türk halk Şiiri

7/30/2019 Trk Halk iiri

1/242

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2382

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1379

TRK HALK fiR

Yazarlar

Yrd.Do.Dr. Halil brahim fiAHN (nite 1-3)Prof.Dr. Abdurrahman GZEL (nite 4-7)

Prof.Dr. Ali Berat ALPTEKN (nite 8-10)

Editrler

Prof.Dr. Ali DUYMAZ

Yrd.Do.Dr. idem KARA

ANADOLU NVERSTES


2/242

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr.Dr. Asl Bykerflen

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

Dizgi

Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Trk Halk fiiiri

ISBN978-975-06-1056-1

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.800 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Eyll 2011


3/242

indekiler

nsz............................................................................................................ xi

Trk Halk fiiirinin Kkeni, Geliflimi ve Genel zellikleri.... 2HALK fiR .................................................................................................. 3

HALK fiRNN KKEN ............................................................................. 6

Trenler ve fiiir ............................................................................................ 8

fieylan / filen .............................................................................................. 8

Sgr ......................................................................................................... 8

Yu........................................................................................................... 9

HALK fiRYLE LGL YAZILI KAYNAKLARDA GEEN LK fiARLER VE

fiRLER ......................................................................................................... 10Uygur Dnemi............................................................................................... 11

Karahanl Dnemi ......................................................................................... 11

Dvn Lgatit-Trk ve Halk fiiiri ........................................................ 12

HALK fiRNN TEMEL ZELLKLER ........................................................ 16

fiekil .............................................................................................................. 16

Tema .............................................................................................................. 19

Dil ve slup .................................................................................................. 20

zet ............................................................................................................... 23

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 25

Okuma Paras ........................................................................................... .. 26

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 27

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 27

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 28

Trk Halk fiiirinde Tr ve fiekil ............................................. 30HALK fiRNDE NAZIM fiEKL VE NAZIM TR ..................................... 31

Nazm fiekli .................................................................................................. 31

Nazm Tr .................................................................................................. 32

ANONM HALK fiRNDE fiEKL VE TR .................................................. 33Mani .............................................................................................................. 33

Trk ............................................................................................................ 34

At ................................................................................................................ 34

Ninni ............................................................................................................. 35

Tekerleme ..................................................................................................... 35

Bilmece ......................................................................................................... 35

fiIK fiRNDE fiEKL VE TR ..................................................................... 36

Heceli Nazm fiekilleri ................................................................................. 36

Mani ........................................................................................................ 36Koflma ...................................................................................................... 36

Destan ...................................................................................................... 37

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE


4/242

Heceli Nazm Trleri .................................................................................... 37

Gzelleme................................................................................................ 37

Koaklama ............................................................................................... 38

Tafllama .................................................................................................... 38At ......................................................................................................... 38

Varsa .................................................................................................... 38

Semai ...................................................................................................... 38

Destan ..................................................................................................... 38

Aruzlu Nazm fiekilleri ................................................................................. 39

Divan ...................................................................................................... 39

Selis ......................................................................................................... 39

Semai ...................................................................................................... 40

Kalender ................................................................................................ 40

Satran .................................................................................................... 40

Vezn-i her ............................................................................................ 40

DN-TASAVVUF HALK fiRNDE fiEKL VE TR..................................... 40

Nazm fiekli .................................................................................................. 40

Divan Edebiyatna Ait Ortak Nazm fiekilleri ....................................... 41

Trk Halk Edebiyatna Ait Ortak Nazm fiekilleri ................................. 42

Nazm Tr .................................................................................................. 43

Allah Hakknda Yazlan Trler............................................................... 43

Peygamber Hakknda Yazlan Trler..................................................... 44

slamn Befl fiart Hakknda Yazlan Nazm Trleri .............................. 45Din ve Tasavvuf Yolunun Bykleri Hakknda Yazlan Trler........... 45

Din nan ve Tasavvuf Dflncelerle lgili Yazlan Trler ................. 46

zet .............................................................................................................. 49

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 52




Anonim Halk fiiiri .................................................................... 56ANONM HALK fiRNDE MAN.................................................................. 57Mani ............................................................................................................... 57

Maninin fiekil/Yap ve Tr zellikleri ......................................................... 58

Manilerin Tasnifi............................................................................................ 60

Yaplarna Gre Maniler ............................................................................... 60

Dz / Tam Mani...................................................................................... 60

Kesik / Cinasl Mani................................................................................ 60

Yedekli / Artk Maniler........................................................................... 60

Konularna Gre Maniler ............................................................................. 61

Kullanm Alanlarna Gre Maniler ............................................................... 61

ANONM HALK fiRNDE TRK............................................................... 62

indek i leriv

3. NTE


5/242

Trk.............................................................................................................. 62

Trknn fiekil/Yap ve Tr zellikleri ...................................................... 62

Trklerin Tasnifi .......................................................................................... 63

Konularna ve Kullanm Alanlarna Gre Trkler............................... 63Yaplarna Gre Trkler ....................................................................... 64

Ezgilerine Gre Trkler ........................................................................ 64

ANONM HALK fiRNDE AIT .................................................................. 65

At ................................................................................................................. 65

Atlarn fiekil/Yap ve Tr zellikleri......................................................... 66

Atlarn Tasnifi ............................................................................................. 67

ANONM HALK fiRNDE TEKERLEME....................................................... 68

Tekerleme...................................................................................................... 68

Tekerlemelerin fiekil/Yap ve Tr zellikleri.............................................. 69

Tekerlemelerin Tasnifi .................................................................................. 71

ANONM HALK fiRNDE NNN................................................................. 72

Ninni .............................................................................................................. 72

Ninninin fiekil/Yap ve Tr zellikleri ........................................................ 73

Ninnilerin Tasnifi........................................................................................... 75

Konularna Gre Ninniler ....................................................................... 75

Yaplarna Gre Ninniler ........................................................................ 76

ANONM HALK fiRNDE BLMECE............................................................ 77

Bilmece .......................................................................................................... 77

Bilmecelerin fiekil/Yap ve Tr zellikleri.................................................. 77Bilmecelerin Tasnifi....................................................................................... 80

Konularna Gre Bilmeceler......................................................................... 80

Yaplarna Gre Bilmeceler .......................................................................... 81

zet................................................................................................................ 83





Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Oluflumu, Geliflimi veOrta Asyadaki Temsilcileri.................................................... 88

DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI KAVRAMI...................................... 89

Bu Edebiyat Oluflturan Unsurlar ................................................................. 90

Fikir Kayna .......................................................................................... 90

Hedef Kitlesi ............................................................................................ 92

Asl Temalar............................................................................................ 92

Kadrosu .................................................................................................. 93

Kaynaklar................................................................................................ 93

TASAVVUF KAVRAMINA VE TRKLERDE TASAVVUFUN

OLUfiUMUNA KISA BR BAKIfi .................................................................. 93

indek i ler v

4. NTE


6/242

Tasavvuf Kavram.......................................................................................... 93

Trklerde Tasavvufun Oluflumu ve Geliflimi............................................... 95

DN-TASAVVUF TRK EDEBYATININ ORTA ASYA SAHASINDAK

TARH SEYRNE KISA BR BAKIfi .............................................................. 97DNEMN BELL BAfiLI MUTASAVVIFLARI................................................ 98

Ahmed Yesev ............................................................................................... 98

Sleyman Hakim Ata .................................................................................... 101

fih smil Safav Hatay................................................................................ 102

Devlet Mehmed zd ................................................................................. 102

Mahdumkulu ................................................................................................ 103

zet ............................................................................................................... 104


Okuma Paras ........................................................................................... .. 107




Anadoluda Din-Tasavvuf Trk EdebiyatnnBafllangc ve XIII.-XIV. Yzyllardaki Temsilcileri .............. 110

ANADOLU SAHASINDA TASAVVUF DfiNCENN BAfiLANGICINA

KISA BR BAKIfi ............................................................................................ 111

XIII. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI VE

TEMSLCLER ................................................................................................ 112Ynus Emre ................................................................................................... 113

XIV. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI VE

TEMSLCLER ................................................................................................ 116

Abdal Ms .................................................................................................... 116

Kaygusuz Abdal............................................................................................. 117

Said Emre....................................................................................................... 120

zet................................................................................................................ 121


Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 124Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 124


XV.-XVII. Yzyllarda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat ......... 126XV. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI

VE TEMSLCLER .......................................................................................... 127

Hac Bayram Vel ......................................................................................... 128

Eflrefolu Rm ............................................................................................. 129

Sleymn elebi............................................................................................ 130

Kemal mm.................................................................................................. 131

Emir Sultan .................................................................................................... 132

indek i lervi

5. NTE

6. NTE


7/242

Dede mer Rflen ...................................................................................... 133

XVI. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI

VE TEMSLCLER .......................................................................................... 134

Aziz Mahmud Hdy ................................................................................... 135Vhib mm ................................................................................................. 137

Pr Sultan Abdal ........................................................................................... 137

Kul Himmet .................................................................................................. 138

Muhyiddin Abdal ......................................................................................... 139

XVII. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI

VE TEMSLCLER .......................................................................................... 139

dem Dede .................................................................................................. 140

Sinan mm .................................................................................................. 141

Niyz-i Msr.................................................................................................. 141

Kul Nesm ..................................................................................................... 142

flk Virn .................................................................................................... 143

zet................................................................................................................ 144





XVIII.-XX. Yzyllarda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat ....... 150

XVIII. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATIVE TEMSLCLER .......................................................................................... 151

Bursal smil Hakk .................................................................................... 152

Erzurumlu brahim Hakk............................................................................. 153

Ceml ..................................................................................................... 153

skdarl Hflim ..................................................................................... 153

Kul fikr ............................................................................................... 153

Nash ..................................................................................................... 154

Seny ..................................................................................................... 154

Mehd ...................................................................................................... 154Mahv ...................................................................................................... 154

XIX. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI

VE TEMSLCLER .......................................................................................... 154

Seyrn .......................................................................................................... 155

Trb ........................................................................................................... 156

Slih Baba ..................................................................................................... 156

Bitlisli Mfltk Baba ..................................................................................... 157

Kbrsl flk Kenz ....................................................................................... 157

XX. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI VE

TEMSLCLER ............................................................................................... 159

Edb Harb .................................................................................................. 160

indek i ler vii

7. NTE


8/242

Mihrb .......................................................................................................... 160

Mehmet Nuri ................................................................................................ 161

Yozgatl Hzn ............................................................................................. 161

flk Molla Rahim ......................................................................................... 162Dern ........................................................................................................... 162

Stk ............................................................................................................... 162

Konyal Mehmet Yakc................................................................................. 163

zet ............................................................................................................... 165


Okuma Paras ........................................................................................... .. 167




flk fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. YzyldakiTemsilcileri............................................................................... 170

fiIK fiRNE GRfi....................................................................................... 171

OZAN VE fiIK KAVRAMLARI ZERNE .................................................... 172

fiIK fiRNN ZELLKLER........................................................................ 172

fiIK fiRNN KAYNAKLARI ....................................................................... 173

Szl Kaynaklar............................................................................................. 173

Yazl Kaynaklar ............................................................................................ 173

Cnkler ................................................................................................... 173Tezkireler................................................................................................. 174

Seyahatnmeler ....................................................................................... 174

Menakbnmeler...................................................................................... 174

Dvn Lgtit-Trk ............................................................................... 174

fiIK OLMANIN BAZI SEBEPLER................................................................ 175

Bade erek flk Olma................................................................................. 175

Usta rak liflkisiyle flk Olma ................................................................... 175

Kendi Kendine flk Olma............................................................................ 175

flk Meclislerini Takip Ederek flk Olma .................................................. 176Sazl ve Szl Ortamn Etkisiyle flk Olma................................................ 176

Yoksulluk, flsizlik, Hastalk, vb. Durumlarn Etkisiyle flk Olma ........... 176

Sevda Yznden flk Olma......................................................................... 176

Vatan zlemi Yznden flk Olma............................................................ 176

Mill Duygularn Etkisiyle flk Olma........................................................... 176

Kaltm (Irsiyet) Yoluyla flk Olma............................................................. 176

fiIKLARIN SINIFLANDIRILMASI.................................................................. 177

Eitim Durumlarna Gre ............................................................................. 177

Yetifltikleri evreye Gre.............................................................................. 177

Yetifltikleri Blgelere Gre flklar ............................................................... 178

Dou Anadolu Blgesi............................................................................ 178

indek i lerviii

8. NTE


9/242

Anadolu Blgesi.................................................................................. 178

Akdeniz Blgesi (ukurova) ................................................................. 178

Karadeniz Blgesi ................................................................................... 179

Marmara Blgesi...................................................................................... 179fiIK FASILLARI ............................................................................................ 179

fiIK KOLLARI .............................................................................................. 179

fiIKLAR BAYRAMI VE fiIKLAR fiLEN ................................................... 182

XII. YZYILDAN XVI. YZYILIN SONUNA KADAR fiIK fiR VE

NEML TEMSLCLER................................................................................. 183

XII. Yzyl flklar ve zellikleri................................................................. 183

XIII. Yzyl flklar ve zellikleri ............................................................... 183

XIV. Yzyl flklar ve zellikleri ............................................................... 184

XV. Yzyl flklar ve zellikleri................................................................. 184

XVI. Yzyl flklar ve zellikleri ............................................................... 184

Armutlu .................................................................................................... 185

Bahfli ........................................................................................................ 185

rpanl .................................................................................................... 185

Geda Musl .............................................................................................. 185

Hayal ....................................................................................................... 185

Krolu .................................................................................................... 185

Kul Mehmed............................................................................................ 186

Ozan......................................................................................................... 186

ksz Dede............................................................................................. 186zet................................................................................................................ 187





XVII. ve XVIII. Yzyllarda flk fiiiri..................................... 192XVII. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER.................................................. 193

XVII. YZYIL fiIKLARI VE Z BIRAKAN TEMSLCLER .......................... 194flk mer...................................................................................................... 194

Erciflli Emrah.................................................................................................. 196

Gevher .......................................................................................................... 198

Karaca Olan................................................................................................. 200

Karacaolann fiiirlerinde Geen Tarih Olaylar.................................. 201

Dier Karaca Olanlar ............................................................................ 202

Benli Ali ......................................................................................................... 204

Kayk Kul Mustafa ..................................................................................... 204

Krolu .......................................................................................................... 204

Kulolu .......................................................................................................... 204

ksz flk..................................................................................................... 205

indek i ler ix

9. NTE


10/242

XVIII. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER ................................................ 205

XVIII. YZYIL fiIKLARI VE NEML TEMSLCLER ................................ 205

Abd................................................................................................................ 205

gh .............................................................................................................. 206flk Ahmed ................................................................................................... 206

flk Ali ......................................................................................................... 206

flk Badad ................................................................................................ 206

flk Dern.................................................................................................... 206

flk Halil ....................................................................................................... 206

flk Nigr ..................................................................................................... 206

Levn............................................................................................................... 206

Talib .............................................................................................................. 207

zet................................................................................................................ 208





XIX. ve XX. Yzyllarda flk fiiiri......................................... 214XIX. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER................................................... 215

XIX. YZYIL fiIKLARI VE NEML TEMSLCLER .................................. 216

Bayburtlu Zihn ............................................................................................. 216

ldrl flk fienlik......................................................................................... 217Dadalolu ...................................................................................................... 218

Dertli .............................................................................................................. 219

Erzurumlu Emrah .......................................................................................... 220

Seyrn ........................................................................................................... 222

Smmn ........................................................................................................ 223

XX. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER .................................................... 223

XX. YZYIL fiIKLARI VE NEML TEMSLCLER.................................... 224

Dou Anadolu Blgesi.................................................................................. 224

flk Murat obanolu ............................................................................ 224 Anadolu Blgesi........................................................................................ 225

flk Veysel fiatrolu .............................................................................. 225

ukurova Blgesi .......................................................................................... 228

flk Osman (Taflkaya) Feymn ............................................................ 228

zet................................................................................................................ 230





indek i lerx

10. NTE


11/242

nsz

Trk halk fliiri uzun bir tarihsel dnem, genifl bir corafya ve farkl dnya g-

rfllerinin etkisiyle oluflmufltur. Bu kitap, Trk halk fliirinin sahip olduu bu genifl

ereveyi izebilmek adna, konuyu odaktan ele almaktadr: fiiir trleri ile fliir-

lerin tr ve flekil zellikleri; fliirin oluflturucu felsefi kaynaklar ve fliirin gelifltii

blgeler ve temsilcileri. Kitabn on nitesi de bu sistematie gre hazrlanmfltr.

Kitabn ilk iki nitesi genel tantm niteliinde olup Trk halk fliirinin tarihsel

geliflimi, halk fliiriyle ilgili terimler ve kelimelerin kkeni ve fliir trlerinin biim

zellikleri zerinedir.

nc nitede anonim halk fliiri konusu ifllenmektedir. Anonim fliir trleri

arasnda yer alan mani, trk, at, tekerleme, ninni ve bilmece, konu, biim zel-

likleri ile incelenmekte, tre iliflkin snflamalar listelenmektedir.Kitabn 4.-7. nitelerinde din-tasavvuf Trk edebiyat incelenmektedir. Konu

ncelikle, fliirin Orta-Asyadaki oluflumu ve ilk temsilcileriyle, daha sonra ise yz-

yllara gre ele alnmaktadr. Bu nitelerde din-tasavvuf Trk edebiyatnn temel

terimleri, temel kurallar, kaynaklar, ilk mutasavvflar ve eserleri hakknda bilgile-

re yer verilmektedir.

Kitabn son nitesi halk fliirinin bir dier bir nemli kolu olan flk fliiri ze-

rinedir. Konunun incelenmesine, flk fliirinin gelifltii Orta Asyadan bafllanarak

trn terimleri, kaynaklar, ilgili etkinlikler, usta-rak iliflkisine dayal bu gelenek-

teki flk kollar tantlarak bafllanmaktadr. Takip eden nitelerde ise konu yzyl-

lara gre yaplmfl bir snflama iinde, flk yetifltiren yreler, flk biyografileri ve

eserlerinin tantmyla geniflletilmektedir.

Kitabn yazarlar ve editrleri olarak halk fliirini tm ynleriyle tantmaya alfl-

tmz kitabmzda ne yazk ki fliir rneklerine olduka az yer verilmifltir. flte bu

kitabn sizlerde, fliir geleneimizin zenginliini grerek trn gzel rneklerine

ulaflma ve hatta yaratma arzusu uyandrmasn diliyoruz.

Editrler

Prof.Dr. Ali DURMAZYrd.Do.Dr. idem KARA

nsz xi


12/242

Bu niteyi tamamladktan sonra;Halk fliiri kavramn tanmlayabilecek;Halk fliirinin kkenini aklayabilecek;Halk fliirinin ilk terimlerini tanyacak, ilk flairlerini listeleyebilecek ve fliirleri-ni deerlendirebilecek;Halk fliirinin temel zelliklerini analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabi-leceksiniz.

indekiler

Halk fiiiri Kam fiaman Bahfl

Ozan l Kafiye Nazm Birim

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Trk Halk fiiiri

HALK fiR

HALK fiRNN KKEN

HALK fiRYLE LGL LK TERMLER,fiARLER VE fiRLER

HALK fiRNN TEMEL

ZELLKLER

Trk Halk fiiirininKkeni, Geliflimi veGenel zellikleri

1TRK HALK fiR


13/242

HALK fiRHalk fliirinin kavramnn ierii konusunda arafltrmaclar arasnda baz farkl yak-laflmlar olmakla birlikte, genel bir kabul olarak slmiyet ncesi Trk fliiri ile sl-miyet sonrasnda geliflen Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiiri gibi flairi belli bazfliirler ve mani, ninni, trk gibi anonim rnler bu kapsamda ele alnmaktadr. Buadan bakldnda Trk halk fliirinin kkl bir tarihsel gemifli ve bu tarihsel ge-miflin yafland bir o kadar da genifl corafyas vardr. Trklerin dnya zerindekien eski ve hareketli kavimlerden biri olarak tarih boyunca genifl bir corafyaya ya-

yldklar dikkate alnrsa, bu durumun doal bir sonu olduu ortaya kacaktr.Doudan batya doru srekli bir ilerleme gsteren Trklerin fliiri, doal olarak

farkl renklerle bezenmifl ve tarihin belirli dnemlerinde eflitli adlarla anlmfltr.Trk halk fliirinin, temasta bulunulan kltrlerin ve dinlerin de tesiriyle yeni olu-flumlara ak bir yap kanmfl olmakla birlikte tarih boyunca deiflmeyen ortak birgeleneksel dokuyu koruyup bugne taflmay baflardn da syleyebiliriz. Hangidnemde olursa olsun Trk halk fliirinin zgn l, kafiye, nazm birimiile fle-killenen nazm biimleri ile ortak duygulanfllar ifade eden nazm trleri olmufltur.Bu bakmdan Trk halk fliiri, deiflik devirler, zmreler ve kltrel etkileflimlerlebaz eflitlenmelere uramakla birlikte zn ve zgnln koruyarak gnm-ze ulaflmay baflarabilmifl bir gelenektir.

Trk edebiyatyla ilgili olarak genel kabul grmfl ve byk oranda Trk ede-biyat tarihinin kurucusu M. Fuad Kprlye yaslanan tasniflerde olduu gibi Trk

Halk fiiirini de, ncelikle slmiyet ncesi Trk Halk fiiiri ve slmiyet Sonras TrkHalk fiiiri olmak zere ikiye ayrabiliriz. slmiyet Sonras Trk Halk fiiiri de kendiiinde ayr ksma ayrlabilir:

1. Anonim Halk fiiiri2. Din-Tasavvuf Halk fiiiri3. flk EdebiyatBu tasnif, M. Fuad Kprlnn Trk edebiyat zerine yapt tasniften hare-

ketle oluflturulmufltur. Kprl, Trk edebiyatn ncelikle slmiyet ncesi vesonras olarak, slmiyet sonrasndaki Trk edebiyatn ise Anonim Halk Edebiya-t, Din-Tasavvuf Halk Edebiyat ve flk Tarz Halk Edebiyat olmak zere ksma ayrmfltr. Ayrca Kprl, yakn dnemdeki edebiyat da Bat Uygarl Et-

kisindeki Trk Edebiyat olarak nitelendirmifltir. Bu tasnif flphesiz arlkl olarakTrkiye merkezlidir, daha dorusu nce din olarak slmiyeti semifl, daha sonra

Trk Halk fiiirinin Kkeni,Geliflimi ve Genel zellikleri

l: fiiirde msralarn hecesays veya ses deerleri

asndan denk ve benzerolmas.

Kafiye: fiiirde dizelerinsonunda tekrarlanan ve aynahengi veren heceler veyaayn grevde olmayan,ancak benzeflen sesler.

Nazm Birimi: fiiirde enkk anlam btnlnsalayan ve kendi iindebamsz bir dize topluluu.

Halk fiiiri: Ozan veya flkgibi halk flairlerinin ve

adlar bilinmeyen halksanatlarnn sylediklerifliirler.


14/242

da bat medeniyeti etkisine girmifl Trk topluluklar dikkate alnarak yaplmfltr.Din ve medeniyet deiflimlerinin edebiyat etkilemesi lt zerine infla edilmiflolan bu tasnif, Kprlden sonra yazlan edebiyat tarihlerinde de kullanlarak

yaygnlaflmfl ve baz elefltirilere ramen genel kabul grmfltr. Bu yzden Trkhalk fliiri de Kprlnn bu yaklaflmna bal olarak slmiyet ncesi ve sonrasolmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Byle bir ayrma gidilmesinde, flphesiz sl-miyetin Trk kltrnde kkl deifliklikler yapmasnn etkisi vardr. slmiyetsonrasndaki halk flirinin tasnifinde yer alan Anonim Halk fiiirini, din ve medeniyetdeifliklii balamnda oluflmufl ve kronolojik olarak tarihsel srele ilgili bir kmeolarak deerlendirmek zordur. Nitekim Pertev Naili Boratav gibi baz arafltrmac-lar Halk fiiiri olarak sadece anonim mahiyetteki rnlerin deerlendirilmesi ge-rektii kansndadrlar. Din-Tasavvuf Halk fiiiri ile flk fiiirini ise ortak kkleri s-lmiyet ncesine yaslanmakla birlikte, yeni flartlarda oluflmufl ve olgunlaflmfl, eflzamanl ancak farkl ortamlarda icra edilen ve farkl ierie sahip fliir akmlar ola-

rak ele alnabilir. Bilindii gibi slmiyetin kabulyle birlikte oluflan din ve tasav-vuf ierikli olmalarna ramen dil, biim ve icra ortamlar itibariyle halk fliiri gele-neine bal olan bu dnem fliirine Din-Tasavvuf Halk fiiiri ad verilmifltir. Bufliirlerin konularnn tasavvuf, yani ilah aflk, icraclarnn sufi flairler ve icra ortam-larnn tekkeler olmas bir baflka adlandrmay da beraberinde getirmifltir: TekkeEdebiyat veya Tekke-Tasavvuf Edebiyat. Bu gelenein yan sra icra merkezindeflklarn yer ald flk edebiyat / fliiri de befler aflk konulu fliirlerle yeni biralan amaktadr.

Bu tasnife zellikle anonimlik asndan yaplan itirazlarda flk Edebiyat ileDin-Tasavvuf Edebiyat rnlerinin, flairi belli edebiyat rnleri grubuna girdii,halk fliiri iinde yer almamas gerektii ve halk fliirinin ilk yakcs belli olmayan,

yani anonim fliirler iin kullanlmas gerektii grfl ne karlmaktadr. Eerhalk fliiri sadece anonim olma lt esasnda baklrsa bu yaklaflm doru ola-bilir, ancak halk fliirinin daha kapsayc olduu da aktr. lk ve zgn yakcsbelli olsun olmasn Trk halk fliiri, szl gelenekte yaratlp aktarlan, bu aktarmesnasnda baz deiflim ve dnflmlere urayabilen, deiflimlere karfl hafzadakendini koruyabilmesi iin kalplaflmaya ynelen bir fliirdir. Bu yzden l, ka-fiye, nazm birimi gibi flekil zellikleri asndan Din-Tasavvuf, flk ve AnonimHalk fiiiri gelenekleri birbirlerine olduka benzerdir. Her gelenekte de younolarak hece lsnn kullanlmas, szl gelenein kurallar dorultusunda sesebal bir kafiye anlayflnn esas alnmas ve nazm biriminin de drtlk olmashalk fliirinin ne kan birka mflterek noktasdr.

fiekil zelliklerinin yannda halk fliiri ad altnda deerlendirdiimiz fliirlerdemuhteva olarak da yaknlk sz konusudur. Aflk, lm, ayrlk, gurbet, sevgi, sev-gili, vefa gibi fliirlerde oka ifllenen temalarn ifade biimi, fliirlerde kullanlansimge ve imajlar, ortak bir kltrel mirastan beslenmektedir. Bir fln sylediibir gzelleme ile bir dnde bir at kadnn gelin iin syledii kna trks-nn muhtevas ok farkl deildir. nk bu fliirleri syleyenler, ayn kltr orta-mnda yetiflmifl insanlardr. Kullandklar mzik aletleri, ezgiler ve slp da oun-lukla ayndr. Bu yzden, anonim olma flartna baklmakszn halk kltr orta-mnda yetiflmifl kiflilerin, Trk halk fliirinin flekil ve tr zelliklerine bal olarakoluflturduklar fliirleri, halk fliiri ad altnda deerlendirmek doru bir yaklaflm ola-caktr.

4 Trk Halk fi i i r i


15/242

Halk fliirinin blmleri arasnda yer alan anonim halk fliiri ilk yakcs belliolmayan ve halka mal olmufl anonim fliirler karfllnda kullanlr. Mani veya trkgibi anonim halk fliiri rneklerinde olduu zere, bu fliirlerde mahls yoktur, fliir-

lerin kime ait olduu belli deildir, aslnda gerekli de deildir. nk duygu ortak-tr, ifade de ortak olmaldr, halk kltrn dokuyan da bu ortak duyufl ve anla-tmdr. Halk arasnda, geleneksel kltr temsil ve ifade yetenei taflyan, fakat adsan belli olmayan insanlar tarafndan icra edilip szl aktarmla yaylan bu fliirler,Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiirine gre daha yaygndrlar, nk bu fliirlerhalk hayatnn hemen her alannda yer alrlar. zellikle maniler ve trkler, do-umdan lme hayatn her geifl aflamasnda yaygn bir flekilde kullanlrlar. Hemelence hem de alflma hayatnda kullanlabilen anonim fliirler, bir yandan halkkltr deerlerini pekifltirirken dier yandan iletiflim arac olarak ifllev stlenirler.

Anneler, bebeklerini ninniyle teskin ederken annelik duygularn dfla vururlar. o-cuklar, tekerlemelerle dil yeteneklerini, bilmecelerle de zihinsel melekelerini gelifl-

tirirken tarlada alflan kadnlar, manilerle yaptklar ifli hafifletip keyifli hale geti-rirler. Dnlerde gelinler trklerle alatlp trklerle baba ocandan uurlanr-lar. lm ve ayrlk, ortak bir duygulanfl biiminde en youn haliyle atlara yan-sr. Ksacas, anonim halk fliiri rnleri, hayatn hemen her safhasnda yer alan vebu yzden genifl bir kullanm alanna sahip edebiyat rnekleri olarak deerlendi-rilebilir.

Anonim halk fliirinin kapsamna flu nazm trleri girer: Mani, trk, at, ninni,tekerleme, bilmece.

Tekke fliiri olarak da adlandrlan Din-Tasavvufi Halk fiiirinin fikir kayna- ve ideolojisi, slmiyet ve tasavvuftur. Trkler arasnda slmiyetin yaylmasn-da ve kkleflmesinde etkili olmufl bir akm olan tasavvuf, edebiyata da yansmfltr.

Din-Tasavvufi Halk fiiiri, vezin, kafiye, dil ve slup zellikleri asndan slmi-yetten nceki Trk fliirinin etkisindedir, ancak slmiyetten sonraki yeni flekil un-surlar da Din-Tasavvuf Halk fiiirine girmifltir. Ahmet Yesevi ve Yunus Emre gibizirve flahsiyetlerin temsil ettii bu fliir tarz, didaktik zelliklere sahiptir. slm dini,Din-Tasavvuf Halk fiiiri sayesinde halk arasnda ok kolay anlafllr hale gelmifl vehzla yaylmfltr. Din-Tasavvuf Halk fiiirinin ats altnda hem divan hem de sazflairleri yer aldndan, bu fliirin kulland nazm flekillerinde ve trlerinde divantesiri de vardr. Hece lsnn yan sra aruz vezni de kullanlmfltr. Ksacas Di-n-Tasavvuf Halk fiiiri, Trklerin slmiyetten nce de var olan fliir geleneiyle ta-savvuf kltrn bir araya getirerek oluflturduklar yeni bir fliir geleneidir.

Din-Tasavvuf Halk fiiirinin belli bafll nazm flekilleri; koflma, mani, kaside, ga-

zel, mesnevi, murabba, terci-i bend, terkib-i bend, kta, tuyu, mstezd iken na-zm trleri ise ilhi, tevhid, mncaat, nat, mevlid, hilye, hikmet, devriye, flathiyetarz fliirlerden oluflur.

Halk fliiri ad altnda deerlendirdiimiz flk fliiri, Anadoluda 15. ve 16. yz-yllardan itibaren oluflmufl bir gelenein addr. Kkleri kamlk ve ozanlk gelene-ine uzanan bu fliir tarzna, saz eflliinde fliirler syleyen flklardan hareketleflk fliiri dendii gibi, saz fliiri de denmifltir. Byk oranda hece lsyle kofl-ma tarznda fliirler syleyen flklar, slmiyet ncesindeki Trk fliirini, slmi d-nemdeki yeni yaflam flartlaryla badafltrarak ihya etmifllerdir. cra asndan bakl-dnda flk fliiri, profesyonel bir etkinliktir. flk tarz fliirleri syleyenler, ciddi bireitimin sonunda ancak fliir syleme yetenei kazanrlar. Usta-rak iliflkisi iinde

yetiflen flklar, saz alarak irticalen fliir sylemeyi ve atflma yapabilmeyi renir-ler. Kahvehanelerde, dnlerde ve eflitli sohbet meclislerindeusta malfliirler-

51. ni te - Trk Halk fi i i r in in Kkeni , Ge l ifl imi ve Gene l ze l l ik le r i

Anonim Halk fiiiri: Trk vemani gibi ilk yakcs belliolmayan halk fliiri rnleri.

Din-Tasavvuf Halk fiiiri:slmiyeti ve tasavvuffelsefesini yaymayhedefleyen halk fliirinin birkolu.

flk fiiiri: Anadoluda 15. ve16. yzyllardan itibarenoluflmaya bafllayan veflklarn temsil ettii bir fliirgelenei.

Kam: Eski Trklerde flamankarfll olarak kullanlanbir kelime.

Usta mal: flklarn

kendilerine ait olmaypustalarna ait olan fliirler.


16/242

le birlikte kendilerine ait fliirleri syleyen ve halk hikyeleri anlatan flklar, halkhem bilgilendirmifl hem de elendirmifllerdir. Hem flekil hem de muhteva asn-dan milli bir karaktere sahip flk fliiri, yzyllar boyunca Trk insann edebiyat ih-

tiyacn karfllayarak varln gnmze kadar korumay baflarmfltr.flk fliirinde kullanlan nazm flekilleri, koflma, destan ve manidir. Bu fliirgeleneinde Gzelleme, Koaklama, Tafllama, Semai, Varsa, Destangibi eflitli nazm trleri de bulunmaktadr.

Sizce halk fliirinin kapsamna Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiirini de dhil etmek do-ru mudur? Yoksa halk fliiri denildiinde sadece anonim rnler mi anlafllmaldr?

Halk fliirinin kapsam ve rnekleriyle ilgili olarak fikr ElininHalk Edebiyatna Girifl(Ankara 1993: Aka Yaynlar), Abdurrahman Gzel ve Ali Torunun birlikte hazrladkla-r Trk Halk Edebiyat El Kitab (Ankara 2003: Aka Yaynlar) adl alflmalara bakabi-

lirsiniz.

HALK fiRNN KKENTrk halk fliirinin kkeni konusunda bugne kadar eflitli arafltrmalar yaplmfltr.zellikle M. Fuat Kprlnn Trk Edebiyatnn Menflei bafllkl incelemesin-de, Trk edebiyatnn oluflumunu ve geliflimini aklayabilecek sonular elde edilmifltir. Kprlye gre Trk fliirinin kkeni, dini trenlerde aranmaldr. Dini t-renlerin uygulaycs konumundaki flaman, oyun, kam, baks ve ozanlar,sihirbazlk, rakkaslk, mzisyenlik ve hekimlik vasflarn da bnyelerinde toplaya-rak toplum iinde saygn bir konuma ykselmifllerdir. Ad geen bu tipler, toplumhayatnda semdaki mabutlara kurban sunmak, lnn rhunu yerin dibine

gndermek, fenalk, hastalklar ve lmler gibi fena cinler tarafndan gelen ifllerinlemek, hastalar tedavi eylemek, baz llerin ruhlarn semya yollamak, hat-ralarn yaflatmak gibi grevlerin her birini yerine getirebilmek iin trenler d-zenlemifllerdir (Kprl 1966b: 58). Kamlarn veya bakslarn kendilerinden geerbir halde ve ayn zamanda mzik eflliinde okuduklar fliirler, Trk halk fliirinin ilkrnekleri olarak kabul edilmektedir.

Dini trenlerdeki dua mahiyetindeki fliirleri ilk fliirler olarak kabul ettiimizde,doal olarak kam (flaman) veya bakslar da Trk fliirinin ilk flairleri olacaktr. sl-miyetin kabulne kadar, hatta daha sonraki dnemlerde de etkisini srdren butiplerin toplum iindeki konumlarna daha yakndan baklmaldr. Bu sayede halkfliirinin oluflumu, aktarm ve kullanm alanlar hakknda da bilgi sahibi olabiliriz.

Kam, baks, ozan gibi adlar verilen ilk flairlerin fliir sylemeden daha nce dinadaml, byclk ve hekimlik gibi baflka meziyetleri de vardr. Bu grevleri,kamlarn veya bakslarn stlenmesinde flphesiz Trklerin slmiyetten ncekiinanfl sistemlerinin etkisi vardr. Kutsalla kutsal olmayan hayat arasnda bir snrnolduuna inanan eski Trkler, bu iki dnya arasndaki iletiflimi, kam veya baks gi-bi eflitli adlar verdikleri olaanst zelliklere sahip tiplerle salamfllardr. fia-manlarda olduu gibi, sra dfl insanlar olduklarna ve iki dnya arasnda istedik-leri zaman seyahat edebildiklerine inanlan kamlar, doal olarak din ve by ko-nularnda toplumun lideri konumuna gelmifllerdir. lm ve kurban trenleri bafl-ta olmak zere kutsalla veya kutsal dnyayla alakal etkinliklerde, hastalklarn sa-altlmasnda, olaanst glerin kontrol altna alnmasnda bu tipler n sralara

gemifllerdir. Sradan insanlarn bilmediklerini bilen ve bu grnen dnyann d-flnda dier dnyann yollarn tanyan kamlar veya bakslar, trenlerde mutlaka bir


SIRA SZDE1

K T A P

Tren: Bir toplulukta,yelerin belli bir olay, kifliyiveya deeri ayrt edipsembollefltirmesi, bunlarnanlam ve nemininglendirilmesi amalaryladzenlenen hareket dizisi,merasim.

fiaman: fiamanlktahastalar saaltma, byyapma ve ruhlar lemiyleirtibata geebilme gibiolaanst yetenekleri olankifli.

Kam: Eski Trklerde flamankarfll olarak kullanlanbir kelime.

Ozan: Eski Ouzlardakopuzla destan anlatan veayn zamanda baz flamanlk

zellikleri bulunan bir tip.


17/242

mzik aleti almfllardr. Mziin verdii ahenkle kendilerinden geerek lenlerinruhlarn dier leme gnderdiklerini, hastalarn ruhlarn saalttklarn sylemifl-lerdir. Bunlar yaparken de mzik eflliinde ezgili ve bir o kadar da ll fliirler

sylemifllerdir. Dini ve bysel amalarla sylenmifl olsalar da bu fliirler, Trk halkfliirinin ilk rneklerini teflkil etmektedirler.Sosyal hayatn eflitlenmesi ve toplumsal iflblmnn geliflmesiyle din adam-

l, flairlik, hekimlik, byclk, mzisyenlik vb. gibi ok sayda meslei bnye-sinde toplamfl olan kamlar, bakslar ve ozanlar, yavafl yavafl bu eflitlilikten syrl-maya ve sadece fliir ve mzikle uraflan tipler haline gelmeye bafllamfllardr. Kp-rl bu durumu flyle ifade eder: Bilhassa slmiyetin kuvvetle yerlefltii merkez-lerde, mflterek slm medeniyetinin temsil edici tesiri altnda limler, mutasavvf-lar, flirler, bakclar, mneccimler, efsuncular, mskflinslar birbirlerinden ta-mamyla ayrlmfllard; Bakslarn asrlarca nce tek bafllarna grdkleri vazife-ler, dalmfl, paralanmflt: Hastalar hekimler veya efsncular tedv ediyor, m-

sk aletlerini mskflinslar alyor, fliir ve edebiyatla uraflmak medreselerdeArap ve Acem edebiyat ve bilgilerini edinmifl limlere ait bulunuyor, eski baksla-rn halkn muhayyilesinde efsanev bir flekil alan kerametleri artk mutasavvflaraisnd olunuyordu. (Kprl 1966b: 65).

Burada flunu da ifade etmeliyiz ki, kam-baks geleneindeki mesleki ayrflma,btn Trk boylarnda ayn llerde olmamfltr. rnein Kazak ve Krgzlardabaks ad verilen tipler, gnmzde bile by ve sihirle uraflrken, Trkmenlerde-ki bagfllar, dutarla fliir syleyip destan anlatan bir tip halini almfllardr. Uygurlarbaflta olmak zere baz Trk boylarnda bahfllar, lim ve ktip olarak tannrlar.Bu bakmdan, ilk flairler olarak nitelendirdiimiz tiplerin zellikleri Trk kltr-nn eflitli devirlerine ve corafyalarna gre farkllk gsterebilmektedir.

Kamlk ve ozanlk geleneklerinin zellikle slmiyet sonrasnda oluflmufl Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiiri gelenekleri ile yakn ilintileri vardr. ki dnemarasndaki fliirlerin flekil ve ierik zelliklerinin yan sra fliirleri syleyen sanatkr-larn zellikleri ve fliir icra etme tarzlar arasnda da nemli benzerlikler vardr. Bi-lindii gibi flamanlar, meslek icra edebilmek iin baz safhalar baflarl bir flekildegemelidir. Baz flamanlar, flamanlk yeteneini ve gcn ryada alrken bazlarda usta-rak iliflkisi iinde geliflmifl bir eitim srecinde bu gc elde ederler. R-

ya yoluyla flamanla geifl yapanlar, ounlukla ryada l bir flamann ruhunugrr ve onun flamanla davetini kabul ederek flaman veya kam olur. Bu flekildeflaman olduunu veya flamanlk yeteneini elde ettiini syleyen ok sayda flaman

vardr. Baz flamanlar ise ryada deil, eitim yoluyla flaman olurlar. Usta bir flama-

nn yannda flaman dualarn ve bu dualarn icra edilifl flekillerini renen aday,yalnz baflna flamanlk yapmaya bafllar. fiamanla geiflteki ryalara veya flaman-lk eitimine benzer bir srece flk fliirinde de rastlamaktayz. flklarn bir ksmda, flamanlarda olduu zere, meslee ryada geifl yapar. Ryasnda grd birpir elinden itii bade ile flklk yeteneini elde ettiini syleyen flklar bulun-maktadr. Ayrca flklarn byk bir ksm flamanlar gibi ciddi bir eitimin sonun-da flk olmay baflarmfltr.

Burada zerinde durulmas gereken asl husus, flamanlk ve flklk gelenein-de de karflmza kan rya meselesidir. Genellikle flklarn icra ettii halk hikye-lerinde veya flk tarz fliirlerde flklarn kendilerinden getikleri, ryadan uyandk-tan sonra fliir sylemeye baflladklar anlatlr. fiaman adaylar da skntl ve zor ge-

en gnlerin ardndan ryalarnda flaman ruhlarnn davetiyle uyandklarnda fla-manlk meziyetleri gstermeye bafllarlar. Konuyla ilgili alflmalar bulunan Umay


Bahfl: Olaanst gleresahip fliir syleyen ve tedaviyapabilen hekim.


18/242

Gnay, Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiirinde karflmza kan rya motifinin s-lmiyet ncesindeki kamlk ve ozanlk geleneklerinden alnma olduunu syler.Gnaya gre, kamlarn ve flklarn benzer bir rya ile meslee geifl yapmalar,

bu gelenekler arasnda sk bir iliflkinin olduunu gstermektedir. Ryada baz un-surlar zellikle slmiyetin tesiriyle deiflmifl, ancak z ayn kalmfltr. Bu da Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiirinin aslnda slmiyet ncesinde Trk edebiyatnndevam niteliinde olduunu veya slmiyet sonras halk edebiyatnn slmiyetncesindeki gelenekten kopuk olmadn gstermektedir (Gnay 1993: 8-19).

Trklerdeki kamlk ve ozanlk geleneklerinin Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiirine etki-si hakknda daha fazla bilgi iin M. Fuad KprlnnEdebiyat Arafltrmalar (Ankara1966: Trk Tarih Kurumu Yaynlar), Abdlkadir nann Tarihte ve Bugn fiamanizm(Ankara 1986: Trk Tarih Kurumu Yaynlar) ile Umay Gnayn Trkiyede flk Tarz fiiirGeleneiveRya Motifi(Ankara 1993: Aka Yaynlar) adl alflmalarna bakabilirsiniz.

Trenler ve fiiirfiiir ile dini trenler arasndaki yakn bir ilintinin olduunu yukarda izah etmeyealfltk. Bu blmde, halk fliirinin ilk rneklerinin icra edildii baz trenlerin ie-riine, dzenlenme zamanlarna, amalarna ve fliirle iliflkisine bakalm.

fieylan / filenOuz Trklerinin kurban trenlerine fleylanveya fllen ad verilmifltir. Dini ierik-li bir tren olmann tesinde fleylan, sosyal ierikli bir trenin de addr. Kurban,Tanry memnun etmek veya dini bir ykmll yerine getirmek amacyla ke-silse de kurbann datm fleklinde bir hiyerarfli vardr. filenlerde kesilen kurbann

sgk ad verilen paralar Ouz boylar arasnda datlr, ancak bu datm bel-li bir dzen iinde yaplr. Buna gre fleylanda kesilen kurbann hangi parasnhangi boyun alaca nceden belirlenmifltir. Bir Ouz boyu istedii paray ala-maz, kendisine ait para da baflka bir boya verilemez. Bu bakmdan fleylan ad ve-rilen kurban treni, aslnda Ouz boylarnn ylda bir kez bir araya gelmesini veboylarn Ouz birliine tabi olduklarn gstermelerini salamfltr. Kurbandan par-asn alan boy, Ouz boylar arasnda bir yerinin olduunu bildii gibi tren ala-nna gelerek btnn bir paras olmay kabul ettiini beyan eder. Adeta fleylandakesilen kurbann uzuvlar, Ouz boylarn sembolize etmektedir. Kurban edilenhayvann eflitli paralardan oluflan bir birlik ve btn olmas gibi Ouz boylar daok sayda parann, yani boyun bir araya gelmesiyle oluflmufl bir btndr.

Seluklu ve Osmanl dnemlerinde de dzenlendii tarih kaytlarndan takipedilebilen fllenlerde yeme imenin yan sra fliirin de nemli bir yeri vardr. Ozan-lar ve bakslar, trenlerin dini mahiyetini kaybetmedii dnemlerde kopuz adlbir mzik aletiyle fliirler okuyup trene katlanlar gnlk skntlarndan uzaklafl-trmfllardr. Dini ierikli fliirlerin yannda fllenlerde ozanlar, Ouzlarn atalarna aitdestanlar ve hikyeleri de anlatmfllardr. Bu ynyle fleylanlar, Ouz boylarndatarih ve toplum bilincinin geliflmesine katk yapt gibi Trk halk fliirinin icra edil-dii alanlar halini gelmifltir.

SgrOuzlarn av trenlerine sgr ad verilmifltir. Eski Trklerin yaflam biimi dikka-

te alndnda avn toplum iindeki konumu daha ak olarak anlafllabilir. Bozkrkltrn yaflayan bir toplumun gnlk hayatn idame ettirebilmek iin ava zel


D K K A T

Sgk: Eski Ouzlardafllenlerde kesilen kurbannparasna verilen ad.

fieylan: Eski Ouzlarnkurban kesmek ve elenmek

amal dzenledikleri birtren.

Kopuz: Ouz Trklerindeozanlarn kullandklarmzik aleti.

Sgr: Eski Ouzlarn av

trenleri.


19/242

bir nem vermesi ve avcl bir yaflama biimi olarak alglamas kadar doal bir fleyyoktur. Trkler iin av, hem ekonomik bir retim deeridir, hem de savafll ta-biata karfl uygulama fleklinde bir tatbikat alandr. Avclkla ekonomik ve sosyal ha-

yatn devam ettiren Trk boylar, ayn zamanda savafl yeteneklerini de gelifltirmifl-lerdir. Bu nedenle av dnemleri, Trkler iin zel zamanlar olarak deerlendirilmiflve tren haline getirilmifltir. Seluklu ve Osmanl devirlerinde de deiflim srecineparalel farkllklarla devam eden sgr trenleri, sadece avla snrl kalmamfl, avnkutlu, bereketli ve elenceli gemesi iin halk flairlerinin de ifllev stlendikleri birtren boyutuna taflnmfltr. Ozanlar ve bakslar, avlar takip eden akflamlarda hemav sahnelerini hem de kahramanlk konulu baz destanlar anlatmfllardr.

Tarihi dnemlerde avlara gtrlen veya av ncesinde veya sonrasnda fliirsyleyip destan anlatan flairler hakknda olduka az bilgimiz var. Ancak, Trkler-deki av ve fliir iliflkisini, yaflam flartlar gerei avcl tamamyla brakmamfl, avc-lk kltrn yaflatan Trk boylarndan takip edebiliyoruz. Bu boylar arasnda G-

ney Sibirya Trkleri olarak bilinen Altay, Hakas, Tva ve fior Trkleri bulunmakta-dr. Blgenin destanc masalclar sadece elence amal toylarda, mevsimlik tren-lerde, cenaze merasimlerinde deil, avlarda da destan ve masal dinmeyi seventayga iyesi iin destan ve masal anlatmfllardr. Bu sayede Gney Sibirya Trkle-ri, av hayvanlarnn koruyucu ruhlarn memnun ettiklerine ve avn bereketli gee-ceine inanmfllardr. Yakn dnemlerde elde edilen bu bilgiler, sgr trenlerininieriine de flk tutabilecek niteliktedir. M. F. Kprlnn gndeme getirdii, an-cak snrl bilgi ve malzeme nedeniyle ayrntl bir flekilde tasvir edemedii av me-rasimlerinde flairlerin ve fliirin nemli bir yeri vardr. Avda sylenen fliirler, ava ka-tlanlarn daha iyi zaman geirmesini salad gibi, avn bereketli ve gvenli ge-mesine de imkn vermifltir. Gney Sibirya Trkleri arasndan elde edilen kaytlar,

bu dflnce ve inanfllarn yakn dnemlere kadar yafladn ve avlarn fliirle yaknbir iliflki iinde olduunu gstermektedir.

YuTrk kltrnde varl erken dnemlerden itibaren tespit edilmifl dier bir dini t-ren, yudur. Yu, eski Trklerde len kiflinin ardndan dzenlenen cenaze me-rasimlerinin genel addr. Bu kelimenin getii ilk kaynaklarn baflnda Orhun Ki-tabeleri gelir. Burada Kltigin ldnde onun iin bir yu treninin dzenlendi-inden bahsedilmektedir. Kitabelerde verilen bilgilerden hareketle yu trenlerin-de yucu ve sgt denilen atlarn bulunduunu, trene gelenlerin yanlarn-da altn, gmfl, misk ve kurbanlk hayvan getirdiklerini, katlmclarn salarn ke-

sip yzlerini izdiklerini ve len kifli iin balballarn dikildiini reniyoruz.Gktrk dneminden baflka Hunlarda da varln takip edebildiimiz yu tren-lerinin nemli bir ksmn kurban oluflturur. Altay Trklerinde kurban edilen at, de-risinden karlp bir sra taklrken in tarihilerine gre eski Trklerde kesilenkurbanlarn bafllar srklarn ucuna taklr. Kazaklarda ise cenaze trenlerinde atnsadece kuyruu kesilerek kurban merasimi tamamlanr.

Dede Korkut Kitab baflta olmak zere Trklerin cenaze merasimlerini anlatanveya lm telakkileri hakknda bilgi veren kaynaklar, trenlerde sylenen baz fli-irlerden bahsederler. zellikle eski Trklerde hem din adaml hem de flairlik vas-f olan tipler, len kiflinin gmlme zamann tayin ettii gibi, lenin ruhunu rahat-latmak, gidecei yere ulaflmasn kolaylafltrmak iin kopuzla baz fliirler sylemifl-

lerdir. Bu fliirler zamanla len kiflinin hatrasn yaflatmak iin onun kahramanlkla-rn ve meziyetlerini anlatan fliirlere dnflmfltr. Bu bakmdan yu trenlerinin


Yu: Eski Ouzlarn lm veyas trenlerine verilen ad.


20/242

sradan insanlardan daha ziyade toplum iin nemli bir konumda bulunan kiflileriin dzenlediini belirtmek gerekir. Adna yu merasimi dzenlenen kifli oun-lukla ya handr ya da kahramanlklaryla n yapmfl bir savafldr. Byle olduu

iin onlarn hayat hikyeleri ve baflarlar ozanlarn fliirlerine girmifltir. Trk halk fli-irinin ilk rneklerinden olan sagularn, byle bir gelenein sonucu olarak olufl-mufl olduklarn sylemek mmkndr. Meflhur Alp Er Tonga sagusu, muhtemelen

Alp Er Tonga iin dzenlenmifl bir yu treninde oluflturulmufl fliirlerden ibarettir.lenin ardndan at yakma veya onu vme geleneine sadece eski Trklerde

deil, yakn dnemlerde hem Anadoluda hem de Anadolu dflnda yaflayan bazTrk boylarnda da rastlanmfltr. Anadolunun muhtelif yerlerinde len kiflininevinde alayarak at yakan kadnlar, bu gelenein son halkasn teflkil etmektedir-ler. Onlar da len kiflilerin iyi taraflarn ne kararak at yakarlar. Bu ynylegemifl dnemlerde ozanlarn yapt atl, bugn onlar temsil etmektedirler.Ksacas, gemiflten gnmze Trklerin lm ve yas trenlerinde fliire zel bir yer

ayrlmfltr. Eski Trklerde karflmza kan yular, halk fliirinin ilk rneklerinin ve-rildii dini ierikli trenler olarak dikkat ekmektedir.

Trklerdeki fiamanizm inancyla ilgili olarak daha fazla bilgi iin Abdlkadir nann Ta-rihte ve Bugn fiamanizm (Ankara 1986: Trk Tarih Kurumu Yaynlar) veMakaleler ve

ncelemeler(Ankara 1987: Trk Tarih Kurumu Yaynlar) adl alflmalarna bakabilirsi-niz.

Eski Trklerde dini trenlerin dflnda halk fliirinin oluflumuna zemin hazrlayan dier hu-suslar neler olabilir?

HALK fiRYLE LGL YAZILI KAYNAKLARDA GEENLK fiARLER VE fiRLERHalk fliirinin, Trklerin tarih sahnesine kt gnden beri var olduunu biliyoruz,ancak bu fliirle ilgili elimizdeki ilk rnekler, Uygur dnemine aittir. Szl gelenek-te icra edilen ilk fliirler, muhtemelen yazlmad iin gnmze ulaflmamfltr. Budurum, halk fliirinin 9. veya 10. yzyllarda oluflmaya bafllad anlamna gelmeme-lidir. Zaten elimizdeki ilk fliirlerin Uygur dnemine ait olmas, tamamyla Uygurla-rn yazy kullanan bir Trk kavmi olmasndan ileri gelmektedir. Hem bu dnem-de hem de daha nceki devirlerde halk fliiri, baflka Trk boylar ve corafyalarn-da da vard, ancak yazya geirilmedii iin gnmze ulaflmamfltr. Bu bakmdanUygur ve Karahanl dnemlerine ait yazl kaynaklarda yer alan bilgiler ve terim-

ler, olduka deerlidir. Bu veriler, Trk halk fliirinin nceki dnemlerdeki duru-muyla ilgili karmlar yapmamz salamaktadr.

Halk fliirinin kkeni bahsinde de ifade edildii gibi Trk fliirinin flairleri; aynzamanda din adaml, byclk, khinlik, hekimlik, mzisyenlik gibi eflitli me-ziyetleri bulunan kam, baks ve ozan adlarn taflyan tiplerdi. Bunlarn adlar

ve fliirleri maalesef yazya geirilmediinden bugn elimizde yoktur. Bu konular-daki ilk kaytlar, yaznn kullanld muhitlerde tutulmufltur. zellikle Uygur veKarahanl dnemlerine ait kaynaklarda baz flairlerin adlar yer almaktadr. Bu fla-irler, halk fliirinin adlar belli ilk flairleri olarak kabul edilebilir. Aprnur Tigin,Kl Tarkan, Ki-ki, Pratyaya-fiiri, Asg Tutung, suya Tutung, Kalm Key-fli, uu, ilk flairlerden bazlardr.

Bilindii gibi Trklerin ilk yazl belgeleri, Gktrk dneminden kalma Orhunve Yenisey kitabeleridir. Mensur bir slupla yazlmfl olan bu belgeler, halk fliiri ko-


Sagu: slmiyet ncesi Trkfliirinde lm konulu fliirlereverilen ad.

K T A P

SIRA SZDE 2


21/242

nusunda herhangi bir bilgi iermemektirler. Bu bakmdan Trk halk fliirinin ilk r-neklerini daha fazla yazl kaynan bulunduu Uygur dneminde aramalyz.

Uygur DnemiUygur dneminden kalma halk fliiri rnekleri, Dou Trkistanda Maniheist ve Bu-dist Uygur kltr ortamlarnda ortaya kmfltr. Uygurlar daha Moolistan blge-sinde iken Maniheizmi kabul ettiklerinden fliirlerin en eskileri Maniheist evreler-de yaratlmfllardr. Maniheist Uygurlardan kalma fliirler, Mani ve Uygur alfabeleriy-le kaleme alnmfl, Sodcadan ve baz ran dillerinden tercme edilmifl dini metin-ler, tvbe dualar, hikyeler ve aflk fliirlerinden oluflmaktadr. Bugn elimizde Ma-niheist Uygurlardan kalma sekiz adet fliir vardr. Bunlarn ilahi, ikisi vg, bi-ri lm ve cehennem tasviri, bir dieri de aflk fliiridir. lahi olarak nitelendirilen fli-irlerden birisi Tang Tengri (Tan Tanrs) olarak bilinmektedir. Bu ilahilerdeahenk, msra tekrarlar, aliterasyonlar, msra bafl ve sonu kafiyelerle salanmfltr

(Tekin 1986a: 8-9).Bu dnemden kalma ilahilerin bir dieri, Maniheizmin kurucusu Mani iin ya-zlmfltr. Bu ilahinin, 123 drtlkten olufltuu bilinmektedir, ancak elimizde 39-40drtl bulunmaktadr. Msra bafl kafiyesinin esas alnd ilahide Maninin iyilik-leri ve erdemleri sralanmfltr. fiiirin hikyeye dayal ksmlarnda fliirsellikte dflflolsa da yalvarfl ve yakarfl ksmlarnda fliir unsurlar daha youndur (Tekin 1986a:11). Maniheist Uygurlardan kalma fliirlerin ikisi Aprnur Tigine aittir. Bunlardankg olduu belirtilen ilk fliir, drtlkten oluflmaktadr. fiairin dier fliiri, dinikonularn dflnda, bir aflk fliiridir. Yedi drtlkten oluflan fliirin heceleri 4 ve 7-8arasndadr (Tekin 1986a: 14-15).

Bu dnemden gnmze bir hkmdarn vgsn anlatan bir fliir ulaflmfltr.

Drtlklerden kurulu bu fliirde flair, hkmdar vmekte ve ondan himaye iste-mektedir. lm ve cehennem tasvirlerini anlatan fliir de dnemin ilahileri arasn-dadr. Yedi drtlkten oluflan fliirin hece says byk oranda 10 ile 11 arasnda de-iflim gstermektedir. Bu fliirin yan sra bu dnemde cehennemi anlatan baflka fli-irler de vardr (Tekin 1986a: 18).

Budizmi benimsemifl Uygurlardan, Maniheist Uygurlara gre daha fazla fliirgnmze ulaflmfltr. Bu fliirlerin tamam dini ieriklidir. Bazlar tercme olmaklabirlikte Budist Uygurlarn fliirleri byk oranda telif eserlerdir. Bu dnemin fliirle-rinde msra bafl kafiye ve drtlk aliterasyonu bulunmaktadr. Baz fliir paralarn-da hece ls ve msra sonu kafiyesi de vardr. Dnemin dikkat ekici fliirleri ara-snda An teg orunlarta (yle yerlerde) ifadesiyle son bulan bir fliir yer almakta-

dr. Hece saysnda belli bir dzen bulunmayan bu fliir, dini bir muhtevaya sahipolmakla birlikte, ayn zamanda gzel bir doa tasviridir. Bunlardan baflka BudistUygur fliirinde Otuz Befl Budaya Sayg, Hikmet Erdemi, Maitreya vgs gi-bi fliirler, tvbe dualar, hatime dualar, lm ve dnyann faniliiyle ilgili bazmanzumeler, anne babaya sayg ve sevgi ifade eden fliir paralar bulunmaktadr.

Karahanl DnemiKarluk, iil ve Yama Trklerinden oluflan Karahanl Devleti (840-1212), bilindi-i gibi ilk Mslman Trk devletidir. nceleri Kflgar merkezli bir devlet olan Ka-rahanllar, ok gemeden Harezm sahasna da hkim olarak genifl bir corafyada

yaflamaya bafllarlar. Zamanla dou ve bat olmak zere ikili bir devlet yapsna b-

rnen Karahanl Devleti, zellikle Kflgar kltr ve sanat merkezi haline getirmifl-tir. Trk edebiyatnn abide eserleri Kutadgu Bilig, Dvn Lgatit-Trk ve Atabe-


Maniheizm: 3. yzylda, Perskrall iinde gelifltirilmifl,kozmolojisi iyi, fln ruhanidnyas ve ktlk,karanln maddi dnyasarasndaki ekiflmeleredayanan, Mani adl bir kiflitarafndan kurulan din.

Budizm: Buddhanndflncelerini esas alan,Hindistanda ve indeyaygn olan bir din.


22/242

tl-Hakayk bu dnemde kaleme alnmfltr. Bu bakmdan Karahanl dnemininTrk dili ve edebiyat iin ayr bir nemi ve anlam vardr. Halk fliiriyle ilgili olarakise Kflgarl Mahmutun kaleme ald Dvn Lgatit-Trk dikkat ekmektedir.

Karahanl dnemindeki halk fliiri, Dvn Lgatit-Trkteki bilgi ve malzemelerdenhareketle takip edilebilmektedir. Bu nedenle Dvn Lgatit-Trke ve barndrd- halk fliiri rnlerine daha yakndan bakmak gerekmektedir.

Dvn Lgatit-Trk ve Halk fiiiriOn birinci yzylda Kflgarl Mahmut tarafndan Arapa olarak yazlan Dvn L-gatit-Trk, Trk tarihi, corafyas, edebiyat, dili ve folkloruyla ilgili kymetli bilgi-ler iermektedir. Szlk zellii gsteren eserin yazar Mahmd bin el-Hseyin binMuhammed Kflgardir. Barsgan/Barsganda dnyaya gelen Kflgarl, Trk coraf-

yalarnda konuflulan dili renebilmek iin inden Krma kadar olan blgeyigezmifltir. Trk boylarna dzenledii bu seyahati srasnda Trk dili, edebiyat ve

yaflamyla ilgili notlar alp malzemeler toplayan Kflgarl, uzun bir arafltrma ve top-lama faaliyetinden sonra meflhur eseri Dvn Lgatit-Trk 1074 ylnda tamam-lamfltr. Araplarn Trkeyi anlayabilmeleri ve kullanabilmeleri iin hazrladszlnde Kflgarl, Trk illerinden toplad ataszlerine ve fliirlere yer vermifltir.

Kflgarlnn szl gelenekten derleme yoluyla elde ettiini dflndmzhalk edebiyat rnekleri, dnemin kltrel yapsn ve edebi durumunu yanstma-s asndan olduka nemlidir. Baflka bir ifadeyle Trk halk edebiyatnn, zellik-le de halk fliirinin ilk ve doyurucu rneklerini Dvn Lgatit-Trkte bulmaktayz.Trk halk fliiri tarihi asndan Dvn Lgatit-Trk efli benzeri olmayan bir kay-naktr. Bu nedenle Dvn Lgatit-Trkteki halk fliiri rneklerine daha yakndanbakmak gerekir.

Saim Sakaolu, Dvn Lgatit-Trkteki fliirleri flu flekilde tasnif etmifltir: 1.Atlar, 2. Destanlar, 3. Kahramanlk fiiirleri 4. Elence ve Av fiiirleri, 5. Sevgi fiiir-leri, 6. Pastoral fiiirler, 7. Ahlaki fiiirler (Sakaolu 1985: 304). Dvn Lgatit-Trkteki fliirlerin byk bir ksmnda, hece ls uygulanmfltr. fiiirlerin tm s-lmi dnem Trk edebiyatna ait deildir. zellikle eski Trklerin fliir deerlerini

yanstan ok sayda rnek bulunmaktadr. ounlukla drtlk esasna dayal olanfliirlerde gnmz flk edebiyatnda da kullanlan koflmann baz flekil zellikleri-ne rastlanmaktadr.

Atlar/Sagular: Dvn Lgatit-Trkte biri Alp Er Tongaya, dieri de ad be-lirtilmeyen bir kahramana ait olmak zere iki sagu/at vardr. Alp Er Tongayla il-gili fliirin drtlk says konusunda grfl ayrlklar bulunmaktadr. Bu atn, F.

Kprl, 12; C. Brockelmann, 10; A. U. Elve ve T. Tekin, 9 drtlkten olufltuu-nu ne srmfllerdir (Sakaolu 1991: 111). Bu konuda farkl saylarn ne srlme-sinde, Dvn Lgatit-Trkteki fliirlerin dank halde bulunmasnn nemli bir et-kisi vardr. Alp Er Tonga sagusu, bir destan kahraman olan Alp Er Tongann l-m zerine geride kalanlarn duygularn ve zntlerini dile getiren bir fliirdir. Za-mandan flikyetin ve felee sitemin dile getirildii atta, Alp Er Tongann lmn-den sonra insanlarn kurtlar gibi uluduklar, yakalarn yrtarak alayp szladklaranlatlr. Trklerin yas geleneklerini yanstan bu fliirin, byk bir Trk destanndanarda kalmfl paralar olduu dflnlmektedir.

fiiirden baz drtlkler flu flekildedir:


Sagu: slmiyet ncesi Trkfliirinde lm konulu fliirlereverilen ad.


23/242

Alp Er Tonga ldi-msiz ajun kald-mudlek in ald-mu

Amdi yrek yrtlurdlek yarag kzettiOgr tuzak uzattBegler begin azttKasa kal tutulur

Begler atn argurupKadgu an torgurupMengzi yzi sargarpKrkm angar trtlr (Tekin 1989: 8)

Trkiye Trkesi:Alp Er Tonga ld m?Kt dnya kald m?Felek (bylece) cn ald m?fiimdi yrek(ler onun lmnn acs ile) paralanyor.

Felek (onun cann almak iin) frsat gzetti(ve) gizli (bir) tuzak kurdu.(Felek) beyler beyini (bylece) yanltt (ve tuzaa dflrd).Kasa (bile bu tuzaktan) nasl kurtulur(du)?

Beyler atlarn yordular;

Kayg (ve keder) onlar zayflatt.Bet ve benizleri (yle) sarard (ki)(yzlerine) safran srlmfl (sanrsnz). (Tekin 1989: 9).

Dvn Lgatit-Trkte kimlii belli olmayan dier at ise drtlkten olufl-maktadr. Bu atta, bahsedilen kiflinin dflmanlarn boyunlarn bkebilen ve aynzamanda cmert bir kahraman olduu sylenmifltir. Her iki at da 4+3 durakl 7heceli ve aaab kafiye dzenlidir.

Destanlar: Dvn Lgatit-Trkte bu gruba dhil edilebilecek fliir vardr.Ancak bunlarn drtlk saylar konusunda baz farkl dflnceler bulunmaktadr.fiiirler, Tangut, Uygur ve Yabakularla yaplan savafllar anlatr. Hecenin 4+3 durak-l 7li hece lsyle sylenen bu fliirler, Trklerin destan anlatma geleneiyle ya-

kndan alakaldrlar.Budra yeme kudurdAlpagutn drdiSsin yana kadrdKelgeli-met irkeflr

Etifl suw YimekiStgap tutar bilekiKr-met anng yrekiKelgeli-met irkiflr


Durak: Hece lsylesylenmifl fliirlerdekimsralarda gelenekselkurallarca tayin edilmifldurma yerleri.


24/242

Trkiye Trkesi:

(Yabaku boyunun Beyi) Budra (bizimle savaflmak iin ld) kudurdu;En iyi savaflan yiitlerini seti

Ve askerlerini yine (bize doru) dndrd;(zerimize) gelmek iin toplanyorlar.

Ertifl suyunun Yemekleri (de)(savaflmak iin) bileklerini svadlar.Onlar yrekli ve pek cesur (yiitler)dir.(zerimize) gelmek iin toplanyorlar. (Tekin 1989: 32-33).

Kahramanlk fiiirleri: Daha ok savafl tasvirleri olarak nitelendirilebilecek bufliirlerden Dvn Lgatit-Trkte toplam drt fliir bulunmaktadr. Bu fliirlerin ilkion befl drtlk ve hecenin yedili lsyle aaab fleklinde kafiyelenmifltir. Alt drt-lkten oluflan dier fliir de yedili hece lsyle sylenmifltir.

Elence ve Av fiiirleri: Dvn Lgatit-Trkte bu konuda iki fliir yer alr. Biriki meclisini anlatan birinci fliir, yedili hece lsyle sylenmifl alt drtlkten veaaab fleklinde bir kafiye rgsnden ibarettir. Dier fliir ise bir kurdun takip edil-mesiyle ilgilidir. Bu fliir de l ve kafiye rgs asndan birinci fliirle benzerzelliklere sahiptir.

Sevgi fiiirleri: Bu grupta yer alan fliirlerin lleri, duraklar ve kafiye dzen-leri farkllk gstermektedir. fiiirlerde hecenin altl, yedili ve onlu flekilleri kullanl-mfltr. Bu fliirlerden ilki, siyah benleri olan, pembe yzl bir gzele flk olmufl bi-risi tarafndan yazlmfltr (Tekin 1989: 78).

Bulnar mini les kzKara mengiz kzl yz

Andn tamar tkel tuzBulnap yana ol kaar

Awlap meni koymangzAyk ayp koymangzAkar kzm ufl tengizTegre yre kufl uar (Tekin 1989: 78).(...)

Trkiye Trkesi:

(O) baygn gz(ler) beni avlyor(ve zerinde) kara benler (bulunan o) pembe yz (beni tutsak ediyor).

Btn gzellik(ler) ondan damlyor (sanki);(beni) tutsak ediyor, sonra da kap gidiyor!

Beni avlayp brakmayn, (ne olur):Sz verip sznzden caymayn!Gzlerim(den) deniz gibi (yafllar) akyor iflte;(yle ki akan gzyafllarmn) evresinde kufllar uuyor! (Tekin 1989: 79).

Pastoral fiiirler: Dvn Lgatit-Trkte kafiye rgleri asndan yedi farkl fli-ir vardr. Otuz bir adet drtlk 4+3 durakl yedili hece lsyle sylenmifltir. Ta-mam aaab fleklinde kafiyelidir. fiiirlerin konular, yaz ve bahar mevsimleriyle ilgi-lidir. Bahar mevsiminde tabiatn durumu, yamurlarn yamas, karlarn erimesi,

havalarn snmas, insanlarn ve hayvanlarn bu durum karflsnda mutlu olmas gi-


Kafiye rgs: fiiirdekimsralarn kmelenme flekli.


25/242

bi pek ok husus bu fliirlerde ifllenmifltir. Baz fliirlerde yaz ve kfl atflr. Her mev-sim kendi meziyetlerini, olumlu yanlarn sralar. Dier taraf ise rakibi durumunda-ki mevsimin kt taraflarn dile getirerek kendisinin daha lzumlu ve stn bir

mevsim olduunu kantlamaya alflr.Kfl yay bile tokufltKngr kzin bakfltTutuflkal yakfltUtgal-mat ugraflur

Kfl yaygaru swleyrEr at menin tawrayurgler yeme sewriyrEt yin tak bekriflr

Trkiye Trkesi

Kfl ile yaz (birbirlerine dflman olup) savafltlar;Kzgn gzlerle birbirlerine bakfltlar.Tutuflup dvflmek iin birbirlerine yaklafltlar;Birbirlerini yenmek iin uraflyorlar.

Kfl yaz (mevsimine flyle) fsldyor:nsanlar ve atlat benimle glenir ve sertleflir;Hastalklar da (benim zamanmda) azalr.(nsanlarn) vcutlar ve etleri de (benim zamanmda) salamlaflr. (Tekin

1989: 104-105).

Ahlki fiiirler: Kafiye asndan drt farkl fliir Dvn Lgatit-Trkte yer al-

maktadr. Toplamda fliirler on sekiz drtlktr. Genel olarak bu gruptaki fliirler,4+3 durakl 7 heceli l ve aaab kafiye rgsyle sylenmifltir. fiiirlerde babannoluna tleri, onu takdir edifli, kt ortan nasl bir fley olduu gibi hususlar yeralr.

Dvn Lgatit-Trkte drtlk esasna dayal fliirlerin yannda 79 adet hece l-sne dayal beyit yer almaktadr. Hecenin 7, 11, 12 ve 14l flekillerinin kullanl-d beyitlerde kahramanlk, sevgi, doa ve ahlak konular ele alnmfltr (Sakao-lu 1985: 310-316). zellikle heceli fliirler, slmiyet sonrasnda vcuda gelmifl fliir-lerle flekil ve ierik asndan nemli benzerlikler taflmaktadrlar. Dvn Lgatit-Trkteki bu fliirler, l olarak heceyi kullanmakla birlikte, nazm birimi, hacim vemsra kmelenmesi alarndan da Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiiriyle benzer-

lik gsterirler.

Sizce Kflgarl Mahmut, Dvn Lgatit-Trkteki fliirleri hangi kaynaklardan almfltr?

Konuyla ilgili daha genifl bilgi iin Fikret Trkmenin Gnmz Halk fiiirinde Kullanlanfiekil ve Trlerin Dvn Lgatit-Trkteki lk rnekleri (Dvn Lgatit-Trk Bilgi fi-leni Bildirileri, 7-8 Mays 1999, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.) adl alflmasna ba-kabilirsiniz.


S IRA SZDE

3

K T A P


26/242


27/242

Yedili hece ls, sonraki yllarda byk oranda manilerde kullanlmfltr.zellikle Anadolu sahasnda bilinen manilerin pek ou yedili hece lsyle sy-lendiinden bu lye, mani ls de denmifltir. Manilerde 4+3 veya 3+4 flek-

linde bir durak yapsyla kullanlan yedili hece ls, zellikle ksa ve kullanfllbir l olmasyla genifl kitlelerin rabet ettii bir l haline gelmifltir. Afladakimanide 4+3 durak yapsna sahip bir mani gryoruz:

Ak gvercin / olaydm(4+3=7)Yol stne / konaydm(4+3=7)Gelip geen / yolcudan(4+3=7)Ben yrimi / soraydm (4+3=7) (Elin 1990: 20).

Manilerde yedili lnn 3+4 fleklinde de bir durak yapsna sahip olduunutakip edebiliyoruz.

Halk fliirinde sklkla kullanlan hece ls kalplarndan bir dieri sekizli he-

ce lsdr. zellikle flk fliirinde semai ve varsalar, genellikle bu lyle sy-lenmifltir. Duraklar 4+4 ve 5+3 fleklinde olabilir. Bu lyle sylenmifl fliirlerde du-raksz ok sayda msra bulunabilir, nk ksa bir kalp olduundan duraa gerekduyulmadan fliir tamamlanmfl olabilir. Karacaolann sekizli hece lsyle sy-lenmifl olduu bir fliirden alnan drtln durak yaps flyledir:

Kmr gzlm / hasta olmufl(4+4=8)Bir muskack / yaz ver bana(4+4=8)Siyah zlf / ak gerdana(4+4=8)Tel tel et de / diz ver bana (4+4=8) (Karaer 1988: 146)

Halk fliirinin daha ok Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk Edebiyat gibi kollarn-

da karflmza kan on birli hece ls, hece kalplar iinde en fazla kullanlan-dr. 6+5, 4+4+3 ve 7+4 gibi durak yaplarnda kullanlabilir. flk merden alnanafladaki drtlkte on birli hece lsnn uygulanfl ve durak yaps grlmek-tedir:

fiunda bir dilbere / gnl dflrdm(6+5= 11)Ald beni / kafllarnn / aras(4+4+3=11)Hb cemlin grdm / aklm flaflrdm(6+5= 11)Yaradan Mevlya / kald aresi (6+5= 11) (Elin 1999: 19).

Halk fliirinde kullanlan bir dier l aruz lsdr. Halk flairleri, zellikle Di-van flairlerinin de etkisiyle aruzlu fliirler yazmaya veya sylemeye alflmfllardr.

Halk flairlerinin bu giriflimi, ncelikle divan fliirinden ve flairlerinden etkilenme ve-ya onlara yknme olarak deerlendirilebilir, ancak bu yorum, meseleyi tam anla-myla izah etmez. Halk flairlerinin aruz veznini kullanmalarnda divan fliirine gs-terilen itibarn ve kendilerine yneltilen elefltirilerin tesiri vardr. Halk flairleri, di-

van flairlerinden geri kalmadklarn, onlar gibi aruzla fliir syleyebildiklerini gste-rebilmek iin aruzun baz kalplarn fliirlerine uygulamfllardr. flk mer, Erzu-rumlu Emrah, Gevheri, Dertli ve Bayburtlu Zihni gibi halk flairleri; divan, sels,kalender, satran ve vezn-i her gibi aruzlu trleri oluflturmufllar; Fil-tn/Filtn/Filatn/Filn, Feiltn/ Feiltn/Feiltn/Feilnve Mefiln/Mefiln/ Mefiln/ Mefilngibi aruzun en fazla kullanlan kalplaryla fliirlersylemifllerdir.

Aruz vezninin halk fliirinde kullanmyla ilgili bir noktaya daha deinmek gere-kir. Aruz lsn kullanan halk flairlerinin eitim seviyeleri aruzu kullanmaya ye-



28/242

tecek lde olmadndan, bu lnn uyguland fliirlerde eflitli kusurlar var-dr. nk halk flairleri, hece lsn, yani hecelerin saysal deerlerini kullan-may bildiklerinden aruzu, fliirlerine tam anlamyla uygulayamamfllardr.

fiiirin msra kmelenmesi ve ritmik yapsyla yakn bir iliflkisi bulunan kafiye(uyak), fliirde dizelerin sonunda tekrarlanan ve ayn ahengi veren heceler veyaayn grevde olmayan, ancak benzeflen sesler olarak tanmlanabilir. Halk fliirinde,zellikle flklar arasnda kafiye ve redif iin ayakkelimesi daha fazla kullanlr.

flklar, fliirlerini ayak msralarndan bafllayarak kurduklarndan fliirin hangi kafiye-ye gre ve hangi konuda syleneceini ayak kafiyesiyle belirler. flk fliirinde ge-nellikle ilk drtln ikinci msranda bafllatlan btn drtlklerin son msrala-rnda msrann tamamnda aynen tekrarlanan szlerle yahut yarm, tam, zenginhatta cinasl kafiyelerle vcuda getirilen ve drtlklerin mihengi durumunda olankafiye (Kaya 1999: 336) olarak tanmlanan ayak, halk flairlerinin kafiye anlayflnflekillendirmifltir.

Gnmzde halk fliiri rneklerinde kafiye sondadr, ancak zellikle eski Trkfliiri dneminde msra sonlarnn yan sra msra bafl kafiyesi de kullanlmfltr. Al-tay aliterasyonu adnn da verildii bu kafiye trne afladaki metinde grld- gibi Dvn Lgatit-Trkte de rastlanmfltr.

Kkrp atg kemflelimKalkan sngn omflalmKaynap yana yumflalmKatg yag yuwlsun (Tekin 1989: 36).

Halk fliirinin kendine has bir kafiye anlayfl vardr. Bu anlayfl, yazl edebiyat-lardaki kafiye anlayflndan olduka farkldr. Bilindii gibi halk fliiri, szl kltr

ortamlarnda yaratlp aktarlmfltr. Halk flairleri fliirlerini irticalen sylemifllerdir.Bir metne bal kalarak fliir icra etmedikleri gibi fliir yaratrken de yazy ve yazlkurallar kullanmamfllardr. Byle olunca fliirdeki kafiyenin, dilin gramer kurallar-na uygun olarak dzenlenmifl grsel unsurlar olduunu deil, tamamen sese da-

yal bir benzerlik olduunu dflnmfllerdir. Halk flairlerinin byle bir kanaat tafl-malarnda halk fliirinin mzikle olan yakn iliflkisinin de tesiri vardr. Halk fliiri, ta-rih boyunca kopuz, dutar, saz gibi baz telli ve yayl mzik aletleriyle gelene-in belirledii ezgiler eflliinde icra edilmifltir. Bu yzden kelimelerin yapsal zel-liklerinden ok ses deerlerine nem verilmifltir. Halk flairleri, kafiye dendiindebenzer seslerin bir arada kullanlmasn anlamfllar ve bu dorultuda sese dayal birkafiye anlayfl gelifltirmifllerdir.

Halk fliirinin olufltuu ortam ve dayand prensipler gz ard edildiinde kafi-ye konusunda baz problemler kabilmektedir. Baflka bir ifadeyle halk fliiri gele-neine ait bir fliir, yazl edebiyatn ortaya koyduu kafiye anlayflyla deerlendi-rilmemelidir. Yazl edebiyatta kafiye olmayan baz kelimeler veya sesler, halk flii-rinde srf ses benzerlikleri nedeniyle kafiye olabilirler. Bu yzden yazl kltr r-n olmayan, szl olarak baz ezgilere bal olarak yaratlmfl, gzden daha ziya-de kulaa hitap eden halk fliiri rneklerine zel bir yaklaflm sergilenmelidir. Halkflairi, kelimenin ekine, kkne bakarak kafiye yapmaz. Onun ilgilendii asl husus,sesler arasndaki arflm ve denkliktir. Bu yzden -fl ve r-l gibi yazmlar farkl,ancak birbirine yakn seslerden kafiye yapabilir.

Halk fliirinde kafiye genellikle tek ses benzerliine dayaldr. Yarm kafiye ola-

rak adlandrlan kafiyenin dflnda tam, zengin, cinas ve tun gibi kafiyelere sradanicrala

türk halk Şiiri

Documents