typografie print
DESCRIPTION
Ex CMD-student Pieter Hofstra maakte in 2005 dit typografie verslag...TRANSCRIPT
TYPOGRAFIELEESBAARHEID EN HERKENBAARHEID
g / g
2005 Pieter Hofstra, Leeuwarden
g / gDe g is de mooiste letter van het alfabet. Zonder meer. Niet
de rechter g, maar de linker. Twee verschillende g’s. De ene met
één oog en een haak en de andere met twee ogen of een oog
en een lus. Maar wat bedoel ik met letter? Zeker niet de k lank
die de g over het algemeen in het Nederlands representeert–
de klank die door de buitenlanders vaak als zeer moeilijk en
lelijk wordt gevonden. En wat zegt ‘mooi’? Dit woord kunnen
we met totale verblinding en volle overtuiging toepassen. Een
vergelijking: één van de wonderlijkste wezens uit het dierenrijk
is de giraffe. Zeker een dravende giraffe: lange knokige poten
die in ruime zwaaien gekruist en ontkruist worden–zonder
in de war te raken. En daarboven een lange nek die traag en
koninklijk genegen en weer opgericht wordt. Erg mooi. Pure
schoonheid. Een aanleiding voor lyriek zonder restricties.
Bovendien heeft een giraffe mooie ogen en een mooi vel. De
g is de giraffe van het alfabet: een wonderlijk teken tussen
alledaagse viervoeters. De meeste kleine letters zijn simpele
combinaties van deze elementen: bogen en rechte lijnen
(horizontaal, verticaal of schuin). Alleen de a, g en s onttrekken
zich aan dit patroon en dan de g het meest. Vreemd is mooi.
Gerard Unger
6
7
“Wie de regels van typografie wil overtreden, moet ze eerst kennen” is de
subtitel van een boek over typografie. Met deze instelling ben ik begonnen
met dit onderzoek dat was begonnen als algemeen onderzoek naar de
typografie. Naarmate ik verder in de typografie terrecht kwam bleek mijn
onderzoek steeds meer richting de herkenbaarheid en leesbaarheid van
teksten te gaan. Dit is dan ook de titel geworden van dit onderzoek.
Inhoud
8
20
24
29
Herkenbaarheid en Classificatie
Leesbaarheid
Scherm leesbaarheid
Bronnenlijst
8
10
11
20
21
21
22
22
24
24
25
26
27
Geschiedenis
Classificatie van Vox
Letter determinatie
Schreven
Zetbreedte
Korpsgrootte
Interliie
Letter- en woordspatie
Voordelen beeldscherm
Nadelen beeldscherm
Regels
Webtypografie
Pixelfonts
8
Door letters te classificeren, kunnen we de vaak subtiele verschillen in vorm
principes bij lettertypen verduidelijken. Bovendien kunnen we door
een goede classificatie-methode lettertypes eenvoudiger herkennen.
Ook kan ze de ontwerper van dienst zijn bij het maken van een keuze; als
een lettertype een opvallende historische en/of culturele lading heeft, kan
dit een extra dimensie geven aan een bepaalde tekst.
Het classificeren van letters is niet eenvoudig.
Veel lettertypes bevatten kenmerken van verschillende
stijlperiodes. Zo bevat de Syntax-Antiqua van
de Zwitserse typograaf Hans Eduart Meier subtiele
humanistische eigenschappen uit de periode
van de Renaissance, maar deze letter heeft geen
schreven. Daardoor is het een karakteristieke
en leesbare schreefloze letter geworden. De Syntax
komt dus voort uit invloeden van verschillende stijl- periodes; De schreefloze letter, die wordt geasso-
cieerd met statische rechtopstaande en rationele
vormen, en renaissancistische letters, die
worden geassocieerd met dynamische, hoekige en
vloeiende vormen.
Bij dit voorbeeld hebben we al twee lettergroepen
genoemd, de Renaissance Antiqua en de schreefloze
letters. Andere lettergroepen zijn de gebroken letter,
de overgangsletter en de moderne letter. Deze vijf
lettergroepen komen voort uit verschillende stijl- periodes in de geschiedenis. De lettergroepen zijn
niet secuur en daarom heeft Maximilien Vox in 1954
zijn Vox-classificatie geïntroduceerd. Aan de
hand van deze classificatie kunnen letters herkend en
gekarakteriseerd worden. Een letter-classificatie is een
leer- en hulpmiddel en zeker geen doel op zich.
G E S C H I E D E N I S Gutenberg (met zijn 42-
regelige bijbel in ca. 1445) was de uitvinder van de
boekdrukkunst. Voor die tijd werden boeken
door kalligrafen, met een dikke pen geschreven.
In het begin van de Renaissance was er een grote
opkomst en groei van universiteiten. Dit zorgde voor
een groei in de handel van boeken. Deze boeken werden
dan ook aan de ‘lopende band’ geproduceerd. Er werd
hardop voorgelezen, zodat verschillende kalligra- fen dit gelijktijdig konden opschrijven. Deze manu-scripten (met de hand geschreven boeken) worden
terecht vaak genoemd als objecten van schoonheid,
maar bevatten ook veel fouten. Er kwamen echter nog
meer fouten in de boeken, doordat de manuscripten
opnieuw overgeschreven werden en de oude on- juistheden werden gekopieerd.De eerste gedrukte boeken leken erg op
handgeschreven boeken van die tijd. Er werd gepro-
beerd het lettertype na te maken. Ze zagen er zo uit
zoals men vond dat boeken eruitzagen. Deze letters
worden ook wel gebroken letters genoemd.
Boeken werden door de drukker of zetter letter voor
letter opgemaakt. Alle letters werden uit speciale letter-
bakken gehaald. De veel gebruikte letters (kleine- of
schrijfletters) zaten in de onderste kasten. Hierdoor worden deze letters nog steeds onder-kast letters genoemd.
Gutenburgs uitvinding van de boekdrukkunst beteken-
de een nieuwe ambacht, de drukker en luidde de tijd-
perk van het intellect in. Vaak waren drukkers zelf
ook intellectuelen. Af en toe werden specialisten in-
gehuurd om fouten in boeken uit te sluiten. De eerste
boeken werden met veel aandacht geproduceerd. Dit
9
zorgde voor de opkomst van tekst en lay-out. Boeken waren het product van een kleine groep
mensen: intellectuelen, letterstempelsnijders, zetters
en drukkers.
De gebroken letters gingen vrij snel over in de
Renaissance Antiqua, maar in Duitsland
werden tot 1945 gebroken letters algemeen gebruikt
(zie figuur 2).
De letters ontwikkelden in de volgende 3 eeuwen
gestaag. De letters van Caslon en zijn opvolgers
waren nog steeds gebaseerd op de Venetiaanse stijl. De letters hadden een contrast tussen dun en
dik die de streek van de pen volgde. Ze hadden een
schuine as van ongeveer 30 procent (zie voor een
voorbeeld figuur 2).
In de 18e eeuw, de eeuw van de ratio (het ver-
stand), kwam de drukletter definitief los te staan van
de schrijfletter. Drukletters werden rationeel
behandeld en vertoonden een voortgang in de techni-
sche mogelijkheden en inmiddels verbeterde productie-
methoden. In Engeland was het in de 18e eeuw John Baskerville die bewust werd van de ontwikke-
ling van de letter in Frankrijk. Hij was verantwoordelijk
voor de meer rationele benadering van drukletters en
stond daarmee in het begin van de overgangs-periode (zie figuur 2).
Deze overgangsperiode eindigde toen Didot in
Frankrijk en Bodoni in Italië de vergelijking van druk-
letters met het handschrift verbraken. Zij luiden de
moderne letter in. De moderne letter wordt
gekarakteriseerd door het verticale contrast
en een extreem contrast tussen de dikke en
dunne delen. De Bodoni-achtige braken alle conventies.
Didot en Bodoni’s boeken werden niet alleen gelezen,
maar ook bewonderd.
Fig 1
10
Een nieuwe markt voor de drukkers had niks
te maken met het drukken van boeken, waar drukkers
zich tot deze tijd voornamelijk mee bezig hielden. De
nieuwe markt had te maken met commerciële uitingen van bedrijven. Deze nieuwe doelgroep
had vooral behoeft aan kopletters (of display-
letter). Dit waren flamboyante letters gebaseerd op
handgeschilderde en getekende letters van uithang- borden en belettering op gebouwen. Het
doel van deze letters was de aandacht te trekken van
voorbijgangers. De bedrijven wilden opvallen.
De komst van de kopletters zorgde voor erg
complexe en versierde kopletters, maar ook extreem
vereenvoudigde letters (de eerste schreef-
loze letters). Deze vereenvoudigde letters waren echter
niet geschikt voor leesteksten, maar als
kopletter voldeden ze goed. In het begin van de twintig-
ste eeuw werden de vereenvoudigde kopletters ver-
beterd. Er kwam een uitbreiding in gewichten. Het
begin van de ontwikkeling van schreefloze letters was begonnen.
Het gebruik van de schreefloze letters groeide in de
twintigste eeuw. Toch waren schreefloze letters nog
niet geschikt voor langere teksten. Wel werden de
schreefloze letters veel in informele korte
teksten gebruikt. In de laatste helft van de twintig-
ste eeuw werd geprobeerd de schreefloze letters een
meer humanere uitstraling te geven. Dit
zorgde er voor dat de schreefloze letters ook voor
langere teksten geschikt werd.
Door de komst van het digitale tijdperk werd
het ontwerpen van letters minder tijdrovend. Hierdoor
ontstonden er midden jaren 80 veel nieuwe kop- letters. Het aantal nieuwe tekstletters lag echter
beduidend lager. Dit omdat een tekstletter font on-
geveer 250 karakters bevat. Het ontwerpen van een
nieuwe tekstletter is het begin van een intensieve klus. Elk gewicht van de letter bevat romeinen
(schrijfletters), cursieve letters en klein kapitalen. En
als je al deze karakters getekend hebt ben je er nog
steeds niet. De afstand tussen de individuele karak-
ters moet nog ingesteld worden. Hoeveel wit
heeft elke karakter nodig om te passen bij de andere
(dit noemen we ook wel het stellen van letters).
Te veel wit tussen de karakters is niet mooi, maar te
weinig ook niet.
C L A S S I F I C A T I E V A N V O X De classifi-
catie van Maximilien Vox is de meest gangbare classi-
De CloisterBlack is een gebroken letter.De Caslon is een Renaissance-Antiqua letter.De Baskerville is een overgangs letter.De Didot is een moderne letter.De Syntax is een schreefloze letter.
Fig 2
11
ficatie methode voor letters. Vox heeft deze
classificatie in 1954 bedacht en deze houdt niet rekening
met alle verschillende schreefloze letters die er
inmiddels ontstaan zijn. De classificatie is uitsluitend
berust op vormeigenschappen van de
letters. Voor elk lettertype is een plaats weggelegd
in zijn classificatie. Ook dit systeem is echter niet waterdicht.De eerste vijf rubrieken (de schreefletters) van de
classificatie van Vox zijn onlosmakelijk verbonden met
een cultuurperiode. De classificatie kent de
volgende elf rubrieken:
1. Humanen of Italiaanse renaissance-schreefletters.
2. Geralden of Franse renaissance-schreefletters.
3. Realen of vroeg-classicistische schreefletters.
4. Didonen of classicistische schreefletters.
5. Mechanen of egyptienne-letters
6. linearen of schreefloze letters.
7. Incisen of gestoken/gehouwen letters.
8. Scripten of geschreven letters
9. Manuaren of met de hand getekende letters.
10. Frakturen of gebroken (gotische) letters
11. Exoten of niet-westerse letters
L E T T E R D E T E R M I N A T I E Met behulp
van de volgende 6 pagina’s, is het mogelijk een on-
bekend lettertype tot zijn lettergroep te herleiden
en mogelijk zelfs tot het type zelf. De meest voorko-
mende vertegenwoordigers van de verschil-
lende groepen worden hier genoemd. Naast bekende
historische voorbeelden van de groepen
zijn ook moderne vertegenwoordigers
toegevoegd, letters dus die zijn afgeleid van de vorm-
principes van historische lettergroepen, maar in deze
eeuw ontworpen zijn.
De Centaur is een Humane of Italiaanse renaissance letterDe Garamond is een Geralde of Franse renaissance letterDe Baskerville is een Reale of vroeg-classistische letterDe Bodoni is een Didone classistische letterDe memphis is een Mechane of egyptienne letterDe Futura is een Lineare of schreefloze letterDe optima is een Incieze of gestoken / gehouwen letterDe Vladmir Chancery is een Script of geschreven letterDe Mistral is een Manuare of hand getekende letterDe CloisterBlack is een Fraktuur of gotische letterDe Arafat ibn Blady is een Exoot of niet westerse letter
Fig 3
12
letters ging schrijven. Bembo (48pt)Toen begreep ik dat wij ook
A. Dat zijn er al 2. Maar er Times Europa (48pt)
RENAISSANCE-SCHREEFLETTERS Renaissance-schreefletters zijn letters met
relatief weinig contrast (dik-dun verschil). De letters hebben wigvormige
schreven, bovenste schreven afgeschuind en letters met rondingen hebben
een diagonaal accent (as van ongeveer 30 gaden). De herkomst van
deze letters is het handschrift (brede pen) en dit is bij de letters nog
duidelijk zichtbaar.
Ik dacht dat het alfabeth zesentwintig
letters had. Zo’n oude zekerheid: 26 letters. centaur MT (48pt) Al vele eeuwen lang.
En bij de chinezen, dacht ik, was
leren. Tot Gerard Unger over
chinezen Janson Text 55 (48pt) zijn. Er is een a en er is een
13HUMANEN OF ITALIAANSE RENAISSANCE-SCHREEFLETTERS Bij italiaanse
renaissance letters is de dwarsstreep van de onderkast e diagonaal. Enkele
voorbeelden staan hierboven.
GERALDEN OF FRANSE RENAISSANCE-SCHREEFLETTERS De dwarsstreep
van de onderkast e is horizontaal en de letter heeft meer contrast dan
de Italiaanse renaissance schreefletter. Voorbeelden hieronder.
duizenden karakters Adobe Jenson MM (48pt)
letters ging schrijven. Bembo (48pt)Toen begreep ik dat wij ook
A. Dat zijn er al 2. Maar er Times Europa (48pt)
Ik dacht dat het alfabeth zesentwintig
letters had. Zo’n oude zekerheid: 26 letters. centaur MT (48pt) Al vele eeuwen lang.
chinezen Janson Text 55 (48pt) zijn. Er is een a en er is een
het veel ingewikkelder. Die moeten
14
misschien wel duizenden letters. ITC New Baskerville (48pt) Zonder
nooit had ik ze gezien zoals de Melior (48pt)
OVERGANGS-SCHREEFLETTER De overgangs-schreefletter heeft meer contrast
dan renaissance-schreefletters. En heeft net als de renaisance wigvormige
schreven, die minder schuin lopen dan bij renaissance schreefletters.
Overgangs-schreefletters met rondingen hebben een bijna verticaal
accent (as). De letters stammen uit de stijlperiode 1700 – 1775.
is een vulpen-a en een
schrijfmachine-a en een computer-A, er is een schreef-a Fournier MT (48pt) en een schreefloze (en een
Tientallen a’s, honderden,
het te beseffen kende ik ze bijna allemaal, maar nog
15VROEGE OVERGANGS-SCHREEFLETTER De vroege overgangs-schreefletter heeft
rondingenmet een bijna verticaal accent (as). Zie hierboven voor een voorbeeld.
(Fournier, Palatino)
LATE OVERGANGS-SCHREEFLETTERS Letters met ronding hebben een
verticaal accent, schreven zijn bijna horizontaal. Voorbeelden hiervan
kunnen hieronder gevonden worden. (Baskerville Melior)
geloof ik niet mee). Palatino (48pt)
misschien wel duizenden letters. ITC New Baskerville (48pt) Zonder
nooit had ik ze gezien zoals de Melior (48pt)
is een vulpen-a en een
schrijfmachine-a en een computer-A, er is een schreef-a Fournier MT (48pt) en
het te beseffen kende ik ze bijna allemaal, maar nog
Drentse A maar die telt,
16
I had always thought the alphabet had twenty-six
facts of life: 26 letters, been Linotype Centennial (48pt)
letters. It was one of those comfortable, New Caledonia (48pt) familiar
CLASSICISTISCHE SCHREEFLETTER Classistische schreefletters hebben overdreven
veel contrast. De schreven van deze letters zijn horizontale streepjes, zo dik als
de dunste delen van de letters, De classistische schreefletters met rondingen
hebben een verticaal accent (as). De bouwkunst is van invloed geweest
op de ontwikkeling van deze letter (rond 1800-1850). (Bodoni, Scotch
2 roman, Walbaum, Caledonia, Centennial)
letterontwerper naar die nerveuze Franse a Rockwell (48pt) kijkt: ‘een letter met knoflook,
met opgetrokken Glypha 55 (48pt) neus, van een groot idee
De letter is een karakter. Bodoni (48pt)
17EGYPTIENNE SCHREEFLETTER De Egyptienne is onder invloed van de
napoleontische overwinningen en de egyptologie ontstaan. De letters hebben
nauwelijks tot geen contrast en de schreven zijn zeer dik en (meestal) recht. Een
specificatie binnen de Egyptienne is de krantenletter. De krantenletters
hebben meer contrast dan de overige Egyptienne letters. De
krantenletters zijn bovendien leesbaarder.
doortrokken’. Clarendon (48pt) (krantenletter)
I had always thought the alphabet had twenty-six
facts of life: 26 letters, been Linotype Centennial (48pt)
letters. It was one of those comfortable, New Caledonia (48pt) familiar
letterontwerper naar die nerveuze Franse a Rockwell (48pt) kijkt: ‘een letter met knoflook,
met opgetrokken Glypha 55 (48pt) neus, van een groot idee
18
writing about letters, and I realised that we too are
start with. But there’s a fountain-pen Gill Sans MT (48pt)
Exchept of course that the ITC Franklin Gothic (48pt) Chinese had a much
AMERIKAANSE SCHREEFLOZEN Amerikaanse schreeflozen hebben een zeer
robuust karakter. De onderkast a heeft een open en de g een gesloten
lettervorm. Zie hierboven de Franklin Gothic.
ZWITSERSE SCHREEFLOZEN Zwitserse schreeflozen hebben een zeer
onopvallend karakter. De onderkast a en g hebben open lettervormen.
Zie hierboven de Helvetica en Univers.
that way Linotypefor centuries.
harder time of it: Helvetica Neue (48pt) they had to learn thousands
Then Gerard Unger started
Chinese. Futura (48pt) There’s an a and there’s an A. That’s two to
19GEOMETRISCHE SCHREEFLOZEN Geometrische schreeflozen hebben geen
contrast en bevatten een simpele constructie van rechte lijnen en cirkeldelen,
onderkast a zonder vlag, g met één gesloten boog. (vb onder: Futura)
HUMANISTISCHE SCHREEFLOZEN Humanistische schreeflozen hebben
kapitalen naar klassiek voorbeeld. De onderkast a heeft een vlag, g heeft
twee gesloten bogen (vb hieronder: Gill Sans)
of characters. Univers (48pt)
writing about letters, and I realised that we too are
start with. But there’s a fountain-pen Gill Sans MT (48pt)
Exchept of course that the ITC Franklin Gothic (48pt) Chinese had a much
that way Linotypefor centuries.
harder time of it: Helvetica Neue (48pt) they had to learn thousands
Chinese. Futura (48pt) There’s an a and there’s an A. That’s two to
20
De leesbaarheid van een tekst is afhankelijk van een drietal factoren. Zo
kunnen fysieke en psychische factoren als hoofdpijn of een
slechte stemming er voor zorgen dat de leesbaarheid van een tekst afneemt.
Daarnaast kan een tekst voor de lezer te ingewikkeld, of gewoon
slecht geschreven zijn zodat hij snel afhaakt. Maar in dit hoofdstuk
zullen we het voornamelijk hebben over typografische factoren.
Goede typografie stimuleert het lezen en heeft
tot doel dat men zo weinig mogelijk moeite
hoeft te doen om een tekst te kunnen lezen. Het
leerproces van het leren lezen heeft veel te maken
met het leren beheersen van onze oogmotoriek.
De ogen bewegen zeer beheerst van links naar rechts
en dan weer terug om vervolgens stapsgewijs naar
de volgende regel te gaan. We moeten een visuele vocabulaire aanleggen om woorden te herkennen
en, tegelijkertijd moeten we de regels leren van de
interpunctie. Doordat we letters op een bepaal-
de manier herkennen is de vertrouwdheid van
het lettertype van groot belang op de leesbaarheid.
Hierdoor zijn de vormprincipes van tekstletters
in de loop van de tijd slechts langzaam geëvolueerd.
Tekstletters vertegenwoordigen dan ook de meest
conservatieve groep binnen de letterwereld.
Typografische leesbaarheid is vaak onderzocht. Her-bert Spencer heeft in 1968 een samenvatting
geschreven over honderd jaar onderzoek naar lees- baarheid. De conclusies hiervan zijn nogal alge-
meen, zoals: ‘Woorden gezet in hoofdletters zijn
aanzienlijk minder leesbaar dan woorden gezet in
onderkast.’ Ook cursief is minder goed lees-
baar en vette letters laten zich wel goed lezen
mits de letters duidelijke binnenruimtes hebben. Half vet is zonder meer goed te lezen: ‘Veel lezers geven
de voorkeur aan halfvette letters’. Regellengte
is het plezierigst voor lezers, wanneer die tussen de
60 en 70 tekens per regel telt bij corpsen van 9 tot en
met 12. Regels die langer zijn dan 14 cm, lettertype of
corpsgrootte daargelaten, kunnen er oorzaak van zijn
dat lezers behalve hun ogen ook hun hoofden heen en
weer moeten bewegen, wat lezen vermoeiend kan maken.
S C H R E V E N Discussies over schreefloze
letters tussen voor- en tegenstanders, die elkaar
gedurende de twintigste eeuw nog al eens in de haren
zijn gevlogen, hebben ook geleid tot wetenschappelijk
onderzoek. Die onderzoeken hebben echter
nauwelijks meer opgeleverd dan de conclusie
dat wel of geen schreven voor lezen weinig uitaakt.
Schreven zijn volgens Gerard Unger echter wel goed
voor de regelvorming van van teksten. Schreven
geven meer verband aan woorden en regels. De schreef-
loze tekst is losser van structuur en toont, vergeleken
met de geschreefde tekst, een verticale beweging door
de tekst die het horizontale regelverband
tegenwerkt (zie figuur 4). Uit dit simpele voorbeeld
blijkt dat tekst met schreven toch beter leesbaar zijn.
Recent heeft een onderzoeker tot uitgangspunt ge-
nomen dat slechts een klein deel van je blikveld
scherp is, en dat je de rest onscherp ziet. Het blijkt
dat de onscherpe tekens beter zijn te lezen, wanneer
bepaalde onderdelen van letters, zoals stokken en staarten, zich beter aftekenen.
Traditioneel gezien hebben schreefloze letters ook een
grotere x-hoogte vergeleken met schreefletters,
21
waardoor ze op het eerste gezicht groter en dus ook
duidelijker lijken te zijn. Dit gaat echter ten koste van
de stok- en staartlengte. Bij een langere tekst
gaat dit zich op de duur wreken, en langere stokken
en staarten zijn dan toch wenselijk voor een optimale
herkenning van woorden.
Schreefloze letters zoals Roger Excoffons Antique Olive (1966), Hans Eduard Meiers Syntax (1968)
en de Quadraat Sans van Fred Smeijers (1995),
zijn allemaal succesvolle pogingen om de nadelen
van de schreefloze ten opzichte van de schreefletter te
verminderen.
Z E T B R E E D T E Hele lange en heel korte zet-regels zijn niet bevorderlijk voor de leesbaarheid. Bij
heel lange regels raakt de lezer aan het eind van
de regel het begin van de volgende uit het oog. Erg
korte regels resulteren dikwijls in grote woord- spaties, afbreekproblemen en een verre
van fraai regelverloop.
Een vuistregel zegt dat het ideale aantal tekens
per regel (inclusief de woordspaties en interpunctie)
ergens tussen de 54 tot 80 tekens ligt. Ge-
middeld is een Engels woord 5 tekens plus een spatie
lang, wat betekent dat er in het ideale geval 9 tot 12
woorden in een regel passen. Zo geeft bijvoorbeeld
de 9-punts Univers Light op een regellengte van 105
mm 11 woorden, ongeveer 55 tekens en 10 spaties.
Het doel van de tekst heeft veel invloed op de perfecte
regellengte. Zo hebben wetenschappelijke
teksten vaak langere woorden en is een langere regel
gewenst. Maar voor zoekteksten is het juist van
belang dat de regels niet te lang zijn, met veel witregels.
K O R P S G R O O T T E Wat is de ideale korps-
grootte van een letter voor een gemiddeld mens? Naar-
mate kinderen opgroeienen meer leeservaring op-
bouwen, verandert voor hen de ideale korps-grootte in rap tempo. In vroege stadia van het leren
lezen ligt de nadruk vooral op het leren herkennen
van letters en groepen van letters. Er worden dan
letters van ongeveer 24 punten gebruikt. Naarmate het
kind vordert en ouder wordt, neemt de behoefte toe
om volledige woorden te herkennen en dan is
een kleiner korps op zijn plaats. Tegen de tijd dat een
kind 12 jaar is, zijn ‘normale’ leeskorpsen – die ook
gebruikt worden voor volwassenen – gewenst.
Korpsen die zich door volwassenen het beste
laten lezen, liggen in de reeks van 9 t/m 12 punten.
De bovenste (schreefloze tekst) heeft een
veel minder goed horizontaal regelverband
als de onderste tekst (met schreven).
Lorem ipsum ut his laoreet antiopam, eum option minimum id. Ex his dicit nonumy neglegentur. Elit molestie voluptua mel ei, pro cu ipsum viris. Nominavi prodesset appellantur qui at, ut vero appetere luptatum sit. Et puto aliquyam oportere eos, delenit sententiae ex per, per eu animal fabulas pericula. Eu elit mandamus laboramus eum, et pri audiam detracto urbanitas. Accusamus similique ex his, no vel inani luptatum, modo choro aeterno per ne.
Lorem ipsum ut his laoreet antiopam, eum option minimum id. Ex his
dicit nonumy neglegentur. Elit molestie voluptua mel ei, pro cu ipsum viris.
Nominavi prodesset appellantur qui at, ut vero appetere luptatum sit. Et
puto aliquyam oportere eos, delenit sententiae ex per, per eu animal fabulas
pericula. Eu elit mandamus laboramus eum, et pri audiam detracto urbanitas.
Accusamus similique ex his, no vel inani luptatum, modo choro aeterno per ne.
Fig 4
22
I N T E R L I N I E Als het corps bekend is, kunnen
we op basis daarvan de minimale regelafstand
vaststellen die we dan gelijk stellen aan het corps. Dit
noemen we compres zetten. Over het algemeen
levert compres zetsel geen optimale leesbaarheid op. Een letter met naar verhouding grote stokken en
staarten zal minder regelafstand nodig hebben dan een
lettersoort met forse x-hoogte. Het is een verkeerde
gewoonte om bijvoorbeeld corps 10 altijd op 12 punt-
en regelafstand te zetten.
De vetheidsgraad is eveneens een facet om
rekening mee te houden. Vette lettervarianten krijgen
een betere leesbaarheid bij een ruimere regel-afstand. Al naar gelang de corpsgrootte toeneemt
zal het minder noodzakelijk zijn een ruimere regel-
afstand toe te passen. Brede zetmaten vergen meer
regelafstand dan normaal gebruikelijk.
Het wit tussen kolommen is ook een aan-
dachtspunt. De regelafstand dient bij voorkeur minder
te zijn dan het tussenwit. Komen er in een tekst
royale woordspaties voor, dan verdient het
aanbeveling de regelafstand wat ruimer te nemen.
L E T T E R - E N W O O R D S P A T I E Ruimtes
binnenin en rondom letters zijn erge belangrijk voor
de leesbaarheid van teksten. Ieder teken krijgt aan
weerskanten zoveel ruimte, in samenhang met binnen-
ruimtes, dat alle tekens in iedere rangschikking een
regelmatig patroon vormen en elkaar niet
dringen of loslaten. Deze bewering heet stellen.
Een goede stelling maakt een lettertype compleet en
biedt de lezers cadans terwijl een slechte stelling
onrust geeft.
Wit scheidt letters, woorden en regels, maar bindt tekst. De witte ruimtes en afstanden worden
meestal op puur praktische gronden bepaald:
groot genoeg om verwarring te vermijden, maar niet
zo groot dat verband zoekraakt. Al deze ruimtes
kunnen verbanden of onderscheid duidelijk maken en
kunnen zorgen voor beweging of rust. Lezers
nemen niet alleen letters op, maar ook de achter-grond. Zij reageren zowel op wit als op zwart., op
vorm en op tegenvorm.
Een voorbeeld van letter en woordspatiëring staat op
de volgende bladzijde.
Fig 5 Ibh ex eriuscil ex ex endiam, sit, quamet, summod dolore euismodipis erci bla con hendiat. Obortiniam, quissi. Uptatum sandre duiscinim ad tating exerilit vullut iurer iril dolobor ilisi bla faciliqui eum zzrit lore facinibh ero ea feugiam etueraesto ex etum eu faccumsandre del delesequis aliquat lan henibh et, sed modip ecte cons et, sit erat. Riure dolutem quipsum velesti onsequat. Ud ectem doloreetum vel ing ex eu feuguer iureetuero commy nostin eraessendre faccums andreet loborpero duis et lut nulput nostie cortie molendit utet, quat, commy num nibh et ulla alit in veliqui smolore tio od tions autat num nonulla ndigna cons dio consequatio od miniat ut alit la feugue dionsenim.
Iure tie min vulla feugait wismod tin ute ver ilisim iuscidunt nullam, quam, sim augueril ing elis aliquis eum ipsustrud dolestrud dolobor acidunt adipisl illa con velit ipit autat augiam ipsustrud eumsandiam, quissectet, vulputat. Duipsustinit et, vulland reetue magnim vercin et nis nonsecte del dui te feugiamet.
Corpero ercillumsan henis acipissim veros at ad ex essi ex eugue min ullamet, venisl iure feumsandit atum zzriurem doloreros alit, quam, sequat. Ed tation henis at. Ut wismod tincincilla facing ex endit luptate do delenibh el ipsumsa ndreet irit niscil dolent ute ver adiam, commy nulput il illa feu faci exerosto dunt praesequat wis do commy.
(12 pt / 9 pt)
Compres zetsel (12 pt / 12 pt)
(12 pt / 15 pt)
(12 pt / 19 pt)
23
Af s t and b ind t . Goed g edo s e e rd e a f s t anden tu s s en t ek en s z i j n e v en b e l ang r i j k a l s d e t ek en s z e l f . I e t s t e we in i g r u imt e en woo rden z i j n z i ch - z e l f n i e t mee r. Te g roo t en e en woo rd va l t u i t e en . A f s t and houden i s e en kun s t– equ i l i b r i sme .
Zo vriendelijk mogelijk koel blijven. Met uitgestoken hand op iemand toegaan maar met zo ver mogelijk gestrekte arm. Hoe braaf is toch de harmonie. En hoe vluchtig is het moment van totale rust: afwezigheid van spanning ... voor het knagen begint.
Geef ik genoeg of neem ik teveel? Wat is er mis met geef ik teveel of geef ik genoeg? Ge-hate liefde en geliefde vijand. Te weinig afstand vervormt de relatie. Teveel afstand heft de relatie op. Nauwkeurig afgewogen afstanden binden tekens en geven ze betekenis.
Ook letters zijn aan groepsgedrag onderworpen. Eigenzinnigheid is toegestaan, maar alleen met goed-keuring van de groep. Eigen ruite is beperkt. Wie moe is van het afstand houden stelt zich buiten de groep. Maar je kunt niet zonder.
Dan raak je ontheemd en verdwijnt je betekenis. Wie wat nieuws betekenen wil, begint een eigen groep–en zit gelijk weer vast aan afstand houden. Dan maar er boven staan. Wie hield ooit een groep bij elkaar zonder afstand?
Distance connects. Properly rationed amounts between characcters are just as important as the characters themselves. A touchtoo little and words are no longer themselves. Too much, and a word falls a part. Keeping one’s distance is an art–a balancing act.
Staying cool and friendly at the same time. Advancing hand outstreched, but outstretched as far as possible. How nice harmony is. And how fleeting is the moment of total rest: absence of tension ... before the gnawing begins.
Am I giving enough or taking too much? What’s wrong with am I giving too much or taking enough? Hated love and beloved enemy. Too little distance distorts the relationship. Too much and the rellationship dissolves.
Carefully balanced spaces bind characters toghether and give them meaning. Letters too are subjects to the laws of the group. Idiosyncrasies are permitted, but only with the group’s approval. Space for the individual is limited. To be tired of keeping your distance is to place yourself outside the group. But you cannot do without it.
You become displaced, you lose meaning. If you want to mean something new, you start a new group–and straight away you’re back to keeping your distance. Better to stand above it perhaps. Who ever held a group together without distance.
50% meer letterafstand
25% meer letterafstand
0 % meer letterafstand
25% minder letterafstand
50% minder letterafstand
400% spatiëring
200% spatiëring
100% spatiëring
50% spatiëring
0% spatiëring
Fig 6
Fig 7
24
Typografie voor het scherm is niet anders als typografie voor op
papier. Toch lijken schermletters je meer aandringender aan te
kijken op het scherm. Het kost meer moeite om goed te lezen vanaf het
scherm dan vanaf papier. Vooral de resolutie van het scherm en
het licht dat door de letters heen schijnt zorgen hiervoor. Hoe kan
er ondanks de beperkingen toch nog een leesbare tekst voor het
web / scherm geschreven worden?
Ook bij schermtypografie stimuleert een goede
typografie het lezen. En ook hier is het doel dat de le-
zer zo weinig mogelijk moeite hoeft te
doen om een tekst goed te kunnen lezen. Alle basis- regels voor schermtypografie zullen dan ook, met
eventueel enkele kleine aanpassingen, overeen-komen met de normale typografie.
Een beeldscherm bestaat nog maar een korte
periode en heeft op typografisch gebied nog een hele-
boel punten die verbeterd kunnen. De punten-
patronen (resolutie) van schermen zullen nog veel
verfijnder moeten worden. Voor beelden zijn grove
rasters een veel kleiner probleem dan voor
tekst. Met 30 punten per centimeter zijn beelden ac-
ceptabel weer te geven, zoals kranten vaak laten zien.
Voor tekst is 120 punten per centimeter (300 dots
per inch) op papier net toereikend. De 72 dots per inch van schermen is voor beelden net toe-
reikend, maar voor tekst onbevredigend. De
vele details van letters die op papier duidelijk
zichtbaar zijn zullen op het scherm verdwijnen.
V O O R D E L E N B E E L D S C H E R M Toch
bevat het beeldscherm ook heel veel voordelen.
Zo zijn alle kleuren van een beeldscherm scherp,
kunnen letters bewegen en kan een tekst zeer een-
voudig worden aangepast. Dit is met drukwerk
natuurlijk heel anders.
Kleuren worden bij drukwerk (meestal) op-
gebouwd uit een raster van de kleuren cyan, magenta,
yellow en black (CMYK). Elke pixel van het scherm
wordt opgebouwd uit RGB (red, green en blue). Het
scherm gebruikt dus geen rasters om kleuren
te tonen. Een pixellijn van elke kleur is gelijk
helder. Bij drukwerk is zo’n lijn niet helder (tenzij
deze kleur ook echt gedrukt wordt).
Daarnaast kan tekst bewegen en van kleur, grootte
of achtergrond veranderen. Dit zal de leesbaar-heid vaak niet ten goede komen, maar kan de na- druk leggen op sommige onderdelen van de
tekst. Dit moet echter dan wel erg subtiel gebeuren,
zodat de lezer van de tekst niet afgeleid wordt door
bewegingen. Dit kan namelijk naast verhelderend ook
erg storend werken.
Het belangrijkste voordeel van schermtypografie (en
met name ook webtypografie) is dat de tekst vrij
gemakkelijk aan te passen is. Zodra een
bedrijf verhuist zullen alle beelddragers aangepast
moeten worden met het nieuwe adres. Alle folders,
briefpapier en visitekaartjes zullen opnieuw moeten
worden gedrukt. De website hoeft alleen te worden
aangepast wat veel minder kosten teweeg zal brengen.
N A D E L E N B E E L D S C H E R M De nadelen
van het beeldscherm zijn zoals ik al eerder heb gezegd
25
vooral het licht, de resolutie, maar ook de lees- afstand van een beeldscherm is groter dan bij
papier. Je kan het beeldscherm niet eenvoudig naar je
toe halen, het beeldscherm vastpakken, zoals bij
papier heel normaal is. Wanneer beeldschermen handzamer worden, zal het nadeel van de lees-
afstand wegvallen.
Naast de leesafstand is ook het formaat van het
beeldscherm een belangrijk nadeel. Het beeldscherm
is altijd vierkant en heeft een verhouding van 4:3
(of soms breedbeeldformaat) en de grootte is zeer
afhankelijk van het beeldscherm. Toch moet een site op
alle monitoren goed te lezen zijn. Dit zorgt er
voor dat tekst op het ene beeldscherm enorm kan
lijken, terwijl het op het andere niet te lezen is omdat
het zo klein is. Vooral bij webtypografie kan
dit heel erg vervelend zijn.
Een ander nadeel is het licht dat door de letters heen
schijnt. De leesafstand van een tekst op het beeld-
scherm kan natuurlijk eenvoudig worden opgelost door
het beeldscherm dichterbij te zetten. Dit zal je
echter na een korte tijd snel weer terug zetten. Het
licht maakt je duizelig maken en je krijgt het idee
dat je naar de letters gaat staren.
Ook als het beeldscherm wat verder bij je vandaan
staat kan het licht al hinderlijk zijn. De letters
lijken te slinken door het licht. Het witte licht is
sterker dan de zwarte letters en lijken gedeeltes van de
letters op te ‘slokken’. Bovendien ga je bij het lang kijken
naar het beeldscherm witte vlekken zien in je
ogen. Net als bij het kijken naar een felle lichtbron als
de zon. Deze witte vlekken vallen over de andere
letters heen.
R E G E L S Worden de regels van de leesbaar-heid van typografie door deze voor- en na- delen aangepast? Of blijven de regels gehand-
haafd voor teksten op het scherm. Natuurlijk zal
er het één en andere aangepast worden op deze
regels, maar de basis van alle regels zal niet aan- gepast worden. De regels worden hieronder
voor het scherm nogmaals in het kort bekeken.
Zoals al eerder uitgelegd is de resolutie van het
scherm veel lager als de resolutie van drukwerk. Dit
kan er voor zorgen dat gedeeltes van letters wegvallen.
Schreven van letters kunnen bijvoorbeeld veel
minder duidelijk naar voren komen op het
scherm. Dit zorgt er voor dat schreefletters over het
algemeen minder leesbaar zijn dan schreefloze
Door de komst van CSS (Cascading
Stylesheets) kunnen internet pagina’s
eenduidiger en leesbaarder worden
opgemaakt. Hiernaast staat één pagina,
die door middel van twee verschillende
stylesheets er totaal anders uitziet. Op
http://www.csszengarden.com/ staan
verscheidene stylesheets met slechts één
html bestand. Een uitgebreide weergave van
de mogelijkheden van CSS kan gevonden
worden op http://www.alistapart.com.
Fig 8
26
letters op het scherm. Zo zegt Herman van Bostelen het volgende over schreven op het scherm:
“Over het algemeen zullen schreefloze letters beter
samengaan met de platte tekst dan schreven.
Schreven worden sterk met drukwerk geassocieerd
en hebben een complexe vorm die zich moeilijk tot een
opbouw uit pixels verhoudt.” Een duidelijk verschil
met drukwerk dus.
In tegenstelling met ‘gewone’ typografie is het bij scherm-
typografie belangrijk dat de x-hoogte van de letters
groot is. De onderkast letters bevatten de
meeste details en moeten dus duidelijk aanwezig
zijn. Met een kleine x-hoogte kunnen de letters
door de beperkte resolutie echter dichtslippen.
Woorden worden lastiger te lezen. Veel voor het
scherm ontworpen fonts hebben dan ook
een grote x-hoogte.
Op het scherm zijn heel erg korte en lange zetregels niet bevorderlijk voor de leesbaarheid,
evenals de zetbreedte van drukwerk. De ideale regellengte voor teksten op het scherm is echter
anders dan die van drukwerk. Het is echter nog niet bekend wat de beste regellengte is voor het scherm.
Zo heeft de webstyleguide van Lynch and
Horton het bijvoorbeeld over een zetbreedte van
maximaal 365 pixels. Dit levert bij een 12 pt
Times New Roman een gemiddelde van 9 tot 10 woorden per regel. Dit komt dus redelijk overeen
met de zetbreedte van een druktekst.
Wat wel duidelijk is in de zetbreedte van scherm-
typografie is dat er vaak een veel te grootte zet-breedte wordt gebruikt. Het komt dikwijls voor dat
de gemiddelde regel 17 woorden of meer bevat. Een
voorbeeld hiervan is bol.com, deze internetwinkel
heeft op een resolutie van 1024 * 768 dikwijls regels
van 17 à 18 woorden. De (te) brede kolommen zijn
waarschijnlijk vaak het gevolg van de liggende vorm van
het beeldscherm.
W E B T Y P O G R A F I E Webtypografie heeft
naast de tekortkomingen van schermtypografie nog
een aantal extra problemen. Het belangrijkste is
de beschikbaarheid van lettertypes. HTML (de opmaak-
code van het web) kan in principe alleen gebruik maken
van de basislettertypes die op de computer
geïnstalleerd zijn. Daarnaast is de schermreso-lutie van groot belang. De ene bezoeker van de web-
site heeft een resolutie van 1024*768, de andere
een resolutie van 800*600 en nog een andere heeft
weer een andere resolutie. Deze problemen zijn op
verschillende manieren op te lossen.
Lorem ipsum in errem perpetua sit. Sea magna per- secuti an, eu mel timeam honestatis comprehensam. Usu ut euismod saperet mediocrem, ex est nominati accusamus, munere partiendo cum ad. Integre eligendi insolens vix at, id pri augue probatus reprehendunt. Duo id aliquid eruditi vivendo.
Pri velit urbanitas no, mea no nisl noster. Vitae epicurei eu eum. Justo consul ea per, detraxit patrioque ut vel. Propriae scaevola philosophia per et, summo maiesta-tis incorrupte mea in, ei quando sententiae quo.
Te aperiam prompta eos, nam tale volutpat ex, nec ea constituto conclusionemque. Erroribus omittantur mea ex. Nullam hendrerit id vis. Suscipit consectetuer mel ad, sea te nonumy aliquid mnesarchum. Simul habemus mandamus has in.
Fig 9
27
Er zijn verschillende methodes om andere fonts
(dan de standaard fonts) op een website te tonen. Er
zijn echter weinig methodes die op elke computer
ondersteund worden. De methode die we
hieronder bespreken is sIFR. Wel moet bij deze
metho-des gedacht worden aan het feit dat er fonts
speciaal voor het scherm ontwikkeld zijn. Deze
fonts moeten dan ook zo veel mogelijk
worden gebruikt.
sIFR staat voor Scalable Inman Flash Replacement en is een techniek om de tekst op
een html pagina te vervangen door een eigen
font. Dus alle teksten op een website kunnen worden
vervangen door elk lettertype dat er bestaat.
Dit wordt gedaan door een flash bestandje dat over
de tekst wordt geplaatst (als de browser flash onder- steund tenminste). Hierdoor kunnen de meeste
mensen het juiste font zien, terwijl de mensen die
de flash-plugin niet hebben een vergelijkbaar
standaard lettertype zien.
Door deze techniek wordt het mogelijk alle fonts
te gebruiken op een scherm. Voor de leesbaar-heid van webtypografie kan dit erg belangrijk
zijn. Zo kunnen nu speciaal voor het scherm ontwor-
pen lettertypes gebruikt worden in een ontwerp,
zonder alleen gebruik te kunnen maken van Verdana
en Georgia, die overigens wel speciaal voor het scherm
ontworpen zijn.
Een ander probleem dat web-typografie met zich mee-
brengt is de regelval (of zetwijze). Bij normale normaal font 300% pixelfont 300%
typografie kan, en zal de typograaf rekening houden
met de lengte van individuele regels. Sommige
woorden zal de typograaf afbreken om een zo
recht mogelijke rechter kantlijn te creëren. Bij web-typografie gebeurt dit zelden, om een aantal
verschillende redenen. De belangrijkste reden voor
het niet afbreken van regels is dat de html tekst in een
venster vergroot kan worden. Elke tekst kan men
heel eenvoudig vergroten en verkleinen. Dit zorgt
er enerzijds voor dat mensen met slechte ogen
de teksten beter kunnen lezen (ze kunnen de tekst zo
groot maken als ze zelf willen). Maar het brengt ook
de consequentie met zich mee dat woorden niet
afgebroken kunnen worden (zie voorbeeld xxx).
P I X E L F O N T S Speciaal voor het beeldscherm
hebben een aantal typografen speciale pixelfonts
ontworpen. Deze pixelfonts houden rekening met het
raster (de pixels) van het beeldscherm en zorgen
ervoor dat alle onderdelen van de letters goed uit-
komen. Elke pixel van een pixelfont is of gekleurd, of
niet gekleurd. Dit houdt in dat je strakke en hel- dere letters krijgt. Het spreekt voor zich dat zulke
letters beter te lezen zijn. Een voorbeeld van een
pixelfont staat hieronder in vergrote vorm:
Verdana is een voor het scherm
ontworpen letter. De letter heeft
naar verhouding een hoge x-hoogte
(2). Daarnaast heeft Verdana grote
letterspaties. Dit om te voorkomen
dat de letters tegenelkaar vallen
op het scherm. In dit voorbeeld is
duidelijk te zien dat de Gill Sans een
veel kleinere x-hoogte heeft.
Fig 10 Verdana HÎkpx1
2 3 4
95 7
8
Gill Sans HÎkpx12 3 4
9
5 7
8
1. Basislijn (of letterlijn)
2. x-hoogte
3. Kapitaalhoogte
4. Stokhoogte
5. Staartlengte
6. Hp-hoogte
7. kp-hoogte
8. Accenthoogte
9. Letterbreedte
28
29
Bronnenlijst
Ton Bolder, Joost Klinkenberg, Huib van Krimpen, Stefan Menningh,
Paul Mijksenaar, Bart Oosterhoorn, Kees Ruyter, Wim Westerveld
Typografie; uitgangspunten, richtlijnen en techniek
Veenendaal 1993, GOC-uitgevers
Herman van Bostelen
Typografie & Internet; De eigenheid van het medium
http://www.naarvoren.nl/artikel/typografie.html
Herman van Bostelen
Typografie & Internet; Laat de bezoeker niet verdwalen
http://www.naarvoren.nl/artikel/typografie.html
Mike Davidson
Introducing sIFR: The Healthy Alternative to Browser Text
http://www.mikeindustries.com/blog/archive/2004/08/sifr
Patrick Lynch, Sarah Horton
Web Style Guide
http://www.webstyleguide.com
David Jury
Over typografie; Wie de regels van typografie wil
overtreden moet ze eerst kennen.
Amsterdam 2003, Uitgever BIS Publishers
Geert Setola, Joep Pohlen
Letterfontein
Roermond 1994, Uitgeverij Fontana
Gerard Unger
Terwijl je leest
Amsterdam 1997, De buitenkant
Gerard Unger
Letters
Amsterdam 1994, De buitenkant