typografie voor de grafische vormgever
TRANSCRIPT
De onderdelen van de letter • Letterclassificatie • Letterfamilies
Lettercorps • Speciale lettertekens en details • Witgebruik
Zetwijze en afbreken • Teksthiërarchie • Leesbaar en herkenbaar
Lettertypes kiezen en combineren
Dirk Laurent
Typografie voor de grafische vormgever
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
xZo is het allemaal begonnen, met loden letters
ty - po - gra` fie [tie-] («Grieks) de -woord (vrouwelijk) 1 boekdrukkunst; 2 druk, wijze waarop iets gedrukt isÇ Ç
3
Niemand let op het lettertype terwijl hij leest.
Toch heeft een goede typografie en vormgeving
een heel grote invloed op de leesbaarheid van een
tekst. Leg twee documenten naast elkaar. Het ene
is goed geschreven maar slecht vormgegeven. Het
andere is niet goed geschreven maar goed gezet.
Het drukwerk dat een professionele en uitnodigende
vormgeving kreeg, zal sneller gelezen worden. Het
andere wordt weggegooid.
Goede typografie en de juiste letterkeuze werken
onderhuids. Zij brengen niet alleen de boodschap
over maar ook een gevoel.
Een tekst gezet in Reporter geeft een totaal ander
gevoel dan één gezet in Gill Sans.
Sommige letters zoals de Adobe Caslon italique zijn geraffineerd, andere fonts zoals de Helvetica
zijn saai en doen denken aan een belastingsaangifte-
formulier. Weer andere lettertypes zijn speels zoals
Klunderscript of GiddyUp.Andere fonts zoals Bodoni stralen een zekere voor-
naamheid uit.
B Wat is TYPOGRAFIE?
Goede typografie valt niet op,slechte des te meer!
“Het kiezen, organiseren en vormgeven van typo-
grafische middelen (tekst, lijnen, vlakken en orna-
menten, dus zonder beeld) zodat een geheel onstaat
dat de communicatieboodschap goed overdraagt.”.
Bron: woordenboek.nl
Goede typografie en de juiste letterkeuze werken
onderhuids. Ze bevorderen niet alleen de leesbaarhei
maar brengen ook een gevoel over.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
x"Onderkast" is de plaats die kleine letters innemen in de letterkast. Vandaar deze benaming.
Schreef Stok
StaartPons
Vlag
x-hoogteKapitaalhoogte Basislijn
Pons
Corpshoogte
Door de letters 'g', 'a', 'r' en 'q' te bestuderen zal je
lettertypes van elkaar leren onderscheiden. Met
andere letters lukt dit minder goed; alle letters zien
er precies eender uit.
ggggg
➊ Adobe Garamond ➋ ITC Berkeley oldstyle ➌ Bernhard Modern ➍ Times New Roman ➎ Egyptienne
➊
➋➌
➍ ➎
5
We maken een onderscheid tussen kapitalen en
onderkasten. De benaming onderkast duidt op de
plaats van de loden letters in de letterkast. Deze be-
naming is zo ingeburgerd dat ze nog steeds gebruikt
wordt, hoewel er al lang niet meer met loodszetsel
gewerkt wordt.
D Kenmerken kapitalen
Alle letters zijn even hoog met uitzondering van de
ronde letters zoals de Q en de O. Zij moeten optisch
even groot zijn als de andere kapitaalletters. Daarom
zijn ze meestal wat groter getekend.
D Kenmerken onderkast
Deze letters zijn kleiner dan de kapitalen, met
uitzondering van de stok- en staartletters die even
hoog zijn. We spreken van een staartletter als er
onder de x-hoogte een deel van de letter uitsteekt,
de zgn. staart. Bij stokletters steekt de stok boven de
x-hoogte uit.
De x-hoogte, of de basishoogte van een onderkastlet-
ter is mede bepalend voor de leesbaarheid van een
tekst. Letters met een grote x-hoogte zijn gemakkelij-
ker te lezen dan lettertypes met een kleine x-hoogte.
C De onderdelen van DE LETTER
KAPITAAL
onderkast
kleinkapitaal
cursief
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
De verschillende soorten letters die in
de loop der eeuwen werden ontwikkeld
hebben ieder hun naam die je toelaat de
lettertypes te benoemen en te rangschik-
ken (en dus terug te vinden!) Met het
lettertype bedoelen we het basisontwerp
of familienaam van een letter. Vaak vind
je bij de naam ook de toevoeging van de
letterfabrikant. Zo wordt de letter Avant-
garde, Adobe Avantgarde.
Lettertype Een lettertype is in de typografie
een stylistisch samenhangende set
tekens die meestal letters, cijfers en lees-
tekens uitbeelden. De set kan ook andere
symbolen bevatten of geheel daaruit
bestaan, zoals in het geval van wiskunde-
tekens. Veel tekstverwerkers geven de
gebruiker de mogelijkheid verschillende
lettertypen te kiezen, zoals Times New
Roman, Helvetica, Arial of Courier.
Font Een font is een complete reeks letters,
cijfers en symbolen met een bepaalde
grootte en stijl, bijvoorbeeld negenpunts
Bauer Bodoni..
ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ
ÀÁÂÃÅÇÆÈÉÊËÌÍÎÐÑÓÔÕÖ×ØÙÚÛÜ
abcdefghijklmnopqrstuvwxyzfiflàáâ
ãäåæçèéêëìíîïñòóôö÷øùúûüý
0123456789 ¼½¾
!”#$%&’()*+,-./:;<=>?@
[\]^_`{|}~¡¢£¤¦¥§¨©ª«¬®¯°±²³´µ¶·̧¹º»
¿ÝÞß‘’“”„†•‰‹›⁄™∂∏∑−√∞∫≈≠≤≥◊þ
ÿıŁłŒœŠšŸŽžƒˆˇ ˘˙˚̨ ˜ ˝ΔΩπ–—
hAlle tekens van het lettertype Dax Regular.
7
Andere begrippen rond lettervormen zijn:
• Romein: dat is een letter die rechtop staat.
• Cursief (italic) letter die schuin staat. Cursieven
worden afzonderlijk ontworpen.
• Oblique: tekst die enigszins schuin staat. Dit
wordt gebruikt voor veel schreefloze “cursieve”
lettertypes.
• Schreef- of serifletter: “serif” is het Frans voor
“schreef”. Schreven zijn voetjes aan het uiteinde
van de letter.
• Schreefloze letter: een letter zonder schreven.
D x-hoogteDe x-hoogte van een lettertype is de hoogte van de
romp van de letters zoals we die kennen in de letter x.
De x is de enige letter die zich in alle vier richtingen
uitstrekt. De x-hoogte is bepalend voor de optische
grootte van een lettertype. Het woord "x-hoogte"dat
u hiernaast ziet is steeds gezet in een 50-punts letter.
U merkt hoezeer de x-hoogte bepalend is voor de
optische grootte van de letter, ook al zijn de
kapitalen in alle gevallen ongeveer even hoog.
Bepaalde typografische beslissingen zoals interlinie,
corpsgrootte en het vergroten van de leesbaarheid,
moeten genomen worden met de x-hoogte van het
lettertype als basis.
DIN Medium
Helvetica Neue Regular
Adobe Jenson Pro
Meta book
De onderdelen van DE LETTER
xhoogte
xhoogte
xhoogte
xhoogte
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Dit is een schreefletter
Dit is een schreefloze
letter
De traditie van een klassieke
boekletter
Deze letter is modern
Bodoni heeft heel dunne schreven
Rockwell heeft dikke schreven
Courier is mechanisch
Bembo is een softe letter
Bickham is een fijnzinnige letter
Gill is AUTORITAIR
karton isGestempeld
Een letter met IMPACT
9
Handgeschreven
Fantasierijke en
vrolijke letter
RUW en ruig
Snel geborsteld
Pure Calligrafie
Een b eetje raar en onleesbaar
Sterk versmald
TijdgeestJaren 60
Graffitti
Eenkinderlijke
letter
Elk lettertype heeft z'n eigen karakter en
uitstraling. Vaak is het met een speciaal
doel ontworpen. Een font kan tijdloos en
modern zijn of juist heel onderhevig aan de
tijdgeest.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Bauer Bodoni is een Moderne
Adobe Caslon is een Oldstyle
Rockwell is een Slab Serif
Gebaseerd op de met de tekenpen getekende letters.
➋ Altijd schuine schreven
➌ Zachte overgang dik-dun
➍ Vertikaal letteroog
➋
➍
➌
"Mechanisch" uitzicht
➋ Horizontale schreven
➌ Groot contrast dik-dun
➋ ➌
Vet en opvallend
➋ Horizontale dikke schreven
➌ Geen dik-dun verschil
➋ ➌
ITC Berkeley OldstyleAdobe Garamond
ITC New Baskerville Times New Roman
TheSerif boldEgyptienne
11
We staan nu even stil bij de verscheidene lettercategorieën. Verge-
lijk ze met elkaar en richt uw aandacht op de verschillen tussen de
groepen. Zoek in magazines, boeken, brochures naar lettertypes die
kunnen onderverdeeld worden in één van de categorieën. Op die
manier leert u de verschillende types van elkaar te onderscheiden.
Er zijn duizenden en duizenden lettertypes beschikbaar en nog
elke dag worden er nieuwe ontworpen. De meeste letters kunnen
ondergebracht worden in één van onderstaande groepen:
• Mediaeval of Oldstyle;
• Modernen (bodoni-achtigen);
• Slab serif (egyptiennes);
• Schreeflozen (sans serif);
• Scripen;
• Decoratieven.
• Fringe.
• pi-fonts.
D OldstyleOldstyles hebben altijd schreven op de stokken die in een schuine
hoek naar boven gericht zijn. Het is net alsof ze met een tekenpen
getrokken werden. Door die pennetrek is er een zachte overgang
van dik naar dun. De opening van de letter “o” staat diagonaal.
Deze lettertypes hebben een warm en gracieus voorkomen en zijn
in verband met de goede leesbaarheid de aangewezen keuze voor
het zetten van lange stukken platte tekst.
Klassieke oldstyleletters behoren tot de meest “onzichtbare”, wat
inhoudt dat ze de communicatie op geen enkele manier in de weg
staan. Er zijn geen ontwerperskenmerken die in het oog springen
en de aandacht afleiden.
D ModernenDoor het gebruik van betere papiersoorten, meer gesofistikeerde
druktechnieken en een snellere technische evolutie kregen letters
rond 1700 een meer “mechanisch” uitzicht. Deze nieuwe letterty-
pes leken niet meer alsof ze met de hand getekend werden.
De modernen hebben schreven die horizontaal getekend zijn, i.p.v.
schuin en ze zijn zeer dun. Er is een groot verschil tussen de dikke
en dunne delen van de letter. Modernen zijn sprankelend en ele-
gant, maar ze hebben ook vaak een scherp en kil voorkomen.
De leesbaarheid is niet altijd optimaal, waarmee bedoeld wordt
dat ze vaak niet aangewezen zijn voor lange stukken tekst of voor
gebruik bij kleinere korpsen. Het sterke contrast tussen dik en dun
creëert vaak een oogverblindend effect.
D Slab serifMet de industriële revolutie verscheen ook de reclame ten tonele.
Er werden posters gemaakt en die hadden nood aan opvallende,
goed leesbare letters. De slab serif hebben horizontale, dikke
schreven en er is geen verschil meer tussen dik en dun. Men noemt
de letters ook wel “Egyptiennes” omdat in die periode “Egypte”
in de mode was (kunst, architectuur, literatuur). Letters die in die
periode ontworpen werden, kregen soms namen van Egyptische
steden. (Memphis, Cairo, Scarab).
D Welke LETTERCLASSIFICATIE?
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Futura is een schreefloze letter
Bickham is een ScriptProvidence is een decoratieve letter
Angst is een Fringe let t er
Monoweight, schreefloos of sans serif
➋ Geen schreven
➌ Geen dik-dun verschil
➋➌
ITC Franklin GothicDIN Schrift Neuzeit Grotesk
13
D SchreeflozenIn 1816 ontwierp William Caslon IV een tweelijnig Egyptisch
letterbeeld waarbij hij alle schreven wegliet omdat hij er zo’n hekel
aan had. Dit lettertype was geen groot succes. Pas toen Bauhaus
werd opgericht in 1919 begonnen schreefloze lettertypes populair
te worden. Onder het motto “vorm is ondergeschikt aan functie”
werden lettertypes van alle sier ontdaan tot hun meest eenvoudig,
functionele gedaante. Men noemt ze ook “monoweight” omdat
er geen verschil meer is tussen dik en dun. De lettervorm is overal
even dik.
Sans serif-lettertypes hebben meestal een grote x-hoogte en zijn
daardoor nadrukkelijk op de pagina aanwezig.
D ScriptenDeze categorie bevat alle types die lijken op “handgeschreven”
letters. Zowel “brush”-scripten als calligrafische letters vallen hier-
onder. Sommige types zijn aan elkaar geschreven, andere dan weer
niet. Het is zeer moeilijk scripten met elkaar te combineren.
D Decoratieve lettersDeze categorie omvat alle types die vooral een “decoratieve” functie
hebben. Deze fonts zijn niet geschikt om gelezen te worden. Ze zijn
te groot, te dik, gewoon leuk om naar te kijken en heel expressief.
D FringeMet de komst van de Mac en DTP kwam het ontwerpen van let-
tertypes voor het eerst binnen bereik van de massa. Bovendien
ontstond er een zekere interesse voor lettertypes. Keerzijde van de
medaille is wel dat alle typografische regels tegen de vlakte gingen.
Anarchie is mode. Fringe-lettertypes zijn over het algemeen ge-
stoorde, schizofrene en opzettelijk mismaakte fonts die vaak heel
moeilijk te lezen zijn.
D Pi-fonts, Dingbats of symbolenHieronder vindt u een voorbeelden van een zgn. Pi-font. Het zijn
verzamelingen symbolen en tekeningen die als font verkrijgbaar
zijn en via het klavier kunnen ingetypt worden. “Zapf Dingbats” en
“WingDings” zijn de bekendste.
@#&1�2�3�4(5§6�7!8ç9�0)�_AZERTYUIOP^�$*`£�%MLKJHGFDSQWXCV
BN789654123 1é2é3é4é5é6é7é8é9é0éééé
AZE
BN789654123 1é2”3”4(5§6è7!8ç9à0)°-_AZE
Klunderscript kreatures
Welke LETTERCLASSIFICATIE?
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
aaaaaa
aaaaaa
a�aaaaa
aaaaaa
aaaaaa
aaaaaa
aaaaaa
Compressed
Condensed
Narrow
Regular
Wide
Extended
Light
Book
New
s
Medium
Bold
Black
Ultra
uuRomein
Dit is de rechte basisvorm van een letter.
Andere benamingen zijn 'Roman' of 'Book".
uu Italic
Een "echte" italic is een schuin getekende
schreefletter.
uuLight
Een lichte of dunne versie van de romein-
letter.
uuBoldface
Bold, bodface, semiblold, super of poster
zijn allemaal synoniemen voor een vette
variant van de romeinletter.
uuCondensed
Condensed is een versmalde versie van
een romeinletter. Deze vorm kan gebruikt
worden in situaties waar er bv veel tekst op
een pagina moet.
uuExtended
Dit is een verbrede versie van een romein-
letter die je bv kan gebruiken voor het
"dramatische" effect in koppen.
Romein
Cursief of italic
Oblique
Condensed
Condensed
Light
Bold
Black
Light
15
E Meer keuze met LETTERFAMILIES
Voor sommige toepassingen heb je genoeg aan een basisset van
lettergradaties (regular, italic, bold, bold italic). Voor het meer
intensieve typografische werk, zoals de opmaak van een tijdschrift
of het ontwikkelen van een huisstijl is het zinvol te investeren in
uitgebreidere letterfamilies of een reeks lettertypes die stylistisch
en logisch bij elkaar passen.
D Gewichten (gradaties) en breedtes
Een lettertypefamilie met een heel groot gamma aan gewichten en
breedtes laat je toe flexibel te werken in verschillende mogelijke
ontwerpsituaties — of het nu gaat over het ontwerpen van een
20 m2-affiche of een voetnota in een boek — je blijft in dezelfde
fontstijl werken.
Variaties op de normale lettervorm zijn smal (small), breed (exten-
ded) en cursief (oblique of italic).
InDesign kent de mogelijkheid tot modificatie (vervorming) van
letters. Dit gebeurt door het indrukken, uitrekken of laten hellen
van de oorspronkelijke lettervorm. Wanneer we een romein (of
rechtopstaande letter) laten hellen, kunnen we niet van een echte
cursief spreken. De letter is een hellende romein; het verschil met
een cursief is dan ook duidelijk zichtbaar.
Dit extreem vervormen kan tot mooie resultaten leiden, maar kan
even goed een draak van een letter doen ontstaan. Al deze opge-
somde variaties komen voor in de verschillende corpsen.
Fonten kunnen volgende gewichten bevatten:
• light (mager)
• ultralight
• thin
• book (roman);
• demibold (semibold, medium, halfvet);
• bold (vet);
• heavy;
• extra bold
• extra black (extra vet);
• outline (buitenste omtreklijn);
• schaduw.
Helvetica Neue Ulra light condensed
Helvetica Neue Heavy
Helvetica Neue Extended
Helvetica Neue Thin
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
6 punt
10 punt12 punt
18 punt
24 punt
36 punt
72 punt100 punt
KerpfgxouleDe maatvoering van letters
❶ x-hoogte
➋ Kapitaalhoogte
➌ Stoklijn
➍ Staartlijn
➎ Corps
➌
❶ ➋
➍
➎
PUNTEN
PICA
INCH
12 punten = 1 pica
72 punten = 1 inch
6 picas = 1 inch
17
E LETTERCORPS of de grootte van de letter
De grootte van een letter wordt het corps genoemd. Dit is de
grootte van het letterbeeld samen met het corpswit.
Het corps kan in vier verschillende maatsystemen gemeten
worden. Het eerst is het didotstelsel, een oud twaalfdelig
maatsysteem dat gebaseerd is op de maat van de voet van de
koning van Frankrijk. De kleinste eenheid van dit stelsel is
de punt. Twaalf punten vormen een cicero of een augustijn. Dit
oude maatsysteem vindt zijn oorsprong in de tijd dat men met losse
loden letters werkte. Het was de lettergieter Didot die in 1775 het
systeem ontwikkelde.
uu1 cicero = 12 didotpunten = ± 4,5 mm.
uu1 punt = ± 0,375 mm.
Het tweede gebruikte systeem heet pica en wordt vooral in de
Verenigde Staten en in het Verenigd Koninkrijk gebruikt. Een pica
is ongeveer 0,351 mm hoog. De pica en de cicero verschillen niet
zoveel van elkaar. 15 cicero’s stemmen ongeveer overeen met 16
pica’s.
uu1 pica = 12 picapunten = ± 4,2 mm.
uu1 punt = ± 0,350 mm.
Met de opkomst van de elektronische zetsystemen en DTP maakt
men meer en meer gebruik van het “Système Internationale”,
waarbij corpsen in mm aangeduid worden.
De corpsgrootte van de letter
komt overeen met de hoogte van
één loden of houten letterblokje,
m.a.w. de hoogte van de letter in
reliëf + het letterwit. Dit is nog een
overblijfsel van het zetten in lood.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Aandacht: dit is een kijkcorpsDit stukje tekt in Bembo Regular is gezet in
een typisch leescorps, bedoeld om de tekst
gemakkelijk te kunnen lezen vanop een lees-
afstand van ongeveer 40 cm. De corpsgrootte
van een leesletter hangt af van de x-hoogte,
de regelafstand en de beschikbare plaats die
men heeft op de bladspiegel. Dez tekst is ge-
zet in een 9-punt letter met een regelafstand
van 14 punt.
Dit stukje tekst werd gezet in een 6 punt letter
in Univers Roman. Het is een zoekcorps.
Het wordt bijvoorbeeld gebruikt op b ijsluiters,
in woordenboeken, als voetnoot of als caption
bij een foto. Je mag niet kleiner gaan dan 6 punt.
Deze tekst werd gezet in een Frutiger corps 18, een titelcorps. De grootte hangt af van de beschikbare ruimte, het aantal kolommen en het contrast dat men wil verkrijgen met de rest van de tekst.
19
Tenslotte om de verwarring compleet te maken gebruikt men ook
nog de Angelsaksische maateenheid “Inch”.
uu1 inch is gelijk aan 25,4 mm.
De corpskeuze gaat altijd samen met de zetbreedte, de regelafstand,
de leesafstand en de eigenschappen van de gekozen letter.
De leeftijd van de lezer speelt ook een rol. Kinderen jonger dan
12 en oudere mensen verlangen een groot corps.
Het kiezen van de lettergrootte hangt ook af van het soort van
publicatie. Een naslagwerk zoals een woordenboek lezen we niet
pagina na pagina, een roman wel. Een slogan op een affiche wordt
anders bekeken dat de broodtekst in een advertentie. Vertrekkende
van deze voorbeelden worden lettercorpsen onderverdeeld in:
D Zoekcorpsen: corpsen van 4 tot 7 punt die gebruikt worden voor zoekertjes, tele-
foonboeken, woordenboeken en voetnoten;
D Leescorpsen: corpsen van 8 tot 12 punt die voor leestekst gebruikt worden;
D Titelcorpsen: vanaf 14 punt tot ... spreken we van titelcorpsen. Koppen, ondertitels
en titels en headings in advertenties worden in deze corpsen gezet;
D Kijkcorpsen:corpsen vanaf 48 punt tot ... We gebruiken ze vooral voor affiches en
belettering. De lettergrootte wordt vaak in cm aangegeven.
LETTERCORPS of de grootte van de letter
Wanneer de leesbaarheid belangrijk is, hou je niet alleen rekening met de corpsgrootte maar ook met de x-hoogte van de letter. Een te brede of te smalle x-hoogte, vermindert de leesbaarheid van een tekst.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
kleinkapitaal gemaaktin InDesign.Een echt kleinkapitaal.
Tellen in romein cijfers 1234567890 Tellen in oldstyle cijfers 12345689
Meta Book LF Caps
Meta Book Lf
21
E Speciale LETTERTEKENS en DETAILS
D kleinkapitalenPraktisch elk programma is in staat onderkastletters om te zetten
in kleinkapitalen waarbij een kapitaal nog steeds een kapitaal is, en
de kleinkapitalen worden weergegeven als kapitalen waarvan de
hoogte ongeveer gelijk is aan die van de onderkastletters. Het pro-
bleem is dat hiervoor vaak gewoon een verkleinde versie wordt ge-
bruikt van de bestaande kapitalen. De verhoudingen zijn daardoor
meestal een beetje verstoord en de echte kapitalen zien er daardoor
veel zwaarder uit dan de corresponderende kleinkapitalen.
In expertsets worden voor de kleinkapitalen niet de verkleinde
kapitalen gebruikt, maar worden lettervormen gebruikt die speci-
aal zijn ontworpen zodat ze visueel overeenkomen met de echte
kapitalen in dezelfde grootte in punten.
Een kleinkapitaal wordt gebruikt voor:
uuaccentuering zonder het grijsbeeld te verstoren;
uuafkortingen;
uuondertitels.
D Oldstyle-cijfersGewone cijfers of tabelcijfers lijken naar verhouding te hoog wan-
neer ze in een stuk platte tekst staan. Er bestaan ook cijfers die
zo ontworpen zijn dat ze even hoog zijn als onderkastlettersmet
staarten en stokken, We noemen dat oldstylecijfers of proportio-
nele mediaeval. Ze passen mooi in leestekst. Je vindt deze speciale
cijfers in de expertset van het lettertype. In InDesign kan je ze te-
rugvinden in het venster "Glyphs". Oldstylecijfers zijn vooral mooi
wanneer u letters in een groter formaat gebruikt.
Echte kleinkapitalen heb-
ben een lijndikte die proporti-
oneel gelijk is aan die van de
onderkastletters. Als je een echt
kleinkapitaal gebruikt zullen
de letters niet uit de toon vallen
tussen alle andere tekst.
KleinKapitalen die gemaakt zijn
door InDesign lijken altijd klei-
ner en lichter dan de andere
onderkastletters.
Meta Book LF Caps
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
DISPLAY KAPITAALGEWOON KAPITAAL
ff fi fl fjff fi fl fj
Æ æ œhDisplay letters in het lettertype Adobe Jenson Pro.
Ligaturen gezet in het lettertype Adobe Caslon Pro
st ß ſhOndernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
23
D Tekst in grotere formaten Traditioneel verschillen de vormen van onderkastletters en kapita-
len in een lettertype dat met aandacht is ontworpen niet alleen in
hoogte, maar ook in het contrast tussen dik en dun, de verhouding
tussen de x-hoogte en de kapitalen, de ruimte tussen de letters en
de open ruimte in de “pons” (de gaten in letters als de e, g en c).
Als u op de computer een letter in een groter formaat gebruikt, bij-
voorbeeld 127 punten, neemt de computer gewoon de 12-punts ver-
sie van de letter en vergroot deze tot 127 punten. De lettervormen
zien er hierdoor wat lomp uit. In veel expertsets treft u lettertypen
voor grotere formaten, of soms alleen speciale kapitalen aan.
De tekens in deze lettertypen zijn speciaal ontworpen voor tekst
in grotere formaten, boven 24 punten. Het verschil zult u bij letters
tot 24 punten niet snel zien, maar bij koppen of op posters is het
verschil terdege merkbaar.
D LigaturenDe zgn expertsets hebben meestal nog een aantal lettercombinaties
die we ligaturen noemen... Ligaturen zijn combinaties van 2 of 3
letters die met elkaar verbonden zijn. Vaak zijn dit combinaties met
de letter "f" omdat de vlag van de letter f geregeld in botsing komt
met de letter erop volgt. Dat kan bv een "i" een "l" of en "f" zijn.
Maar ook voor andere lettercombinaties bestaan er ligaturen zoals
ae en oe. We noemen ze ook koppelletters.
D Tekens met krullen (Swathes)
In de meer uitgebreide expert sets vindt u somsletters met krullen
die uw werk net dat beetje extra kunnen geven.
Houd echter in de gaten dat letters met krullen dezelfde eigen-
ff fi fl fj Grotesier inde letter
Grotesier inde letter
hSierletters in het lettertype Adobe Garamond Pro
Speciale LETTERTEKENS en DETAILS
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
•
•
Deze tekst begint met een initiaal. Deze kan stan-
daard in het programma InDesign gemaakt wor-
den door in de alineaspecificaties “initialen” aan
te vinken. U kan een initiaal maken op twee of drie regels
en u kan de grootte van de eerste letter aanpassen.
Deze tekst begint met een initiaal in hetzelfde letter-type als de bodytekst. De initiaal is gezet over twee
regels. Het corps van de initiaal is even groot als de tekst die erop volgt.
De tekst begint met een initiaal in hetzelfde lettertype als de bodytekst. De initiaal is gezet over
twee regels. De rest van de eerste regel staat in kleinkapita-len. Het corps van de initiaal werd hier vergroot.
D eze tekst begint met een initiaal in een schreefloos contrasterend lettertype. De initiaal is gezet over
twee regels met een kleurtje als extra aandachttrekker.
hOok initialen bestaan al eeuwen. De middeleeuwse monniken verluchtten hun manuscripten met heel gedetailleerde beginletters. Het waren echte kunstwerkjes. Dit werd in de latere typografie overgenomen om het begin van een hoofdstuk of alinea aan te duiden. Het trekt de lezer als het ware in de bladzijde.
Boven en onder: ornamenten van de lettertypes Adobe Caslon Pro en Minion Pro
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
25
schap hebben als chocolade: je neemt er gemakkelijk teveel van.
En denk ook goed na waar u letters met krullen gebruikt. U kunt
ze gebruiken aan het einde van een zinsnede, of netjes onder de
aangrenzende letters door laten lopen.
D OrnamentenIn veel expert sets zijn kleine oramentjes te vinden die een fraai
alternatief vormen voor de dingbats-symbolen.
D Initiaal of lettrineAls eerste letter van een hoofdstuk of aan het begin van een artikel
wordt vaak een grote beginletter of initiaal gebruikt. Een gebruik
dat teruggaat tot in de middeleeuwen waar de monniken het begin
van een manuscript verluchtten met een miniatuur waarin de
beginletter verweven zat.
Tegenwoordig wordt een kapitaal van hetzelfde lettertype als de
tekst gebruikt, maar er zijn nog tal van andere mogelijkheden. Een
beginletter heeft de hoogte van 2 of 3 tekstregels.
Van boven loopt ze gelijk met de bovenkant van de kapitalen en
stokletters van de eerste regel. Aan de onderkant staat de lettrine in
lijn met de basislijn van de laatste regel ernaast. Een weglatingste-
ken (bv. ‘s nachts) hoort bij de initiaal.
Speciale LETTERTEKENS en DETAILS•V g x s BhOrnamenten van het lettertype Adobe Caslon Pro
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Uw oog heeft altijd gelijk! als de tekst op het oog niet goed is uitgelijnd, dan is dat ook zo.
Ga naar het menu “InDesign” en vervolgens naar “Voorkeuren”. In het venster selecteer je in de linkerkolom “tekst”. Vink “Typografische aanhalingstekens gebruiken”aan. Ga vervolgens in de linkerkolom naar “woordendoek” en selec-teer bij “Dubbele aanhalingstekens” de “zesjes” en de negentjes”. Doe hetzelfde voor de enkele aanhalingstekens.
“ ”Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
27
Speciale LETTERTEKENS en DETAILS
D AanhalingstekensEr bestaan rechte " aanhalingstekens en échte gekrulde aanha-
lingstekens “”. Dit zijn de typografische aanhalingstekens. In
InDesign zet je deze standaard aan in de voorkeuren van het
programma. Ga naar Voorkeuren > tekst > “Typografische aanha-
lingstekens gebruiken” (zie screenshot). Verder kan je het soort van
aanhalingstekens selecteren bij “Woordenboek” in de voorkeuren
van het programma. Aanhalingstekens aan het begin van een
woord krullen naar de tekst toe (“). Aanhalingstekens aan het eind
van een woord of zin krullen eveneens naar de tekst toe (”).
We noemen deze de zesjes en de negentjes vanweg hun vorm.
Wanneer je aanhalingstekens gebruikt in een citaat, een kop of
wanneer de tekst apart staat van de broodtekst, gebruik je een
hangende interpunctie. Wat wordt hiermee bedoeld? Kijk naar het
voorbeeld hiernaast. Het lijkt alsof de eerste regel van de tekst aan
de linkerkant inspringt.
Het aanhalingsteken aan het begin van de tekst geef deze indruk.
Wanneer we een hangende interpunctie toepassen is de uitlijning
scherp en recht (tweede voorbeeld). Hangende interpunctie toepas-
sen kan in InDesign door bij Venster > Tekst en tabellen > Artikel
te kiezen. In dit venster vink je “Optische uitlijning marge” aan.
“Met typografische middelen presenteertde ontwerper in één uiting zowel de bood-schap als de visuele gedachte. In sommige gevallen leidt dit ‘spelen’ met typografie tot concessies op het gebied van de herkenbaarheid”
“De trompet maakt niet de muziek en de computer maakt niet de letter”
“De trompet maakt niet de muziek en de com-puter maakt niet de letter”
”
"Met typografische middelen presenteertde ontwerper in één uiting zowel de boodschap als de visuele gedachte. In sommige gevallen leidt dit ‘spelen’ met typografie tot concessies op het gebied van de herkenbaarheid"
Niet optisch gelijnd
Optisch gelijnd met hangende interpunctie
Het bovenste citaat is voorzien van de juiste, typografische aanhalingtekens. Het onderste heeft rechte aanhalingtekens
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
D Superieur (superscript) en inferieurEen superieur is een verkleinde cijfer of letter dat iets hoger dan de
basislijn bij een letter gezet wordt m² en m³ zijn hiervan voorbeel-
den. Een inferieur is een verkleinde letter of cijfer dat lager staat
dan de basislijn zoals in H₂O. Superieuren en inferieuren kan je
maken met InDesign of je kan het teken selecteren in de expert-
set van het lettertype. Heeft het font een expert-set, dan moet je
Superscripts of subscripts selecteren in het Glyphs-venster van het
programma. Heeft het lettertype geen expert-set, dan kan je niet
anders dan de tekens zelf aan te maken. Ga daarvoor eerst naar de
voorkeuren van InDesign. Selecteer in het venster Geavanceerde
tekst en pas de getallen voor superscript, subscript en kleinkapita-
len aan zoals in het screenshot hiernaast. Daarna kan je een sub-
script of superscript maken door in het regelpaneel op de knoppen
te klikken;
D BeletseltekenHet beletselteken is een leesteken bestaand uit drie puntjes (…).
Het beletselteken wordt ook wel doorlooppuntjes of ellips ge-
noemd. Voor én na het beletselteken komt een spatie, behalve als
het beletselteken op een afgebroken woord volgt, of wanneer het
tussen ronde of vierkante haken staat. Als het beletselteken aan het
einde van de zin staat, komt er niet nog een punt achter: En toen
werd het stil … Het echte beletselteken stel je niet samen door drie
punten ten typen, maar naar “Speciaal teken invoegen” te gaan in
het menu “Tekst” en daar bij “Symbolen” het “weglatingsteken” te
selecteren.
En toen werd het stil...
En toen werd het stil…
29
D BreukenIn veel expertsets zijn breuken opgenomen als één teken. Het is
beter om deze gebruiken dan het typen van een cijfer gevolgd door
een schuine streep en nog een cijfer. De witruimte tussen de drie
tekens klopt anders niet. Soms is het nodig om de breuk in een vet-
ter lettertype te zetten (bv. medium) om het beter te doen passen
bij de rest van de tekst. Breuken in expertsets zien nl. soms iets te
licht uit.
D RangtelwoordenDit zijn verkleinde letters die bij een cijfer staan zoals: 1e, 2de. Ook
hier vind je in de expertset een apart ontworpen teken binnen het
font. Niet elk font bevat rangtelwoorden en niet voor alle letters
bestaan rangtelwoorden.Controleer dit in het Glyphs-palet in
InDesign door bij Weergeven te kiezen voor Rangtelwoorden.
D Copyright, registered trademarkHet copyright-teken © wordt gebruikt om aan te geven wie de
auteursrechthebbende van een publicatie, een illustratie of een
foto is. U kan het teken vinden via het Glyphs-palet of via het
menu Tekst > Speciaal teken invoegen. Er is een onderscheid tussen
het copyright-teken ©, Registered Trademark ® en Trademark of
handelsmerk ™.
™ en ® vertellen niet wie het auteursrecht heeft, maar geven aan
dat een merknaam of een slogan een handelsmerk is en als dus-
danig is geregistreerd. Het ® en ™ -teken worden iets verheven
boven de basislijn gezet (superieur). Het ©-teken niet.
1/2½1e
1E
Speciale LETTERTEKENS en DETAILS
©®™
Boven rechts: de eerste breuk is samen-gesteld uit drie tekens met een ongelijke witverdeling tot gevolg. De tweede breuk is een breuk uit de expert-set van het font Bembo regular.
Het tweede rangtelwoord is het juiste het is samengesteld uit het cijfer 1 en een rangtel-woord ‘e’.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Deze tekst is moeilijk leesbaar. Hij werd gezet in een versmalde letter en er werd een hoeveelheid wit tussen de letters weggenomen. Een versmalde letter wordt vaak gekozen om meer tekst op een pagina te krijgen. Daarbij nog eens kernen is van het goede teveel (let op de “r” en “n“ in het woord kernen).
D e z e t e k s t i s m o e i l i j k l e e s b a a r . E r w e r d t e v e e l w i t t u s s e n d e l e t -t e r s g e v o e g d . E r i s p r a k t i s c h g e e n o n d e r s c h e i d m e e r t u s s e n l e t t e r - e n w o o r d s p a t i e .
Voorbeelden van een slechte spatiëring
Voorbeelden van een slechte spatiëring met teveel of te weinig letter- en woordwit. In beide gevallen is de tekst slecht leesbaar. Hieronder: je kan de witruimte optisch aanpassen door tussen 2 letters aan- of af te spatiëren. Dit noemen we kerning.
KerningKerning
-20 -10 -4 -20 -20 -40
Letterspatiëring aanpassen in het
teken-palet van InDesign
31
We maken een onderscheid tussen:
uu letterwit (spatiëren en kernen)
uuuitvullen (wit tussen woorden)
uu interlinie of regeltransport
uualineawit
uuwitgebruik bij leestekens
De witverdeling speelt een essentiële rol bij de leesbaarheid van een
tekst. Elk type van wit heeft z’n eigen rol.
D LetterwitAangezien we in woordgroepen lezen, wordt ons natuurlijke lees-
patroon verstoord wanneer de letterspatiëring of woordspatiëring
onregelmatig is. Onze ogen moeten in dat geval voortdurend aanpas-
singen aanbrengen. Spatiëring die te ruim of te krap is, verstoort ons
leespatroon eveneens. Er is geen vaste regel aan de hand waarvan de
volmaakte spatiëring van elk lettertype en elk document bepaald kan
worden. Je moet leren nauwkeurig te kijken en op je ogen te vertrou-
wen. Als het lijkt alsof de woorden te dicht op elkaar staan, dan doen
ze dat ook. Wanneer je eenmaal in staat bent de spatiëring te beoor-
delen, moet je leren hoe je de spatiëring kunt aanpassen in InDesign.
Veel Scripten hebben letters met verbindingsstreepjes. Vaak moet de
letterspatiëring beperkt worden om ervoor te zorgen dat de letters ook
echt onderling verbonden worden. De woordspatiering moet echter
vaak wat ruimer genomen worden, omdat de haaltjes van de letters
zich uitstrekken in de ruimte tussen de woorden.
Ook in dit geval is het belangrijk dat u weet hoe u de spatiëring
kunt aanpassen in de software die u gebruikt.
F Alles over het gebruik van WIT
Hoe groter de letter, hoe meer je zal moeten aan- of afspatiëren om de corpsgrootte te compenseren. De 2 woorden hierboven hebben dezelfde relatieve spatiëringswaar-den. Het bovenste woord lijkt goed gespatieerd. Het tweede woord heeft teveel wit in het middelste deel van het woord en te weinig aan het einde. In het midden moet er afgespatieerd worden. Aan het eind moet er aangespatieerd worden.
airport
airport
Kernen gaat over de witruimte tussen een 2 letters.
Soms zit er tussen 2 letters op het zicht teveel of te
weinig wit. We moeten dan aanspatiëren (krimpen)
of wit verwijderen. We brengen m.a.w. de letters
dichter bij elkaar. Andere paren hebben te weinig
wit. We moeten dan afspatiëren of de letters verder
uit elkaar zetten.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Letterwit
Letterwit
Letterwit
Optisch
Geen
Metrisch
Metrisch Spatiëren
Maakt gebruik van de ingebouwde spatiëringstabellen van let-
terwitparen. De belangrijkste “koppeltjes”, waar de lettertypeo-
ntwerper veel aandacht aan besteden, zijn To, Tr, Ta, Tu, Te, Ty,
Wa, WA, We, Wo, Ya en Yo. Per font zijn er tussen de 500 en 1000
letterwitparen.
Optisch Spatiëren
Bij optische spatiëring wordt er gekeken naar de witruimte tussen
aangrenzende lettertekens, gebaseerd op hun vorm. Er wordt geen
rekening gehouden met de metrische spatiëring tussen letterparen.
Gebruik optische spatiëring in de volgende gevallen:
uuwanneer je werkt met decoratieve fonts. Zij hebben weinig
ingebouwde paren.
uuWanneer je je letters combineert in verschillende lettertypes
en corpsen.
Om de juiste letterspatiëring te vinden, volg één van deze 2 regels:
1. Bekijk het woord doorheen uw wimpers. Hierdoor krijg je een
beter contrast en is het letterwit beter te onderscheiden.
2. Zet het woord negatief. De zwarte tussen ruimtes zijn beter te
beoordelen dan witte voor het spatiëren of krimpen.
33
D Uitvullen Als je regels uitvult in een smalle kolom, krijg je gegarandeerd een
hopeloze woordspatiëring. Niet doen dus. Hoe kun je beoordelen
of een kolom te smal is?
Als de regels te lang zijn, is het voor het oog moeizamer het begin
van de volgende regel te vinden. Als de regels te kort zijn, worden
veel herkenbare zinsneden in stukken gebroken. Als je korte regels
uitvult, wordt de woordspatiëring lelijk en ontstaan er riviertjes in
de tekst.
Hoe kunt u dus bepalen wat de meest geschikte regellengte is?
Er zijn een aantal vuistregels om de regellengte te bepalen. Soms
raadt men aan niet meer dan negen of tien woorden op een regel
te plaatsen. Als je een klassiek, goed leesbaar oldstyle-lettertype
gebruikt en je wilt per se uitvullen, maar vindt dat de woordspa-
tiëring zelf bij deze regellengte nog te onregelmatig is, dan kun je
de regels eventueel een paar punten langer maken, en de interlinie
wat verruimen. Bepaal de optimale regellengte en kijk goed naar
het gebruikte lettertype.
Beperk in de volgende situaties de regellengte van niet-uitgvulde tekst:
uuhet lettertype heeft een erg grote of een erg kleine x-hoogte.
uuhet lettertype is schreefloos;
uu je gebruikt een negatief lettertype, uitgespaard uit een achter-
grond of een dichte achtergrondkleur;
uu je gebruikt een script-lettertype, decoratief lettertype of ander
afwijkend lettertype;
uude tekst wordt gepresenteerd op een plaats waar deze moeilijker
leesbaar is, zoals in een presentatie of een webpagina.
Alles over het gebruik van WIT
Letterwit
Letterwit
Letterwit
Optisch
Geen
Metrisch
Uitvullen is het wit verdelen tussen de woorden op een regel
bij zetwerk in blokvorm. Dit kan in InDesign door gebruik
te maken van “Uitvulling” in het venster “Alinea” of door de
witruimte tussen de letters te verkleinen en eventueel de
letters iets te versmallen (zie volgende blz.).
Voor volledige zetspiegel (boek)uuWoordspatiëring
• Minimum 90%
• Optimaal 100%
• Maximum 125%
uuLetter spatiëring
• Minimum -5%
• Optimum 0%
• Maximum +10%
Voor kolomzetwerkuuWoordspatiëring
• Minimum 80%
• Optimaal 100%
• Maximum 150%
uuLetter spatiëring
• Minimum -10%
• Optimum 0%
• Maximum +25%
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Deze tekst in blokvorm is beter uitgevuld. Tussen de woorden van de tekst is er overal een op-tisch gelijke witverdeling. Deze tekst geeft een veel rustiger beeld en vergemakkelijkt het lezen. De opmaker kan in InDesign een tekst automatisch in blokvorm zetten.
Deze gezette tekst werd niet goed uitgevuld. Daar-door verschijnen er verschillende lelijke “gaten” of
“riviertjes” tussen de woorden. Dat maakt het lezen van deze tekst moeilijk.
In InDesign kun je aangeven waarbinnen de woord-en letterspa-
tiëring mag worden aangepast om de regels zo goed mogelijk te
“vullen”. Uitvullen kan je optimaliseren door de juiste instellingen
te gebruiken. Door compactere spatieerinstellingen de gebruiken,
voorkom je de “riviertjes” van wit tussen de woorden zoals het
voorbeeld hierboven.
Voor het uitvullen van tekst (justification) moet InDesign weten
binnen welke grenzen het de ruimte tussen woorden of letters mag
aanpassen om de regel te vullen. De grenzen worden bepaald door
de uitvulinstellingen van InDesign. Je kan het tekstbeeld verbete-
ren door deze instellingen aan te passen. De optimale instellingen
hangen af van het gebruikte lettertype, het corps de regellengte
en de afbreking. Om te controleren of je teveel wit hebt tussen de
woorden op de regels zet je bij “Compositie” in de voorkeuren van
InDesign “Overtredingen van afbreken en uitvullen” aanzetten.
In de opmaak gaan het teveel aan witruimte geel kleuren. Hoe
slechter de uitvulling hoe geler de regels worden. Je moet nu cor-
rigeren tot het geel zo goed als verdwenen is.
Vink“Overtredingen van afbreken en uitvullen” aan. Fouten tegen uitvullen worden in de opmaak in het geel gemarkeerd zoals in het tekstvoorbeeld hierboven.
Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureau-craten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Valle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt.
Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureau-craten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Valle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt.
Dit is een goede instelling
35
Alles over het gebruik van WIT
In het venster “Uitvulling” dat je terugvindt in de opties van het
alineavenster kan je de woord- en letterspatiëring aanpassen en kan
je lettertekens (glyphs) versmallen of verbreden. De waarden mini-
maal en maximaal werken alleen bij uitgevulde tekst. Hoe groter
het waardeverschil tussen Minimaal en Maximaal ten opzichte van
Optimaal, des te groter de speelruimte is waarmee de spatiëring
kan worden bepaald ❶. Door de minimale en optimale waarden
te verkleinen, wordt de tekst krapper gezet. Dit doet men bv. bij
kranten. Maximaal bepaalt hoe groot de woordspaties mogen
zijn. Wanneer de woordspatie boven de ingegeven waarde komt,
wordt de tekst afgebroken. De instellingen voor Glyph-schaling ➌
bepalen het verbreden of versmallen van de letters. Laat deze bij
voorkeur op 100% staan, anders ga je de lettertekens vervormen.
98% kan nog, maar meer niet. Ook de letterspatiëring ❷ laat je bij
voorkeur ongewijzigd. Dit is het vergroten of verkleinen van de
witruimte tussen de letters. Hier kan je eventueel -5 bij minimaal
tot + 5 bij maximaal ingeven zonder dat de lezer dit merkt.
Het percentage bij Automatische regelafstand ❹ zal bij het wijzigen
van het corps de regelafstand procentueel aanpassen. Wanneer je de
tekst vastzet op een basislijnraster, zet je dit percentage best op 100.
Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureau-craten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Val-le Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt.
Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureau-craten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Valle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt.
❶
❷➌
❹
De waarden Minimaal en Maximaal zijnalleen van toepassing als je uitvulling hebtingesteld. Voor alle overige alinea’s
Optimale, minimale en maximale spatiëring
In het venster “Uitvulling” kan je de letter- en woordspatiëring “ finetunen”. De gebruikte instelling kan je als een preset bewaren en toepassen op andere teksten.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
The quick brown foxjumps over lazy dog
➊ interlinie: het wit tussen 2 regels
➋ regeltransport of leading: de afstand van basisregel tot basisregel
➋➊
Het resultaat is dat Ivan Toergenjev u bij
aanvang van het diner trakteert op zijn
prachtige jachtverhalen, Fjodor Dostojevs-
ki en Leo Tolstoj u onder het voorgerecht
de weg wijzen door het religieuze Rus-
sische leven en Anton Tsjechov u tussen de
gangen door het verschil tussen werke-
lijkheid en verbeelding uit het oog laat
verliezen. Vera Panova verhaalt gedurende
het hoofdgerecht over de bedrijvigheid op
een staatsbedrijf in de voormalige Sovjet-
Unie en Nikolaj Leskov serveert u bij het
nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van
Het resultaat is dat Ivan Toergenjev u bij aanvang van het diner trakteert op zijn prachtige jachtverhalen, Fjodor Dosto-jevski en Leo Tolstoj u onder het voorge-recht de weg wijzen door het religieuze Russische leven en Anton Tsjechov u tussen de gangen door het verschil tussen werkelijkheid en verbeelding uit het oog laat verliezen. Vera Panova verhaalt gedu-rende het hoofdgerecht over de bedrijvig-heid op een staatsbedrijf in de voormalige Sovjet-Unie en Nikolaj Leskov serveert u bij het nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van het Russische platteland. Deze en andere schrijvers schotelen een rijk-dom aan culinaire beelden voor, die een essentieel onderdeel vormen voor een niet te versmaden kennismaking met de Rus-sische cultuur.
Het resultaat is dat Ivan Toergenjev u bij aanvang van het diner trakteert op zijn prachtige jachtverhalen, Fjodor Dosto-jevski en Leo Tolstoj u onder het voorge-recht de weg wijzen door het religieuze Russische leven en Anton Tsjechov u tussen de gangen door het verschil tussen werkelijkheid en verbeelding uit het oog laat verliezen. Vera Panova verhaalt gedu-rende het hoofdgerecht over de bedrijvig-heid op een staatsbedrijf in de voormalige Sovjet-Unie en Nikolaj Leskov serveert u bij het nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van het Russische platteland. Deze en andere schrijvers schotelen een rijk-dom aan culinaire beelden voor, die een essentieel onderdeel vormen voor een niet te versmaden kennismaking met de Rus-sische cultuur.
Bembo Regular 10/9Bembo Regular 10/12Bembo Regular 10/18
37
Alles over het gebruik van WIT
D Interlinie De interlinie is de ruimte tussen de regels. Hoeveel ruimte tussen
de regels komt, kun je zelf bepalen. Een te krappe interlinie gaat
ten koste van de leesbaarheid. De lezer heeft dan meer moeite de
afzonderlijke woorden en zinsneden te onderscheiden. Het oog van
de lezer heeft ook meer moeite om het begin van de volgende regel
te vinden.
De interlinie moet in de volgende situaties verruimd worden:
uude regels zijn langer dan gemiddeld.
uude x-hoogte van de letters is relatief groot, zoals bij de meeste
schreefloze lettertypen
uu je gebruikt een negatief lettertype, uitgespaard uit een achter-
grond of een lichte achtergrondkleur.
Je kunt de interlinie bij een gemiddelde regellengte verkleinen als
de letters een relatief kleine x-hoogte hebben, omdat door de klei-
nere x-hoogte al automatisch meer ruimte tussen de regels ontstaat.
Wanneer je echter een speciaal lettertype met een kleine x-hoogte
gebruikt, is het vaak een goed idee om de ruimtelijke, open impres-
sie van de tekst te vergroten door de interlinie nog te verruimen.
Wanneer we zetten zonder extra regelafstand noemen we dit
compress-zetsel. De regels staan dan zo dicht mogelijk bij elkaar.
De afstand tussen de regels onderling is mede
bepalend voor de leesbaarheid van een tekst.
Alle letters staan op een basislijn. De afstand
tussen de basislijn van de eerste regel en de
basislijn van de volgende regel wordt regelaf-
stand of regeltransport genoemd.
De witruimte tussen twee regels noemen we
interlinie. Om te voorkomen dat de stokken
en de staarten van de letters in twee opeen-
volgende regels elkaar raken, moet de regel-
afstand groter zijn dan de beeldhoogte. Een
regelafstand wordt bij de zetinstructies als
volgt aangeduid: 9/10. Dit wil zeggen dat de
letter negen punt hoog is en het regeltransport
tien punt.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Tekst is gezet in een letter met een klein letteroog. Deze tekst vraagt om meer interlinie om leesbaar te blijven.
Tekst is gezet in een letter met een klein letteroog.
Deze tekst is gezet in een schreefloze letter. Schreefloze let-ters hebben een relatief grote x-hoogte. Hierdoor wordt de ruimte op de regel behoorlijk opgevuld, zodat bijna altijd wat meer ruimte tussen de regels nodig zal zijn.
Deze tekst is gezet in een schreefloze letter; Schreefloze letters hebben een relatief grote x-hoogte; Hierdoor wordt de ruimte op de regel behoorlijk opgevuld, zodat bijna altijd wat meer ruimte tussen de regels nodig zal zijn.
BIJ TEKST GEZET IN KAPITALEN LIJKEN DE REGELS DICHTER BIJ ELKAAR TE STAAN. DAAROM IS HET AANGERADEN WAT EXTRA WIT BIJ TE VOEGEN.
BIJ TEKST GEZET IN KAPITALEN LIJKEN DE REGELS
DICHTER BIJ ELKAAR TE STAAN. DAAROM IS HET
AANGERADEN WAT EXTRA WIT BIJ TE VOEGEN.
Het orkestspeelde ten dans
Het orkestspeelde ten dans
Regelafstand bij koppenJe merkt hoeveel ruimte er lijkt te zijn tussen de twee regels, vooral omdat de eerste regel geen staartletters bevat. Je kan er een behoorlijk stuk ruimte weghalen, zoals in het voorbeeld links, waar een negatief regeltransport gebruikt werd. (24/23)
39
Alles over het gebruik van WIT
D Regelafstand en leesbaarheid
Regelafstand vergroten bij:
uu lange stokken
uuvet lettertype
uuklein corps:
uugrote x-hoogte
uu schreefloze letter:
uu letter met een klein letteroog:
uu lange regels
uunegatief gezette tekst
Regelafstand verkleinen bij:
uukoppen
uukleine x-hoogte
uukapitaal gezette tekst
Wanneer tekst volledig in kapitalen gezet is, zijn er geen staarten
die zich in de ruimte onder de basislijn uitstrekken, maar alle let-
ters reiken wel tot de top van de regel. Omdat de woorden recht-
hoeken vormen moet de interlinie aangepast worden
BIJ HET GEBRUIK VAN GROTERE LETTERS, ZOALS IN KOPPEN, WORDT DE RUIMTE TUSSEN DE REGELS DOOR DE COMPACTE WOORDEN NOG EENS EXTRA BENADRUKT.
Daardoor kunnen de verhoudingen verstoord worden. In dat geval
is het goed de afstand tussen de regels te vekleinen, zodat de kop
één compact geheel wordt.
Wanneer de regelafstand te krap ingesteld is bij broodtekst gaan de stokken en de staarten van de on-derkastletters in de broodtekst elkaar raken. Dit hindert bij het lezen van de tekst en de lezer haakt af
Wanneer bij een bold lettertype de regelafstand te krap ingesteld is is het grijsbeeld van de tekst te donker en te zwaar. Meer interlintie is hier op zijn plaats.
Wanneer bij een bold lettertype
de regelafstand te krap ingesteld
is is het grijsbeeld van de tekst
te donker en te zwaar. Meer
interlintie is hier op zijn plaats.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
➊
➊
➊ Je kan de regelafstand op erschillende plaatsen instelen: in het regelpaneel, in het venster “Teken” of als onderdeel van een alinea- en tekenstijl
Alinea’s uitlijnen op het basislijnrasterSelecteer tekst. en klik in het deelvenster Alinea of het regelpaneel op Uitlijnen op basislijnraster
➋
De REGELAFSTAND instellen in InDesign
Weergave van de hulplijnen in je opmaak
41
Nog enkele tips
uu Standaard wordt er 2 punt wit tussen twee regels gezet. Wanneer
je bodytekst in corps 10 staat, wordt de regelafstand automatisch
corps 12. Dit wordt genoteerd als 10/12. De meeste fonts vragen
meer wit. Hoe groter de regelafstand hoe “lichter” de tekst lijkt.
Dit is vooral belangrijk bij lange teksten, gezet in een schreefletter.
uu Titels vragen minder wit. Een kop moet als één geheel bekeken
worden. Een negatieve regelafstand is hier beter.
uu Wanneer een “zwaar” font heeft nood aan meer wit tussen de
regels, anders ziet het geheel er veel te donker uit
uuTekst gezet in kapitalen mag dichter bij elkaar worden gezet.
uuBreed gezette tekst heeft nood aan meer regelafstand om het
geheel “verteerbaar” te houden.
uuHoe meer wit je gebruikt tussen de regels, hoe luxueuzer je
opmaak lijkt.
uuKrap gezette tekst doet claustrofobisch aan, één puntje wit kan
hier wonderendoen!
uuUitgevuld gezette tekst in smalle kolommen geeft teveel wit tus-
sen de woorden. We lezen in groepjes van woorden en niet letter
per letter. Wanneer de ruimte tussen de woorden groter is dan de
interlinie, springen de ogen naar de volgende regel in plaats van
door te lezen op de regel. Dit kan je oplossen door de regelaf-
stand te vergroten en beter uit te vullen.
Alles over het gebruik van WIT
D Basislijnraster gebruikenHet basislijnraster staat voor de regelafstand binnen platte tekst in
een document. Je kan voor alle elementen van de pagina veelvou-
den van deze regelafstand gebruiken, zodat tekst altijd correct
wordt uitgelijnd tussen kolommen en van pagina tot pagina. Als
je voor de platte tekst in een document bijvoorbeeld een 9-punts
regelafstand gebruikt, kunt u voor de koptekst een 15-punts regel-
afstand instellen en 6 punten ruimte toevoegen voor de alinea’s
die op de koppen volgen. Met een basislijnraster plaats je tekste-
lementen consistent op een pagina. Je kan de regelafstand voor de
alinea aanpassen, zodat de basislijnen ervan worden uitgelijnd op
het onderliggende raster van de pagina. Dit komt van pas als je de
basislijnen van tekst in meerdere kolommen of aangrenzende tekst-
kaders wilt uitlijnen. De instellingen voor het basislijnraster wijzig
je in het deelvenster Rasters van het dialoogvenster Voorkeuren.
Geef steeds in het veld “Toename bij elke” ➋ dezelfde waarde in
als de regelgafstand
Je kan ook alleen de eerste regel van een alinea op het basislijn-
raster uitlijnen en de andere regels volgens de opgegeven waarde
van de regelafstand uitlijnen.Als u het basislijnraster wilt weerge-
ven, klikt u op Weergave > Rasters en hulplijnen > Basislijnraster
tonen.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Na enkele stille jarenin Zuid-Afrika, met haarpartner Johan Van Hecke, isEls De Temmerman weer inhet land. Vijf maanden aaneen stuk heeft ze in bijnaperfecte quarantaine aanhaar boek over de Noord-Oegandese kindsoldatengeschreven. ‘De meisjes vanAboke’ ligt vanaf volgendeweek in de boekhandel. Ophet moment dat wij haarspreken heeft ze de mondvol van de bovenmenselijkemoed die de ontvoerde kin-deren en hun kleine blankeredster tekent. De keuze vanhaar eerste deugd is dan ook vlug gemaakt.
‘In extreme situaties
komen extreme gevoelensnaar boven. Dat kan nooitgeziene wreedheid zijn,maar net zo goed uitzonder-lijke moed. Wat mij staandehield in de verschrikkelijkesituaties die ik in Afrika hebbeleefd, was de moedvan die kleine minderheidmensen die tegen de stroomin zwemmen, die blijvengeloven dat je medemensvermoorden niet kan, ook alis hij de vijand.’
‘Ja, het is het relaasvan een kleine, vijftigjarigeItaliaanse zuster in Oegandadie beslist de rebellenachterna te gaan. Driejaar geleden ontvoerdenzij honderd negenendertig
meisjes uit haar school. Dierebellenbeweging is eenvan de wreedste ter wereld.Ze hebben al meer danhonderdduizend mensenvermoord en verminkt. Zesnijden ledematen, oren,lippen af. Niemand had ooittegen hen durven optreden.
Zuster Rachele volgde meteen leraar het spoor van depapiertjes rond het snoep datde rebellen hadden gestolenuit de voorraadschuur vande school. Ze haalde degroep in en ze bood haarleven aan tegen dat vande meisjes. De ruil werdgeweigerd, maar ze is dehele dag achter de rebellenblijven aanlopen. ‘s Avonds
spreken heeft ze de mondvol van de bovenmenselijkemoed die de ontvoerde kin-deren en hun kleine blankeredster tekent. De keuze vanhaar eerste deugd is dan ook vlug gemaakt.
‘In extreme situatieskomen extreme gevoelensnaar boven. Dat kan nooitgeziene wreedheid zijn,maar net zo goed uitzonder-lijke moed. Wat mij staandehield in de verschrikkelijkesituaties die ik in Afrika hebbeleefd, was de moedvan die kleine minderheidmensen die tegen de stroomin zwemmen, die blijvengeloven dat je medemensvermoorden niet kan, ook al
is hij de vijand’.
‘Ja, het is het relaasvan een kleine, vijftigjarigeItaliaanse zuster in Oegandadie beslist de rebellenachterna te gaan. Driejaar geleden ontvoerdenzij honderd negenendertigmeisjes uit haar school. Dierebellenbeweging is eenvan de wreedste ter wereld.Ze hebben al meer danhonderdduizend mensenvermoord en verminkt. Zesnijden ledematen, oren,lippen af. Niemand had ooittegen hen durven optreden.
Zuster Rachele volgde meteen leraar het spoor van depapiertjes rond het snoep dat
de rebellen hadden gestolenuit de voorraadschuur vande school. Ze haalde de groep in en ze bood haar leven aan tegen dat van de meisjes. De ruil werdgeweigerd, maar ze is de hele dag achter de rebellen blijven aanlopen. ‘s Avonds sloeg de groep kamp op en stond de rebellenleider uiteindelijk honderd en negen meisjes af. Toen ze bleef aandringen over de vrijlating van de overige meisjes, dreigde de leider ermee iedereen te vermoor-den en is Zuster Rachele ver-trokken. Maar ze heeft de ou-ders van de gevangen meisjes beloofd dat ze hen terug zou halen.’ Is er nog hoop voor die
Weduwen zijn losse tekstregels dieonderaan een paragraaf staan en dieeigenlijk bij een paragraaf horen die inde volgende kolom verdergaat.
Wezen zijn losse tekstregels of woordendie bovenaan een tekstkolom of paginastaan en die eigenlijk bij de voorgaandeparagraaf horen.
43
D AlineawitUit regels worden een alinea gevormd. Dit is een gedeelte van een
tekst beginnend met een nieuwe regel tot de eerstvolgende nieuwe
regel. Een alinea maakt een tekst overzichtelijk, voorkomt te lange
passages en vormt een afgerond gedeelte van een gedachte.
Een alinea moet ook als dusdanig worden vormgegeven.
Je maakt alinea’s door in te springen bij elke nieuwe alinea of door een
witregel tussen de alinea’s plaatsen. Meestal kies je óf voor inspringen
óf voor het plaatsen van extra wit. Vermijd een opeenvolging van
allemaal korte of allemaal lange alinea’s. Afwisseling geeft de beste
resultaten en verhoogt de leesbaarheid.
Wanneer de laatste regel van een alinea bovenaan een nieuwe pagina
of in een nieuwe kolom terechtkomt, spreken we van een weduwe.
Een alleenstaande regel op de voorgaande pagina is een wees.
Met InDesign pas je de alineavorming in de alineaspecificaties zo aan
dat deze twee problemen worden opgelost (zie hiernaast).
De eerste regel onder de titel is altijd het begin van een alinea, zodat
deze niet moet inspringen. Als je tussentitels en alinea’s laten insprin-
gen moet dat met dezelfde hoeveelheid wit gebeuren.
Een alinea kan ook zonder insprong beginnen. Deze manier van wer-
ken is aan te raden bij smalle zetbreedtes (door de alinea-insprong zou
de kolom op die plaats nog smaller worden en daardoor verschijnen er
lelijke woordspaties) en bij tekst gezet in vrije regelval. De witruimte
tussen 2 alinea’s mag niet te groot zijn. Doe dit niet door op de Enter-
toets te drukken (harde return). Er ontstaat dan een te grote witruimte
tussen de alinea’s. Gebruik de alineaspecificaties om de juiste hoeveelheid
wit tussen alinea’s te plaatsen (wit voor en wit na). Wil je aan de regel
beginnen zonder wit dan typ je een zachte return (shift + enter).
Alles over het gebruik van WIT
“Wees” is de laatste zin van een alinea die boven de volgende kolom verschijnt.“Weduwe” of “hoerenjong” is de eerste zin van een volgende alinea die onderaan de vorige kolom “hangt”.
Het oplossen van “weduwen” en “wezen” los je op in het venster
‘Opties bijeen houden” bij de alineaspecificaties.
Weduwen kan je vermijden door minimaal de twee eerste regels
van een paragraaf bij elkaar te houden ➊. Wezen kan je vermij-
den door minimaal de twee laatste regels van een paragraaf bij
elkaar te houden ➋. Je kan ook alle regels van een paragraaf bij
elkaar houden ➌, maar dat veroorzaakt soms teveel wit onderaan
een tekstkolom. Titels en kopjes kunnen ook alleen onderaan een
kolom verschijnen. Zij kunnen het best bij de volgende paragraaf
gehouden worden. Geef bij “Houden bij volgende” minimum de
waarde 2 in ➍.
➊➋
➍
➌
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Je kan op drie plaatsen in InDesign het alineawit aanpassen: in het regelpaneel (boven), als alineastijl (links) en in het venster alinea’s (linksonder). Je kan in het regelpaneel en inde venster ook instellen hoeveel je wil inspringen (links en rechts) voor de volledige alinea of alleen voor de eerste regel.
Gebruik geen harde return
Aan de lijn beginnen doe je met een zachte return (shift+cmd)
Extra wit tussen alinea’s geef je door “wit voor” of “wit na” in te geven
45
Alles over het gebruik van WIT
uuWit voor (space before)
Wit vóór een paragraaf kan gebruikt worden om een paragraaf onderaan
een stuk broodtekst los te zetten. Bovenaan een tekstvak werkt de spa-
tievóór meestal niet. Bij tabellen kan de spatie vóór gebruikt worden om
de nodige witruimte te creeren wanneer horizontale lijnen tussen kop
en body getrokken worden. Wit tussen paragrafen zal meestal even- veel
bedragen als de leading van de broodtekst.
uuWit achter (space after)
Wit achter een paragraaf kan het best gebruikt worden wanneer elke
paragraaf in de broodtekst los van de volgende paragraaf moet staan.
Wanneer een paragraaf gevolgd wordt door een titel, kan men de titel
voorzien van extra wit vóór en een beetje wit achter, zodat de titel los
komt te staan van beide omringende paragrafen. Bij titels moet het wit
voor en achter opgeteld bij de leading van de titel. De som moet dan even
groot zijn als een vergelijkbaar aantal regels (leadings) broodtekst. (zie: in
register zetten).
uu Inspringen
Je kan eventueel de eerste regel laten inspringen bij het begin van een
nieuwe alinea of de volledige alinea. Zorg er dan wel voor dat de wit-
ruimte bij het inspringen overal even groot is. Je kan bv inspringen met
een spatie die even groot is als de corpshoogte van de broodtekst.
‘In extreme situaties komen extreme gevoelens naar boven. Dat kan nooitgeziene wreedheid zijn, maar net zo goed uitzonderlijke moed. Wat mij staandehield in de verschrikkelijke situaties die ik in Afrika heb beleefd, was de moedvan die kleine minderheid mensen die tegen de stroom in zwemmen, die blijvengeloven dat je medemens vermoorden niet kan, ook al is hij de vijand’.
Italiaanse zuster‘Ja, het is het relaas van een kleine, vijftig-jarige Italiaanse zuster in Oegandadie beslist de rebellen achterna te gaan. Drie jaar geleden ontvoerdenzij honderd negenendertig meisjes uit haar school. Die rebellenbeweging is een van de wreedste ter wereld. Ze hebben al meer dan honderdduizend mensen vermoord en verminkt. Ze snijden ledematen, oren,lippen af. Niemand had ooit tegen hen durven optreden.
Zuster Rachele volgde met een leraar het spoor van de papiertjes rond het snoep dat de rebellen hadden gestolen uit de voorraadschuur van de school. Ze haalde de groep in en ze bood haar leven aan tegen dat van de meisjes.
De ruil werd geweigerd, maar ze is de hele dag achter de rebellen blijven aanlopen. ‘s Avonds sloeg de groep kamp op en stond de rebellenleider uiteindelijk honderd en negen meisjes af. Toen ze bleef aandringen over de vrijlating van de overige meisjes, dreigde de leider er-mee iedereen te vermoorden en is Zuster Rachele vertrokken. Maar ze heeft de ouders van de gevangen meisjes beloofd dat ze hen terug zou halen.’ Is er nog hoop voor die...
Wit voor: 3 punt
Wit achter: 1 punt
Wit achter: 3 punt
Wit achter: 3 punt
Wanneer je tussentitels en alinea’s combineert, moet je altijd méér wit voor de tussentitel plaatsen dan er achter. De titel hoort nl. visueel bij de tekst.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Ga op zoek naar spaties door in InDesign bij “Tekst” of in het regelpaneel “Verborgen tekens weergeven” aan te zetten. Een spatie wordt dan in het blauw als een punt gemar-keerd in de tekst
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
47
D Witgebruik bij leestekens
Een opmaakprogramma is geen tekstverwerkingsprogramma.
Typografisch moet er anders met wit omgegaan worden dan bv in
word. Met een tekstverwerker heeft men de gewoonte om bijvoor-
beeld wit voor en na een uitroepteken te zetten of om een dubbele
spatie te typen na een punt. Dat mag niet. Het geeft te grote gaten
in een tekst. InDesign biedt de mogelijkheid om verschillende soor-
ten spaties op te nemen in de tekst. een overzicht met voorbeelden.
Regel: over het algemeen schrijft men vóór een leesteken geen spa-
tie en erachter wel. Hierop zijn enkele uitzonderingen: bij haakjes
en aanhalingstekens aan het begin van een tekst is het andersom.
Een gedachtestreepje wordt soms met, soms zonder spaties aan
weerszijden geschreven.
Alles over het gebruik van WIT
Wanneer je een word-document importeert in InDesign en je
merkt dat de spatiëring na de leestekens niet juist is, kan je het
volgende doen. Gan naar “Bewerken” > “Zoeken/wijzigen”. In
het geopende venster ga je naar de tab “Tekst”. Typ een punt en
een dubbele spatie in “Zoeken naar” en typ vervolgens een punt
gevolgd door één spatie in “Wijzigen in”. Kies daaronder voor
“Zoeken in” document. Klik dan op “Alles wijzigen”. De dubbele
spatie zal uit heel het document verdwijnen. Vervolgen kan je dit
ook toepassen voor andere leestekens.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Een gewone spatie gaat in een uitge-vulde tekst versmallen of verbreden wanneer je aan -of afspatieerd. Een Em-spatie gaat z’n waarde steeds behouden. In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet over de gewone spatie en over de Em-spatie. Bij het spatiëren van de volledige tekst tot -50 merk je dat de ruimte tus-sen de woorden mee versmalt, behalve waar de Em-spatie ingevoegd werd.
Een gewone spatie gaat in een uitgevulde tekst versmallen of verbreden wanneer je aan -of afspatieerd. Een Em-spatie gaat z’n waarde steeds behouden. In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet over de gewone spa-tie en over de Em-spatie. Bij het spatiëren van de volledige tekst tot -50 merk je dat de ruimte tussen de woorden mee versmalt, behalve waar de Em-spatie ingevoegd werd.
Een gewone spatie gaat in een uitge-vulde tekst versmallen of verbreden wanneer je aan -of afspatieerd. Een Em-spatie gaat z’n waarde steeds be-houden. In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet over de gewone spatie en over de Em-spatie. Bij het spatiëren van de volledige tekst tot -50 merk je dat de ruimte tussen de woorden mee ver-smalt, behalve waar de Em-spatie inge-voegd werd.
Em-spatie48 punt
En-spatie1/2 Em spatie 24 punt
Dunspatie1/8 Em spatie 6 punt
Haarspatie1/24 Em spatie 2 punt
Een Em-spatie zal steeds hetzelfde blijven. Het is een vaste waarde, ook al versmalt men de kolom of verklein je het wit tussen de woorden. Je kan hiervoor ook een vaste spatie gebruiken.
49
D spaties
De ene spatie is de andere niet. InDesign beschikt sinds versie CS3
maar liefst over twaalf verschillende spaties. Elke spatie heeft een
eigen toepassing. Hier alvast een eerste publicatie over het gebruik
van deze verschillende spaties.
uuEm spatie (Em space)
Deze spatie heeft dezelfde breedtewaarde als de letter M van het
font waarin deze spatie gebruikt wordt. We noemen dit ook een
vierkantspatie omdat de breedte gelijk is aan het corps. Je kan de
vierkantspatie o.a. gebruiken om in een opsomming met opeen-
volgende getallen de tientallen en de honderdtallen te vervangen,
zodat de eenheden uitlijnen. Bij het af- en aanspatiëren gebruiken
we ook de em-spatie. De waarde die dan aangeven wordt, is over
het algemeen een duizendste van deze em-spatie.
uuEn spatie
Deze spatie heeft een breedtewaarde die gelijk is aan het halve
vierkant - dus de helft van het corps waarin het font gezet is.
Deze spatie wordt vooral gebruikt wanneer in een lijst getallen
voorkomen die verschillen van breedte en die rechts moeten uit-
lijnen, zonder gebruik te maken van een tabulatie. .De halve spatie
heeft dezelfde breedte- waarde als een cijfer. Getallen uitlijnen kan
ook door het eerste cijfer in te typen en dan wit te maken.
uuWoordspatie (Word space)
Dit is de spatie die je krijgt als je gewoon de spatiebalk indrukt. De
breedte wordt bepaalt door het font waarin je werkt. In de meeste
gevallen is deze gelijk een 1/4 Em-spatie. Gewone (woordspatie) en Em-spatie
De verschillende spatie kan uit ingeven via het menu “Tekst” > “Spaties invoegen” in InDesign.
Alles over het gebruik van WIT
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Voorbeeld van het gebruik van een niet-afbrekende spatie. In het eerste voorbeeld verhuist het euro-te-ken naar de volgende regel als we de kolom versmal-len. In het tweede voorbeeld blijft het euro-teken bij het getal staan, omdat er een niet afbrekende spatie tussen het euroteken en het getal staat.
Cijferspaties kan je gebruiken om getallen onder elkaar uit te lijnen zonder dat je tabs moet instellen
Voorbeeld van een gewone spatie en een Em-spatie die even breed is als de kapitalletter “M” in de corpsgrootte.
51
uuNiet-afbrekende spatie (Non-breaking space)
Dit is een zeer goed bruikbare spatie. Het zorgt er namelijk voor
dat twee woorden altijd bij elkaar blijven. Door tussen het €-teken
en het bedrag een niet-afbrekende spatie te plaatsen voorkom je dat
deze twee woorden op twee verschillende regels terecht komen.De
niet-afbrekende spatie is trouwens even breed als de woord-spatie.
uuCijferspatie (Figure space)
Deze spatie is erg handig bij het uitlijnen van tabellen met getallen.
Deze spatie is namelijk even breed als een tabelcijfer. Een tabelcij-
fer altijd even breed, dit in tegenstelling tot het mediaevalcijfer.
Dankzij de cijferspatie kun je bijvoorbeeld de valuta vóór een cijfer
perfect uitlijnen.
uu Interpunctiespatie (punctuation space)
Deze heeft de breedte van een kwart Em-spatie of een halve En-
spatie, wat overeenkomt met de breedte van een punt of een kom-
ma. Je gebruikt een interpunctiespatie wanneer een gewone spatie
te breed is of wanneer je geen punt wilt typen maar toch dezelfde
witruimte wilt opnemen, bv als scheidingsteken in duizendtallen
of in telefoonnummers..
uuRelatieve en vaste spatie (Fixed width)
De meeste spatie zijn gerelateerd aan het font en het corps. Hierdoor
variëren ze continu. De tegenhanger van deze spaties is de vaste
spatie. Wanneer zo’n vaste spatie een bepaalde waarde heeft zal deze
waarde altijd gelijk blijven. Er wordt in dat geval niet meer gekeken
naar het font.De vaste spatie gaat vrijwel altijd uit van de Em-spatie.
Vaak worden ook delen van deze Em-spatie gebruikt. Zo is de Ens-
patie de helft van deze Em-spatie en biedt InDesign zelfs 1/3, 1/4 en
1/6 spatie aan. Bovendien kun je kiezen voor een ‘Dunne spatie’ (1/8
Em-spatie) en een ‘Haarfijne spatie’ (1/24 Em-spatie).
Alles over het gebruik van WIT
• Gewone spatiebreedte gedefinieerd door lettertype
• Em- spatiebreedte gelijk aan corpsgrootte
• En- spatiebreedte is 1/2 em spatie
• Vaste spatienormale breedte
• Niet afbrekende spatievaste breedte
• Haarfijne spatiebreedte 1/24 em spatie
• Een zesde spatiebreedte 1/6 em spatie
• Dunne spatiebreedte 1/8 em spatie
• Kwart spatiebreedte 1/4 em spatie
• Een derde spatiebreedte 1/3 em spatie
• Interpunctiespatiebreedte gelijk aan leesteken . : !
• Cijferspatiebreedte gelijk aan cijfer
• UitlijnspatieVarieert, werkt alleen bij uitgevulde tekst
Overzicht van alle soorten spaties
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
In dit stukje tekst dat uitgevuld gezet is, heb ik op de laatste regel een uitlijnspatie geplaatst tussen het laatste woord van de paragraaf en het afsluitblokje zodat de verdeling van het wit beter verspreid wordt op die laatste regel ■
In dit stukje tekst dat uitgevuld gezet is, heb ik op de laatste re-gel een uitlijnspatie geplaatst tus-sen het laatste woord van de pa-ragraaf en het afsluitblokje zodat de verdeling van het wit beter ver-spreid wordt op die laatste regel ■
In Franse teksten wordt vaak een dunne spatie gebruikt na een leesteken, zoals hier na de haakjes.
Om een afkorting meer ruimte te geven, wordt er een haarspatie gebruikt.
De uitlijnspatie gebruikt om een opsomming van steden steeds dezelfde witruimte te geven zonder dat je tabs hoeft te gebruiken. Wanneer je nu de zetbreedte smal-ler maakt, of het corps vergroot of verkleint, de witverdeling tussen de woorden blijft altijd gelijk.
53
uuDunspatie (thin space)
De breedte van een dunspatie is 1/6 em-spatie, maar varieert in dtp-
programma’s. In InDesign is de “dunne spatie” veel smaller dan de
interpunctiespatie (ongeveer 1/8 em). In Franse teksten plaatst men
voor veel leestekens een dunspatie om ze mee ruimte te geven.
uuHaarspatie (hair space)
Een haarspatie of haarfijne spatie is 1/10 tot 1/16 van een em-spatie.
In InDesign is dat 1/16 em-spatie. Deze spatie wordt gebruikt om
afkortingen of leestekens beter te scheiden.
uuUitlijnspatie (flush space)
In InDesign heb je ook nog een uitlijnspatie. die gebruik je in
uitgevulde tekst om een laatste regel te vullen. Standaard wordt het
overtollige regelwit verdeeld tussen de woord van de laatste regel,
maar dat levert vaak teveel wit tussen de woorden op. Voeg je één of
meer uitlijnspaties toe, dan worden alleen die spaties uitgerekt. De
uitlijnspatie wordt ook gebruikt om koppen op een evenwichtige
manier te spatiëren en uit te vullen.
Alles over het gebruik van WIT
Spatiëringswaarden worden uitgedrukt in het aantal eenheden van een em-spatie. De grootte van de em-
spatie is afhankelijk van het corps. Bij een corps van 10 pt is de em-spatie 10 pt breed. De em-spatie dateert
nog uit de tijd van het loodzetten. De em-spatie was een loden spatieblokje met ongeveer dezelfde breedte
als de kapitaal M. De em-spatie werd later verdeeld in eenheden en kan nog gekozen worden bij de spaties
in inDesign. InDesign gebruikt spatieerwaarden uitgedrukt in het aantal eenheden van 1/1000 em.MBasislijn
Kapitaal-hoogte
1000 eenheden
1000
een
hede
n
x-hoogte
Breedte
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Een krant maak je op in kolommen. De tekst wordt uitgevuld om zoveel mogelijk op een pagina te krijgen. Links zie je de verschillende manieren van uitvullen in InDesign. Alleen de bovenste manier is correct.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas inciam ipsa ium qui commolorrum doloriber-nam doluptam inullor emquam faceptiam illup-tiant autas exerro volupti onsequatem imendae rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos nimporionse volorepro esequaeptum aut ium vo-lores dellorem ium audi omnit apidiae conseque voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio. Mus quam venim ium vollam fugitis ex eum veliquatetur.
Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas inciam ipsa ium qui commolorrum doloriber-nam doluptam inullor emquam faceptiam illup-tiant autas exerro volupti onsequatem imendae rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos nimporionse volorepro esequaeptum aut ium vo-lores dellorem ium audi omnit apidiae conseque voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio. Mus quam venim ium vollam fugitis ex eum
veliquatetur.
Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas inciam ipsa ium qui commolorrum doloriber-nam doluptam inullor emquam faceptiam illup-tiant autas exerro volupti onsequatem imendae rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos nimporionse volorepro esequaeptum aut ium vo-lores dellorem ium audi omnit apidiae conseque voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio. Mus quam venim ium vol-lam fugitis ex eum veliquatetur.
❶
❷
❸
❶ ❷ ❸
55
D RegellengteDe ervaring leert dat een optimaal leesbare regel niet langer is dan
65 à 70 lettertekens (dit zijn de letters, leestekens en spaties) en niet
korter dan zo’n 40 lettertekens.
Het oog heeft moeite om een lange regel te volgen en vooral om het
begin van een volgende regel op te zoeken.
Bij het lezen van te lange regels raak je snel vermoeid en zijn er
meer regressiebewegingen van het oog.
Te korte regels zijn ook niet goed: de inhoud van de tekst lijkt dan
een soort “verkleuteringsproces” te ondergaan. Korte regels zijn
niet geschikt voor leestekst, wel voor bijschriften en margeteksten.
D AfbrekenAls je moet afbreken, zorg er dan voor dat dit gebeurt volgens
de spellingsregels van de taal waarin je werkt. In de afbreek- en
uitvulroutines van InDesign kun we je instellen hoeveel letters
na de afbreking blijven staan of hoe groot de lettergreep is die
verhuist naar de volgende regel. Let wel op dat bepaalde woorden
bij afbreking geen onbedoelde betekenis krijgen, zoals in dit rijtje
van voorbeelden:
uugekregen gek-regen
uu lokaal lok-aal
uumeestal mees-stal
uuverslaafd vers-laafd
uuwaardoor waard-oor
Als twee begrippen in een zin bij elkaar horen, mogen deze niet
van elkaar gescheiden worden door een afbreking. Breek bijvoor-
G ZETWIJZE en AFBREKEN van regels
In dit boek zijn 3 zetwijzen gebruikt: gecentreerd, uitgevuld en links lijnend.
Het alineapalet met alle zetwijzen bovenaan.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIEOndernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Wil je vermijden dat bijvoorbeeld een naam of een te-lefoonnummer afbreekt tijdens het uitgevuld opmaken. Selecteer dan het woord dat niet mag splitsen en vink
"afbreken" af in het alineapalet
Wanneer een woord niet mag afgeboken worden, maar toch een afbreekstreepje nodig
heeft zoals het woord e-mail kan je een vast afbreekstreepje in het woord plaatsen zodat
de 'e' en 'mail' in e-mail altijd bij elkaar blijven. Wanneer je zelf wil aangeven waar een
woord mag afbreken, plaats je een zacht afbreekstreepje. Het afbreekstreepje blijft on-
zichtbaar tot InDesign het woord aan het eind van de regel wil afbreken.
AFBREKEN instellen in InDesign
Zacht en hard afbreekstreepje
De hond in kwestie leefde ongeveer 14.100 à 14.600 jaar geleden, aldus de archeo-logen Hannes Napierala en Hans-Peter Uerpmann. "Mensen gingen toen nog steeds op jacht voor voedsel", zo zegt Na-pierala. Aan de afmetingen van het been en aan de tanden kon worden vastgesteld dat het om een hond en niet om een wolf ging. Uit genetisch en archeologisch on-derzoek was al langer bekend dat wol-ven en honden ten laatste 15.000 jaar geleden uit elkaar begonnen te groeien.
De hond in kwestie leefde ongeveer 14.100 à 14.600 jaar geleden, aldus de archeologen Hannes Napierala en Hans-Peter Uerpmann. "Mensen gingen toen nog steeds op jacht voor voedsel", zo zegt Napierala. Aan de afmetingen van het been en aan de tanden kon worden vastgesteld dat het om een hond en niet om een wolf ging. Uit genetisch en archeologisch onderzoek was al langer bekend dat wolven en honden ten laatste 15.000 jaar geleden uit elkaar begonnen te groeien.
In het alineapalet zet je afbreken aan of af om een woord geforceerd aan elkaar geschreven te houden zoals in het voorbeeld hiernaast.
57
beeld nooit af tussen “50” en “€”, maar hou ze samen op één regel.
Bij afbrekingen geldt dat er nooit meer dan drie onder elkaar
mogen komen.
Voor een afbreekteken moeten altijd minimum twee letters komen,
tenzij het aantal letters op de volgende regel minder dan drie is.
In dat geval is afbreken lelijk en kan men het woord beter in zijn
geheel naar de volgende regel verhuizen. (niet “bij-na” of “el-ke”).
Na het afbreekteken moeten ook minimaal twee regels volgen.
D Regelval en zetwijze
uuUitgevuld zetsel of blokvorm
Verschillende alinea’s vormen samen een kolom. Wanneer alle
regels binnen een kolom van gelijke lengte zijn, spreken we van een
uitgevulde tekst. Wanneer tekst wordt uitgevuld, zorgt InDesign
ervoor dat alle regels een vaste lengte hebben door wat ruimte tus-
sen de woorden, en soms ook tussen de letters, toe te voegen of weg
te halen.
Bij sommige programma’s kun je grenzen stellen aan de mate
waarin de spatiëring kan worden aangepast, maar InDesign zal die
grenzen overtreden wanneer dat nodig is.
Het grootste probleem met uitgevulde tekst, voorzover het de
leesbaarheid en esthetiek betreft, is de onregelmatige woord- en
letterspatiëring.
Sommige regels kennen wat extra ruimte, andere juist minder.
Deze onregelmatigheid verstoort het lezen. Hoe korter de regel
is in verhouding tot het formaat van de letters, des te groter het
ZETWIJZE en AFBREKEN van regels
AFBREEKREGELS
uuBreek geen titels, namen, datums, e-mail- en
webadressen en bedragen af.
uuBreek niet af als er daardoor één klinker naar de volgende
regel gaat of achterblijft op de regel: a-genda en aline-a.
uuBreek samenstellingen af tussen de samenstellende
woorden: rivier-bedding en niet ri-vierbedding
uuBreek niet af als er daardoor leesproblemen ontstaan.
Gebruik be-stelen i.p.v. beste-len.
uuBreek woorden van vijf letters en minder niet af (in te
stellen in InDesign!).
uuBepaalde woordgroepen moeten bij elkaar blijven staan
zoals: bedrag en valuta, straat en nummer, postcode en
plaats, voornaam en naam. Om deze woorden samen te
houden, typ je een vaste spatie.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Ik durf wel te zeggen dat ik de indruk heb, dat telkens wanneer een nieuw stuk machinerie door dedeur naar binnen komt, een stukvan ons verstand het raam uitvliegt.
Ik durf wel te zeggen dat ik de indruk heb, dat telkens wanneereen nieuw stuk machinerie doorde deur naar binnen komt, een stukvan ons verstand het raam uitvliegt.
uuOngelijke regels in evenwicht ❶
De woorden “de indruk heb” op de eerste regel in het voorbeeld
hierboven kunnen naar de volgende regel verplaatst worden, zoals
in het voorbeeld daaronder. Dat geeft een evenwichtige regellengte.
Je kan de regels in evenwicht brengen door te kiezen voor “Onge-
lijke regels met elkaar in evenwicht te brengen” in het optiemenu
van Alinea’s
uuComposer ❷
InDesign heeft een zgn. Multiline Composer (Adobe Composer
Alinea). Deze optie zal altijd de complete alinea bekijken en naar
de mooiste oplossingen zoeken. Door de Composer op Single Line
(Adobe Composer enkele regel) te zetten, bekijkt InDesign per
regel de mogelijkheden om af te breken. Soms levert dit betere
resultaten op, soms ook niet. Je vindt deze optie bij Alineastijlen >
Uitvulling of bij Alinea’s. Wil je handmatige afbrekingen plaatsen in
de tekst, dan ben je verplicht de Single line composer te gebruiken.
❶
❷
Soms heb je het idee dat bij een linkslijnende tekst de rechterkant-
lijn onvoldoende wordt benut. Woorden of afbrekingen die nog
makkelijk achter het laatste woord van de regel passen worden
toch op de volgende regel geplaatst.In InDesign heb je een aantal
opties om de rechter kantlijn aan te passen.
AFBREKEN instellen in InDesign
59
probleem wordt, aangezien er steeds minder woorden zijn waartus-
sen ruimte toegevoegd of weggehaald kan worden. Jarenlang werd
vrijwel alle tekst uitgevuld. Nu hecht men steeds meer waarde
aan de natuurlijke spatiering van linkslijnende tekst, waarbij het
gestructureerde voorkomen van het “blok”tekst wordt opgeofferd
om de leesbaarheid te optimaliseren.
uuVrije regelval, links lijnend
De regels beginnen links op gelijke hoogte en lopen rechts aan het
einde van de regel ongelijk uit. Deze zetwijze heeft als voordelen
dat er gelijke woordspaties ontstaan, dat er minder of geen afbreek-
problemen voorkomen en dat er een vorm ontstaat die minder
statisch overkomt omdat de rechterkantlijn niet meer zichtbaar is.
Nadeel is de erg ongelijke lengte van de regels (vooral bij een smal-
le zetbreedte) en alinea’s die minder als zodanig herkenbaar zijn.
Als je alleen naar de regelval kijkt, dan is linkslijnende tekst het
best leesbaar. Bij linkslijnende tekst kan de woordspatiëring en
letterspatiëring optimaal worden ingesteld, zonder dat het oog over
onregelmatigheden hoeft te struikelen.
Je ogen kunnen gemakkelijk het begin van de volgende regel
vinden. Hou bij linkslijnende tekst de rechterkant van de alinea
zo recht mogelijk, of streef naar een licht holle vorm. Soms moet
je daarvoor een vaste regelovergang instellen om geen gat te laten
vallen, of om te voorkomen dat een stuk tekst een eind buiten de
andere regels uitsteekt.
In het voorbeeld op de bladzijde hiernaast hangt “de indruk heb”
op de eerste regel een stuk buiten de rest van de regels, terwijl er op
ZETWIJZE en AFBREKEN van regelsJe kan in InDesign aangeven waar een woord moet afgebroken
worden. om te beginnen zet je in de Voorkeuren van InDesign de
autocorrectie aan. In het menu “Bewerken” vind je “Spelling”. In
het submenu selecteer je “Woordenboek”. In het geopende ven-
ster kan je nagaan hoe een woord afgebroken kan worden. Ga je
niet akkoord met de afbreking, dan kan je de voorkeuren voor dat
woord aanpassen en opnemen in een lijst met uitzonderingen.
Binnen InDesign kan je ook een eigen afbreeklijst kan maken. Je
kan zelfs de prioriteit aangeven middels tildes (~).Wanneer je het
dus niet fraai vind dat tussen “al- en lemaal” wordt afgebroken,
geef je hier bijv. 3 tildes: al~~~le~maal. Als de afbrekingen u niet
bevallen, gebruikt u de volgende richtlijnen om aan te geven hoe
u woorden wilt laten afbreken:
Typ één tilde (~) om de beste of enige plaats in het woord aan te
geven waar dat woord kan worden afgebroken.
Typ twee tildes (~~) om de op één na beste plaats aan te geven.
Typ drie tildes (~~~) om een nietecht fraaie, maar aanvaardbare
plaats voor het afbreken aan te geven.
Als u niet wilt dat het woord wordt afgebroken, typt u een tilde
vóór de eerste letter van het woord
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
AFBREKEN instellen in InDesign
uuAfbreekzone Hyphenation zone
De afbreekzone is het bereik gemeten van de rechterkantlijn. Een
woord wordt alleen afgebroken als het begint vóór de afbreekzone
én als binnen de abreekzone een acceptabel afbreekpunt wordt
gevonden. Bij de instelling 0 ie er geen afbreekzonen en worden
wooren waar mogelijk afgeborken, mits wordt voldaan aan de an-
dere afbreekinstellingen. Hoe groter de afbreekzone, hoe minder er
wordt afgebroken, omdat steeds minder woorden vóór de afbreek-
zone beginnen. Maak de afbreekzone niet te groot om witt gaten
in de laatste regel te voorkomen. Standaard staat deze op 12,7 mm
(36pt). In het Nederlands hebben we erg lange woorden. Een woord
komt dus al snel in deze zone terecht vooral wanneer je kader-
breedte minder is dan bijvoorbeeld 60 mm. Door de zone op 0 mm
te zetten zal de rechterkantlijn beter worden benut. Maar je krijgt
ook meer afbrekingen. De Afbreekzone vind je bij het onderdeel
Instelling Woordafbreking in je Alineastijl of bij Alinea’s.
Een Britse man heeft een originele oplossing bedacht om het zwerfaf-valprobleem in de buurt te bestrijden. Hij heeft zijn hond Lucky op-geleid om het afval in zijn bek te nemen en in de vuilnisbak te gooien. William Keating heeft zijn hond geleerd om zakjes, flesjes en blikjes te herkennen. Wanneer de trouwe viervoeter glas ziet, begint hij te blaffen. Dan controleert zijn baasje of er scherven liggen, om te ver-mijden dat Lucky zich kwetst. Per dag loopt Keating ruim twee uur rond om de troep in de buurtparken van Gloucester op te ruimen.Ke-ating zelf beweert positieve reacties te krijgen van de omwonenden. “Er is zoveel afval, dus veel verschil zal het niet maken. Toch vinden de mensen het fijn.”
Hierboven wordt de afbreekzone in het licht aageduid.
Er kunnen alleen woorden aan het einde van een regel afgebroken worden, als "Woordaf-breking" aangevinkt staat.
61
de volgende regel voldoende ruimte lijkt te zijn om het woord daar
te kunnen herbergen. Breng de woord “een” daarom over naar de
volgende regel.
Als je woorden naar de volgende regel overbrengt, doe je dat pas
aan het einde van het opmaken. Als je naderhand nog wijzigin-
gen in de tekst aanbrengt zoalshet veranderen van het corps of
de kolombreedte dan krijg je weer ongelijke of afgebroken regels
halverwege je tekst.
uuVrije regelval, rechts lijnend
Bij rechts lijnend zetsel lijnen de regels aan de achterkant, de rech-
terkantlijn. Een stuk tekst dat rechts uitlijnt, heeft een uitgespro-
ken voorkomen, zoals je hiernaast kunt zien.
De leesbaarheid is minder doordat de linkerrand, waar het oog naar
terugkeert om de volgende regel te lezen, niet consistent is. Je ogen
moeten telkens even zoeken waar de volgende regel begint.
Voor een korte tekst is dit niet zo’n probleem en het kan de moeite
waard zijn wat leesbaarheid op te offeren om een afzonderlijke
layout te kunnen realiseren.
Wanneer je tekst rechts laat lijnen om een bepaald visueel effect te
bereiken, probeer dat effect dan ook te benadrukken. Het is niet
goed om de linkerrand zo gelijkmatig mogelijk te maken.
De linkerrand kan bijna niet rafelig genoeg zijn.
Bij rechtslijnende tekst mogen er geen “weduwen en wezen” of
afgebrekingen voorkomen. Je kunt het regeleinde zelf bepalen en
aangezien deze methode vrijwel nooit gebruikt wordt voor lange
Ik durf wel te zeggen dat ik deindruk heb, dat telkens wanneer
een nieuw stuk machinerie door dedeur naar binnen komt, een stuk
van ons verstand het raam uitvliegt.
Als u de tekst rechts wilt laten uitlijnen, probeer dat dan niet te verbergen. Het is moeilijk te zeggen of tekst hierboven nu rechtslijnend moest zijn, of niet.
ZETWIJZE en AFBREKEN van regels
Rechtslijnend zetsel kan
gebruikt worden
als bijschrift voor een foto
zoals in dit voorbeeld.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Hierboven en op de rechterbladzijde: gecentreerd opgemaakt
Staat de titel centraal?
Deze tekst werd links uitgelijnd. De titel boven het stukje staat mathematisch in het midden van het tekstkader. Maar is dit wel de juiste manier? Het is veel beter de titel optisch te centreren door wit te gebruiken. Knijp je ogen half dicht om het resultaat te bekijken.
Staat de titel centraal?
Deze tekst werd gecentreerd. De titel boven het stukje staat mathematisch in het midden. Maar is dit wel de juiste manier? Het is veel beter de titel optisch te centreren door te krimpen of te spatiëren of dooreen van de vele soorten wit te gebruiken. Knijp je ogen half dicht om het resultaat te bekijken.
63
stukken tekst, kun je het verlies aan leesbaarheid compenseren
door de zin op een doordachte manier in stukken te hakken, zodat
vaste woordgroepen en zinsneden op één regel staan. Je kunt dan
meteen voorkomen dat woorden worden afgebroken.
uuGecentreerd zetsel
De gecentreerde regelval heeft een symmetrische vorm als resul-
taat. Alle regels worden gegroepeerd rond een denkbeeldige mid-
denas. Lang gecentreerde gezette teksten zijn niet prettig leesbaar
omdat het begin van de regel telkens verspringt en het oog het
vaste fixatiepunt van de linkerkantlijn mist.
Gecentreerde tekst leent zich eigenlijk alleen voor kortere teksten
of werk waarbij elke regel min of meer op zichzelf staat. (menu-
kaarten, uitnodigingen, geboortekaartjes).
Ook het centreren van tekst geeft de tekst een apart aanzien: een
meer formeel, bezadigd en mogelijk wat saai voorkomen. Beginnende
vormgevers hebben de neiging om alles maar te centreren, omdat ze
denken dat je daarmee weinig verkeerd kunt doen.
Het is symmetrisch, het vult ruimte en alles is automatsch in balans.
Een gecentreerde tekst ziet er echter ongelofelijk saai en amateuris-
tisch uit.
Kies je ervoor tekst te centreren, doe het dan ook weer grondig.
Laat duidelijk uitkomen dat de tekst gecentreerd is, en niet slecht
uitgelijnd.
Door de regellengte te laten variëren kunt je de pagina interessan-
ter maken. Ook in dit geval kun je woorden in logische groepen
hakken. Afbreken is ook hier taboe!
ZETWIJZE en AFBREKEN van regels
A Manhattan shopaholic (Isla Fisher) whose
buying sprees have buried her in immense
debt lands a columnist gig dishing out finan-
cial advice in this Touchstone comedy based
on Sophie Kinsella’s series of books. P.J. Hogan
(My Best Friend’s Wedding) directs, with
producing duties being handled by Jerry Bruck-
heimer. Rebecca Bloomwood (Fisher) can’t seem
to break her habit for making impulsive purchases,
and while she’s always decked out in the latest styles,
her credit card bills are as thick as a telephone book. If Re-
becca could somehow manage to land her dream job at a high-
profile fashion magazine, perhaps she could transform what is
now a simple addiction into something that could really benefit
her professionally. When Rebecca becomes an advice columnist at a
financial magazine published by the same company as her favorite
fashion magazine, her fresh approach strikes a chord with readers and
she quickly becomes the toast of the town. Meanwhile, her bank account
is still bone dry, wreaking havoc on her love life and placing her career
in jeopardy. As Rebecca teeters on the brink of bankruptcy, she gradually
begins to reassess her priorities in life. Joan Cusack, John Goodman,
Hugh Dancy, and Krysten Ritter co-star in the Touchstone Pictures
production.
Spelen met letters
Vormregelval: de tekst loopt rond de contouren van de foto. Het beeld moet een pad of een alfakanaal bevatten. InDesign laat de tekst met een ingege-
ven afstand rond het beeld lopen.
65
uuVormregelval
Het zetwerk wordt rond een afbeelding geplaatst. Het volgt de
contouren ervan. Tussen tekst en afbeelding zit een vaste witruimte.
Soms symboliseert de vorm van het zetwerk een sfeer of een emotie.
De leesbaarheid van de tekst is dan niet van essentieel belang. Bij
vormregelval zullen de regels uitgevuld moeten worden. Door de
soms grillige vorm van de afbeelding kan dit voor problemen zorgen.
D Soorten (afbreek)streepjes
uuKwart kastlijn of divisie
In de typografie is er geen verschil tussen het koppelteken, het
weglatingsstreepje en het afbreekstreepje en worden deze met
hetzelfde teken (-) weergegeven. Dit is een kwart kastlijn.
• Een weglatingsteken geeft dat een deel van het woord weer dat is
weggelaten. Het streepje kan zowel het eerste als het laatste deel
van het woord vervangen.
• Het afbreekstreepje wordt gebruikt om woorden aan het einde
van de regel af te breken (hyphenation).
• Het liggend streepje of koppelteken (officiële benaming sinds de
nieuwe spelling van 1995) koppelt twee of meer woorden aan el-
kaar of het scheidt twee woorden bij het samentreffen van gelijke
of een tweeklank vormende klinkers die niet tot hetzelfde woord
behoren.
uuEn-streepje (halve kastlijn)
• Wordt gebruikt als gedachtestreepje. Een gedachtestreepje
geeft een rust aan en omsluiten een verklaring of toevoeging.
ZETWIJZE en AFBREKEN van regels
Creatief gebruik van vormregelval in een advertentie.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
ZETWIJZE en AFBREKEN van regels
1940–1945September–oktoberVlucht Brussel–Athene
100 000,–
Opeens – we waren net ingestapt – barstte de hel los.
3 – 1 = 2
– Leef je nog? vroeg ze.– Ja natuurlijk!– Ben je zeker?
Morgen zal er om drie uur … ach, nu had ik de verrassing bijna verklapt.
auto-ongeluk; massa-artikel
De arts ging met zijn dienst- auto op bezoek bij de patiënt.
Zomer- en wintersolden;Hierboven: voorbeelden van het gebruik van een divisie bij als koppelteken, afbreekteken en weglatingsteken
Gebruik van het beletselteken
Voorbeelden waarbij een half kastlijntje of En-streepje wordt gebruikt.
67
Gedachtenstreepjes zijn iets langer dan een ‘gewoon’ koppeltel-
teken. Voor en na het gedachtenstreepje staat een spatie. Meestal
worden halve kastlijnen gebruikt, dit is ongeveer even breed als
de onderkastletter 'n'
• Dit streepje wordt ook gebruikt in een bereik
• Vervangt het woord “tot’
• In een bedrag afgerond op hele euro’s
• als minteken
• ter inleiding van een directe rede, in plaats van aanhalingstekens.
Dit is niet de gebruikelijke vorm; hij wordt meestal toegepast in
romans met veel dialogen
• ter aanduiding van een tijdsperiode
• bij sportuitslagen
uuEm-streepje (kastlijn)
• Dit is een vrij lange horizontale lijn. Even breed als de kapitaal M
• Als aandachtstreepje met spaties voor en na
• Een bedrag afgerond op hele euro’s voor het vervangen van 2
cijfers
uubeletselteken
Hoort eigenlijk niet in deze lijst thuis, maar is ter introductie van
een voor velen onbekende term. Het beletselteken wordt gebruikt
als een woord of gedachte plots wordt afgebroken. Verder kan
hiermee ook worden duidelijk gemaakt dat een deel van een citaat
is weggelaten. Het bestaat uit 3 puntjes met vóór en na een spatie.
ZETWIJZE en AFBREKEN van regels
—–-
EM-streepje
En-streepje
Gewoon afbreekstreepje
Om een specifiek af-breekstreepje in te voe-gen, ga je naar "Tekst" > "Speciale tekens invoe-gen" > "Afbreekstreepjes en streepjes".
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Voorbeeld van een opsomming met insprong
• Bitisim laborit, solores pratiat endebitia dolorer fere-pre pratem velesequae voluptium doluptate providic tem quisci raectur, sam Dam, cor soloris dicipsunt, optatur ad et is qui re nistrum fugitam eum essimolut amus.
• Lantorro eium fuga. Cestiscium fuga. Itatecab in re qui ratem dolorrovit vent.
• Aliquat enim volorro estrum volendia illor moluptaquis eres etur? Icature henihil imagnitemque volupta aut et lant il illores tibusa volendi onsequas eos ullab im verisque pligent que conseque
Een opsommingstekens maken met het venster "Opsommingsteken en Nummering"
Ga naar Alinea's en selecteer bij de opties
het venster "Opsommingsteken s en num-
mering" of alt+klik op het icoon op het re-
gelpaneel. Het venster hiernaast gaat open.
Selecteer of je een nummering gebruikt
of een opsommingsteken ❶. Selecteer een
opsommingsteken in het grid ❷ of voeg er
zelf één toe via de knop "toevoegen".Selec-
teer welke spatie er na de opsomming moet
komen bij "Tekst na" ❸. Pas eventueel een
tekenstijl toe op het opsommingsteken ❹.
Positioneer het opsommingsteken met een
uitlijning, links inspringen en eerste regel
inspringen ❺ of kies een tabpositie ❻.
❶
❷
❸
❹
❺
❻
Een bullet typen op een Mac? Gebruik de combinatie van de toetsen ALT + @
69
ZETWIJZE en AFBREKEN van regels
D Inspringen
uuOpsomming met bullets
Je kan een opsomming maken met bullets door de alinea te laten
inspringen (positieve waarde) en de eerste regel met een negatieve
waarde laten inspringen (zelfde waarde geven, maar dan negatief).
Deze wijze van inspringen maak je in het regelpaneel of in het ven-
ster "Alinea's". Je kan ook "opsommingstekens en nummering" als
onderdeel van een alineastijl of als optie bij alinea's gebruiken (zie
blz hiernaast). De opsomming toepassen kan via een knop in het
regelpaneel.
uuEerste regel inspringen
De alinea springt in vanaf de linkerkantlijn. De afstand die je
insringt, bepaal je zelf. Je kan inspringen met een afstand die even
groot is als het corps of je kan inspringen met een Em-spatie.
uuEerste regel uitspringen (hanging intent)
De volledige alinea springt in vanaf de linkerkantlijn, de eerste lijn
springt niet in, of krijgt een negatieve waarde.
uuRechts en links inspringen (running intent)
Zowel rechts als links wordt er met ingesprongen zodat de tekst
smaller is en inspringt in de rest van de tekst(kolom). Dit wordt bv
gebruikt als "quote".
Instellingen voor het maken van een opsomming.
Eerste regel uitspringen
Ed qui solor rest, occust, ulparum eribus di quis eos aut etur? Abo. Ut laccatibus, aut et endi-cipsam aut earumqui dolorio il ilictur empos-tius exceperrorat enet molorru ptatquostet ea-rum necaecte apienimperum etur simagnam, conseque si tem rem et, officiento enihili geni-bercilla plaborest que nos as et vernat.
Ehendesecta consequodi bea vendiossequo quibuscium ipsam, que nectotas eveleni natius. Ducia cus audaeca teceaquis doluptiaecus sum nimil ini de et vendae eostiae nienecto ipientur sum quis.
Eerste regel uitspringen
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Wat mag je niet uitvullenJe bodytekst mag dan wel uitgevuld zijn. Andere tekstele-
menten worden uitgevuld om de opmaak niet te storen of
om het contrast met de bodytekst te behouden.
uuHeadings en ondertitels
uu Inhoudsopgave
uuVoetnoten
uuBijschriften
uuFoto-onderschriften
uuBibliografie
uuTekst in valse kolom
uu Index
uuPull quotes
TITEL BOVEN ARTIKEL NIET UITVULLEN nobit voluptae optur ario dolupta dolloribus eos et labor sita vo-lupid que percitaero mos elent adit et et et omnita corias delique volum es que est, simaior endella in cum ipsanturios esed modis restio moluptatiae. Or aut evernam quatis suntota ecatus im labor alitatur, aut ut evelent es por aut in restem fuga. Ucimaio nsendem nos maiosse ndionet fuga. Et ommodis dit vid quam quo teceprati inverfe rcienis endi omnimilibus, omnistiis et volut acerchi ligen-dam corestio. Nam lautestione sequias ped untem nossimincto ea ventiatusa sequi tem id modignis quias apiduntium dolest, tectemp erestec umquiatur? Omni sum natatqui ad qui doluptatibus quam eumquibus vit eosant ium veratestrum, sed millibusciis iditate res num rerumqui omnihiliae et omniaecto offic tempori remqui-bus, in evel isciet quibus. Olor aut lam ad quibust officipsa aut of-fic te solor sit aut millupta quatur, que pa volorum conem am ut veri sumquo berum sa volupitet quos antenimagnia sit laccus ex-platiaepe nis dist qui ut expel ipsum quostent, simo qui quiante
Voorbeeld van een opgemaate pagina met een titel die uitspringt. De horizontale lijning contrasteert met de
verticcale kolommen.
71
D Verticaal uitlijnen
Je zet een tekst niet alleen horizontaal met een bepaalde zetwijze,
maar je kan een tekst ook veryicaal verdelen in een tekstkader.
Om een tekst vertical te verdelen, selecteer je de tekstkader en ga
je naar het menu "Object" > "Opties tekstkader" (cmd+B). In dit
venster doe je het volgende:
Bij "Inzetafstad" geef je aan wat de afstand moet zijn van de tekst
ten opzichte van de and van de kader. Je kan voor boven, oder,
links en rechts verschillende waarden ingeven of dezelfde door op
het symbool van het kettinkje te klikken❶. Bij "Verticaal uitvul-
len", > "Uilijnen" kies je de verticale uitvulling ❷
ZETWIJZE en AFBREKEN van regels
De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd aan de bovenkant met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader.
De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd aan de onderkant met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader.
De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd in het midden met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader.
De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd
en uitgevuld met een afstand van 4 mm
vanaf de rand van de kader.
❶
❷
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
De subitel wordt kleiner gezet om hem ondergeschikt te maken aan de hoofdtitelDe broodtekst is gezet in een typische leesletter met schreven in corps 10. De tekst werd linkslijnend gezet. Er is contrast tussen de tekstelementen door de corpsgrootte en de combinatie van een schreefletter met schreefloze lettertypes. Ook de tekstkleur speelt uiteraard een rol.
Alineatitel in TheSans bold, c14De broodtekst is gezet in een typische leesletter met schreven in corps 10. De tekst werd linkslijnend gezet. Er is contrast tussen de tekstelementen door de corpsgrootte en de combinatie van een schreefletter met schreefloze lettertypes. Ook de tekstkleur speelt uiteraard een rol.
Bij een foto hoort een oderschrift. TheSerif extra light, italique, c8
"Tekst die apart gelezen moet worden van de broodtekst kan bijvoorbeeld in een contrasterend lettertype gezet in een andere kleur of in een kader. Hier staat de tekst in een TheSans semibold, corps 12, met meer wit tussen de regels voor een extra accent."
De Titel in gezet in het vetste en grootste font
73
Wanneer je een drukwerk opmaakt, is het uiteraard de bedoeling
dat de lezer er zijn weg in terugvindt en dat hij in één oogopslag
ziet wat belangrijk is en in welke volgorde hij moet lezen. Uit de
lay-out en de combinatie van de verschillende lettertypes moet de
lezer de logica en de volgorde begrijpen. Titels worden logischer-
wijze in het grootste en vetste lettertype gezet, Subtitels moeten
groter dan de leestekst maar kleiner dan de hoofdtitel. De leestekst
is in een nog kleiner corps gezet, tussen 9 en 12 punt. Bijschriften
of captions tenslotte zijn het kleinst. Zorg er steeds voor dat het
contrast tussen al deze tekstelementen groot genoeg is.
Voor je begint op te maken, moet je eerst de originele tekst doorne-
men en het analyseren: wat zijn de titels, wat is de broodtekst, zijn
er tektelementen die extra benadrukt moeten worden? Hoeveel
lettertypes heb ik nodig om de boodschap over te brengen?
Je kan pas aan tekstvormgeving doen als je een antwoord hebt op
al deze vragen. Vaak geeft de klant in z'n word-document al aan
hoe de hiërarchie in elkaar zit. Ben je niet zeker vraag dan om extra
informatie.
Wanneer je hiërarchie gebruikt in je vormgeving zorg er dan voor
dat er voldoende contrast is tussen de corpsgroottes die je met el-
kaar combineert. Een alineatitel in 12 punt combineren met brood-
tekst van 10 punt levert veel te weinig contrast op. De titel gaat niet
als zodanig herkend worden. Het is net alsof je een fout gezet hebt.
B Tekst HIERARCHIE
Akzidenz-Grotesk regular 12 puntDe broodtekst staat in een 10 punt-letter. Adi vendani hiciderunt a doluptatur re, quas evelenet optatem eat. Ucitate optam alis enditis eum quam volores dolorro esenimo luptio blat occatem. Fuga. Nemquam doluptam illabor ectatem aute res dolute pla deles aut et occatia vent accus aut qui con pereris doluptatet laborit alique et ant vel most quati blaboresed maiorpo remqui ut qui-ditaquod quae pro to eium et que estium reribus ea.
Akzidenz-Grotesk medium 12 puntDe broodtekst staat in een 10 punt-letter. Adi vendani hiciderunt a doluptatur re, quas evelenet optatem eat. Ucitate optam alis enditis eum quam volores dolorro esenimo luptio blat occatem. Fuga. Nemquam doluptam illabor ectatem aute res dolute pla deles aut et occatia vent accus aut qui con pereris doluptatet laborit alique et ant vel most quati blaboresed maiorpo remqui ut qui-ditaquod quae pro to eium et que estium reribus ea.
Er moet voldonde contrast zijn tussen de corpsgroottes. Het bovenste voorbeeld is niet goed. Er is te weinig contrast tussen titel en broodtekst. Het tweede voorbeeld is wel goed.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
5
LEESBAARHEID
Leesbaarheid en herkenbaarheid zijn twee belangrijke aspecten
van gedrukte tekst. Met leesbaarheid bedoelen we de mate waarin
een lang stuk tekst prettig te lezen is. Met herkenbaarheid wordt
bedoeld waarin een korte tekst, zoals een kop of en onderschrift
onmiddellijk herkenbaar is.
DD Wat maakt een tekst prettig leesbaar is?
De lettertypen die het prettigst te lezen zijn, zijn de klassieke
lettertypen met schreven. Het kan hierbij gaan om nieuwe versies
van de oorspronkelijke ontwerpen, of nieuwe lettertypen die in
dezelfde traditie zijn ontworpen. Deze lettertypen werden oor-
spronkelijk ontworpen voor lange documenten. Aan het eind van
de vijftiende eeuw tot het begin van de zeventiende eeuw bestond
al het drukwerk in feite uit lange documenten. Er waren toen bijna
geen brochures, advertenties, visitekaartjes, verpakkingen...; er
waren alleen boeken.
Naast de eigenschappen van de letters zelf zijn er nog andere facto-
ren die een rol spelen bij de leesbaarheid van tekst. Wanneer u zich
eenmaal bewust bent van deze factoren, kunt u zelfs het minst
leesbare lettertype beter leesbaar maken
Bernhard Modern en Blewe hebben prominente eigenschappen die
hen een onderscheidend karakter geven. Dit maakt de lettertypen
heel aantrekkelijk voor allerlei doeleinden, maar ze leiden de aan-
dacht te veel af om in lange stukken tekst gebruikt te worden.
C LEESBAAR en HERKENBAAR
Dit is een Blewe light; Struikelt uw oog ook over de onderkastletter g of v, of y? Als het oog struikelt over de aanblik van een lettertype, is het niet geschikt voor lange stukken tekst.
Dit is Bernhard Modern, een prachtig
leltertype, maar te uitgesproken om in lange
teksten gebruikt te worden. Heel geschikt
voor brochures en andere documenten die
niet te veel tekst bevatten.
Dit is Minion Regular, een heel fraai lettertype dat specifiek ontworpen is voor lang leeswerk.
Dit is Adobe Garamond Regular, even-eens een heel mooi lettertype dat speci-fiek ontworpen is voor lang leeswerk.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Toen ze een klein stukje verder gelopen was, zag ze het huis van de Maartse Haas; dit moest wel het goede huis zijn, want de schoorstenen hadden de vorm van lange oren en het dak was bedekt met bont. Het huis was zo groot, dat ze pas dich-terbij durfde te komen nadat ze nog wat had afgeknabbeld van de linkerkant van de paddestoel en zichzelf ongeveer zestig centimeter lang had gemaakt. Toch was ze nog steeds een beetje zenuwachtig, en ze dacht bij zichzelf “dit is toch al te mal, zeg!”
Lewis Carrol, Alice in Wonderland.
Toen ze een klein stukje verder gelopen was, zag ze het huis van de Maartse Haas; dit moest wel het goede huis zijn, want de schoor-stenen hadden de vorm van lange oren en het dak was bedekt met bont. Het huis was zo groot, dat ze pas dichterbij durfde te komen nadat ze nog wat had afgeknabbeld van de linkerkant van de pad-destoel en zichzelf ongeveer zestig centimeter lang had gemaakt. Toch was ze nog steeds een beetje zenuwachtig, en ze dacht bij zichzelf “dit is toch al te mal, zeg!”
Lewis Carrol, Alice in Wonderland.
Welke van deze leest prettiger? Als u voor uw platte tekst echt een schreefloze letter wilt gebruiken moet u de regellengte beperken, wat witruimte tussen de regels voegen en een iets kleiner corps gebruiken dan u in het geval van een schreefletter gedaan zou hebben.
75
Oldstyle-lettertypen zoals Adobe Garamond en Minion Pro hebben
gematigde eigenschappen. Elke vorm van extremisme ontbreekt, of
het nu gaat om de schreven, de dikte van de halen, het contrast tus-
sen dik en dun, of de x-hoogte. Het zal niet meevallen deze letterty-
pen uit elkaar te houden. Door de regelmatigheid wordt de aandacht
nauwelijks op de letters zelf gevestigd. Het lettertype wordt als het
ware onzichtbaar. De boodschap komt ongekleurd over.
DD Schreven of geen schreven?
De meningen over het waarom verschillen, maar uitgebreide
onderzoeken hebben uitgewezen dat lange stukken tekst zich
gemakkelijker laten lezen wanneer ze gezet zijn in een lettertype
met schreven. Misschien zijn het de schreven zelf die het oog van
de ene letter naar de andere leiden, zodat de letters automatisch tot
woorden gevormd worden.
“Schreefjes zorgen in de regel voor een constante lijn, die het voortren-
nende oog een houvast geeft” (Roomer, 1987).
Aaker en Myers (1987) verklaren dit als volgt : “Serifs exist for a
purpose. They help the eye to pick up the shape of the letter” .
Misschien speelt ook het subtiele contrast tussen dik en dun, dat
ontbreekt bij de meeste schreefloze lettertypen, een rol. Misschien
zijn het de gematigde verhoudingen tussen x-hoogte en kapitaal-
hoogte (tussen de romp van de onderkastletters en de hoogte van
de kapitalen (kapitalen) of de stokken van de onderkastetters). Bij
schreefloze lettertypen is de x-hoogte meestal relatief groter.
LEESBAAR en HERKENBAAR
Wanneer de leesbaarheid belangrijk is, hou je niet alleen rekening met de corpsgrootte maar ook met de x-hoogte van de letter. Een te brede of te smalle x-hoogte, vermindert de leesbaarheid van een tekst.
TEKST GEZET IN KAPITALEN LEEST HEEL MOEILIJK. JE HEBT DE NEIGING DE LETTERS TE SPELLEN. BOVEDIEN IS HET NET ALSOF JE TEGEN DE LEZER AAN HET ROEPEN BENT!
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
77
DD Kapitalen of onderkast?
Tekst volledig in kapitalen (hoofdletters) is moeilijker te lezen dan
tekst in onderkastletters. We lezen niet letter voor letter; we lezen
in woordgroepen. Als we een woord zien staan, spreken we dat
toch niet letter voor letter uit? Neen, we kijken naar het woord,
herkennen het, en gaan door naar het volgende. De vorm van een
woord speelt een belangrijke rol bij de herkenning ervan. Als een
woord echter geheel in kapitalen is gezet, is de vorm van het woord
rechthoekig en moeten we wel naar de letters kijken.
Tekst volledig in kapitalen is dus moeilijker te lezen, maar soms
is het rechthoekige woordbeeld precies wat we willen. Als dat in
gegeven omstandigheden de beste keus lijkt, hoeft u er niet voor
terug te schrikken. Zolang u zich maar realiseert dat u een stukje
leesbaarheid opoffert voor een stukje vormgeving. Soms kan dat
een goede keuze zijn.
Houd bij deze beslissing goed rekening met het doel van uw docu-
ment. Als de leesbaarheid van de tekst echt belangrijk is, zoals bij
langere stukken tekst (in het geval van tekst in kapitalen: meer dan
tien woorden), of wanneer u wilt dat de lezer snel door de tekst
kan lopen, zoals bij kopjes in een catalogus, een onderdelenlijst,
telefoonboek, adressenlijst of een inhoudsopgave, kunt u de tekst
beter niet volledig in kapitalen zetten.
LEESBAAR en HERKENBAAR
Zusje ZUSJEMamma MAMMAU merkt hoe we verschillende woorden van elkaar kunnen onderscheiden op basis van de vorm van het woordbeeld, zolang tenminste onderkastletters gebruikt worden. Als kapitalen worden gebruikt, hebben alle woorden dezelfde vorm.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Deze tekst is niet leesbaar
Deze tekst is al beter leesbaar
79
DD Negatieve, lichte en zware letters
Witte letters op een donkere achtergrond (negatief) geven de
indruk kleiner te zijn dan zwarte letters op een witte achtergrond.
Ter compensatie kunt u een iets zwaarder lettertype gebruiken of
een enigszins groter formaat kiezen.
Dezelfde richtlijnen gelden voor tekst die wordt uitgespaard uit
een afbeelding. Op het scherm ziet het er allemaal prachtig uit,
maar op het moment dat de inkt terecht komt op het absorberende
papier wordt het arme, delicate lettertype op brute wijze mishan-
deld. Zorg ervoor dat uw werk geen slechte indruk maakt door
rekening te houden met de beperkingen van het reproductieproces.
Extra vette tekst en extra lichte tekst zijn ook minder leesbaar dan
tekst met een normale dikte. Als u gebruik maakt van extra vette
of lichte tekst moet u ter compensatie wat maatregelen nemen. U
kunt extra ruimte tussen de letters en tussen de regels toevoegen of
een iets groter of kleiner formaat kiezen. Uw ogen zien wel welke
aanpassingen nodig zijn.
Cursief en scripten zijn in het algemeen moeilijk te lezen door de
gedrongen spatiëring, de haaltjes, de helling en de overeenkomst
met handgeschreven vormen. Gebruik ze niet voor lange stukken
tekst, want niemand zal het willen lezen. U kunt de leesbaarheid
op volgende manieren zo groot mogelijk maken:
uuVerbeter letter- en woordspatiëring.
uuVergroot de interlinie.
uuHoud de regels wat korter dan gemiddeld.
uuZet alleen in het negatief wanneer het lettercorps voldoende
groot is.
LEESBAAR en HERKENBAAR
Deze tekst is nauwelijks leesbaar omdat hij gezet is in een script of handgeschreven letter. Gebruik scripten daarom altijd voor korte stukken tekst.
Ook een cursief gezette tekst vertraagt het lezen. gebruik cursieven enkel voor citaten, onderschriften of kortere stukken tekst.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
81
HERKENBAARHEID
Herkenbaarheid is de mate waarin een korte tekst, zoals een kop,
opschrift of informatiebordje onmiddellijk herkenbaar is.
Er is uitgebreid onderzoek gedaan welke factoren invloed hebben
op de verschillende aspecten van het lezen, zoals de leessnelheid,
het opnemen van de informatie, de herkenbaarheid van de letter-
vormen, enzovoort. Interessant is dat uit deze onderzoeken blijkt
dat in onze cultuur lettertypen met schreven gemakkelijker te
lezen zijn wanneer het gaat om grote hoeveelheden tekst, maar dat
lettertypen zonder schreven gemakkelijker te herkennen zijn wan-
neer het gaat om korte tekstuitingen.
Schreefloze letters zijn meestal direct en duidelijk, zonder schreven
die de letters onnodig van extra franje voorzien.
Tijdens het lezen van langere teksten helpen diezelfde schreven ons
echter kennelijk bij het volgen van de regels.
Nogmaals, we lezen niet letter voor letter. We zien een woord of
woordgroep in één keer, en onze hersenen verwerken dit als één
geheel. Als de herkenbaarheid van de tekst niet optimaal is, kost
het ons wat meer tijd om deze te lezen. Soms gaat het maar om
een fractie van een seconde en soms kan het een behoorlijke extra
inspanning kosten. Het kan echter grote gevolgen hebben voor de
mate waarin de boodschap wordt opgenomen of genegeerd.
De herkenbaarheid van de tekst (in tegenstelling tot de leesbaar-
heid ervan) is belangrijk in situaties waarin mensen in één oogop-
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
De stokletters zijn belangrijker voor de herkenbaarheid en de lees-
baarheid van het letterontwerp dan met de staartletters.
Het volgende experiment maakt dat snel duidelijk:
uuDek de regel voor de helft af, zodat de halve x-hoogte aan de
onderzijde is afgedekt.
uunu is de betekenis van de woorden gemakkelijk te achterhalen
uudoe hetzelfde, maar dek nu de bovenkant van de regel af:
uuprobeer nu de regel nog eens te lezen
uuAls de bovenzijde van de letter is afgedekt, is het zeer veel moei-
lijker de regel nog te lezen, eigenlijk kan er slechts naar worden
geraden.
IS DIT LEESBAAR?
Is dit leesbaar?
83
slag tekst moeten herkennen, zoals bij het snel doorbladeren van
pagina’s, het lezen van informatieborden of het raadplegen van een
catalogus of adressenlijst.
In een nieuwsbrief is het bijvoorbeeld belangrijk dat de koppen
echt van de pagina springen, zodat het oog van de lezer ze niet kan
missen.
Bij een onderdelenlijst moet de lezer in staat kunnen zijn de ogen
langs de lijst te laten gaan, en toch de namen van de onderdelen
in zich op te nemen. In een inhoudsopgave moet een lezer zonder
moeite door de inhoud kunnen lopen.
De waarschuwingsborden ”Attentie” en “Gevaar” en alle borden
boven de snelweg moeten in één oogopslag gelezen kunnen worden.
DD Wat is de boodschap?
Je moet je altijd bewust zijn van de woorden zelf.. Sommige woor-
den, zoals ”Solden”, kunnen waarschijnlijk in elk willekeurig letter-
type gezet worden. De lezer wet meteen wat er aan de hand is.
Als je naam niet zo vaak voorkomt, kun je deze op je visitekaartje
beter niet in een lettertype laten zetten dat moeilijk te lezen is. Bij
lange of vreemde woorden, of woorden die buitengewoon belangrijk
zijn, moet je erop letten dat een goed leesbare letter gebruikt wordt.
Niet alle schreefloze lettertypen zijn optimaal herkenbaar.
Eén van de sleutels tot goede herkenbaarheid is de duidelijkheid
van de lettervormen, of de mate waarin de ene letter van de andere
is te onderscheiden.
LEESBAAR en HERKENBAAR
Hou rekening met het volgende bij de lettertypekeuze:
we lezen niet woord per woord of letter per letter maar onze ogen
herkennen groepjes van woorden in een fractie van een seconde.
Tijdens het lezen maken onze ogen sprongetjes, de zgn saccades.
Binnen de regel springen onze ogen terug om te controleren of we
alles wat we reeds gelezen hebben ook begrijpen. Dit noemen we
de regressiebeweging. Lezen is een ritmische bezigheid.
Een goede tekststructuur en layout helpen daarbij.
De regellengte speelt ook een belangrijke rol. Gemiddeld moet een
regel 6 tot 12 woorden bevatten. Zeer korte regels van 1 of 2 oog-
fixaties vermoeien tijdens het lezen. Bij te lange regels moet de lezer
teveel informatie in één keer verwerken.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Om de herkenbaarheid van verkeersignalisatie te testen, wor-
den soms proefopstellingen gemaak zoals hieronder waar met
andere lettertypes en kleuren het rechterbord beter scoorde op
herkenbaarheid dan het linkerbord. Hiernaast het resultaat van
een herkenbaarheidstest met 2 lettertypes overdag (rechts) en 's
nachts (links).
85
Bij het lettertype Hobo kennen de staartletters bijvoorbeeld geen
staarten (zie het voorbeeld hieronder).
Dit kan in sommige gevallen precies zijn wat u wilt, maar het komt
niet overeen met wat we gewend zijn. De herkenbaarheid van de
tekst neemt hierdoor af.
The quick brown fox jumps over the lazy dogDe herkenbaarheid wordt bepaald door de mate waarin de letter-
vormen onmiddellijk te herkennen zijn. Als de letters een afwij-
kende vorm hebben, herkennen we ze niet meteen.
DD Grote of kleine x-hoogte
Een uitzonderlijk grote x-hoogte vermindert de herkenbaarheid. Bij
sommige lettertypen is de x-hoogte zo groot dat de “n” nauwelijks
van een “h” is te onderscheiden.
Een uitzonderlijk kleine x-hoogte schaadt de herkenbaarheid
eveneens. De romp van de letters staat dan niet in verhouding met
de hoogte van de kapitalen, en de ogen ervaren dit als storend en
daarnaast lijken de letters gewoon veel kleiner te zijn.
“Ik verheug me in zijn aanwezigheid” William Shakespeare
LEESBAAR en HERKENBAAR
Herkenbaarheid
speelt een grote rol
bij winkelreclame,
affichage, advertising,
signalisatie, huisstijl….
87
U ziet dat er nauwelijks verschil is tussen de “n” en de“h” en tussen
de “i” en de “l” in William Het gebruikte lettertype is Antique
Olive Roman
“Hercules kon zijn eigen hersens niet inslaan, want die had hij niet”
Dit lettertype is erg fraai en bijzonder, maar toch niet optimaal
herkenbaar. Het gebruikte lettertype is Bernhard Modern.
DD Dikte en proportie
Extra vette tekst en extra dunne tekst is minder goed her-
kenbaar. Een goede, stevige, vette letter, zolang deze niet
extra vet of versmald is, kan de herkenbaarbeid verbeteren
door een contrast te bieden met de rest van de tekst. Voor
koppen is een vette letter heel geschikt, omdat door het
contrast de tekst eruit springt in vergelijking met de grijze
omringende tekst. Maar hoe ervaart u bijvoorbeeld het le-
zen van zelfs deze korte alinea in een extra vet lettertype?
Een niet-proportioneel lettertype (zoals Cou-rier) heeft tussen de letters overal evenveel wit, waardoor de tekst moeilijk leest. Je ogen moeten zich steeds aanpassen aan de verschillen in spatiëring.
LEESBAAR en HERKENBAAR
Niet proportioneel
Proportioneel
89
DD Kenmerken goed lettertype
Een goed lettertype moet er mooi uitzien, moet aangepast zijn aan
het drukwerk en moet klemtonen leggen. Maar bovenal moet een
lettertype goed leesbaar zijn.
Het kiezen van een lettertype is vooral functioneel. Het doel van de
leesbaarheid is de woorden zo duidelijk mogelijk overbrengen.
Omdat lezen een relatief ingewikkelde activiteit is, moet het let-
tertype het perceptueel proces zo gemakkelijk mogelijk maken. Als
het lettertype té moeilijk te lezen is, hebben lezers al zeer snel de
neiging om de bladzijde om te slaan of het drukwerk opzij te leggen.
Of zoals Ogilvy het stelt: “een goede typografie helpt de mensen
een advertentie te lezen; een slechte typografie weerhoudt hen
daarvan” (Ogilvy, 1986).
Een lettertype moet passen bij het product waarvoor reclame
gemaakt wordt. Sommige lettertypes suggereren kracht en manne-
lijkheid, andere geven een gevoel van subtiliteit en vrouwelijkheid.
Een bepaald lettertype kan luxe uitstralen, of kan gewoon zeggen:
“koopje”. Het is duidelijk dat een “ouderwets” lettertype niet kan
gebruikt worden in een advertentie voor een hightech product.
Goed gebruik van een zorgvuldig gekozen lettertype verbetert het
uitzicht van het drukwerk, wat de effectiviteit enkel ten goede kan
komen.
D Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN
Omdat bijna elk drukwerk een stuk tekst bevat of toch minstens
enkele woorden, is het kiezen van een geschikt lettertype van groot
belang. Het lettertype bepaalt samen met de layout, de gebruikte
illustraties en de kleuren het algemeen uiterlijk van het uiteindelijke
drukwerk. Hoewel een goed lettertype geen compensatie kan bieden
voor een slechte titel, een slecht geschreven tekst of slecht gekozen
illustraties, wordt het toch in staat geacht om interesse op te wekken
en de aandacht van de lezer voor het drukwerk te trekken.
BALLETGROEPBouwonderneming
Opvallend gebruik van typografie in het tijdschrift Esquire. De typografie speelt een grote rol in de herkenbaarheid van het blad.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
91
Het lettertype moet in harmonie zijn met het product, de “geest”
van het drukwerk en de gebruikte illustraties.
De veiligste en gemakkelijkste manier om harmonie te bekomen is
het gebruiken van één lettertype doorheen het drukwerk.
De combinatie van verschillende lettertypes kan echter mooie
en tevens effectieve contrasten opleveren. Er moet evenwel voor
gezorgd worden dat niet té veel verschillende types en groottes van
letters door elkaar gebruikt worden (zie verder).
Lettertypes kunnen vrouwelijk en dus delicaat (bijvoorbeeld script
letters) of mannelijk en ruwer (bijvoorbeeld vette letters) overkomen.
“Er bestaan ook koude en warme, formele (bijvoorbeeld Gothic) en
informele (italics bijvoorbeeld, zijn iets minder formeel dan rechte
letters), elegante, dramatische of gewoon neutrale lettertypes”
(Hepner, 1964).
Lettertypes kunnen een goedkope, dure, exclusieve, krachtige
, zwakke, oude of moderne indruk nalaten bij de lezer. Stanley
(1964) stelt wel dat er grenzen zijn aan het vermogen van letterty-
pes om emoties op te roepen; de relatie met het betrokken idee dat
het lettertype moet uitdrukken is heel belangrijk. Ook de achter-
grond en ervaring van de lezer is van belang ; wat voor mensen uit
een bepaalde cultuur als ouderwets overkomt, kan heel normaal
lijken voor anderen.
Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN
GROOT KLEIN
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
VETultra magerSchreef
Schreefloos
KAPITAALonderkast
93
LETTERKEUZE
Een letter kiezen is meer dan alleen maar een lettercatalogus
raadplegen en daaruit een “leuke” letter te plukken.
Bij het kiezen van een letter houden we rekening met o.a.:
uugradatie;
uucorps;
uueigenschappen van de letter;
uuonderwerp en doelgroep;
uusoort en kleur van papier;
uudruktechniek;
uusmaak en trend;
uubeschikbare lettertypes.
DD Gradatie
Als we zwarte letters op een witte ondergrond drukken zijn zowel
magere als vette letters minder goed leesbaar. Een vette letter ver-
moeit sneller en een mager type heeft een te gering lichtdonker con-
trast. Voor lange teksten is de normale gradatie (roman, book) aan te
bevelen. Cursief gezette teksten werken vertragend bij lange teksten.
Cursieven zijn wel goed bruikbaar voor accentuering van een tekst.
DD Corps
Sommige letters in hetzelfde corps geven een groter of kleiner let-
terbeeld dan andere letters. Versmalde of verbrede lettertypes zijn
niet geschikt voor veel broodtekst. De letter moet de juiste grootte
hebben ten opzichte van de leesafstand. Bij een normale leesafstand
van 40 cm is een corps 10 goed leesbaar, corps 8 is dan al te klein.
Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN
Te vette of te magere lettertypes lezen niet goed voor veel tekst. Te vette of te magere let-tertypes lezen niet goed-teks voor veel tekst.
Soms worden lettertypes door verschillende fabrikanten
uitgebracht. Ga er niet vanuit dat ze exact gelijk zijn, soms zitten
er minieme verschillen in, met tekstverloop tot gevolg.
Opvallende posters met sterk kleurcontrast en verschillende lettertypes en gradaties..
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
95
Opdat men voldoende woorden ineens zou kunnen bevatten, dient
de letter eveneens de juiste grootte te hebben ten opzichte van de
kleur, het papieroppervlak en het licht waarbij men leest.
DD Onderwerp en doelgroep
Elke letter heeft een eigen uitstraling. Het ene lettertype zal zich
beter voor een onderwerp lenen dan een andere. Voor de affiche
van een balletvoorstelling gebruiken we geen zware letter maar
een “lichtvoetige”.
DD Papiersoort
De eigenschappen van het te bedrukken materiaal zijn grotendeels
bepalend voor de letterweergave. Vooral het papieroppervlak speelt
een grote rol.
Op gladde papiersoorten zal een heel fijne schreefletter zuiver ge-
drukt worden. Op ruwe papiersoorten, zoals krantenpapier vloeit
de inkt uit en gaan de fijne details verloren.
De helderheidsgraad van papier is ook van belang. Krantenpapier
is niet zuiver wit, gladde papiersoorten zijn dat wel, maar kunnen
teveel reflecteren. Een vette letter op een gestreken papier toont
vetter dan op een offsetpapier.
DD Druktechniek
Offset en diepdruk stellen meestal geen problemen voor de zuivere
reproductie van de letter. Zeefdruk en flexodruk hebben hun
beperkingen.
Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN
Krantenâîer slorpt veel inkt op. Niet elk lettertype is geschikt om gedrukt te worden op dit papier.
Deze tekst is gezet in harmontie. Zowel de titel, de ondertitel als de broodtekst zijn in gezet in letterty-pes uit dezelfde familie, nl. TheSans.Hoofdtitel in TheSans Extra bold
Ondertitel in TheSans BoldBroodtekst in TheSans extra light Tem res etur ratem accum ut ab in re perum ea pla-
borendus ne recum aut fugit vellit, sitatem eos andelentintNe re volendae latur amet
rest magname excest facero incid ut aut quia volor re quaeptae dus. Nam dolupta
tibus. Igendan dipsam que archilluptas maximpo rruptatur modignatur?
De lettertypes die hier gebruikt werden conflicteren met elkaar. De titel, de ondertitel en de broodtekst zijn in gezet in lettertypes uit verschillende families
die sterk op elkaar lijken.Hoofdtitel in TheSans Extra boldOndertitel in AbsaraSans TF BoldBroodtekst in Meta Normal. Tem res etur ratem accum ut ab in re perum ea plaboren-
dus ne recum aut fugit vellit, sitatem eos andelentintNe re volendae latur amet rest
magname excest facero incid ut aut quia volor re quaeptae dus. Nam dolupta tibus.
Igendan dipsam que archilluptas maximpo rruptatur modignatur?
De lettertypes die hier gebruikt werden contrasteren met elkaar. De titel, de ondertitel en de broodtekst zijn in gezet in lettertypes uit verschillende families die sterk verschillen.
Hoofdtitel in Dax BlackOndertitel in DIN MediumBroodtekst in ITC Berkeley Oldstyle Book. Tem res etur ratem accum ut ab in re perum
ea plaborendus ne recum aut fugit vellit, sitatem eos andelentintNe re volendae latur amet
rest magname excest facero incid ut aut quia volor re quaeptae dus. Nam dolupta tibus.
Igendan dipsam que archilluptas maximpo rruptatur modignatur?
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
97
LETTERS COMBINEREN
Letters zijn de bouwstenen van het drukwerk. Soms is het aan-
gewezen meer dan één lettertype te gebruiken. Maar hoe ge-
raakt men wijs uit het grote aanbod aan fonts en hoe kunnen we
verschillende lettertypes met elkaar combineren? De gemiddelde
DTP-er heeft nl. meer fonts ter beschikking dan de vroegere
loodzetterij. De keuze is dan ook veel moeilijker geworden. Letters
(en dus verschillende lettertypes) op de pagina zijn in harmonie, in
conflict of in contrast met elkaar.
DD Harmonie
krijgen we wanneer we lettersoorten van hetzelfde lettertype com-
bineren (bv. vet en mager). Een ontwerp is harmonieus opgebouwd
als we één lettertype gebruiken en slechts variaties aanbrengen
door bv. gebruik te maken van een groter corps of een cursiefversie
om elementen van elkaar te onderscheiden.
DD Conflict
krijgen we wanneer we lettertypes combineren die te sterk op elkaar
gelijken. Deze gelijkenissen werken storend omdat er noch harmonie
noch contrast is. De letters zijn niet echt gelijk maar verschillen ook
niet echt van elkaar. De lezer ervaart dit als een fout.
DD Contrast
krijgen we als we lettertypes die sterk van elkaar afwijken bij
elkaar plaatsen. Sterke contrasten zijn aantrekkelijk en trekken de
Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN
Bij de verpakking voor vloeistof voor contact-lenzen gebruikte de vormgever verschillende corpsgrootte om de doos te doen opvallen.
Hier volgen een paar voorbeelden van goede en slechte lettercom-
binaties die kunnen gebruikt worden bij de keuze van lettertypes:
Wanneer u verschillende fonts met elkaar combineert moet het
eerste font naar vorm verschillen van het tweede, derde,... Lange,
Bickham ScriptDorchester Script
ReporterCascade Script
Times New Roman Garamond
Deze lettertypes passen wel bij elkaar. Er is een sterk contrast:
Bickham Script UNIVERS
HELVETICACallisch Script
HELVETICATimes New Roman
Deze fonts lijken te sterk op elkaar. Ze gaan niet samen.
smalle letters gaan goed samen met ronde, brede letters. Fonts
die te sterk in vorm en structuur overeenkomen, zoals Times New
Roman en Garamond, gaan niet samen.
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
99
aandacht. Door contrasterende lettertypes door elkaar te gebrui-
ken, leert u omgaan met contrast.
KEUZE-ELEMENTEN
DD CorpsgrootteHet is heel eenvoudig contrast te bekomen door corpsen met elkaar
te combineren. Men plaatst een groot corps t.o.v. een klein. Om het
contrast te laten werken moet het verschil echter groot genoeg zijn;
een combinatie van een corps 12 met een corps 14 is dus uit den
boze. Het verschil is niet groot genoeg en de lezer denkt dat er een
fout gezet werd.
DD Gewicht
Het gewicht van een letter refereert naar de lijndikte waaruit de
letter getekend is. We onderscheiden ultra-mager, mager, romein,
halfvet, vet en extra-vet. Net zoals bij contrast moet de combinatie
van verschillende gewichten voldoende opvallen. Een romein ge-
zette tekst gecombineerd met een halfvette onderkop contrasteert
niet genoeg.
DD Structuur
De structuur van een letter verwijst de manier waarop ze is opge-
bouwd. Zo zijn er letters met een groot dikdun-contrast. Bij andere
types zijn de letterdelen allemaal even dik. Het beste resultaat be-
reikt u als u twee of meer lettertypes combineert die een duidelijk
verschillende structuur hebben.
Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN
Te grote verschillen zijn ook niet goed. Een script combineren met een grungy type lukt niet. Hoe opvallender het tweede font, hoe neutraler het eerste moet zijn.
Bickham ScriptCut-upHelvetica
Cut-up
Vet en mager contrasteren in de titel van deze newsletter
Een lettertype dat past bij het karakter van het product en contrasteert met de zwartwit fotografie van Johan Vanfleeteren
Een “ licht”en vrouwelijk lettertype, passend bij het onderwerp.
101
Ben je echt niet zeker welke types bij elkaar passen, probeer dan deze
tip eens uit: combineer steeds een schreefletter met een schreefloze
letter. Schreefletters hebben praktisch altijd een opvallende dikdun-
verhouding, terwijl schreefloze letters “monoweight” zijn.
Maar opgelet, contrast door structuur is vaak niet sterk genoeg.
Je moet het verschil benadrukken door twee andere contrasten te
combineren zoals corps en gewicht.
DD Vorm
Hoe een letter getekend werd, bepaalt de vorm. Een kapitaalletter
“G” heeft dezelfde structuur als een onderkastletter “g” in dezelfde
familie. De vorm is echter verschillend.
Kapitaalletters zijn allemaal even hoog, dat maakt ze moeilijk
leesbaar.
Bij een regel of een tekst gezet in kapitalen, worden we door de
vorm van de kapitaal gedwongen letter voor letter te lezen. Vorm-
contrasten bereiken we door kapitalen tegenover onderkasten te
plaatsen. Combineer dit contrast met een ander contrast zoals
gewicht en corps om het geheel te versterken.
DD Richting
Een woord of een zin kan in een bepaalde richting gezet worden
om het te doen opvallen van de rest van de tekst. Een tekst die
schuin naar boven gezet wordt straat positieve energie uit. Schuin
naar onder gezet wordt het negatief.
Titels kunnen we ook vertikaal plaatsen om de impact te vergroten.
Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN
Contrast in grootte, richting en kleur bij de vormge-ving van een bladhoofd.
Filmaffiche met een optimaal gebruik van contrast in typografie en kleur
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
RICH
TING RICHTINGOs adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er sit utem digna alisl
irit ad ex ex endre do con vel ute eum zzrilisl dolorpero endrem vent luptat
vercip ent volor in ea facil ulla con hent do odit nonsed tinciliqui elendiam ing
ero conullut at ullaore feugait lam in henisi. Lummy nullut luptat illum dio
odolorem iustrud dio commod do odo eros augait inci eros autetue rostrud
tatet alisim ipissi. Umsandre velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit
lut veliquam, quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum
er iustisi. Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in utpat et la am
accum vent veliquisi tin henis amet iure er ad magna feugait la aliquat, conulla
oreetum
Os adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er sit utem digna
alisl irit ad ex ex endre do con vel ute eum zzrilisl dolorpero endrem
vent luptat vercip ent volor in ea facil ulla con hent do odit nonsed tin-
ciliqui elendiam ing ero conullut at ullaore feugait lam in henisi. Lummy
nullut luptat illum dio odolorem iustrud dio commod do odo eros augait
inci eros autetue rostrud tatet alisim ipissi.
Umsandre velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit lut veliquam,
quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum er iustisi.
Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in utpat et la am accum
vent veliquisi tin henis amet iure er ad magna feugait la aliquat, conulla
oreetum
Os adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er
sit utem digna alisl irit ad ex ex endre do con vel ute eum
zzrilisl dolorpero endrem vent luptat vercip ent volor in ea
facil ulla con hent do odit nonsed tinciliqui elendiam ing
ero conullut at ullaore feugait lam in henisi. Lummy nullut
luptat illum dio odolorem iustrud dio commod do odo eros
augait inci eros autetue rostrud tatet alisim ipissi. Umsandre
velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit lut veliquam,
quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum
er iustisi. Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in
utpat et la am accum vent veliquisi tin henis amet iure er ad
magna feugait la aliquat, conulla oreetum
Os adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er sit utem
digna alisl irit ad ex ex endre do con vel ute eum zzrilisl dolorpero
endrem vent luptat vercip ent volor in ea facil ulla con hent do odit
nonsed tinciliqui elendiam ing ero conullut at ullaore feugait lam in
henisi. Lummy nullut luptat illum dio odolorem iustrud dio commod
do odo eros augait inci eros autetue rostrud tatet alisim ipissi.
Umsandre velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit lut veliquam,
quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum er ius-
tisi.Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in utpat et la am
accum vent veliquisi tin henis amet iure er ad magna feugait la aliquat,
conulla oreetum
Elk lettertype heeft z’n eigen grijswaarde.
Gill Sans regular 8/10
ITC American Typewriter standaard regular 8/10Bauer Bodoni roman 8/10
Adobe Garamond regular 8/10
103
DD Kleur
Kleur werkt zeer contrasterend. Een tekst gezet in een mager let-
tertype met veel letterspatie en een grote interlinie geeft een heel
licht grijsbeeld als resultaat.
Combineer je dit met een vette scheefloze letter die iets aangespa-
tieerd is, dan creëer je een zeer groot contrast. Dit is wenselijk om
een pagina zonder illustraties of foto’s en gedrukt in zwart niet al
te saai te doen overkomen.
Hieronder vindt u een paar voorbeelden van lettertypes met
verschillende grijswaarden. Om een goed idee te hebben wat de
grijswaarde van het te kiezen lettertype is, gebruikt u een letterca-
talogus.
Daarin staan de verschillende fonts in een tekst gedrukt zodat u
gemakkelijk kan vergelijken. Door enkele kleine ingrepen, zoals
het vergroten of verkleinen van het corps of het aanpassen van het
regeltransport kan men de “grijswaarde” van een tekst veranderen.
Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN
RICH
TING RICHTING
KLEURKLEURKLEURKLEURKLEUR
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIEOndernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Wat is de boodschap ?
Hoe gebruik je het font ?
Moet het een bepaalde sfeer oproepen ?
Kop of headline
Neen Ja
Ja
Neen
Welk medium ? Beeldscherm
Drukwerk
Veel tekst ?
Ja
Neen
DISPLAY FONT
TEKSTFONT
SCHERMFONT
Gebruik een font dat opvalt of waarmee je
een "statement" wil maken..
Een uitgesproken font kan sfeer scheppen.
Het mag er zelfs een beetje "over" zijn.
Kies een niet te opvallend, goed leesbaar
font geschikt voor veel tekst. De "Klas-
siekers mogen er dan wat oubollig uit-
zien (volgens sommigen); ze storen nooit,
ze dringen zich niet op.
Hier heb je minder keuze vanwege
technische beperkingen. Zoek een font
dat beter op het scherm "pakt" dan op
drukwerk.
Angst Heavy
Adobe Caslon
DAX COMPACT
AbsaraSans
Mezz black
TheSerif
MonacoMeta Office
Deze stroomdiagram helpt je bij de lettertypekeuze.105
Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE
Het grid werd door Frutiger ontworpen om de keuze van het lettertype vergemakkelijken.
Elke variant heeft een nummer gekregen. Lage nummers bovenaan in het grid zijn mager of
light. Hogere nummers staan onderaan en geven de vette varianten weer. Zo kan je in één
oogopslag zien welke varianten goed bij elkaar passen. Dit systeem wordt niet alleen bij Uni-
vers gebruikt maar ook o.a. bij Helvetica Neue, Avenir en Frutiger. Dezelfde nummers vind
je ook terug bij de lettertypes in het tekstmenu van InDesign.
Adrian Frutiger (Unterseen, 24 mei 1928) is een Zwitserse letterontwerper. Hij is een van de meest prominente letterontwerpers van de twintigste eeuw, nog steeds toonaangevend in de digitale typografie in deze tijd; hij is meest bekend om zijn ontwerpen van de lettertypen Univers en Frutiger.
11
21
31
41
51
61
71
81
91
12
22
32
42
52
62
72
82
92
13
23
33
43
53Univers
63Univers
73Univers
83
93Univers
14
24
34
44
54Univers
64Univers
74Univers
84
94Univers
15
25
35
45 Univers
55Univers
65Univers
75Univers
85Univers
95
16
26
36
46Univers
56Univers
66Univers
76Univers
86Univers
96
17
27
37
47Univers
57Univers
67Univers
77
87
97
18
28
38
48Univers
58Univers
68Univers
78
88
98
19
29
39Univers
49Univers
59Univers
69
79
89
99
Het originele, getekende ontwerp van het lettertype Univers van Adrian Frutiger.
107
Het Univers-classificatiesyteem van Adrian Frutiger
Univers is de naam van een schreefloos lettertype ontworpen door
Adrian Frutiger in 1956. Zowel Univers als Helvetica, waar het soms
mee wordt verward, zijn gebaseerd op de Akzidenz Grotesk uit 1896.
Deze Zwitserse lettertypen spelen een belangrijke rol in het grafisch
ontwerp.
De verschillende dikten en de variaties binnen de lettertypefamilie
Univers worden aangegeven met nummer in plaats van namen, een
systeem dat Frutiger ook toepast in zijn andere ontwerpen. Frutiger
voorzag de uitgebreide lettertypefamilie van veelvoudige breedten
en dikten die toch een eenduidige uitdrukking kennen.
De Univers lettertypefamilie bestaat uit 14 dikten en 14 correspon-
derende cursieve dikten, plus 16 varianten met Midden-Europese
en cyrillische karaktersets. In 1997 bewerkte Frutiger in samenwer-
king met Linotype de gehele Univers familie: de Linotype Univers.
Univers werd onder meer uitgebreid met meer extreme dikten zoals
Ultra Light en Extended Heavy (Bron: Wikipidea).
Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN
Helvetica Neue 27 Ultra light condensed
Helvetica Neue 37 Thin condensed
Helvetica Neue 45 light
Helvetica Neue 55 Roman
Helvetica Neue 66 Medium italic
Helvetica Neue 75 Bold
Het nummeringssysteem van Frutiger vind je ook terug in het lettertypemenu van InDesign en in de lettertypebeheerprograma's zoals Suitcase