Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Say: 603

95

Trkiyede Sanayileme Sreci ve Sanayilemenin Gelecei

zet

Sanayi devrimiyle birlikte dnya deiim srecine girmitir. Teknoloji ve bilgiyi kullanabilen toplumlar bu srece uyum salamtr. Trkiye srece ge dahil ol-mu ve istenilen noktaya henz ulaamamtr. almada Cumhuriyetin kurulu-undan itibaren sanayileme iin yaplan uygulamalar incelenecek ve gnmz-de kresellemeyle birlikte deien koullarla sanayileme adna uygulanabile-cek deiimler, yntem ve politikalar tartlacaktr.

Anahtar Kelimeler: Trkiyede sanayilemenin gelecei, ithal girdi bamll

Aybke DALGI1

1 Dokuz Eyll niversitesi, ktisa-di ve dari Bilimler Fakltesi, ktisat Blm, Dokuzemeler Yerlekesi, Buca, zmir, Trkiye.

A. DALGIKTSAT NOTLARI

96Trkiyede Sanayileme Sreci ve Sanayilemenin Gelecei

1. Giri

Sanayi devriminin yaand dnem ayn zaman-da kapitalist sistemin zirveye kt ve byk bir dnmn yaand dnemdir. Kapitalizmin n-cs olduu retici sisteme, ekonomik byme ve dnyaya yaylma asndan sonsuz bir kabiliyet kazandran Sanayi Devrimidir (Hobsbawm, 1969: 18). lkelerin gelimilik dzeyleri, hangi rn, nasl rettiklerine gre belirlenir. Bir baka ifadey-le, ekonomik problemler retim olgusuna dayanr. Belirli bir sre ierisinde, daha ok ve daha nite-likli retim, yaam kolaylatrc aralarn geliti-rilmesi, toplumsal refah arttrmak, lkelerin ortak amac konumundadr (Kepenek, 1989: 359). Bu da sanayileme srecini etkin bir ekilde tamam-lamakla gerekleir. Sanayileme, doal kaynak-larn, sermayenin ve i gcnn varlna ve bun-larn israf edilmeden en uygun teknoloji ile kul-lanlmasndaki isabete baldr. Tarmsal toplum-dan sanayi toplumu haline gelen lkelerdeki refah seviyesi sanayilemenin ekonomik kalknmada ne kadar etkili olduunu ortaya koymaktadr. Geli-mekte olan lkeler de bu sreci, kalknmalarnda deerlendirme abas iine girmilerdir (Glhan, 2012:9).

Ekonominin nc sektr olan sanayinin toplum refahn arttraca, kalknmay olanakl klaca- dncesi, lkelerin sanayilemeye uyumun-da nemli bir etkendir. Bata ngiltere olmak ze-re Bat Avrupa, Kuzey Amerika sanayileme sre-cini tamamlarken Osmanl devleti, yaanan byk devrimle birlikte ortaya kan hzl deiim sre-cine katlamamtr. Trkiyenin kuruluundan iti-baren ekonomik kararlarn banda sanayileme-nin tamamlanmas yer alm, sanayileme sreci-nin tamamlanabilmesi ve kresel koullara uyum salanabilmesi iin eitli planlar uygulanmtr.

2. Trkiyede Sanayileme almalar

Trkiyede sanayileme, 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn oluturduu ortamda byk bir atlm yapt. Bu srete Trkiye ekonomisi da kapatl-m ve kamu giriimleri sanayilemenin temel ara-c olarak belirlenmiti. Bu srete balayan sana-yileme atlm aamaya ayrlabilir: 1929-1950 dnemini kapsayan ilk aamada ama, kamu te-ebbsleri araclyla temel tketim mallarnda

kendi kendine yeterlilie ulamakt. 1950-1960 dnemlerini kapsayan ikinci aamada, liberal bir ekonomi politikas izlendi. Bu dnemde zel sek-tr faaliyet alanlar geniletilip Trkiyede sanayi-nin temel tketim mallar dnda kalan sektrle-re yaylmas balad. 1963ten 1976ya uzayan son aamada ise plan ve programlar araclyla do-rudan sanayileme giriimi grld (Tekeli, 2010: 250). Uygulanan plan ve politikalarla 1960l yl-larn bandan 1970lerin sonuna kadar sren ithal ikameci bir kalknma sreci yaand. Planl kalkn-ma olarak adlandrlan bu srete devlet, bir yan-dan uzun dnemli sanayileme stratejilerinin olu-turulmasnda, dier yandan da stlendii retim ve yatrm ilevleri ile bu stratejilerin hedeflerinin gereklemesinde aktif bir rol oynad. Kamu giri-imcilii eliyle ekillenen bu dnemde ilk olarak, tketim ve ara mallarda ve ardndan da yatrm mallarnda ithal ikamecilik hedeflenerek, tarm-d sektrler lehine hzl bir yapsal dnm ger-ekletirildi (Kse ve nc, 2000: 80).

1980 yl Trk ekonomisi asndan ok nemli bir dnm noktasdr. 24 Ocak kararlar olarak ad-landrlan kapsaml bir paket uygulamaya konul-mu ve lke ekonomisinin serbest piyasa meka-nizmas kurallarna gre ilerlii salanarak dn-ya ekonomisi ile btnlemenin gerekletirilme-si hedeflenmitir. Bu ekonomik program ile birlik-te Trkiye, lkeyi da kapal hale getiren ithal ika-mesine dayal sanayileme stratejisini terk ederek ihracata dayal bir sanayileme stratejisi benimse-mitir (Karafakolu, 2012: 18). Planl sanayile-me ve kalknma rafa kaldrlm, ekonomi enflas-yonist bir izgide, finansal krizler ve para politi-kalarna bal olarak dalgal bir dviz kuru ve faiz oranlar ile ynetilmeye balanmtr. Bunun sonu-cunda ise orta-uzun vadeli hedefler saptlarak sa-nayileme gndem d kalmtr (TMMOB, 2009: 34).

Ayrca teknoloji ve girdi eksiklii ve bunun gide-rilememesi, Trkiyenin imalat sanayi rnleri ih-racatn artramamasna sebep olmu ve bu durum da baml bir ekonomik yap oluturmutur. Sz konusu dnemdeki dviz kurlarndaki oynaklk, ulusal parann ar deerlenmesi, istikrarsz eko-nomik yap, zel sektr yatrmlarndaki yetersiz-lik, dorudan yabanc yatrmlardaki art ise var olan da bamll giderek arttrmtr.

KTSAT NOTLARI

Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Say: 603

97A. DALGI

3. Sanayilemenin nndeki Engel: thal Girdi Bamll

Kreselleme srecinin hzlanmasyla birlikte uluslararas ticaretin nndeki engellerin kalkma-s ve teknolojik gelimelerin artmas, gelimek-te olan lkelerin d ticaretini etkileyip bu lkele-rin d girdilere bamlln arttrmaktadr. K-resellemenin salad faydalar ve dnya ticare-tine katlma abalar lkelerin da ak ticaret po-litikalar uygulamalarn zorunlu hale getirmitir. Bu zorunluluk sanayileme srecini henz tamam-

layamam lkeler iin mamul mallarnn, sana-yileme srecini tamamlayan lkeler iinse ham-madde ve ara mal ithalatnn artmasna neden ol-mutur. Dolaysyla d ticarette rekabet avantaj-na sahip lkeler seri ve kaliteli retim gerekleti-rebildiklerinden sz konusu mallarn ihracnda sz sahibiyken, gelimekte olan lkelerse bu lkelere teknoloji ve girdi bakmndan baml hale gelmi-tir (nanl ve Konak, 2011: 345). Trkiye sanayisi girdilerini ve teknolojinin byk bir ksmn da-rdan almaktadr. Bu durum Trkiyenin uzun va-dede sanayi retiminde varln tehlikeye atmak-tadr (Kepenek, 1989: 362).

Tablo 1: malat Sanayi retim ve hracat Yaps

Teknoloji Younluu Trkiye ABretim hracat hracat (1)

2002 2008 2002 2008 2006Yksek 5,1 4,1 6,2 3,1 21,6Ortann st 18,2 24,8 24,3 30,9 41,1Ortann alt 26,7 32,1 22,8 37,7 19,1Dk 50 39 46,8 28,3 18,3Toplam 100 100 100 100 100

Kaynak: Sanayi ve Ticaret Bakanl, Sanayi Stratejisi Belgesi 2011-2014

(1) OECD yesi AB lkeleri

Tablodan da anlald gibi Trkiye, AB lkele-ri ile kyaslandnda teknoloji youn sektrle-rin toplam ihracat iindeki pay olduka geridedir. Trkiyede orta-st teknolojili rnlerin ihraca-t artmtr ancak, bu alanlarda yeterli gelime ya-anmad iin, yksek teknolojili rnlerin katma deerinde herhangi bir art yaratmaz. Bu sebep-le Trkiyede yaplan yksek ve orta st tekno-

loji youn retim, ithal girdi bamllnn bir so-nucudur (TCSSB, 2010:42). 2002-2008 dnemleri karlatrldnda, yksek teknolojili sektrlerin pay %5,1den %4,1e gerilerken, orta st sek-trlerin pay %18,2den %24,8e, orta alt tekno-lojilerin pay ise %26,7den %32,1e ykselmi-tir. Buradan Trkiye imalat sanayinin orta st ve orta alt teknolojili sektrler arasnda konumland-rlmaya alld anlalabilir.

KTSAT NOTLARI

98 Tablo 2: Trkiye D Ticaretine Ait Gstergeler

Yllar hracat

(Mil. USD)

thalat (Mil. USD)

D Ticaret Hacmi (Mil. USD)

Kii Ba hracat (USD)

Kii Ba thalat (USD)

Karlama Oran (%)

D Ticaret A

(Mil. USD)

2002 36,059 51,554 87,613 526 752 69.9 -15,495 2003 47,253 69,340 116,593 685 1,005 68.1 -22,087 2004 63,167 97,540 160,707 910 1,406 64.8 -34,373 2005 73,476 116,774 190,251 1,053 1,673 62.9 -43,298 2006 85,535 139,576 225,111 1,219 1,989 61.3 -54,041 2007 107,272 170,063 277,334 1,520 2,409 63.1 -62,791 2008 132,027 201,964 333,991 1,846 2,824 65.4 -69,936 2009 102,143 140,928 243,071 1,408 1,942 72.5 -38,786 2010 113,883 185,544 299,428 1,545 2,517 61.4 -71,661 2011 134,907 240,842 375,749 1,805 3,223 56.0 -105,935 2012 152,561 236,537 389,098 2,017 3,128 64.5 -83,976

Kaynak: Kalknma Bankas Yayn

Trkiyenin ihracatnn nemli miktarda artmas-na karn cari an artmasndaki en byk iki et-ken; dk kur politikas nedeniyle ithalatn gre-celi olarak ihracattan fazla artmas ve katma de-eri yksek ileri teknoloji rnleri ithal edilmesi-ne karn, katma deeri dk rnlerin ihra edil-

mesidir (TCMB, 2007: 17). 2002-2012 dneminde d ticarette rekabet gc gstergelerinden kabul edilen ihracatn ithalat karlama oranlar incelen-diinde, mevcut durumun ithalat lehine gerekle-tii grlmektedir (Sekmen, 2013: 3).

Trkiyede Sanayileme Sreci ve Sanayilemenin GeleceiKTSAT NOTLARI

Tablo 3: malat Sanayi D Ticaretine Ait Gstergeler

Yllar hracat (Mil. USD) thalat

(Mil. USD) malat San./

Toplam hracat malat San./

Toplam thalat Karlama Oran

(%) 2002 33,702 41,383 93 80 81 2003 44,378 55,690 94 80 80 2004 59,579 80,447 94 82 74 2005 68,813 94,208 94 81 73 2006 80,246 110,379 94 79 73 2007 101,082 133,938 94 79 75 2008 125,188 150,252 95 74 83 2009 95,449 111,031 93 79 86 2010 105,467 145,367 93 78 73 2011 125,963 183,930 93 76 68 2012 143,290 176,228 94 75 81

Kaynak:Kalknma Bankas Yayn

Trkiye 2012de ihracatnn %94n, ithalatnda %75ni imalat sanayiden karlamaktadr. Sz ko-nusu ithalatn byk ksmn, ham madde ve mal-

zemeyi kapsayan ara mallar oluturmaktadr. Ara mallarn temel kullancs ise sanayi sektrdr. Sanayi sektrnn performans ve retim srecin-

Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Say: 603

99de hangi ara mal ve yatrm maln kulland ko-nusu d ticaret ann temel belirleyicilerinden-dir. malat sanayindeki d ticaret a ise 2012 itibariyle 33 milyar dolar dzeyindedir.

thal girdi bamls olmamzn bir sebebi de ara ve yatrm mallarnn lek ekonomilerinin etki-siyle yurt dndan daha dk maliyetlerle elde edilebilmesidir. Bununla birlikte dviz kuru geli-

me