typografie print

29
TYPOGRAFIE LEESBAARHEID EN HERKENBAARHEID g / g

Upload: peter-wassenaar

Post on 26-May-2015

1.552 views

Category:

Design


5 download

DESCRIPTION

Ex CMD-student Pieter Hofstra maakte in 2005 dit typografie verslag...

TRANSCRIPT

Page 1: Typografie print

TYPOGRAFIELEESBAARHEID EN HERKENBAARHEID

g / g

Page 2: Typografie print
Page 3: Typografie print

2005 Pieter Hofstra, Leeuwarden

Page 4: Typografie print
Page 5: Typografie print

g / gDe g is de mooiste letter van het alfabet. Zonder meer. Niet

de rechter g, maar de linker. Twee verschillende g’s. De ene met

één oog en een haak en de andere met twee ogen of een oog

en een lus. Maar wat bedoel ik met letter? Zeker niet de k lank

die de g over het algemeen in het Nederlands representeert–

de klank die door de buitenlanders vaak als zeer moeilijk en

lelijk wordt gevonden. En wat zegt ‘mooi’? Dit woord kunnen

we met totale verblinding en volle overtuiging toepassen. Een

vergelijking: één van de wonderlijkste wezens uit het dierenrijk

is de giraffe. Zeker een dravende giraffe: lange knokige poten

die in ruime zwaaien gekruist en ontkruist worden–zonder

in de war te raken. En daarboven een lange nek die traag en

koninklijk genegen en weer opgericht wordt. Erg mooi. Pure

schoonheid. Een aanleiding voor lyriek zonder restricties.

Bovendien heeft een giraffe mooie ogen en een mooi vel. De

g is de giraffe van het alfabet: een wonderlijk teken tussen

alledaagse viervoeters. De meeste kleine letters zijn simpele

combinaties van deze elementen: bogen en rechte lijnen

(horizontaal, verticaal of schuin). Alleen de a, g en s onttrekken

zich aan dit patroon en dan de g het meest. Vreemd is mooi.

Gerard Unger

Page 6: Typografie print

6

Page 7: Typografie print

7

“Wie de regels van typografie wil overtreden, moet ze eerst kennen” is de

subtitel van een boek over typografie. Met deze instelling ben ik begonnen

met dit onderzoek dat was begonnen als algemeen onderzoek naar de

typografie. Naarmate ik verder in de typografie terrecht kwam bleek mijn

onderzoek steeds meer richting de herkenbaarheid en leesbaarheid van

teksten te gaan. Dit is dan ook de titel geworden van dit onderzoek.

Inhoud

8

20

24

29

Herkenbaarheid en Classificatie

Leesbaarheid

Scherm leesbaarheid

Bronnenlijst

8

10

11

20

21

21

22

22

24

24

25

26

27

Geschiedenis

Classificatie van Vox

Letter determinatie

Schreven

Zetbreedte

Korpsgrootte

Interliie

Letter- en woordspatie

Voordelen beeldscherm

Nadelen beeldscherm

Regels

Webtypografie

Pixelfonts

Page 8: Typografie print

8

Door letters te classificeren, kunnen we de vaak subtiele verschillen in vorm

principes bij lettertypen verduidelijken. Bovendien kunnen we door

een goede classificatie-methode lettertypes eenvoudiger herkennen.

Ook kan ze de ontwerper van dienst zijn bij het maken van een keuze; als

een lettertype een opvallende historische en/of culturele lading heeft, kan

dit een extra dimensie geven aan een bepaalde tekst.

Het classificeren van letters is niet eenvoudig.

Veel lettertypes bevatten kenmerken van verschillende

stijlperiodes. Zo bevat de Syntax-Antiqua van

de Zwitserse typograaf Hans Eduart Meier subtiele

humanistische eigenschappen uit de periode

van de Renaissance, maar deze letter heeft geen

schreven. Daardoor is het een karakteristieke

en leesbare schreefloze letter geworden. De Syntax

komt dus voort uit invloeden van verschillende stijl- periodes; De schreefloze letter, die wordt geasso-

cieerd met statische rechtopstaande en rationele

vormen, en renaissancistische letters, die

worden geassocieerd met dynamische, hoekige en

vloeiende vormen.

Bij dit voorbeeld hebben we al twee lettergroepen

genoemd, de Renaissance Antiqua en de schreefloze

letters. Andere lettergroepen zijn de gebroken letter,

de overgangsletter en de moderne letter. Deze vijf

lettergroepen komen voort uit verschillende stijl- periodes in de geschiedenis. De lettergroepen zijn

niet secuur en daarom heeft Maximilien Vox in 1954

zijn Vox-classificatie geïntroduceerd. Aan de

hand van deze classificatie kunnen letters herkend en

gekarakteriseerd worden. Een letter-classificatie is een

leer- en hulpmiddel en zeker geen doel op zich.

G E S C H I E D E N I S Gutenberg (met zijn 42-

regelige bijbel in ca. 1445) was de uitvinder van de

boekdrukkunst. Voor die tijd werden boeken

door kalligrafen, met een dikke pen geschreven.

In het begin van de Renaissance was er een grote

opkomst en groei van universiteiten. Dit zorgde voor

een groei in de handel van boeken. Deze boeken werden

dan ook aan de ‘lopende band’ geproduceerd. Er werd

hardop voorgelezen, zodat verschillende kalligra- fen dit gelijktijdig konden opschrijven. Deze manu-scripten (met de hand geschreven boeken) worden

terecht vaak genoemd als objecten van schoonheid,

maar bevatten ook veel fouten. Er kwamen echter nog

meer fouten in de boeken, doordat de manuscripten

opnieuw overgeschreven werden en de oude on- juistheden werden gekopieerd.De eerste gedrukte boeken leken erg op

handgeschreven boeken van die tijd. Er werd gepro-

beerd het lettertype na te maken. Ze zagen er zo uit

zoals men vond dat boeken eruitzagen. Deze letters

worden ook wel gebroken letters genoemd.

Boeken werden door de drukker of zetter letter voor

letter opgemaakt. Alle letters werden uit speciale letter-

bakken gehaald. De veel gebruikte letters (kleine- of

schrijfletters) zaten in de onderste kasten. Hierdoor worden deze letters nog steeds onder-kast letters genoemd.

Gutenburgs uitvinding van de boekdrukkunst beteken-

de een nieuwe ambacht, de drukker en luidde de tijd-

perk van het intellect in. Vaak waren drukkers zelf

ook intellectuelen. Af en toe werden specialisten in-

gehuurd om fouten in boeken uit te sluiten. De eerste

boeken werden met veel aandacht geproduceerd. Dit

Page 9: Typografie print

9

zorgde voor de opkomst van tekst en lay-out. Boeken waren het product van een kleine groep

mensen: intellectuelen, letterstempelsnijders, zetters

en drukkers.

De gebroken letters gingen vrij snel over in de

Renaissance Antiqua, maar in Duitsland

werden tot 1945 gebroken letters algemeen gebruikt

(zie figuur 2).

De letters ontwikkelden in de volgende 3 eeuwen

gestaag. De letters van Caslon en zijn opvolgers

waren nog steeds gebaseerd op de Venetiaanse stijl. De letters hadden een contrast tussen dun en

dik die de streek van de pen volgde. Ze hadden een

schuine as van ongeveer 30 procent (zie voor een

voorbeeld figuur 2).

In de 18e eeuw, de eeuw van de ratio (het ver-

stand), kwam de drukletter definitief los te staan van

de schrijfletter. Drukletters werden rationeel

behandeld en vertoonden een voortgang in de techni-

sche mogelijkheden en inmiddels verbeterde productie-

methoden. In Engeland was het in de 18e eeuw John Baskerville die bewust werd van de ontwikke-

ling van de letter in Frankrijk. Hij was verantwoordelijk

voor de meer rationele benadering van drukletters en

stond daarmee in het begin van de overgangs-periode (zie figuur 2).

Deze overgangsperiode eindigde toen Didot in

Frankrijk en Bodoni in Italië de vergelijking van druk-

letters met het handschrift verbraken. Zij luiden de

moderne letter in. De moderne letter wordt

gekarakteriseerd door het verticale contrast

en een extreem contrast tussen de dikke en

dunne delen. De Bodoni-achtige braken alle conventies.

Didot en Bodoni’s boeken werden niet alleen gelezen,

maar ook bewonderd.

Fig 1

Page 10: Typografie print

10

Een nieuwe markt voor de drukkers had niks

te maken met het drukken van boeken, waar drukkers

zich tot deze tijd voornamelijk mee bezig hielden. De

nieuwe markt had te maken met commerciële uitingen van bedrijven. Deze nieuwe doelgroep

had vooral behoeft aan kopletters (of display-

letter). Dit waren flamboyante letters gebaseerd op

handgeschilderde en getekende letters van uithang- borden en belettering op gebouwen. Het

doel van deze letters was de aandacht te trekken van

voorbijgangers. De bedrijven wilden opvallen.

De komst van de kopletters zorgde voor erg

complexe en versierde kopletters, maar ook extreem

vereenvoudigde letters (de eerste schreef-

loze letters). Deze vereenvoudigde letters waren echter

niet geschikt voor leesteksten, maar als

kopletter voldeden ze goed. In het begin van de twintig-

ste eeuw werden de vereenvoudigde kopletters ver-

beterd. Er kwam een uitbreiding in gewichten. Het

begin van de ontwikkeling van schreefloze letters was begonnen.

Het gebruik van de schreefloze letters groeide in de

twintigste eeuw. Toch waren schreefloze letters nog

niet geschikt voor langere teksten. Wel werden de

schreefloze letters veel in informele korte

teksten gebruikt. In de laatste helft van de twintig-

ste eeuw werd geprobeerd de schreefloze letters een

meer humanere uitstraling te geven. Dit

zorgde er voor dat de schreefloze letters ook voor

langere teksten geschikt werd.

Door de komst van het digitale tijdperk werd

het ontwerpen van letters minder tijdrovend. Hierdoor

ontstonden er midden jaren 80 veel nieuwe kop- letters. Het aantal nieuwe tekstletters lag echter

beduidend lager. Dit omdat een tekstletter font on-

geveer 250 karakters bevat. Het ontwerpen van een

nieuwe tekstletter is het begin van een intensieve klus. Elk gewicht van de letter bevat romeinen

(schrijfletters), cursieve letters en klein kapitalen. En

als je al deze karakters getekend hebt ben je er nog

steeds niet. De afstand tussen de individuele karak-

ters moet nog ingesteld worden. Hoeveel wit

heeft elke karakter nodig om te passen bij de andere

(dit noemen we ook wel het stellen van letters).

Te veel wit tussen de karakters is niet mooi, maar te

weinig ook niet.

C L A S S I F I C A T I E V A N V O X De classifi-

catie van Maximilien Vox is de meest gangbare classi-

De CloisterBlack is een gebroken letter.De Caslon is een Renaissance-Antiqua letter.De Baskerville is een overgangs letter.De Didot is een moderne letter.De Syntax is een schreefloze letter.

Fig 2

Page 11: Typografie print

11

ficatie methode voor letters. Vox heeft deze

classificatie in 1954 bedacht en deze houdt niet rekening

met alle verschillende schreefloze letters die er

inmiddels ontstaan zijn. De classificatie is uitsluitend

berust op vormeigenschappen van de

letters. Voor elk lettertype is een plaats weggelegd

in zijn classificatie. Ook dit systeem is echter niet waterdicht.De eerste vijf rubrieken (de schreefletters) van de

classificatie van Vox zijn onlosmakelijk verbonden met

een cultuurperiode. De classificatie kent de

volgende elf rubrieken:

1. Humanen of Italiaanse renaissance-schreefletters.

2. Geralden of Franse renaissance-schreefletters.

3. Realen of vroeg-classicistische schreefletters.

4. Didonen of classicistische schreefletters.

5. Mechanen of egyptienne-letters

6. linearen of schreefloze letters.

7. Incisen of gestoken/gehouwen letters.

8. Scripten of geschreven letters

9. Manuaren of met de hand getekende letters.

10. Frakturen of gebroken (gotische) letters

11. Exoten of niet-westerse letters

L E T T E R D E T E R M I N A T I E Met behulp

van de volgende 6 pagina’s, is het mogelijk een on-

bekend lettertype tot zijn lettergroep te herleiden

en mogelijk zelfs tot het type zelf. De meest voorko-

mende vertegenwoordigers van de verschil-

lende groepen worden hier genoemd. Naast bekende

historische voorbeelden van de groepen

zijn ook moderne vertegenwoordigers

toegevoegd, letters dus die zijn afgeleid van de vorm-

principes van historische lettergroepen, maar in deze

eeuw ontworpen zijn.

De Centaur is een Humane of Italiaanse renaissance letterDe Garamond is een Geralde of Franse renaissance letterDe Baskerville is een Reale of vroeg-classistische letterDe Bodoni is een Didone classistische letterDe memphis is een Mechane of egyptienne letterDe Futura is een Lineare of schreefloze letterDe optima is een Incieze of gestoken / gehouwen letterDe Vladmir Chancery is een Script of geschreven letterDe Mistral is een Manuare of hand getekende letterDe CloisterBlack is een Fraktuur of gotische letterDe Arafat ibn Blady is een Exoot of niet westerse letter

Fig 3

Page 12: Typografie print

12

letters ging schrijven. Bembo (48pt)Toen begreep ik dat wij ook

A. Dat zijn er al 2. Maar er Times Europa (48pt)

RENAISSANCE-SCHREEFLETTERS Renaissance-schreefletters zijn letters met

relatief weinig contrast (dik-dun verschil). De letters hebben wigvormige

schreven, bovenste schreven afgeschuind en letters met rondingen hebben

een diagonaal accent (as van ongeveer 30 gaden). De herkomst van

deze letters is het handschrift (brede pen) en dit is bij de letters nog

duidelijk zichtbaar.

Ik dacht dat het alfabeth zesentwintig

letters had. Zo’n oude zekerheid: 26 letters. centaur MT (48pt) Al vele eeuwen lang.

En bij de chinezen, dacht ik, was

leren. Tot Gerard Unger over

chinezen Janson Text 55 (48pt) zijn. Er is een a en er is een

Page 13: Typografie print

13HUMANEN OF ITALIAANSE RENAISSANCE-SCHREEFLETTERS Bij italiaanse

renaissance letters is de dwarsstreep van de onderkast e diagonaal. Enkele

voorbeelden staan hierboven.

GERALDEN OF FRANSE RENAISSANCE-SCHREEFLETTERS De dwarsstreep

van de onderkast e is horizontaal en de letter heeft meer contrast dan

de Italiaanse renaissance schreefletter. Voorbeelden hieronder.

duizenden karakters Adobe Jenson MM (48pt)

letters ging schrijven. Bembo (48pt)Toen begreep ik dat wij ook

A. Dat zijn er al 2. Maar er Times Europa (48pt)

Ik dacht dat het alfabeth zesentwintig

letters had. Zo’n oude zekerheid: 26 letters. centaur MT (48pt) Al vele eeuwen lang.

chinezen Janson Text 55 (48pt) zijn. Er is een a en er is een

het veel ingewikkelder. Die moeten

Page 14: Typografie print

14

misschien wel duizenden letters. ITC New Baskerville (48pt) Zonder

nooit had ik ze gezien zoals de Melior (48pt)

OVERGANGS-SCHREEFLETTER De overgangs-schreefletter heeft meer contrast

dan renaissance-schreefletters. En heeft net als de renaisance wigvormige

schreven, die minder schuin lopen dan bij renaissance schreefletters.

Overgangs-schreefletters met rondingen hebben een bijna verticaal

accent (as). De letters stammen uit de stijlperiode 1700 – 1775.

is een vulpen-a en een

schrijfmachine-a en een computer-A, er is een schreef-a Fournier MT (48pt) en een schreefloze (en een

Tientallen a’s, honderden,

het te beseffen kende ik ze bijna allemaal, maar nog

Page 15: Typografie print

15VROEGE OVERGANGS-SCHREEFLETTER De vroege overgangs-schreefletter heeft

rondingenmet een bijna verticaal accent (as). Zie hierboven voor een voorbeeld.

(Fournier, Palatino)

LATE OVERGANGS-SCHREEFLETTERS Letters met ronding hebben een

verticaal accent, schreven zijn bijna horizontaal. Voorbeelden hiervan

kunnen hieronder gevonden worden. (Baskerville Melior)

geloof ik niet mee). Palatino (48pt)

misschien wel duizenden letters. ITC New Baskerville (48pt) Zonder

nooit had ik ze gezien zoals de Melior (48pt)

is een vulpen-a en een

schrijfmachine-a en een computer-A, er is een schreef-a Fournier MT (48pt) en

het te beseffen kende ik ze bijna allemaal, maar nog

Drentse A maar die telt,

Page 16: Typografie print

16

I had always thought the alphabet had twenty-six

facts of life: 26 letters, been Linotype Centennial (48pt)

letters. It was one of those comfortable, New Caledonia (48pt) familiar

CLASSICISTISCHE SCHREEFLETTER Classistische schreefletters hebben overdreven

veel contrast. De schreven van deze letters zijn horizontale streepjes, zo dik als

de dunste delen van de letters, De classistische schreefletters met rondingen

hebben een verticaal accent (as). De bouwkunst is van invloed geweest

op de ontwikkeling van deze letter (rond 1800-1850). (Bodoni, Scotch

2 roman, Walbaum, Caledonia, Centennial)

letterontwerper naar die nerveuze Franse a Rockwell (48pt) kijkt: ‘een letter met knoflook,

met opgetrokken Glypha 55 (48pt) neus, van een groot idee

De letter is een karakter. Bodoni (48pt)

Page 17: Typografie print

17EGYPTIENNE SCHREEFLETTER De Egyptienne is onder invloed van de

napoleontische overwinningen en de egyptologie ontstaan. De letters hebben

nauwelijks tot geen contrast en de schreven zijn zeer dik en (meestal) recht. Een

specificatie binnen de Egyptienne is de krantenletter. De krantenletters

hebben meer contrast dan de overige Egyptienne letters. De

krantenletters zijn bovendien leesbaarder.

doortrokken’. Clarendon (48pt) (krantenletter)

I had always thought the alphabet had twenty-six

facts of life: 26 letters, been Linotype Centennial (48pt)

letters. It was one of those comfortable, New Caledonia (48pt) familiar

letterontwerper naar die nerveuze Franse a Rockwell (48pt) kijkt: ‘een letter met knoflook,

met opgetrokken Glypha 55 (48pt) neus, van een groot idee

Page 18: Typografie print

18

writing about letters, and I realised that we too are

start with. But there’s a fountain-pen Gill Sans MT (48pt)

Exchept of course that the ITC Franklin Gothic (48pt) Chinese had a much

AMERIKAANSE SCHREEFLOZEN Amerikaanse schreeflozen hebben een zeer

robuust karakter. De onderkast a heeft een open en de g een gesloten

lettervorm. Zie hierboven de Franklin Gothic.

ZWITSERSE SCHREEFLOZEN Zwitserse schreeflozen hebben een zeer

onopvallend karakter. De onderkast a en g hebben open lettervormen.

Zie hierboven de Helvetica en Univers.

that way Linotypefor centuries.

harder time of it: Helvetica Neue (48pt) they had to learn thousands

Then Gerard Unger started

Chinese. Futura (48pt) There’s an a and there’s an A. That’s two to

Page 19: Typografie print

19GEOMETRISCHE SCHREEFLOZEN Geometrische schreeflozen hebben geen

contrast en bevatten een simpele constructie van rechte lijnen en cirkeldelen,

onderkast a zonder vlag, g met één gesloten boog. (vb onder: Futura)

HUMANISTISCHE SCHREEFLOZEN Humanistische schreeflozen hebben

kapitalen naar klassiek voorbeeld. De onderkast a heeft een vlag, g heeft

twee gesloten bogen (vb hieronder: Gill Sans)

of characters. Univers (48pt)

writing about letters, and I realised that we too are

start with. But there’s a fountain-pen Gill Sans MT (48pt)

Exchept of course that the ITC Franklin Gothic (48pt) Chinese had a much

that way Linotypefor centuries.

harder time of it: Helvetica Neue (48pt) they had to learn thousands

Chinese. Futura (48pt) There’s an a and there’s an A. That’s two to

Page 20: Typografie print

20

De leesbaarheid van een tekst is afhankelijk van een drietal factoren. Zo

kunnen fysieke en psychische factoren als hoofdpijn of een

slechte stemming er voor zorgen dat de leesbaarheid van een tekst afneemt.

Daarnaast kan een tekst voor de lezer te ingewikkeld, of gewoon

slecht geschreven zijn zodat hij snel afhaakt. Maar in dit hoofdstuk

zullen we het voornamelijk hebben over typografische factoren.

Goede typografie stimuleert het lezen en heeft

tot doel dat men zo weinig mogelijk moeite

hoeft te doen om een tekst te kunnen lezen. Het

leerproces van het leren lezen heeft veel te maken

met het leren beheersen van onze oogmotoriek.

De ogen bewegen zeer beheerst van links naar rechts

en dan weer terug om vervolgens stapsgewijs naar

de volgende regel te gaan. We moeten een visuele vocabulaire aanleggen om woorden te herkennen

en, tegelijkertijd moeten we de regels leren van de

interpunctie. Doordat we letters op een bepaal-

de manier herkennen is de vertrouwdheid van

het lettertype van groot belang op de leesbaarheid.

Hierdoor zijn de vormprincipes van tekstletters

in de loop van de tijd slechts langzaam geëvolueerd.

Tekstletters vertegenwoordigen dan ook de meest

conservatieve groep binnen de letterwereld.

Typografische leesbaarheid is vaak onderzocht. Her-bert Spencer heeft in 1968 een samenvatting

geschreven over honderd jaar onderzoek naar lees- baarheid. De conclusies hiervan zijn nogal alge-

meen, zoals: ‘Woorden gezet in hoofdletters zijn

aanzienlijk minder leesbaar dan woorden gezet in

onderkast.’ Ook cursief is minder goed lees-

baar en vette letters laten zich wel goed lezen

mits de letters duidelijke binnenruimtes hebben. Half vet is zonder meer goed te lezen: ‘Veel lezers geven

de voorkeur aan halfvette letters’. Regellengte

is het plezierigst voor lezers, wanneer die tussen de

60 en 70 tekens per regel telt bij corpsen van 9 tot en

met 12. Regels die langer zijn dan 14 cm, lettertype of

corpsgrootte daargelaten, kunnen er oorzaak van zijn

dat lezers behalve hun ogen ook hun hoofden heen en

weer moeten bewegen, wat lezen vermoeiend kan maken.

S C H R E V E N Discussies over schreefloze

letters tussen voor- en tegenstanders, die elkaar

gedurende de twintigste eeuw nog al eens in de haren

zijn gevlogen, hebben ook geleid tot wetenschappelijk

onderzoek. Die onderzoeken hebben echter

nauwelijks meer opgeleverd dan de conclusie

dat wel of geen schreven voor lezen weinig uitaakt.

Schreven zijn volgens Gerard Unger echter wel goed

voor de regelvorming van van teksten. Schreven

geven meer verband aan woorden en regels. De schreef-

loze tekst is losser van structuur en toont, vergeleken

met de geschreefde tekst, een verticale beweging door

de tekst die het horizontale regelverband

tegenwerkt (zie figuur 4). Uit dit simpele voorbeeld

blijkt dat tekst met schreven toch beter leesbaar zijn.

Recent heeft een onderzoeker tot uitgangspunt ge-

nomen dat slechts een klein deel van je blikveld

scherp is, en dat je de rest onscherp ziet. Het blijkt

dat de onscherpe tekens beter zijn te lezen, wanneer

bepaalde onderdelen van letters, zoals stokken en staarten, zich beter aftekenen.

Traditioneel gezien hebben schreefloze letters ook een

grotere x-hoogte vergeleken met schreefletters,

Page 21: Typografie print

21

waardoor ze op het eerste gezicht groter en dus ook

duidelijker lijken te zijn. Dit gaat echter ten koste van

de stok- en staartlengte. Bij een langere tekst

gaat dit zich op de duur wreken, en langere stokken

en staarten zijn dan toch wenselijk voor een optimale

herkenning van woorden.

Schreefloze letters zoals Roger Excoffons Antique Olive (1966), Hans Eduard Meiers Syntax (1968)

en de Quadraat Sans van Fred Smeijers (1995),

zijn allemaal succesvolle pogingen om de nadelen

van de schreefloze ten opzichte van de schreefletter te

verminderen.

Z E T B R E E D T E Hele lange en heel korte zet-regels zijn niet bevorderlijk voor de leesbaarheid. Bij

heel lange regels raakt de lezer aan het eind van

de regel het begin van de volgende uit het oog. Erg

korte regels resulteren dikwijls in grote woord- spaties, afbreekproblemen en een verre

van fraai regelverloop.

Een vuistregel zegt dat het ideale aantal tekens

per regel (inclusief de woordspaties en interpunctie)

ergens tussen de 54 tot 80 tekens ligt. Ge-

middeld is een Engels woord 5 tekens plus een spatie

lang, wat betekent dat er in het ideale geval 9 tot 12

woorden in een regel passen. Zo geeft bijvoorbeeld

de 9-punts Univers Light op een regellengte van 105

mm 11 woorden, ongeveer 55 tekens en 10 spaties.

Het doel van de tekst heeft veel invloed op de perfecte

regellengte. Zo hebben wetenschappelijke

teksten vaak langere woorden en is een langere regel

gewenst. Maar voor zoekteksten is het juist van

belang dat de regels niet te lang zijn, met veel witregels.

K O R P S G R O O T T E Wat is de ideale korps-

grootte van een letter voor een gemiddeld mens? Naar-

mate kinderen opgroeienen meer leeservaring op-

bouwen, verandert voor hen de ideale korps-grootte in rap tempo. In vroege stadia van het leren

lezen ligt de nadruk vooral op het leren herkennen

van letters en groepen van letters. Er worden dan

letters van ongeveer 24 punten gebruikt. Naarmate het

kind vordert en ouder wordt, neemt de behoefte toe

om volledige woorden te herkennen en dan is

een kleiner korps op zijn plaats. Tegen de tijd dat een

kind 12 jaar is, zijn ‘normale’ leeskorpsen – die ook

gebruikt worden voor volwassenen – gewenst.

Korpsen die zich door volwassenen het beste

laten lezen, liggen in de reeks van 9 t/m 12 punten.

De bovenste (schreefloze tekst) heeft een

veel minder goed horizontaal regelverband

als de onderste tekst (met schreven).

Lorem ipsum ut his laoreet antiopam, eum option minimum id. Ex his dicit nonumy neglegentur. Elit molestie voluptua mel ei, pro cu ipsum viris. Nominavi prodesset appellantur qui at, ut vero appetere luptatum sit. Et puto aliquyam oportere eos, delenit sententiae ex per, per eu animal fabulas pericula. Eu elit mandamus laboramus eum, et pri audiam detracto urbanitas. Accusamus similique ex his, no vel inani luptatum, modo choro aeterno per ne.

Lorem ipsum ut his laoreet antiopam, eum option minimum id. Ex his

dicit nonumy neglegentur. Elit molestie voluptua mel ei, pro cu ipsum viris.

Nominavi prodesset appellantur qui at, ut vero appetere luptatum sit. Et

puto aliquyam oportere eos, delenit sententiae ex per, per eu animal fabulas

pericula. Eu elit mandamus laboramus eum, et pri audiam detracto urbanitas.

Accusamus similique ex his, no vel inani luptatum, modo choro aeterno per ne.

Fig 4

Page 22: Typografie print

22

I N T E R L I N I E Als het corps bekend is, kunnen

we op basis daarvan de minimale regelafstand

vaststellen die we dan gelijk stellen aan het corps. Dit

noemen we compres zetten. Over het algemeen

levert compres zetsel geen optimale leesbaarheid op. Een letter met naar verhouding grote stokken en

staarten zal minder regelafstand nodig hebben dan een

lettersoort met forse x-hoogte. Het is een verkeerde

gewoonte om bijvoorbeeld corps 10 altijd op 12 punt-

en regelafstand te zetten.

De vetheidsgraad is eveneens een facet om

rekening mee te houden. Vette lettervarianten krijgen

een betere leesbaarheid bij een ruimere regel-afstand. Al naar gelang de corpsgrootte toeneemt

zal het minder noodzakelijk zijn een ruimere regel-

afstand toe te passen. Brede zetmaten vergen meer

regelafstand dan normaal gebruikelijk.

Het wit tussen kolommen is ook een aan-

dachtspunt. De regelafstand dient bij voorkeur minder

te zijn dan het tussenwit. Komen er in een tekst

royale woordspaties voor, dan verdient het

aanbeveling de regelafstand wat ruimer te nemen.

L E T T E R - E N W O O R D S P A T I E Ruimtes

binnenin en rondom letters zijn erge belangrijk voor

de leesbaarheid van teksten. Ieder teken krijgt aan

weerskanten zoveel ruimte, in samenhang met binnen-

ruimtes, dat alle tekens in iedere rangschikking een

regelmatig patroon vormen en elkaar niet

dringen of loslaten. Deze bewering heet stellen.

Een goede stelling maakt een lettertype compleet en

biedt de lezers cadans terwijl een slechte stelling

onrust geeft.

Wit scheidt letters, woorden en regels, maar bindt tekst. De witte ruimtes en afstanden worden

meestal op puur praktische gronden bepaald:

groot genoeg om verwarring te vermijden, maar niet

zo groot dat verband zoekraakt. Al deze ruimtes

kunnen verbanden of onderscheid duidelijk maken en

kunnen zorgen voor beweging of rust. Lezers

nemen niet alleen letters op, maar ook de achter-grond. Zij reageren zowel op wit als op zwart., op

vorm en op tegenvorm.

Een voorbeeld van letter en woordspatiëring staat op

de volgende bladzijde.

Fig 5 Ibh ex eriuscil ex ex endiam, sit, quamet, summod dolore euismodipis erci bla con hendiat. Obortiniam, quissi. Uptatum sandre duiscinim ad tating exerilit vullut iurer iril dolobor ilisi bla faciliqui eum zzrit lore facinibh ero ea feugiam etueraesto ex etum eu faccumsandre del delesequis aliquat lan henibh et, sed modip ecte cons et, sit erat. Riure dolutem quipsum velesti onsequat. Ud ectem doloreetum vel ing ex eu feuguer iureetuero commy nostin eraessendre faccums andreet loborpero duis et lut nulput nostie cortie molendit utet, quat, commy num nibh et ulla alit in veliqui smolore tio od tions autat num nonulla ndigna cons dio consequatio od miniat ut alit la feugue dionsenim.

Iure tie min vulla feugait wismod tin ute ver ilisim iuscidunt nullam, quam, sim augueril ing elis aliquis eum ipsustrud dolestrud dolobor acidunt adipisl illa con velit ipit autat augiam ipsustrud eumsandiam, quissectet, vulputat. Duipsustinit et, vulland reetue magnim vercin et nis nonsecte del dui te feugiamet.

Corpero ercillumsan henis acipissim veros at ad ex essi ex eugue min ullamet, venisl iure feumsandit atum zzriurem doloreros alit, quam, sequat. Ed tation henis at. Ut wismod tincincilla facing ex endit luptate do delenibh el ipsumsa ndreet irit niscil dolent ute ver adiam, commy nulput il illa feu faci exerosto dunt praesequat wis do commy.

(12 pt / 9 pt)

Compres zetsel (12 pt / 12 pt)

(12 pt / 15 pt)

(12 pt / 19 pt)

Page 23: Typografie print

23

Af s t and b ind t . Goed g edo s e e rd e a f s t anden tu s s en t ek en s z i j n e v en b e l ang r i j k a l s d e t ek en s z e l f . I e t s t e we in i g r u imt e en woo rden z i j n z i ch - z e l f n i e t mee r. Te g roo t en e en woo rd va l t u i t e en . A f s t and houden i s e en kun s t– equ i l i b r i sme .

Zo vriendelijk mogelijk koel blijven. Met uitgestoken hand op iemand toegaan maar met zo ver mogelijk gestrekte arm. Hoe braaf is toch de harmonie. En hoe vluchtig is het moment van totale rust: afwezigheid van spanning ... voor het knagen begint.

Geef ik genoeg of neem ik teveel? Wat is er mis met geef ik teveel of geef ik genoeg? Ge-hate liefde en geliefde vijand. Te weinig afstand vervormt de relatie. Teveel afstand heft de relatie op. Nauwkeurig afgewogen afstanden binden tekens en geven ze betekenis.

Ook letters zijn aan groepsgedrag onderworpen. Eigenzinnigheid is toegestaan, maar alleen met goed-keuring van de groep. Eigen ruite is beperkt. Wie moe is van het afstand houden stelt zich buiten de groep. Maar je kunt niet zonder.

Dan raak je ontheemd en verdwijnt je betekenis. Wie wat nieuws betekenen wil, begint een eigen groep–en zit gelijk weer vast aan afstand houden. Dan maar er boven staan. Wie hield ooit een groep bij elkaar zonder afstand?

Distance connects. Properly rationed amounts between characcters are just as important as the characters themselves. A touchtoo little and words are no longer themselves. Too much, and a word falls a part. Keeping one’s distance is an art–a balancing act.

Staying cool and friendly at the same time. Advancing hand outstreched, but outstretched as far as possible. How nice harmony is. And how fleeting is the moment of total rest: absence of tension ... before the gnawing begins.

Am I giving enough or taking too much? What’s wrong with am I giving too much or taking enough? Hated love and beloved enemy. Too little distance distorts the relationship. Too much and the rellationship dissolves.

Carefully balanced spaces bind characters toghether and give them meaning. Letters too are subjects to the laws of the group. Idiosyncrasies are permitted, but only with the group’s approval. Space for the individual is limited. To be tired of keeping your distance is to place yourself outside the group. But you cannot do without it.

You become displaced, you lose meaning. If you want to mean something new, you start a new group–and straight away you’re back to keeping your distance. Better to stand above it perhaps. Who ever held a group together without distance.

50% meer letterafstand

25% meer letterafstand

0 % meer letterafstand

25% minder letterafstand

50% minder letterafstand

400% spatiëring

200% spatiëring

100% spatiëring

50% spatiëring

0% spatiëring

Fig 6

Fig 7

Page 24: Typografie print

24

Typografie voor het scherm is niet anders als typografie voor op

papier. Toch lijken schermletters je meer aandringender aan te

kijken op het scherm. Het kost meer moeite om goed te lezen vanaf het

scherm dan vanaf papier. Vooral de resolutie van het scherm en

het licht dat door de letters heen schijnt zorgen hiervoor. Hoe kan

er ondanks de beperkingen toch nog een leesbare tekst voor het

web / scherm geschreven worden?

Ook bij schermtypografie stimuleert een goede

typografie het lezen. En ook hier is het doel dat de le-

zer zo weinig mogelijk moeite hoeft te

doen om een tekst goed te kunnen lezen. Alle basis- regels voor schermtypografie zullen dan ook, met

eventueel enkele kleine aanpassingen, overeen-komen met de normale typografie.

Een beeldscherm bestaat nog maar een korte

periode en heeft op typografisch gebied nog een hele-

boel punten die verbeterd kunnen. De punten-

patronen (resolutie) van schermen zullen nog veel

verfijnder moeten worden. Voor beelden zijn grove

rasters een veel kleiner probleem dan voor

tekst. Met 30 punten per centimeter zijn beelden ac-

ceptabel weer te geven, zoals kranten vaak laten zien.

Voor tekst is 120 punten per centimeter (300 dots

per inch) op papier net toereikend. De 72 dots per inch van schermen is voor beelden net toe-

reikend, maar voor tekst onbevredigend. De

vele details van letters die op papier duidelijk

zichtbaar zijn zullen op het scherm verdwijnen.

V O O R D E L E N B E E L D S C H E R M Toch

bevat het beeldscherm ook heel veel voordelen.

Zo zijn alle kleuren van een beeldscherm scherp,

kunnen letters bewegen en kan een tekst zeer een-

voudig worden aangepast. Dit is met drukwerk

natuurlijk heel anders.

Kleuren worden bij drukwerk (meestal) op-

gebouwd uit een raster van de kleuren cyan, magenta,

yellow en black (CMYK). Elke pixel van het scherm

wordt opgebouwd uit RGB (red, green en blue). Het

scherm gebruikt dus geen rasters om kleuren

te tonen. Een pixellijn van elke kleur is gelijk

helder. Bij drukwerk is zo’n lijn niet helder (tenzij

deze kleur ook echt gedrukt wordt).

Daarnaast kan tekst bewegen en van kleur, grootte

of achtergrond veranderen. Dit zal de leesbaar-heid vaak niet ten goede komen, maar kan de na- druk leggen op sommige onderdelen van de

tekst. Dit moet echter dan wel erg subtiel gebeuren,

zodat de lezer van de tekst niet afgeleid wordt door

bewegingen. Dit kan namelijk naast verhelderend ook

erg storend werken.

Het belangrijkste voordeel van schermtypografie (en

met name ook webtypografie) is dat de tekst vrij

gemakkelijk aan te passen is. Zodra een

bedrijf verhuist zullen alle beelddragers aangepast

moeten worden met het nieuwe adres. Alle folders,

briefpapier en visitekaartjes zullen opnieuw moeten

worden gedrukt. De website hoeft alleen te worden

aangepast wat veel minder kosten teweeg zal brengen.

N A D E L E N B E E L D S C H E R M De nadelen

van het beeldscherm zijn zoals ik al eerder heb gezegd

Page 25: Typografie print

25

vooral het licht, de resolutie, maar ook de lees- afstand van een beeldscherm is groter dan bij

papier. Je kan het beeldscherm niet eenvoudig naar je

toe halen, het beeldscherm vastpakken, zoals bij

papier heel normaal is. Wanneer beeldschermen handzamer worden, zal het nadeel van de lees-

afstand wegvallen.

Naast de leesafstand is ook het formaat van het

beeldscherm een belangrijk nadeel. Het beeldscherm

is altijd vierkant en heeft een verhouding van 4:3

(of soms breedbeeldformaat) en de grootte is zeer

afhankelijk van het beeldscherm. Toch moet een site op

alle monitoren goed te lezen zijn. Dit zorgt er

voor dat tekst op het ene beeldscherm enorm kan

lijken, terwijl het op het andere niet te lezen is omdat

het zo klein is. Vooral bij webtypografie kan

dit heel erg vervelend zijn.

Een ander nadeel is het licht dat door de letters heen

schijnt. De leesafstand van een tekst op het beeld-

scherm kan natuurlijk eenvoudig worden opgelost door

het beeldscherm dichterbij te zetten. Dit zal je

echter na een korte tijd snel weer terug zetten. Het

licht maakt je duizelig maken en je krijgt het idee

dat je naar de letters gaat staren.

Ook als het beeldscherm wat verder bij je vandaan

staat kan het licht al hinderlijk zijn. De letters

lijken te slinken door het licht. Het witte licht is

sterker dan de zwarte letters en lijken gedeeltes van de

letters op te ‘slokken’. Bovendien ga je bij het lang kijken

naar het beeldscherm witte vlekken zien in je

ogen. Net als bij het kijken naar een felle lichtbron als

de zon. Deze witte vlekken vallen over de andere

letters heen.

R E G E L S Worden de regels van de leesbaar-heid van typografie door deze voor- en na- delen aangepast? Of blijven de regels gehand-

haafd voor teksten op het scherm. Natuurlijk zal

er het één en andere aangepast worden op deze

regels, maar de basis van alle regels zal niet aan- gepast worden. De regels worden hieronder

voor het scherm nogmaals in het kort bekeken.

Zoals al eerder uitgelegd is de resolutie van het

scherm veel lager als de resolutie van drukwerk. Dit

kan er voor zorgen dat gedeeltes van letters wegvallen.

Schreven van letters kunnen bijvoorbeeld veel

minder duidelijk naar voren komen op het

scherm. Dit zorgt er voor dat schreefletters over het

algemeen minder leesbaar zijn dan schreefloze

Door de komst van CSS (Cascading

Stylesheets) kunnen internet pagina’s

eenduidiger en leesbaarder worden

opgemaakt. Hiernaast staat één pagina,

die door middel van twee verschillende

stylesheets er totaal anders uitziet. Op

http://www.csszengarden.com/ staan

verscheidene stylesheets met slechts één

html bestand. Een uitgebreide weergave van

de mogelijkheden van CSS kan gevonden

worden op http://www.alistapart.com.

Fig 8

Page 26: Typografie print

26

letters op het scherm. Zo zegt Herman van Bostelen het volgende over schreven op het scherm:

“Over het algemeen zullen schreefloze letters beter

samengaan met de platte tekst dan schreven.

Schreven worden sterk met drukwerk geassocieerd

en hebben een complexe vorm die zich moeilijk tot een

opbouw uit pixels verhoudt.” Een duidelijk verschil

met drukwerk dus.

In tegenstelling met ‘gewone’ typografie is het bij scherm-

typografie belangrijk dat de x-hoogte van de letters

groot is. De onderkast letters bevatten de

meeste details en moeten dus duidelijk aanwezig

zijn. Met een kleine x-hoogte kunnen de letters

door de beperkte resolutie echter dichtslippen.

Woorden worden lastiger te lezen. Veel voor het

scherm ontworpen fonts hebben dan ook

een grote x-hoogte.

Op het scherm zijn heel erg korte en lange zetregels niet bevorderlijk voor de leesbaarheid,

evenals de zetbreedte van drukwerk. De ideale regellengte voor teksten op het scherm is echter

anders dan die van drukwerk. Het is echter nog niet bekend wat de beste regellengte is voor het scherm.

Zo heeft de webstyleguide van Lynch and

Horton het bijvoorbeeld over een zetbreedte van

maximaal 365 pixels. Dit levert bij een 12 pt

Times New Roman een gemiddelde van 9 tot 10 woorden per regel. Dit komt dus redelijk overeen

met de zetbreedte van een druktekst.

Wat wel duidelijk is in de zetbreedte van scherm-

typografie is dat er vaak een veel te grootte zet-breedte wordt gebruikt. Het komt dikwijls voor dat

de gemiddelde regel 17 woorden of meer bevat. Een

voorbeeld hiervan is bol.com, deze internetwinkel

heeft op een resolutie van 1024 * 768 dikwijls regels

van 17 à 18 woorden. De (te) brede kolommen zijn

waarschijnlijk vaak het gevolg van de liggende vorm van

het beeldscherm.

W E B T Y P O G R A F I E Webtypografie heeft

naast de tekortkomingen van schermtypografie nog

een aantal extra problemen. Het belangrijkste is

de beschikbaarheid van lettertypes. HTML (de opmaak-

code van het web) kan in principe alleen gebruik maken

van de basislettertypes die op de computer

geïnstalleerd zijn. Daarnaast is de schermreso-lutie van groot belang. De ene bezoeker van de web-

site heeft een resolutie van 1024*768, de andere

een resolutie van 800*600 en nog een andere heeft

weer een andere resolutie. Deze problemen zijn op

verschillende manieren op te lossen.

Lorem ipsum in errem perpetua sit. Sea magna per- secuti an, eu mel timeam honestatis comprehensam. Usu ut euismod saperet mediocrem, ex est nominati accusamus, munere partiendo cum ad. Integre eligendi insolens vix at, id pri augue probatus reprehendunt. Duo id aliquid eruditi vivendo.

Pri velit urbanitas no, mea no nisl noster. Vitae epicurei eu eum. Justo consul ea per, detraxit patrioque ut vel. Propriae scaevola philosophia per et, summo maiesta-tis incorrupte mea in, ei quando sententiae quo.

Te aperiam prompta eos, nam tale volutpat ex, nec ea constituto conclusionemque. Erroribus omittantur mea ex. Nullam hendrerit id vis. Suscipit consectetuer mel ad, sea te nonumy aliquid mnesarchum. Simul habemus mandamus has in.

Fig 9

Page 27: Typografie print

27

Er zijn verschillende methodes om andere fonts

(dan de standaard fonts) op een website te tonen. Er

zijn echter weinig methodes die op elke computer

ondersteund worden. De methode die we

hieronder bespreken is sIFR. Wel moet bij deze

metho-des gedacht worden aan het feit dat er fonts

speciaal voor het scherm ontwikkeld zijn. Deze

fonts moeten dan ook zo veel mogelijk

worden gebruikt.

sIFR staat voor Scalable Inman Flash Replacement en is een techniek om de tekst op

een html pagina te vervangen door een eigen

font. Dus alle teksten op een website kunnen worden

vervangen door elk lettertype dat er bestaat.

Dit wordt gedaan door een flash bestandje dat over

de tekst wordt geplaatst (als de browser flash onder- steund tenminste). Hierdoor kunnen de meeste

mensen het juiste font zien, terwijl de mensen die

de flash-plugin niet hebben een vergelijkbaar

standaard lettertype zien.

Door deze techniek wordt het mogelijk alle fonts

te gebruiken op een scherm. Voor de leesbaar-heid van webtypografie kan dit erg belangrijk

zijn. Zo kunnen nu speciaal voor het scherm ontwor-

pen lettertypes gebruikt worden in een ontwerp,

zonder alleen gebruik te kunnen maken van Verdana

en Georgia, die overigens wel speciaal voor het scherm

ontworpen zijn.

Een ander probleem dat web-typografie met zich mee-

brengt is de regelval (of zetwijze). Bij normale normaal font 300% pixelfont 300%

typografie kan, en zal de typograaf rekening houden

met de lengte van individuele regels. Sommige

woorden zal de typograaf afbreken om een zo

recht mogelijke rechter kantlijn te creëren. Bij web-typografie gebeurt dit zelden, om een aantal

verschillende redenen. De belangrijkste reden voor

het niet afbreken van regels is dat de html tekst in een

venster vergroot kan worden. Elke tekst kan men

heel eenvoudig vergroten en verkleinen. Dit zorgt

er enerzijds voor dat mensen met slechte ogen

de teksten beter kunnen lezen (ze kunnen de tekst zo

groot maken als ze zelf willen). Maar het brengt ook

de consequentie met zich mee dat woorden niet

afgebroken kunnen worden (zie voorbeeld xxx).

P I X E L F O N T S Speciaal voor het beeldscherm

hebben een aantal typografen speciale pixelfonts

ontworpen. Deze pixelfonts houden rekening met het

raster (de pixels) van het beeldscherm en zorgen

ervoor dat alle onderdelen van de letters goed uit-

komen. Elke pixel van een pixelfont is of gekleurd, of

niet gekleurd. Dit houdt in dat je strakke en hel- dere letters krijgt. Het spreekt voor zich dat zulke

letters beter te lezen zijn. Een voorbeeld van een

pixelfont staat hieronder in vergrote vorm:

Verdana is een voor het scherm

ontworpen letter. De letter heeft

naar verhouding een hoge x-hoogte

(2). Daarnaast heeft Verdana grote

letterspaties. Dit om te voorkomen

dat de letters tegenelkaar vallen

op het scherm. In dit voorbeeld is

duidelijk te zien dat de Gill Sans een

veel kleinere x-hoogte heeft.

Fig 10 Verdana HÎkpx1

2 3 4

95 7

8

Gill Sans HÎkpx12 3 4

9

5 7

8

1. Basislijn (of letterlijn)

2. x-hoogte

3. Kapitaalhoogte

4. Stokhoogte

5. Staartlengte

6. Hp-hoogte

7. kp-hoogte

8. Accenthoogte

9. Letterbreedte

Page 28: Typografie print

28

Page 29: Typografie print

29

Bronnenlijst

Ton Bolder, Joost Klinkenberg, Huib van Krimpen, Stefan Menningh,

Paul Mijksenaar, Bart Oosterhoorn, Kees Ruyter, Wim Westerveld

Typografie; uitgangspunten, richtlijnen en techniek

Veenendaal 1993, GOC-uitgevers

Herman van Bostelen

Typografie & Internet; De eigenheid van het medium

http://www.naarvoren.nl/artikel/typografie.html

Herman van Bostelen

Typografie & Internet; Laat de bezoeker niet verdwalen

http://www.naarvoren.nl/artikel/typografie.html

Mike Davidson

Introducing sIFR: The Healthy Alternative to Browser Text

http://www.mikeindustries.com/blog/archive/2004/08/sifr

Patrick Lynch, Sarah Horton

Web Style Guide

http://www.webstyleguide.com

David Jury

Over typografie; Wie de regels van typografie wil

overtreden moet ze eerst kennen.

Amsterdam 2003, Uitgever BIS Publishers

Geert Setola, Joep Pohlen

Letterfontein

Roermond 1994, Uitgeverij Fontana

Gerard Unger

Terwijl je leest

Amsterdam 1997, De buitenkant

Gerard Unger

Letters

Amsterdam 1994, De buitenkant