapalet zet je afbreken aan of af om een woord geforceerd aan elkaar geschreven te houden zoals in het voorbeeld hiernaast.

Page 57: Typografie voor de grafische vormgever

57

beeld nooit af tussen “50” en “€”, maar hou ze samen op één regel.

Bij afbrekingen geldt dat er nooit meer dan drie onder elkaar

mogen komen.

Voor een afbreekteken moeten altijd minimum twee letters komen,

tenzij het aantal letters op de volgende regel minder dan drie is.

In dat geval is afbreken lelijk en kan men het woord beter in zijn

geheel naar de volgende regel verhuizen. (niet “bij-na” of “el-ke”).

Na het afbreekteken moeten ook minimaal twee regels volgen.

D Regelval en zetwijze

uuUitgevuld zetsel of blokvorm

Verschillende alinea’s vormen samen een kolom. Wanneer alle

regels binnen een kolom van gelijke lengte zijn, spreken we van een

uitgevulde tekst. Wanneer tekst wordt uitgevuld, zorgt InDesign

ervoor dat alle regels een vaste lengte hebben door wat ruimte tus-

sen de woorden, en soms ook tussen de letters, toe te voegen of weg

te halen.

Bij sommige programma’s kun je grenzen stellen aan de mate

waarin de spatiëring kan worden aangepast, maar InDesign zal die

grenzen overtreden wanneer dat nodig is.

Het grootste probleem met uitgevulde tekst, voorzover het de

leesbaarheid en esthetiek betreft, is de onregelmatige woord- en

letterspatiëring.

Sommige regels kennen wat extra ruimte, andere juist minder.

Deze onregelmatigheid verstoort het lezen. Hoe korter de regel

is in verhouding tot het formaat van de letters, des te groter het

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

AFBREEKREGELS

uuBreek geen titels, namen, datums, e-mail- en

webadressen en bedragen af.

uuBreek niet af als er daardoor één klinker naar de volgende

regel gaat of achterblijft op de regel: a-genda en aline-a.

uuBreek samenstellingen af tussen de samenstellende

woorden: rivier-bedding en niet ri-vierbedding

uuBreek niet af als er daardoor leesproblemen ontstaan.

Gebruik be-stelen i.p.v. beste-len.

uuBreek woorden van vijf letters en minder niet af (in te

stellen in InDesign!).

uuBepaalde woordgroepen moeten bij elkaar blijven staan

zoals: bedrag en valuta, straat en nummer, postcode en

plaats, voornaam en naam. Om deze woorden samen te

houden, typ je een vaste spatie.

Page 58: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Ik durf wel te zeggen dat ik de indruk heb, dat telkens wanneer een nieuw stuk machinerie door dedeur naar binnen komt, een stukvan ons verstand het raam uitvliegt.

Ik durf wel te zeggen dat ik de indruk heb, dat telkens wanneereen nieuw stuk machinerie doorde deur naar binnen komt, een stukvan ons verstand het raam uitvliegt.

uuOngelijke regels in evenwicht ❶

De woorden “de indruk heb” op de eerste regel in het voorbeeld

hierboven kunnen naar de volgende regel verplaatst worden, zoals

in het voorbeeld daaronder. Dat geeft een evenwichtige regellengte.

Je kan de regels in evenwicht brengen door te kiezen voor “Onge-

lijke regels met elkaar in evenwicht te brengen” in het optiemenu

van Alinea’s

uuComposer ❷

InDesign heeft een zgn. Multiline Composer (Adobe Composer

Alinea). Deze optie zal altijd de complete alinea bekijken en naar

de mooiste oplossingen zoeken. Door de Composer op Single Line

(Adobe Composer enkele regel) te zetten, bekijkt InDesign per

regel de mogelijkheden om af te breken. Soms levert dit betere

resultaten op, soms ook niet. Je vindt deze optie bij Alineastijlen >

Uitvulling of bij Alinea’s. Wil je handmatige afbrekingen plaatsen in

de tekst, dan ben je verplicht de Single line composer te gebruiken.

Soms heb je het idee dat bij een linkslijnende tekst de rechterkant-

lijn onvoldoende wordt benut. Woorden of afbrekingen die nog

makkelijk achter het laatste woord van de regel passen worden

toch op de volgende regel geplaatst.In InDesign heb je een aantal

opties om de rechter kantlijn aan te passen.

AFBREKEN instellen in InDesign

Page 59: Typografie voor de grafische vormgever

59

probleem wordt, aangezien er steeds minder woorden zijn waartus-

sen ruimte toegevoegd of weggehaald kan worden. Jarenlang werd

vrijwel alle tekst uitgevuld. Nu hecht men steeds meer waarde

aan de natuurlijke spatiering van linkslijnende tekst, waarbij het

gestructureerde voorkomen van het “blok”tekst wordt opgeofferd

om de leesbaarheid te optimaliseren.

uuVrije regelval, links lijnend

De regels beginnen links op gelijke hoogte en lopen rechts aan het

einde van de regel ongelijk uit. Deze zetwijze heeft als voordelen

dat er gelijke woordspaties ontstaan, dat er minder of geen afbreek-

problemen voorkomen en dat er een vorm ontstaat die minder

statisch overkomt omdat de rechterkantlijn niet meer zichtbaar is.

Nadeel is de erg ongelijke lengte van de regels (vooral bij een smal-

le zetbreedte) en alinea’s die minder als zodanig herkenbaar zijn.

Als je alleen naar de regelval kijkt, dan is linkslijnende tekst het

best leesbaar. Bij linkslijnende tekst kan de woordspatiëring en

letterspatiëring optimaal worden ingesteld, zonder dat het oog over

onregelmatigheden hoeft te struikelen.

Je ogen kunnen gemakkelijk het begin van de volgende regel

vinden. Hou bij linkslijnende tekst de rechterkant van de alinea

zo recht mogelijk, of streef naar een licht holle vorm. Soms moet

je daarvoor een vaste regelovergang instellen om geen gat te laten

vallen, of om te voorkomen dat een stuk tekst een eind buiten de

andere regels uitsteekt.

In het voorbeeld op de bladzijde hiernaast hangt “de indruk heb”

op de eerste regel een stuk buiten de rest van de regels, terwijl er op

ZETWIJZE en AFBREKEN van regelsJe kan in InDesign aangeven waar een woord moet afgebroken

worden. om te beginnen zet je in de Voorkeuren van InDesign de

autocorrectie aan. In het menu “Bewerken” vind je “Spelling”. In

het submenu selecteer je “Woordenboek”. In het geopende ven-

ster kan je nagaan hoe een woord afgebroken kan worden. Ga je

niet akkoord met de afbreking, dan kan je de voorkeuren voor dat

woord aanpassen en opnemen in een lijst met uitzonderingen.

Binnen InDesign kan je ook een eigen afbreeklijst kan maken. Je

kan zelfs de prioriteit aangeven middels tildes (~).Wanneer je het

dus niet fraai vind dat tussen “al- en lemaal” wordt afgebroken,

geef je hier bijv. 3 tildes: al~~~le~maal. Als de afbrekingen u niet

bevallen, gebruikt u de volgende richtlijnen om aan te geven hoe

u woorden wilt laten afbreken:

Typ één tilde (~) om de beste of enige plaats in het woord aan te

geven waar dat woord kan worden afgebroken.

Typ twee tildes (~~) om de op één na beste plaats aan te geven.

Typ drie tildes (~~~) om een nietecht fraaie, maar aanvaardbare

plaats voor het afbreken aan te geven.

Als u niet wilt dat het woord wordt afgebroken, typt u een tilde

vóór de eerste letter van het woord

Page 60: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

AFBREKEN instellen in InDesign

uuAfbreekzone Hyphenation zone

De afbreekzone is het bereik gemeten van de rechterkantlijn. Een

woord wordt alleen afgebroken als het begint vóór de afbreekzone

én als binnen de abreekzone een acceptabel afbreekpunt wordt

gevonden. Bij de instelling 0 ie er geen afbreekzonen en worden

wooren waar mogelijk afgeborken, mits wordt voldaan aan de an-

dere afbreekinstellingen. Hoe groter de afbreekzone, hoe minder er

wordt afgebroken, omdat steeds minder woorden vóór de afbreek-

zone beginnen. Maak de afbreekzone niet te groot om witt gaten

in de laatste regel te voorkomen. Standaard staat deze op 12,7 mm

(36pt). In het Nederlands hebben we erg lange woorden. Een woord

komt dus al snel in deze zone terecht vooral wanneer je kader-

breedte minder is dan bijvoorbeeld 60 mm. Door de zone op 0 mm

te zetten zal de rechterkantlijn beter worden benut. Maar je krijgt

ook meer afbrekingen. De Afbreekzone vind je bij het onderdeel

Instelling Woordafbreking in je Alineastijl of bij Alinea’s.

Een Britse man heeft een originele oplossing bedacht om het zwerfaf-valprobleem in de buurt te bestrijden. Hij heeft zijn hond Lucky op-geleid om het afval in zijn bek te nemen en in de vuilnisbak te gooien. William Keating heeft zijn hond geleerd om zakjes, flesjes en blikjes te  herkennen.  Wanneer  de  trouwe  viervoeter  glas  ziet,  begint  hij  te blaffen. Dan controleert zijn baasje of er scherven liggen, om te ver-mijden dat Lucky zich kwetst. Per dag loopt Keating ruim twee uur rond om de troep in de buurtparken van Gloucester op te ruimen.Ke-ating  zelf beweert positieve  reacties  te krijgen van de omwonenden. “Er is zoveel afval, dus veel verschil zal het niet maken. Toch vinden de mensen het fijn.”

Hierboven wordt de afbreekzone in het licht aageduid.

Er kunnen alleen woorden aan het einde van een regel afgebroken worden, als "Woordaf-breking" aangevinkt staat.

Page 61: Typografie voor de grafische vormgever

61

de volgende regel voldoende ruimte lijkt te zijn om het woord daar

te kunnen herbergen. Breng de woord “een” daarom over naar de

volgende regel.

Als je woorden naar de volgende regel overbrengt, doe je dat pas

aan het einde van het opmaken. Als je naderhand nog wijzigin-

gen in de tekst aanbrengt zoalshet veranderen van het corps of

de kolombreedte dan krijg je weer ongelijke of afgebroken regels

halverwege je tekst.

uuVrije regelval, rechts lijnend

Bij rechts lijnend zetsel lijnen de regels aan de achterkant, de rech-

terkantlijn. Een stuk tekst dat rechts uitlijnt, heeft een uitgespro-

ken voorkomen, zoals je hiernaast kunt zien.

De leesbaarheid is minder doordat de linkerrand, waar het oog naar

terugkeert om de volgende regel te lezen, niet consistent is. Je ogen

moeten telkens even zoeken waar de volgende regel begint.

Voor een korte tekst is dit niet zo’n probleem en het kan de moeite

waard zijn wat leesbaarheid op te offeren om een afzonderlijke

layout te kunnen realiseren.

Wanneer je tekst rechts laat lijnen om een bepaald visueel effect te

bereiken, probeer dat effect dan ook te benadrukken. Het is niet

goed om de linkerrand zo gelijkmatig mogelijk te maken.

De linkerrand kan bijna niet rafelig genoeg zijn.

Bij rechtslijnende tekst mogen er geen “weduwen en wezen” of

afgebrekingen voorkomen. Je kunt het regeleinde zelf bepalen en

aangezien deze methode vrijwel nooit gebruikt wordt voor lange

Ik durf wel te zeggen dat ik deindruk heb, dat telkens wanneer

een nieuw stuk machinerie door dedeur naar binnen komt, een stuk

van ons verstand het raam uitvliegt.

Als u de tekst rechts wilt laten uitlijnen, probeer dat dan niet te verbergen. Het is moeilijk te zeggen of tekst hierboven nu rechtslijnend moest zijn, of niet.

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

Rechtslijnend zetsel kan

gebruikt worden

als bijschrift voor een foto

zoals in dit voorbeeld.

Page 62: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Hierboven en op de rechterbladzijde: gecentreerd opgemaakt

Staat de titel centraal?

Deze tekst werd links uitgelijnd. De titel boven het stukje staat mathematisch in het midden van het tekstkader. Maar is dit wel de juiste manier? Het is veel beter de titel optisch te centreren door wit te gebruiken. Knijp je ogen half dicht om het resultaat te bekijken.

Staat de titel centraal?

Deze tekst werd gecentreerd. De titel boven het stukje staat mathematisch in het midden. Maar is dit wel de juiste manier? Het is veel beter de titel optisch te centreren door te krimpen of te spatiëren of dooreen van de vele soorten wit te gebruiken. Knijp je ogen half dicht om het resultaat te bekijken.

Page 63: Typografie voor de grafische vormgever

63

stukken tekst, kun je het verlies aan leesbaarheid compenseren

door de zin op een doordachte manier in stukken te hakken, zodat

vaste woordgroepen en zinsneden op één regel staan. Je kunt dan

meteen voorkomen dat woorden worden afgebroken.

uuGecentreerd zetsel

De gecentreerde regelval heeft een symmetrische vorm als resul-

taat. Alle regels worden gegroepeerd rond een denkbeeldige mid-

denas. Lang gecentreerde gezette teksten zijn niet prettig leesbaar

omdat het begin van de regel telkens verspringt en het oog het

vaste fixatiepunt van de linkerkantlijn mist.

Gecentreerde tekst leent zich eigenlijk alleen voor kortere teksten

of werk waarbij elke regel min of meer op zichzelf staat. (menu-

kaarten, uitnodigingen, geboortekaartjes).

Ook het centreren van tekst geeft de tekst een apart aanzien: een

meer formeel, bezadigd en mogelijk wat saai voorkomen. Beginnende

vormgevers hebben de neiging om alles maar te centreren, omdat ze

denken dat je daarmee weinig verkeerd kunt doen.

Het is symmetrisch, het vult ruimte en alles is automatsch in balans.

Een gecentreerde tekst ziet er echter ongelofelijk saai en amateuris-

tisch uit.

Kies je ervoor tekst te centreren, doe het dan ook weer grondig.

Laat duidelijk uitkomen dat de tekst gecentreerd is, en niet slecht

uitgelijnd.

Door de regellengte te laten variëren kunt je de pagina interessan-

ter maken. Ook in dit geval kun je woorden in logische groepen

hakken. Afbreken is ook hier taboe!

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

Page 64: Typografie voor de grafische vormgever

A Manhattan shopaholic (Isla Fisher) whose

buying sprees have buried her in immense

debt lands a columnist gig dishing out finan-

cial advice in this Touchstone comedy based

on Sophie Kinsella’s series of books. P.J. Hogan

(My Best Friend’s Wedding) directs, with

producing duties being handled by Jerry Bruck-

heimer. Rebecca Bloomwood (Fisher) can’t seem

to break her habit for making impulsive purchases,

and while she’s always decked out in the latest styles,

her credit card bills are as thick as a telephone book. If Re-

becca could somehow manage to land her dream job at a high-

profile fashion magazine, perhaps she could transform what is

now a simple addiction into something that could really benefit

her professionally. When Rebecca becomes an advice columnist at a

financial magazine published by the same company as her favorite

fashion magazine, her fresh approach strikes a chord with readers and

she quickly becomes the toast of the town. Meanwhile, her bank account

is still bone dry, wreaking havoc on her love life and placing her career

in jeopardy. As Rebecca teeters on the brink of bankruptcy, she gradually

begins to reassess her priorities in life. Joan Cusack, John Goodman,

Hugh Dancy, and Krysten Ritter co-star in the Touchstone Pictures

production.

Spelen met letters

Vormregelval: de tekst loopt rond de contouren van de foto. Het beeld moet een pad of een alfakanaal bevatten. InDesign laat de tekst met een ingege-

ven afstand rond het beeld lopen.

Page 65: Typografie voor de grafische vormgever

65

uuVormregelval

Het zetwerk wordt rond een afbeelding geplaatst. Het volgt de

contouren ervan. Tussen tekst en afbeelding zit een vaste witruimte.

Soms symboliseert de vorm van het zetwerk een sfeer of een emotie.

De leesbaarheid van de tekst is dan niet van essentieel belang. Bij

vormregelval zullen de regels uitgevuld moeten worden. Door de

soms grillige vorm van de afbeelding kan dit voor problemen zorgen.

D Soorten (afbreek)streepjes

uuKwart kastlijn of divisie

In de typografie is er geen verschil tussen het koppelteken, het

weglatingsstreepje en het afbreekstreepje en worden deze met

hetzelfde teken (-) weergegeven. Dit is een kwart kastlijn.

• Een weglatingsteken geeft dat een deel van het woord weer dat is

weggelaten. Het streepje kan zowel het eerste als het laatste deel

van het woord vervangen.

• Het afbreekstreepje wordt gebruikt om woorden aan het einde

van de regel af te breken (hyphenation).

• Het liggend streepje of koppelteken (officiële benaming sinds de

nieuwe spelling van 1995) koppelt twee of meer woorden aan el-

kaar of het scheidt twee woorden bij het samentreffen van gelijke

of een tweeklank vormende klinkers die niet tot hetzelfde woord

behoren.

uuEn-streepje (halve kastlijn)

• Wordt gebruikt als gedachtestreepje. Een gedachtestreepje

geeft een rust aan en omsluiten een verklaring of toevoeging.

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

Creatief gebruik van vormregelval in een advertentie.

Page 66: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

1940–1945September–oktoberVlucht Brussel–Athene

100 000,–

Opeens – we waren net ingestapt – barstte de hel los.

3 – 1 = 2

– Leef je nog? vroeg ze.– Ja natuurlijk!– Ben je zeker?

Morgen zal er om drie uur … ach, nu had ik de verrassing bijna verklapt.

auto-ongeluk; massa-artikel

De arts ging met zijn dienst- auto op bezoek bij de patiënt.

Zomer- en wintersolden;Hierboven: voorbeelden van het gebruik van een divisie bij als koppelteken, afbreekteken en weglatingsteken

Gebruik van het beletselteken

Voorbeelden waarbij een half kastlijntje of En-streepje wordt gebruikt.

Page 67: Typografie voor de grafische vormgever

67

Gedachtenstreepjes zijn iets langer dan een ‘gewoon’ koppeltel-

teken. Voor en na het gedachtenstreepje staat een spatie. Meestal

worden halve kastlijnen gebruikt, dit is ongeveer even breed als

de onderkastletter 'n'

• Dit streepje wordt ook gebruikt in een bereik

• Vervangt het woord “tot’

• In een bedrag afgerond op hele euro’s

• als minteken

• ter inleiding van een directe rede, in plaats van aanhalingstekens.

Dit is niet de gebruikelijke vorm; hij wordt meestal toegepast in

romans met veel dialogen

• ter aanduiding van een tijdsperiode

• bij sportuitslagen

uuEm-streepje (kastlijn)

• Dit is een vrij lange horizontale lijn. Even breed als de kapitaal M

• Als aandachtstreepje met spaties voor en na

• Een bedrag afgerond op hele euro’s voor het vervangen van 2

cijfers

uubeletselteken

Hoort eigenlijk niet in deze lijst thuis, maar is ter introductie van

een voor velen onbekende term. Het beletselteken wordt gebruikt

als een woord of gedachte plots wordt afgebroken. Verder kan

hiermee ook worden duidelijk gemaakt dat een deel van een citaat

is weggelaten. Het bestaat uit 3 puntjes met vóór en na een spatie.

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

—–-

EM-streepje

En-streepje

Gewoon afbreekstreepje

Om een specifiek af-breekstreepje in te voe-gen, ga je naar "Tekst" > "Speciale tekens invoe-gen" > "Afbreekstreepjes en streepjes".

Page 68: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Voorbeeld van een opsomming met insprong

• Bitisim laborit, solores pratiat endebitia dolorer fere-pre pratem velesequae voluptium doluptate providic tem quisci raectur, sam Dam, cor soloris dicipsunt, optatur ad et is qui re nistrum fugitam eum essimolut amus.

• Lantorro eium fuga. Cestiscium fuga. Itatecab in re qui ratem dolorrovit vent.

• Aliquat enim volorro estrum volendia illor moluptaquis eres etur? Icature henihil imagnitemque volupta aut et lant il illores tibusa volendi onsequas eos ullab im verisque pligent que conseque

Een opsommingstekens maken met het venster "Opsommingsteken en Nummering"

Ga naar Alinea's en selecteer bij de opties

het venster "Opsommingsteken s en num-

mering" of alt+klik op het icoon op het re-

gelpaneel. Het venster hiernaast gaat open.

Selecteer of je een nummering gebruikt

of een opsommingsteken ❶. Selecteer een

opsommingsteken in het grid ❷ of voeg er

zelf één toe via de knop "toevoegen".Selec-

teer welke spatie er na de opsomming moet

komen bij "Tekst na" ❸. Pas eventueel een

tekenstijl toe op het opsommingsteken ❹.

Positioneer het opsommingsteken met een

uitlijning, links inspringen en eerste regel

inspringen ❺ of kies een tabpositie ❻.

Een bullet typen op een Mac? Gebruik de combinatie van de toetsen ALT + @

Page 69: Typografie voor de grafische vormgever

69

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

D Inspringen

uuOpsomming met bullets

Je kan een opsomming maken met bullets door de alinea te laten

inspringen (positieve waarde) en de eerste regel met een negatieve

waarde laten inspringen (zelfde waarde geven, maar dan negatief).

Deze wijze van inspringen maak je in het regelpaneel of in het ven-

ster "Alinea's". Je kan ook "opsommingstekens en nummering" als

onderdeel van een alineastijl of als optie bij alinea's gebruiken (zie

blz hiernaast). De opsomming toepassen kan via een knop in het

regelpaneel.

uuEerste regel inspringen

De alinea springt in vanaf de linkerkantlijn. De afstand die je

insringt, bepaal je zelf. Je kan inspringen met een afstand die even

groot is als het corps of je kan inspringen met een Em-spatie.

uuEerste regel uitspringen (hanging intent)

De volledige alinea springt in vanaf de linkerkantlijn, de eerste lijn

springt niet in, of krijgt een negatieve waarde.

uuRechts en links inspringen (running intent)

Zowel rechts als links wordt er met ingesprongen zodat de tekst

smaller is en inspringt in de rest van de tekst(kolom). Dit wordt bv

gebruikt als "quote".

Instellingen voor het maken van een opsomming.

Eerste regel uitspringen

Ed qui solor rest, occust, ulparum eribus di quis eos aut etur? Abo. Ut laccatibus, aut et endi-cipsam aut earumqui dolorio il ilictur empos-tius exceperrorat enet molorru ptatquostet ea-rum necaecte apienimperum etur simagnam, conseque si tem rem et, officiento enihili geni-bercilla plaborest que nos as et vernat.

Ehendesecta consequodi bea vendiossequo quibuscium ipsam, que nectotas eveleni natius. Ducia cus audaeca teceaquis doluptiaecus sum nimil ini de et vendae eostiae nienecto ipientur sum quis.

Eerste regel uitspringen

Page 70: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Wat mag je niet uitvullenJe bodytekst mag dan wel uitgevuld zijn. Andere tekstele-

menten worden uitgevuld om de opmaak niet te storen of

om het contrast met de bodytekst te behouden.

uuHeadings en ondertitels

uu Inhoudsopgave

uuVoetnoten

uuBijschriften

uuFoto-onderschriften

uuBibliografie

uuTekst in valse kolom

uu Index

uuPull quotes

TITEL BOVEN ARTIKEL NIET UITVULLEN nobit voluptae optur ario dolupta dolloribus eos et labor sita vo-lupid que percitaero mos elent adit et et et omnita corias delique volum es que est, simaior endella in cum ipsanturios esed modis restio moluptatiae. Or aut evernam quatis suntota ecatus im labor alitatur, aut ut evelent es por aut in restem fuga. Ucimaio nsendem nos maiosse ndionet fuga. Et ommodis dit vid quam quo teceprati inverfe rcienis endi omnimilibus, omnistiis et volut acerchi ligen-dam corestio. Nam lautestione sequias ped untem nossimincto ea ventiatusa sequi tem id modignis quias apiduntium dolest, tectemp erestec umquiatur? Omni sum natatqui ad qui doluptatibus quam eumquibus vit eosant ium veratestrum, sed millibusciis iditate res num rerumqui omnihiliae et omniaecto offic tempori remqui-bus, in evel isciet quibus. Olor aut lam ad quibust officipsa aut of-fic te solor sit aut millupta quatur, que pa volorum conem am ut veri sumquo berum sa volupitet quos antenimagnia sit laccus ex-platiaepe nis dist qui ut expel ipsum quostent, simo qui quiante

Voorbeeld van een opgemaate pagina met een titel die uitspringt. De horizontale lijning contrasteert met de

verticcale kolommen.

Page 71: Typografie voor de grafische vormgever

71

D Verticaal uitlijnen

Je zet een tekst niet alleen horizontaal met een bepaalde zetwijze,

maar je kan een tekst ook veryicaal verdelen in een tekstkader.

Om een tekst vertical te verdelen, selecteer je de tekstkader en ga

je naar het menu "Object" > "Opties tekstkader" (cmd+B). In dit

venster doe je het volgende:

Bij "Inzetafstad" geef je aan wat de afstand moet zijn van de tekst

ten opzichte van de and van de kader. Je kan voor boven, oder,

links en rechts verschillende waarden ingeven of dezelfde door op

het symbool van het kettinkje te klikken❶. Bij "Verticaal uitvul-

len", > "Uilijnen" kies je de verticale uitvulling ❷

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd aan de bovenkant met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader.

De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd aan de onderkant met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader.

De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd in het midden met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader.

De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd

en uitgevuld met een afstand van 4 mm

vanaf de rand van de kader.

Page 72: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

De subitel wordt kleiner gezet om hem ondergeschikt te maken aan de hoofdtitelDe broodtekst is gezet in een typische leesletter met schreven in corps 10. De tekst werd linkslijnend gezet. Er is contrast tussen de tekstelementen door de corpsgrootte en de combinatie van een schreefletter met schreefloze lettertypes. Ook de tekstkleur speelt uiteraard een rol.

Alineatitel in TheSans bold, c14De broodtekst is gezet in een typische leesletter met schreven in corps 10. De tekst werd linkslijnend gezet. Er is contrast tussen de tekstelementen door de corpsgrootte en de combinatie van een schreefletter met schreefloze lettertypes. Ook de tekstkleur speelt uiteraard een rol.

Bij een foto hoort een oderschrift. TheSerif extra light, italique, c8

"Tekst die apart gelezen moet worden van de broodtekst kan bijvoorbeeld in een contrasterend lettertype gezet in een andere kleur of in een kader. Hier staat de tekst in een TheSans semibold, corps 12, met meer wit tussen de regels voor een extra accent."

De Titel in gezet in het vetste en grootste font

Page 73: Typografie voor de grafische vormgever

73

Wanneer je een drukwerk opmaakt, is het uiteraard de bedoeling

dat de lezer er zijn weg in terugvindt en dat hij in één oogopslag

ziet wat belangrijk is en in welke volgorde hij moet lezen. Uit de

lay-out en de combinatie van de verschillende lettertypes moet de

lezer de logica en de volgorde begrijpen. Titels worden logischer-

wijze in het grootste en vetste lettertype gezet, Subtitels moeten

groter dan de leestekst maar kleiner dan de hoofdtitel. De leestekst

is in een nog kleiner corps gezet, tussen 9 en 12 punt. Bijschriften

of captions tenslotte zijn het kleinst. Zorg er steeds voor dat het

contrast tussen al deze tekstelementen groot genoeg is.

Voor je begint op te maken, moet je eerst de originele tekst doorne-

men en het analyseren: wat zijn de titels, wat is de broodtekst, zijn

er tektelementen die extra benadrukt moeten worden? Hoeveel

lettertypes heb ik nodig om de boodschap over te brengen?

Je kan pas aan tekstvormgeving doen als je een antwoord hebt op

al deze vragen. Vaak geeft de klant in z'n word-document al aan

hoe de hiërarchie in elkaar zit. Ben je niet zeker vraag dan om extra

informatie.

Wanneer je hiërarchie gebruikt in je vormgeving zorg er dan voor

dat er voldoende contrast is tussen de corpsgroottes die je met el-

kaar combineert. Een alineatitel in 12 punt combineren met brood-

tekst van 10 punt levert veel te weinig contrast op. De titel gaat niet

als zodanig herkend worden. Het is net alsof je een fout gezet hebt.

B Tekst HIERARCHIE

Akzidenz-Grotesk regular 12 puntDe broodtekst staat in een 10 punt-letter. Adi vendani hiciderunt a doluptatur re, quas evelenet optatem eat. Ucitate optam alis enditis eum quam volores dolorro esenimo luptio blat occatem. Fuga. Nemquam doluptam illabor ectatem aute res dolute pla deles aut et occatia vent accus aut qui con pereris doluptatet laborit alique et ant vel most quati blaboresed maiorpo remqui ut qui-ditaquod quae pro to eium et que estium reribus ea.

Akzidenz-Grotesk medium 12 puntDe broodtekst staat in een 10 punt-letter. Adi vendani hiciderunt a doluptatur re, quas evelenet optatem eat. Ucitate optam alis enditis eum quam volores dolorro esenimo luptio blat occatem. Fuga. Nemquam doluptam illabor ectatem aute res dolute pla deles aut et occatia vent accus aut qui con pereris doluptatet laborit alique et ant vel most quati blaboresed maiorpo remqui ut qui-ditaquod quae pro to eium et que estium reribus ea.

Er moet voldonde contrast zijn tussen de corpsgroottes. Het bovenste voorbeeld is niet goed. Er is te weinig contrast tussen titel en broodtekst. Het tweede voorbeeld is wel goed.

Page 74: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Page 75: Typografie voor de grafische vormgever

5

LEESBAARHEID

Leesbaarheid en herkenbaarheid zijn twee belangrijke aspecten

van gedrukte tekst. Met leesbaarheid bedoelen we de mate waarin

een lang stuk tekst prettig te lezen is. Met herkenbaarheid wordt

bedoeld waarin een korte tekst, zoals een kop of en onderschrift

onmiddellijk herkenbaar is.

DD Wat maakt een tekst prettig leesbaar is?

De lettertypen die het prettigst te lezen zijn, zijn de klassieke

lettertypen met schreven. Het kan hierbij gaan om nieuwe versies

van de oorspronkelijke ontwerpen, of nieuwe lettertypen die in

dezelfde traditie zijn ontworpen. Deze lettertypen werden oor-

spronkelijk ontworpen voor lange documenten. Aan het eind van

de vijftiende eeuw tot het begin van de zeventiende eeuw bestond

al het drukwerk in feite uit lange documenten. Er waren toen bijna

geen brochures, advertenties, visitekaartjes, verpakkingen...; er

waren alleen boeken.

Naast de eigenschappen van de letters zelf zijn er nog andere facto-

ren die een rol spelen bij de leesbaarheid van tekst. Wanneer u zich

eenmaal bewust bent van deze factoren, kunt u zelfs het minst

leesbare lettertype beter leesbaar maken

Bernhard Modern en Blewe hebben prominente eigenschappen die

hen een onderscheidend karakter geven. Dit maakt de lettertypen

heel aantrekkelijk voor allerlei doeleinden, maar ze leiden de aan-

dacht te veel af om in lange stukken tekst gebruikt te worden.

C LEESBAAR en HERKENBAAR

Dit is een Blewe light; Struikelt uw oog ook over de onderkastletter g of v, of y? Als het oog struikelt over de aanblik van een lettertype, is het niet geschikt voor lange stukken tekst.

Dit is Bernhard Modern, een prachtig

leltertype, maar te uitgesproken om in lange

teksten gebruikt te worden. Heel geschikt

voor brochures en andere documenten die

niet te veel tekst bevatten.

Dit is Minion Regular, een heel fraai lettertype dat specifiek ontworpen is voor lang leeswerk.

Dit is Adobe Garamond Regular, even-eens een heel mooi lettertype dat speci-fiek ontworpen is voor lang leeswerk.

Page 76: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Toen ze een klein stukje verder gelopen was, zag ze het huis van de Maartse Haas; dit moest wel het goede huis zijn, want de schoorstenen hadden de vorm van lange oren en het dak was bedekt met bont. Het huis was zo groot, dat ze pas dich-terbij durfde te komen nadat ze nog wat had afgeknabbeld van de linkerkant van de paddestoel en zichzelf ongeveer zestig centimeter lang had gemaakt. Toch was ze nog steeds een beetje zenuwachtig, en ze dacht bij zichzelf “dit is toch al te mal, zeg!”

Lewis Carrol, Alice in Wonderland.

Toen ze een klein stukje verder gelopen was, zag ze het huis van de Maartse Haas; dit moest wel het goede huis zijn, want de schoor-stenen hadden de vorm van lange oren en het dak was bedekt met bont. Het huis was zo groot, dat ze pas dichterbij durfde te komen nadat ze nog wat had afgeknabbeld van de linkerkant van de pad-destoel en zichzelf ongeveer zestig centimeter lang had gemaakt. Toch was ze nog steeds een beetje zenuwachtig, en ze dacht bij zichzelf “dit is toch al te mal, zeg!”

Lewis Carrol, Alice in Wonderland.

Welke van deze leest prettiger? Als u voor uw platte tekst echt een schreefloze letter wilt gebruiken moet u de regellengte beperken, wat witruimte tussen de regels voegen en een iets kleiner corps gebruiken dan u in het geval van een schreefletter gedaan zou hebben.

Page 77: Typografie voor de grafische vormgever

75

Oldstyle-lettertypen zoals Adobe Garamond en Minion Pro hebben

gematigde eigenschappen. Elke vorm van extremisme ontbreekt, of

het nu gaat om de schreven, de dikte van de halen, het contrast tus-

sen dik en dun, of de x-hoogte. Het zal niet meevallen deze letterty-

pen uit elkaar te houden. Door de regelmatigheid wordt de aandacht

nauwelijks op de letters zelf gevestigd. Het lettertype wordt als het

ware onzichtbaar. De boodschap komt ongekleurd over.

DD Schreven of geen schreven?

De meningen over het waarom verschillen, maar uitgebreide

onderzoeken hebben uitgewezen dat lange stukken tekst zich

gemakkelijker laten lezen wanneer ze gezet zijn in een lettertype

met schreven. Misschien zijn het de schreven zelf die het oog van

de ene letter naar de andere leiden, zodat de letters automatisch tot

woorden gevormd worden.

“Schreefjes zorgen in de regel voor een constante lijn, die het voortren-

nende oog een houvast geeft” (Roomer, 1987).

Aaker en Myers (1987) verklaren dit als volgt : “Serifs exist for a

purpose. They help the eye to pick up the shape of the letter” .

Misschien speelt ook het subtiele contrast tussen dik en dun, dat

ontbreekt bij de meeste schreefloze lettertypen, een rol. Misschien

zijn het de gematigde verhoudingen tussen x-hoogte en kapitaal-

hoogte (tussen de romp van de onderkastletters en de hoogte van

de kapitalen (kapitalen) of de stokken van de onderkastetters). Bij

schreefloze lettertypen is de x-hoogte meestal relatief groter.

LEESBAAR en HERKENBAAR

Wanneer de leesbaarheid belangrijk is, hou je niet alleen rekening met de corpsgrootte maar ook met de x-hoogte van de letter. Een te brede of te smalle x-hoogte, vermindert de leesbaarheid van een tekst.

Page 78: Typografie voor de grafische vormgever

TEKST GEZET IN KAPITALEN LEEST HEEL MOEILIJK. JE HEBT DE NEIGING DE LETTERS TE SPELLEN. BOVEDIEN IS HET NET ALSOF JE TEGEN DE LEZER AAN HET ROEPEN BENT!

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Page 79: Typografie voor de grafische vormgever

77

DD Kapitalen of onderkast?

Tekst volledig in kapitalen (hoofdletters) is moeilijker te lezen dan

tekst in onderkastletters. We lezen niet letter voor letter; we lezen

in woordgroepen. Als we een woord zien staan, spreken we dat

toch niet letter voor letter uit? Neen, we kijken naar het woord,

herkennen het, en gaan door naar het volgende. De vorm van een

woord speelt een belangrijke rol bij de herkenning ervan. Als een

woord echter geheel in kapitalen is gezet, is de vorm van het woord

rechthoekig en moeten we wel naar de letters kijken.

Tekst volledig in kapitalen is dus moeilijker te lezen, maar soms

is het rechthoekige woordbeeld precies wat we willen. Als dat in

gegeven omstandigheden de beste keus lijkt, hoeft u er niet voor

terug te schrikken. Zolang u zich maar realiseert dat u een stukje

leesbaarheid opoffert voor een stukje vormgeving. Soms kan dat

een goede keuze zijn.

Houd bij deze beslissing goed rekening met het doel van uw docu-

ment. Als de leesbaarheid van de tekst echt belangrijk is, zoals bij

langere stukken tekst (in het geval van tekst in kapitalen: meer dan

tien woorden), of wanneer u wilt dat de lezer snel door de tekst

kan lopen, zoals bij kopjes in een catalogus, een onderdelenlijst,

telefoonboek, adressenlijst of een inhoudsopgave, kunt u de tekst

beter niet volledig in kapitalen zetten.

LEESBAAR en HERKENBAAR

Zusje ZUSJEMamma MAMMAU merkt hoe we verschillende woorden van elkaar kunnen onderscheiden op basis van de vorm van het woordbeeld, zolang tenminste onderkastletters gebruikt worden. Als kapitalen worden gebruikt, hebben alle woorden dezelfde vorm.

Page 80: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Deze tekst is niet leesbaar

Deze tekst is al beter leesbaar

Page 81: Typografie voor de grafische vormgever

79

DD Negatieve, lichte en zware letters

Witte letters op een donkere achtergrond (negatief) geven de

indruk kleiner te zijn dan zwarte letters op een witte achtergrond.

Ter compensatie kunt u een iets zwaarder lettertype gebruiken of

een enigszins groter formaat kiezen.

Dezelfde richtlijnen gelden voor tekst die wordt uitgespaard uit

een afbeelding. Op het scherm ziet het er allemaal prachtig uit,

maar op het moment dat de inkt terecht komt op het absorberende

papier wordt het arme, delicate lettertype op brute wijze mishan-

deld. Zorg ervoor dat uw werk geen slechte indruk maakt door

rekening te houden met de beperkingen van het reproductieproces.

Extra vette tekst en extra lichte tekst zijn ook minder leesbaar dan

tekst met een normale dikte. Als u gebruik maakt van extra vette

of lichte tekst moet u ter compensatie wat maatregelen nemen. U

kunt extra ruimte tussen de letters en tussen de regels toevoegen of

een iets groter of kleiner formaat kiezen. Uw ogen zien wel welke

aanpassingen nodig zijn.

Cursief en scripten zijn in het algemeen moeilijk te lezen door de

gedrongen spatiëring, de haaltjes, de helling en de overeenkomst

met handgeschreven vormen. Gebruik ze niet voor lange stukken

tekst, want niemand zal het willen lezen. U kunt de leesbaarheid

op volgende manieren zo groot mogelijk maken:

uuVerbeter letter- en woordspatiëring.

uuVergroot de interlinie.

uuHoud de regels wat korter dan gemiddeld.

uuZet alleen in het negatief wanneer het lettercorps voldoende

groot is.

LEESBAAR en HERKENBAAR

Deze tekst is nauwelijks leesbaar omdat hij gezet is in een script of handgeschreven letter. Gebruik scripten daarom altijd voor korte stukken tekst.

Ook een cursief gezette tekst vertraagt het lezen. gebruik cursieven enkel voor citaten, onderschriften of kortere stukken tekst.

Page 82: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Page 83: Typografie voor de grafische vormgever

81

HERKENBAARHEID

Herkenbaarheid is de mate waarin een korte tekst, zoals een kop,

opschrift of informatiebordje onmiddellijk herkenbaar is.

Er is uitgebreid onderzoek gedaan welke factoren invloed hebben

op de verschillende aspecten van het lezen, zoals de leessnelheid,

het opnemen van de informatie, de herkenbaarheid van de letter-

vormen, enzovoort. Interessant is dat uit deze onderzoeken blijkt

dat in onze cultuur lettertypen met schreven gemakkelijker te

lezen zijn wanneer het gaat om grote hoeveelheden tekst, maar dat

lettertypen zonder schreven gemakkelijker te herkennen zijn wan-

neer het gaat om korte tekstuitingen.

Schreefloze letters zijn meestal direct en duidelijk, zonder schreven

die de letters onnodig van extra franje voorzien.

Tijdens het lezen van langere teksten helpen diezelfde schreven ons

echter kennelijk bij het volgen van de regels.

Nogmaals, we lezen niet letter voor letter. We zien een woord of

woordgroep in één keer, en onze hersenen verwerken dit als één

geheel. Als de herkenbaarheid van de tekst niet optimaal is, kost

het ons wat meer tijd om deze te lezen. Soms gaat het maar om

een fractie van een seconde en soms kan het een behoorlijke extra

inspanning kosten. Het kan echter grote gevolgen hebben voor de

mate waarin de boodschap wordt opgenomen of genegeerd.

De herkenbaarheid van de tekst (in tegenstelling tot de leesbaar-

heid ervan) is belangrijk in situaties waarin mensen in één oogop-

Page 84: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

De stokletters zijn belangrijker voor de herkenbaarheid en de lees-

baarheid van het letterontwerp dan met de staartletters.

Het volgende experiment maakt dat snel duidelijk:

uuDek de regel voor de helft af, zodat de halve x-hoogte aan de

onderzijde is afgedekt.

uunu is de betekenis van de woorden gemakkelijk te achterhalen

uudoe hetzelfde, maar dek nu de bovenkant van de regel af:

uuprobeer nu de regel nog eens te lezen

uuAls de bovenzijde van de letter is afgedekt, is het zeer veel moei-

lijker de regel nog te lezen, eigenlijk kan er slechts naar worden

geraden.

IS DIT LEESBAAR?

Is dit leesbaar?

Page 85: Typografie voor de grafische vormgever

83

slag tekst moeten herkennen, zoals bij het snel doorbladeren van

pagina’s, het lezen van informatieborden of het raadplegen van een

catalogus of adressenlijst.

In een nieuwsbrief is het bijvoorbeeld belangrijk dat de koppen

echt van de pagina springen, zodat het oog van de lezer ze niet kan

missen.

Bij een onderdelenlijst moet de lezer in staat kunnen zijn de ogen

langs de lijst te laten gaan, en toch de namen van de onderdelen

in zich op te nemen. In een inhoudsopgave moet een lezer zonder

moeite door de inhoud kunnen lopen.

De waarschuwingsborden ”Attentie” en “Gevaar” en alle borden

boven de snelweg moeten in één oogopslag gelezen kunnen worden.

DD Wat is de boodschap?

Je moet je altijd bewust zijn van de woorden zelf.. Sommige woor-

den, zoals ”Solden”, kunnen waarschijnlijk in elk willekeurig letter-

type gezet worden. De lezer wet meteen wat er aan de hand is.

Als je naam niet zo vaak voorkomt, kun je deze op je visitekaartje

beter niet in een lettertype laten zetten dat moeilijk te lezen is. Bij

lange of vreemde woorden, of woorden die buitengewoon belangrijk

zijn, moet je erop letten dat een goed leesbare letter gebruikt wordt.

Niet alle schreefloze lettertypen zijn optimaal herkenbaar.

Eén van de sleutels tot goede herkenbaarheid is de duidelijkheid

van de lettervormen, of de mate waarin de ene letter van de andere

is te onderscheiden.

LEESBAAR en HERKENBAAR

Hou rekening met het volgende bij de lettertypekeuze:

we lezen niet woord per woord of letter per letter maar onze ogen

herkennen groepjes van woorden in een fractie van een seconde.

Tijdens het lezen maken onze ogen sprongetjes, de zgn saccades.

Binnen de regel springen onze ogen terug om te controleren of we

alles wat we reeds gelezen hebben ook begrijpen. Dit noemen we

de regressiebeweging. Lezen is een ritmische bezigheid.

Een goede tekststructuur en layout helpen daarbij.

De regellengte speelt ook een belangrijke rol. Gemiddeld moet een

regel 6 tot 12 woorden bevatten. Zeer korte regels van 1 of 2 oog-

fixaties vermoeien tijdens het lezen. Bij te lange regels moet de lezer

teveel informatie in één keer verwerken.

Page 86: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Om de herkenbaarheid van verkeersignalisatie te testen, wor-

den soms proefopstellingen gemaak zoals hieronder waar met

andere lettertypes en kleuren het rechterbord beter scoorde op

herkenbaarheid dan het linkerbord. Hiernaast het resultaat van

een herkenbaarheidstest met 2 lettertypes overdag (rechts) en 's

nachts (links).

Page 87: Typografie voor de grafische vormgever

85

Bij het lettertype Hobo kennen de staartletters bijvoorbeeld geen

staarten (zie het voorbeeld hieronder).

Dit kan in sommige gevallen precies zijn wat u wilt, maar het komt

niet overeen met wat we gewend zijn. De herkenbaarheid van de

tekst neemt hierdoor af.

The quick brown fox jumps over the lazy dogDe herkenbaarheid wordt bepaald door de mate waarin de letter-

vormen onmiddellijk te herkennen zijn. Als de letters een afwij-

kende vorm hebben, herkennen we ze niet meteen.

DD Grote of kleine x-hoogte

Een uitzonderlijk grote x-hoogte vermindert de herkenbaarheid. Bij

sommige lettertypen is de x-hoogte zo groot dat de “n” nauwelijks

van een “h” is te onderscheiden.

Een uitzonderlijk kleine x-hoogte schaadt de herkenbaarheid

eveneens. De romp van de letters staat dan niet in verhouding met

de hoogte van de kapitalen, en de ogen ervaren dit als storend en

daarnaast lijken de letters gewoon veel kleiner te zijn.

“Ik verheug me in zijn aanwezigheid” William Shakespeare

LEESBAAR en HERKENBAAR

Page 88: Typografie voor de grafische vormgever

Herkenbaarheid

speelt een grote rol

bij winkelreclame,

affichage, advertising,

signalisatie, huisstijl….

Page 89: Typografie voor de grafische vormgever

87

U ziet dat er nauwelijks verschil is tussen de “n” en de“h” en tussen

de “i” en de “l” in William Het gebruikte lettertype is Antique

Olive Roman

“Hercules kon zijn eigen hersens niet inslaan, want die had hij niet”

Dit lettertype is erg fraai en bijzonder, maar toch niet optimaal

herkenbaar. Het gebruikte lettertype is Bernhard Modern.

DD Dikte en proportie

Extra vette tekst en extra dunne tekst is minder goed her-

kenbaar. Een goede, stevige, vette letter, zolang deze niet

extra vet of versmald is, kan de herkenbaarbeid verbeteren

door een contrast te bieden met de rest van de tekst. Voor

koppen is een vette letter heel geschikt, omdat door het

contrast de tekst eruit springt in vergelijking met de grijze

omringende tekst. Maar hoe ervaart u bijvoorbeeld het le-

zen van zelfs deze korte alinea in een extra vet lettertype?

Een niet-proportioneel lettertype (zoals Cou-rier) heeft tussen de letters overal evenveel wit, waardoor de tekst moeilijk leest. Je ogen moeten zich steeds aanpassen aan de verschillen in spatiëring.

LEESBAAR en HERKENBAAR

Niet proportioneel

Proportioneel

Page 90: Typografie voor de grafische vormgever
Page 91: Typografie voor de grafische vormgever

89

DD Kenmerken goed lettertype

Een goed lettertype moet er mooi uitzien, moet aangepast zijn aan

het drukwerk en moet klemtonen leggen. Maar bovenal moet een

lettertype goed leesbaar zijn.

Het kiezen van een lettertype is vooral functioneel. Het doel van de

leesbaarheid is de woorden zo duidelijk mogelijk overbrengen.

Omdat lezen een relatief ingewikkelde activiteit is, moet het let-

tertype het perceptueel proces zo gemakkelijk mogelijk maken. Als

het lettertype té moeilijk te lezen is, hebben lezers al zeer snel de

neiging om de bladzijde om te slaan of het drukwerk opzij te leggen.

Of zoals Ogilvy het stelt: “een goede typografie helpt de mensen

een advertentie te lezen; een slechte typografie weerhoudt hen

daarvan” (Ogilvy, 1986).

Een lettertype moet passen bij het product waarvoor reclame

gemaakt wordt. Sommige lettertypes suggereren kracht en manne-

lijkheid, andere geven een gevoel van subtiliteit en vrouwelijkheid.

Een bepaald lettertype kan luxe uitstralen, of kan gewoon zeggen:

“koopje”. Het is duidelijk dat een “ouderwets” lettertype niet kan

gebruikt worden in een advertentie voor een hightech product.

Goed gebruik van een zorgvuldig gekozen lettertype verbetert het

uitzicht van het drukwerk, wat de effectiviteit enkel ten goede kan

komen.

D Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Omdat bijna elk drukwerk een stuk tekst bevat of toch minstens

enkele woorden, is het kiezen van een geschikt lettertype van groot

belang. Het lettertype bepaalt samen met de layout, de gebruikte

illustraties en de kleuren het algemeen uiterlijk van het uiteindelijke

drukwerk. Hoewel een goed lettertype geen compensatie kan bieden

voor een slechte titel, een slecht geschreven tekst of slecht gekozen

illustraties, wordt het toch in staat geacht om interesse op te wekken

en de aandacht van de lezer voor het drukwerk te trekken.

BALLETGROEPBouwonderneming

Page 92: Typografie voor de grafische vormgever

Opvallend gebruik van typografie in het tijdschrift Esquire. De typografie speelt een grote rol in de herkenbaarheid van het blad.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Page 93: Typografie voor de grafische vormgever

91

Het lettertype moet in harmonie zijn met het product, de “geest”

van het drukwerk en de gebruikte illustraties.

De veiligste en gemakkelijkste manier om harmonie te bekomen is

het gebruiken van één lettertype doorheen het drukwerk.

De combinatie van verschillende lettertypes kan echter mooie

en tevens effectieve contrasten opleveren. Er moet evenwel voor

gezorgd worden dat niet té veel verschillende types en groottes van

letters door elkaar gebruikt worden (zie verder).

Lettertypes kunnen vrouwelijk en dus delicaat (bijvoorbeeld script

letters) of mannelijk en ruwer (bijvoorbeeld vette letters) overkomen.

“Er bestaan ook koude en warme, formele (bijvoorbeeld Gothic) en

informele (italics bijvoorbeeld, zijn iets minder formeel dan rechte

letters), elegante, dramatische of gewoon neutrale lettertypes”

(Hepner, 1964).

Lettertypes kunnen een goedkope, dure, exclusieve, krachtige

, zwakke, oude of moderne indruk nalaten bij de lezer. Stanley

(1964) stelt wel dat er grenzen zijn aan het vermogen van letterty-

pes om emoties op te roepen; de relatie met het betrokken idee dat

het lettertype moet uitdrukken is heel belangrijk. Ook de achter-

grond en ervaring van de lezer is van belang ; wat voor mensen uit

een bepaalde cultuur als ouderwets overkomt, kan heel normaal

lijken voor anderen.

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Page 94: Typografie voor de grafische vormgever

GROOT KLEIN

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

VETultra magerSchreef

Schreefloos

KAPITAALonderkast

Page 95: Typografie voor de grafische vormgever

93

LETTERKEUZE

Een letter kiezen is meer dan alleen maar een lettercatalogus

raadplegen en daaruit een “leuke” letter te plukken.

Bij het kiezen van een letter houden we rekening met o.a.:

uugradatie;

uucorps;

uueigenschappen van de letter;

uuonderwerp en doelgroep;

uusoort en kleur van papier;

uudruktechniek;

uusmaak en trend;

uubeschikbare lettertypes.

DD Gradatie

Als we zwarte letters op een witte ondergrond drukken zijn zowel

magere als vette letters minder goed leesbaar. Een vette letter ver-

moeit sneller en een mager type heeft een te gering lichtdonker con-

trast. Voor lange teksten is de normale gradatie (roman, book) aan te

bevelen. Cursief gezette teksten werken vertragend bij lange teksten.

Cursieven zijn wel goed bruikbaar voor accentuering van een tekst.

DD Corps

Sommige letters in hetzelfde corps geven een groter of kleiner let-

terbeeld dan andere letters. Versmalde of verbrede lettertypes zijn

niet geschikt voor veel broodtekst. De letter moet de juiste grootte

hebben ten opzichte van de leesafstand. Bij een normale leesafstand

van 40 cm is een corps 10 goed leesbaar, corps 8 is dan al te klein.

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Te vette of te magere lettertypes lezen niet goed voor veel tekst. Te vette of te magere let-tertypes lezen niet goed-teks voor veel tekst.

Soms worden lettertypes door verschillende fabrikanten

uitgebracht. Ga er niet vanuit dat ze exact gelijk zijn, soms zitten

er minieme verschillen in, met tekstverloop tot gevolg.

Page 96: Typografie voor de grafische vormgever

Opvallende posters met sterk kleurcontrast en verschillende lettertypes en gradaties..

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Page 97: Typografie voor de grafische vormgever

95

Opdat men voldoende woorden ineens zou kunnen bevatten, dient

de letter eveneens de juiste grootte te hebben ten opzichte van de

kleur, het papieroppervlak en het licht waarbij men leest.

DD Onderwerp en doelgroep

Elke letter heeft een eigen uitstraling. Het ene lettertype zal zich

beter voor een onderwerp lenen dan een andere. Voor de affiche

van een balletvoorstelling gebruiken we geen zware letter maar

een “lichtvoetige”.

DD Papiersoort

De eigenschappen van het te bedrukken materiaal zijn grotendeels

bepalend voor de letterweergave. Vooral het papieroppervlak speelt

een grote rol.

Op gladde papiersoorten zal een heel fijne schreefletter zuiver ge-

drukt worden. Op ruwe papiersoorten, zoals krantenpapier vloeit

de inkt uit en gaan de fijne details verloren.

De helderheidsgraad van papier is ook van belang. Krantenpapier

is niet zuiver wit, gladde papiersoorten zijn dat wel, maar kunnen

teveel reflecteren. Een vette letter op een gestreken papier toont

vetter dan op een offsetpapier.

DD Druktechniek

Offset en diepdruk stellen meestal geen problemen voor de zuivere

reproductie van de letter. Zeefdruk en flexodruk hebben hun

beperkingen.

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Krantenâîer slorpt veel inkt op. Niet elk lettertype is geschikt om gedrukt te worden op dit papier.

Page 98: Typografie voor de grafische vormgever

Deze tekst is gezet in harmontie. Zowel de titel, de ondertitel als de broodtekst zijn in gezet in letterty-pes uit dezelfde familie, nl. TheSans.Hoofdtitel in TheSans Extra bold

Ondertitel in TheSans BoldBroodtekst in TheSans extra light Tem res etur ratem accum ut ab in re perum ea pla-

borendus ne recum aut fugit vellit, sitatem eos andelentintNe re volendae latur amet

rest magname excest facero incid ut aut quia volor re quaeptae dus. Nam dolupta

tibus. Igendan dipsam que archilluptas maximpo rruptatur modignatur?

De lettertypes die hier gebruikt werden conflicteren met elkaar. De titel, de ondertitel en de broodtekst zijn in gezet in lettertypes uit verschillende families

die sterk op elkaar lijken.Hoofdtitel in TheSans Extra boldOndertitel in AbsaraSans TF BoldBroodtekst in Meta Normal. Tem res etur ratem accum ut ab in re perum ea plaboren-

dus ne recum aut fugit vellit, sitatem eos andelentintNe re volendae latur amet rest

magname excest facero incid ut aut quia volor re quaeptae dus. Nam dolupta tibus.

Igendan dipsam que archilluptas maximpo rruptatur modignatur?

De lettertypes die hier gebruikt werden contrasteren met elkaar. De titel, de ondertitel en de broodtekst zijn in gezet in lettertypes uit verschillende families die sterk verschillen.

Hoofdtitel in Dax BlackOndertitel in DIN MediumBroodtekst in ITC Berkeley Oldstyle Book. Tem res etur ratem accum ut ab in re perum

ea plaborendus ne recum aut fugit vellit, sitatem eos andelentintNe re volendae latur amet

rest magname excest facero incid ut aut quia volor re quaeptae dus. Nam dolupta tibus.

Igendan dipsam que archilluptas maximpo rruptatur modignatur?

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Page 99: Typografie voor de grafische vormgever

97

LETTERS COMBINEREN

Letters zijn de bouwstenen van het drukwerk. Soms is het aan-

gewezen meer dan één lettertype te gebruiken. Maar hoe ge-

raakt men wijs uit het grote aanbod aan fonts en hoe kunnen we

verschillende lettertypes met elkaar combineren? De gemiddelde

DTP-er heeft nl. meer fonts ter beschikking dan de vroegere

loodzetterij. De keuze is dan ook veel moeilijker geworden. Letters

(en dus verschillende lettertypes) op de pagina zijn in harmonie, in

conflict of in contrast met elkaar.

DD Harmonie

krijgen we wanneer we lettersoorten van hetzelfde lettertype com-

bineren (bv. vet en mager). Een ontwerp is harmonieus opgebouwd

als we één lettertype gebruiken en slechts variaties aanbrengen

door bv. gebruik te maken van een groter corps of een cursiefversie

om elementen van elkaar te onderscheiden.

DD Conflict

krijgen we wanneer we lettertypes combineren die te sterk op elkaar

gelijken. Deze gelijkenissen werken storend omdat er noch harmonie

noch contrast is. De letters zijn niet echt gelijk maar verschillen ook

niet echt van elkaar. De lezer ervaart dit als een fout.

DD Contrast

krijgen we als we lettertypes die sterk van elkaar afwijken bij

elkaar plaatsen. Sterke contrasten zijn aantrekkelijk en trekken de

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Bij de verpakking voor vloeistof voor contact-lenzen gebruikte de vormgever verschillende corpsgrootte om de doos te doen opvallen.

Page 100: Typografie voor de grafische vormgever

Hier volgen een paar voorbeelden van goede en slechte lettercom-

binaties die kunnen gebruikt worden bij de keuze van lettertypes:

Wanneer u verschillende fonts met elkaar combineert moet het

eerste font naar vorm verschillen van het tweede, derde,... Lange,

Bickham ScriptDorchester Script

ReporterCascade Script

Times New Roman Garamond

Deze lettertypes passen wel bij elkaar. Er is een sterk contrast:

Bickham Script UNIVERS

HELVETICACallisch Script

HELVETICATimes New Roman

Deze fonts lijken te sterk op elkaar. Ze gaan niet samen.

smalle letters gaan goed samen met ronde, brede letters. Fonts

die te sterk in vorm en structuur overeenkomen, zoals Times New

Roman en Garamond, gaan niet samen.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Page 101: Typografie voor de grafische vormgever

99

aandacht. Door contrasterende lettertypes door elkaar te gebrui-

ken, leert u omgaan met contrast.

KEUZE-ELEMENTEN

DD CorpsgrootteHet is heel eenvoudig contrast te bekomen door corpsen met elkaar

te combineren. Men plaatst een groot corps t.o.v. een klein. Om het

contrast te laten werken moet het verschil echter groot genoeg zijn;

een combinatie van een corps 12 met een corps 14 is dus uit den

boze. Het verschil is niet groot genoeg en de lezer denkt dat er een

fout gezet werd.

DD Gewicht

Het gewicht van een letter refereert naar de lijndikte waaruit de

letter getekend is. We onderscheiden ultra-mager, mager, romein,

halfvet, vet en extra-vet. Net zoals bij contrast moet de combinatie

van verschillende gewichten voldoende opvallen. Een romein ge-

zette tekst gecombineerd met een halfvette onderkop contrasteert

niet genoeg.

DD Structuur

De structuur van een letter verwijst de manier waarop ze is opge-

bouwd. Zo zijn er letters met een groot dikdun-contrast. Bij andere

types zijn de letterdelen allemaal even dik. Het beste resultaat be-

reikt u als u twee of meer lettertypes combineert die een duidelijk

verschillende structuur hebben.

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Te grote verschillen zijn ook niet goed. Een script combineren met een grungy type lukt niet. Hoe opvallender het tweede font, hoe neutraler het eerste moet zijn.

Bickham ScriptCut-upHelvetica

Cut-up

Page 102: Typografie voor de grafische vormgever

Vet en mager contrasteren in de titel van deze newsletter

Een lettertype dat past bij het karakter van het product en contrasteert met de zwartwit fotografie van Johan Vanfleeteren

Een “ licht”en vrouwelijk lettertype, passend bij het onderwerp.

Page 103: Typografie voor de grafische vormgever

101

Ben je echt niet zeker welke types bij elkaar passen, probeer dan deze

tip eens uit: combineer steeds een schreefletter met een schreefloze

letter. Schreefletters hebben praktisch altijd een opvallende dikdun-

verhouding, terwijl schreefloze letters “monoweight” zijn.

Maar opgelet, contrast door structuur is vaak niet sterk genoeg.

Je moet het verschil benadrukken door twee andere contrasten te

combineren zoals corps en gewicht.

DD Vorm

Hoe een letter getekend werd, bepaalt de vorm. Een kapitaalletter

“G” heeft dezelfde structuur als een onderkastletter “g” in dezelfde

familie. De vorm is echter verschillend.

Kapitaalletters zijn allemaal even hoog, dat maakt ze moeilijk

leesbaar.

Bij een regel of een tekst gezet in kapitalen, worden we door de

vorm van de kapitaal gedwongen letter voor letter te lezen. Vorm-

contrasten bereiken we door kapitalen tegenover onderkasten te

plaatsen. Combineer dit contrast met een ander contrast zoals

gewicht en corps om het geheel te versterken.

DD Richting

Een woord of een zin kan in een bepaalde richting gezet worden

om het te doen opvallen van de rest van de tekst. Een tekst die

schuin naar boven gezet wordt straat positieve energie uit. Schuin

naar onder gezet wordt het negatief.

Titels kunnen we ook vertikaal plaatsen om de impact te vergroten.

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Contrast in grootte, richting en kleur bij de vormge-ving van een bladhoofd.

Filmaffiche met een optimaal gebruik van contrast in typografie en kleur

Page 104: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

RICH

TING RICHTINGOs adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er sit utem digna alisl

irit ad ex ex endre do con vel ute eum zzrilisl dolorpero endrem vent luptat

vercip ent volor in ea facil ulla con hent do odit nonsed tinciliqui elendiam ing

ero conullut at ullaore feugait lam in henisi. Lummy nullut luptat illum dio

odolorem iustrud dio commod do odo eros augait inci eros autetue rostrud

tatet alisim ipissi. Umsandre velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit

lut veliquam, quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum

er iustisi. Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in utpat et la am

accum vent veliquisi tin henis amet iure er ad magna feugait la aliquat, conulla

oreetum

Os adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er sit utem digna

alisl irit ad ex ex endre do con vel ute eum zzrilisl dolorpero endrem

vent luptat vercip ent volor in ea facil ulla con hent do odit nonsed tin-

ciliqui elendiam ing ero conullut at ullaore feugait lam in henisi. Lummy

nullut luptat illum dio odolorem iustrud dio commod do odo eros augait

inci eros autetue rostrud tatet alisim ipissi.

Umsandre velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit lut veliquam,

quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum er iustisi.

Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in utpat et la am accum

vent veliquisi tin henis amet iure er ad magna feugait la aliquat, conulla

oreetum

Os adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er

sit utem digna alisl irit ad ex ex endre do con vel ute eum

zzrilisl dolorpero endrem vent luptat vercip ent volor in ea

facil ulla con hent do odit nonsed tinciliqui elendiam ing

ero conullut at ullaore feugait lam in henisi. Lummy nullut

luptat illum dio odolorem iustrud dio commod do odo eros

augait inci eros autetue rostrud tatet alisim ipissi. Umsandre

velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit lut veliquam,

quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum

er iustisi. Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in

utpat et la am accum vent veliquisi tin henis amet iure er ad

magna feugait la aliquat, conulla oreetum

Os adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er sit utem

digna alisl irit ad ex ex endre do con vel ute eum zzrilisl dolorpero

endrem vent luptat vercip ent volor in ea facil ulla con hent do odit

nonsed tinciliqui elendiam ing ero conullut at ullaore feugait lam in

henisi. Lummy nullut luptat illum dio odolorem iustrud dio commod

do odo eros augait inci eros autetue rostrud tatet alisim ipissi.

Umsandre velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit lut veliquam,

quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum er ius-

tisi.Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in utpat et la am

accum vent veliquisi tin henis amet iure er ad magna feugait la aliquat,

conulla oreetum

Elk lettertype heeft z’n eigen grijswaarde.

Gill Sans regular 8/10

ITC American Typewriter standaard regular 8/10Bauer Bodoni roman 8/10

Adobe Garamond regular 8/10

Page 105: Typografie voor de grafische vormgever

103

DD Kleur

Kleur werkt zeer contrasterend. Een tekst gezet in een mager let-

tertype met veel letterspatie en een grote interlinie geeft een heel

licht grijsbeeld als resultaat.

Combineer je dit met een vette scheefloze letter die iets aangespa-

tieerd is, dan creëer je een zeer groot contrast. Dit is wenselijk om

een pagina zonder illustraties of foto’s en gedrukt in zwart niet al

te saai te doen overkomen.

Hieronder vindt u een paar voorbeelden van lettertypes met

verschillende grijswaarden. Om een goed idee te hebben wat de

grijswaarde van het te kiezen lettertype is, gebruikt u een letterca-

talogus.

Daarin staan de verschillende fonts in een tekst gedrukt zodat u

gemakkelijk kan vergelijken. Door enkele kleine ingrepen, zoals

het vergroten of verkleinen van het corps of het aanpassen van het

regeltransport kan men de “grijswaarde” van een tekst veranderen.

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

RICH

TING RICHTING

KLEURKLEURKLEURKLEURKLEUR

Page 106: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIEOndernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Wat is de boodschap ?

Hoe gebruik je het font ?

Moet het een bepaalde sfeer oproepen ?

Kop of headline

Neen Ja

Ja

Neen

Welk medium ? Beeldscherm

Drukwerk

Veel tekst ?

Page 107: Typografie voor de grafische vormgever

Ja

Neen

DISPLAY FONT

TEKSTFONT

SCHERMFONT

Gebruik een font dat opvalt of waarmee je

een "statement" wil maken..

Een uitgesproken font kan sfeer scheppen.

Het mag er zelfs een beetje "over" zijn.

Kies een niet te opvallend, goed leesbaar

font geschikt voor veel tekst. De "Klas-

siekers mogen er dan wat oubollig uit-

zien (volgens sommigen); ze storen nooit,

ze dringen zich niet op.

Hier heb je minder keuze vanwege

technische beperkingen. Zoek een font

dat beter op het scherm "pakt" dan op

drukwerk.

Angst Heavy

Adobe Caslon

DAX COMPACT

AbsaraSans

Mezz black

TheSerif

MonacoMeta Office

Deze stroomdiagram helpt je bij de lettertypekeuze.105

Page 108: Typografie voor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Het grid werd door Frutiger ontworpen om de keuze van het lettertype vergemakkelijken.

Elke variant heeft een nummer gekregen. Lage nummers bovenaan in het grid zijn mager of

light. Hogere nummers staan onderaan en geven de vette varianten weer. Zo kan je in één

oogopslag zien welke varianten goed bij elkaar passen. Dit systeem wordt niet alleen bij Uni-

vers gebruikt maar ook o.a. bij Helvetica Neue, Avenir en Frutiger. Dezelfde nummers vind

je ook terug bij de lettertypes in het tekstmenu van InDesign.

Adrian Frutiger (Unterseen, 24 mei 1928) is een Zwitserse letterontwerper. Hij is een van de meest prominente letterontwerpers van de twintigste eeuw, nog steeds toonaangevend in de digitale typografie in deze tijd; hij is meest bekend om zijn ontwerpen van de lettertypen Univers en Frutiger.

11

21

31

41

51

61

71

81

91

12

22

32

42

52

62

72

82

92

13

23

33

43

53Univers

63Univers

73Univers

83

93Univers

14

24

34

44

54Univers

64Univers

74Univers

84

94Univers

15

25

35

45 Univers

55Univers

65Univers

75Univers

85Univers

95

16

26

36

46Univers

56Univers

66Univers

76Univers

86Univers

96

17

27

37

47Univers

57Univers

67Univers

77

87

97

18

28

38

48Univers

58Univers

68Univers

78

88

98

19

29

39Univers

49Univers

59Univers

69

79

89

99

Het originele, getekende ontwerp van het lettertype Univers van Adrian Frutiger.

Page 109: Typografie voor de grafische vormgever

107

Het Univers-classificatiesyteem van Adrian Frutiger

Univers is de naam van een schreefloos lettertype ontworpen door

Adrian Frutiger in 1956. Zowel Univers als Helvetica, waar het soms

mee wordt verward, zijn gebaseerd op de Akzidenz Grotesk uit 1896.

Deze Zwitserse lettertypen spelen een belangrijke rol in het grafisch

ontwerp.

De verschillende dikten en de variaties binnen de lettertypefamilie

Univers worden aangegeven met nummer in plaats van namen, een

systeem dat Frutiger ook toepast in zijn andere ontwerpen. Frutiger

voorzag de uitgebreide lettertypefamilie van veelvoudige breedten

en dikten die toch een eenduidige uitdrukking kennen.

De Univers lettertypefamilie bestaat uit 14 dikten en 14 correspon-

derende cursieve dikten, plus 16 varianten met Midden-Europese

en cyrillische karaktersets. In 1997 bewerkte Frutiger in samenwer-

king met Linotype de gehele Univers familie: de Linotype Univers.

Univers werd onder meer uitgebreid met meer extreme dikten zoals

Ultra Light en Extended Heavy (Bron: Wikipidea).

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Helvetica Neue 27 Ultra light condensed

Helvetica Neue 37 Thin condensed

Helvetica Neue 45 light

Helvetica Neue 55 Roman

Helvetica Neue 66 Medium italic

Helvetica Neue 75 Bold

Het nummeringssysteem van Frutiger vind je ook terug in het lettertypemenu van InDesign en in de lettertypebeheerprograma's zoals Suitcase

Page 110: Typografie voor de grafische vormgever