tÜrkİye’de tabİp odalarina kayitli olan faktÖrler · alakalı stresin ardından gelişen...

TÜRKİYE’DE

TABİP ODALARINA KAYITLI OLAN

BİR GRUP HEKİMDE TÜKENMİŞLİK

SENDROMU VE ETKİLEYEN

FAKTÖRLER

AĞUSTOS, 2005ANKARA

KATKIDA BULUNANLARDoç. Dr. Dilek ASLAN Prof. Dr. Nural KİPER

Prof. Dr. Ergun KARAAĞAOĞLUDr. Ferda TOPAL

Dr. Mehmet GÜDÜKDr. Özgür Sinan CENGİZ

KISALTMALAR DİZİNİ

ABD$ AmerikanDoları

AIDS AkkizİmmünYetmezlikSendromu

MTÖ MaslachTükenmişlikÖlçeği

MTÖ-DT MaslachTükenmişlikÖlçeğiDuygusalTükenme

MTÖ-DYS MaslachTükenmişlikÖlçeğiDuyarsızlaşma

MTÖ-KB MaslachTükenmişlikÖlçeğiKişiselBaşarı

SB SağlıkBakanlığı

SPSS StatisticalPackageforSocialSciences

SSK SosyalSigortalarKurumu

TL TürkLirası

TTB TürkTabipleriBirliği

TÜRKİYE’DE TABİP ODALARINA KAYITLI OLAN BİR GRUP HEKİMDE TÜKENMİŞLİK SENDROMU VE ETKİLEYEN FAKTÖRLER

�

1. GİRİŞ ve GENEL BİLGİLER

Tükenmişlik kavramı ilk kez Herbert Freudenberger tarafından1974yılında tanımlanmışolupuzundönemdekarşılanmamış iş ilealakalıstresinardındangelişenzihinselvefizikselenerjitükenmesiile karakterize bir terim olarak kabul edilmektedir (1). Bireylerdetükenme; “duygusal tükenme”, kişisel başarı noksanlığı” veduyarsızlaşma” olarak ortaya çıkmaktadır (2). Duygusal tükenme;kişininmesleği tarafından tüketilmiş ya da aşırı yüklenilmiş olmaduygularını; duyarsızlaşma; çalışanların hizmet verdikleri kişilerekarşıduygudanyoksunveumursamazbirşekildedavranmalarını;kişiselbaşarınoksanlığıisebireylerinsorunlarınüstesindengelememedurumlarınıifadeetmektedir(3).

Farklıalanlardaçalışanprofesyonellerişlerindeyaşadıklarızorluklarakarşıtepkilerverebilirler.Butepkilergenelliklepsikosoyalvebedenselolurve“işeilişkinstres”,“işeilişkinbıkkınlık”ve“tükenme”olarakkendini gösterir. Bazı kaynaklar tükenmişlik sendromunun kronikstressonucuoluşanbirhastalıkolduğuvesıklıklayorgunluk,uykuproblemleri ve kişilik bozuklukları ile birlikte seyrettiği üzerindedurmaktadır.Kimizamanbuhastalıkkronikyorgunluksendromuilekarışabilmekte,kimizamandabirlikteseyredebilmektedir(4).

Yapılan çalışmalar tükenme ile karşılaşma riskinin doktorlar,hemşireler, diş hekimleri, öğretmenler, polisler, psikologlar, çocukbakıcılarıgibiinsanlarlayüzyüzeçalışanmesleklerdediğermeslekleregöre daha yüksek olduğunu göstermektedir. Bu sendrom, uzunyıllardanbuyanaönemlibirçalışmakonusuolagelmiştir.Bazıverilerdünyadasağlıkçalışanlarındadiğermeslekgruplarınagöredahaazsıklıktatükenmişlikdurumuilekarşılaşıldığınıbelirtmektedir(5).

Tükenmişliksendromununortayaçıkmasındaprofesyonellerinkişilik


�

özellikleriroloynayabilir,ancak;çalışmasistemininyapısı,özellikleribukonudadahaönemliolanriskfaktörleriarasındayeralmaktadır.İş yükünün fazla olması, çalışma saatlerinin uzun olması, kronik,ölümcülhastalar ileuğraşmak, işyerinde ilişkivegörevpaylaşımısorunlarınınyaşanması“tükenme”deroloynamaktadır(6).

Bireylerin yaşamlarında karşılaştıkları “zor” durumlar onlarıntükenmişlik düzeylerini artıabilir. Örneğin, iş yaşamında karşılaşılanstres, çocukların bakımı, ev içi sorumluluklar ev yaşamındaki streslebirleşirvebudabireylerin“tükenme”düzeylerindeartışanedenolur(7).

Tükenmişliksendromununortayaçıkmasındakültürelnedenlerderoloynayabilir.Pekçoksosyal,politikveekonomikfaktörsağlıkilealgıları ve çevresel koşulları değiştirebilir. Bu değişimler özelliklehükümetleringenelve sağlıközelindekipolitikalarınabağlı olarakmeydanagelebilir(5).

Tükenmişlik sendromu “fiziksel”, “duygusal” ve “zihinsel” bulguvebelirtileriçerir.Fizikseltükenmişlikbelirtileri;kronikyorgunluk,güçsüzlük,enerjikaybı,yıpranma,hastalıklaradahahassasolma,sıkbaşağrıları,bulantı,kaskrampları,belağrısı,uykubozukluklarıgibideğişiksorunveyakınmalarıiçerir.Duygusaltükenmişlikbulgularıdepresifduygulanım,desteksiz,güvensizhissetme,ümitsizlik,evdegerilim ve tartışma artışı, kızgınlık, sabırsızlık, huzursuzluk gibinegatif duygulanımlarda artış, nezaket, saygı ve arkadaşlık gibipozitifduygulanımlardaazalmaiçermektedir.Zihinseltükenmişlikbulguları da doyumsuzluk, kendine, işine ve genel olarak yaşamakarşı negatif tutumlar içerebilir. Sonuçta işi bırakma, savsaklamagibidavranışlargörülebilir.Tükenmişliksendromununuzundönemetkileridegörülmektedir. İşyaşamınınerkendönemlerindeoluşantükenmişlik sendromu, uzun dönemde sorun yaratmıyor gibigörünmektevesağlıkçalışanlarıbusendromdankurtulabilmektedir.


�

Ancaktükenmedurumundaişyaşamınıngeçdönemlerindeoluşursaciddiveuzunsürensorunlarayolaçabilir.İlginçolaraktükenmişliksendromundan kurtulmayı sağlayan etmenler zaman zaman bubozukluğun nedeni de olabilmektedir. Bu etmenler arasında yeniişortamı,dahafazlaözerklik,yönetimdesteğiveişinilginçolmasısayılabilir(8).

Türkiye’deyaklaşık 90.000adet hekimbulunmaktadır. Hekimler,ülkedeki sağlıkkurumvekuruluşlarındahizmet vermektedirlerve hekim başına düşen nüfus 789’dur(9).Ülkede sağlık hizmetlerininsunumundan sorumlu kurum Sağlık Bakanlığı (SB) olup var olanhekimlerinbüyükbirçoğunluğuSBbünyesindegörevyapmaktadır.Ancak,SosyalSigortalarKurumu(SSK),üniversiteler,MilliSavunmaBakanlığı, özel kurumlar da hekimlerin görev yaptıkları diğerbirimlerdir(10).TTBtarafından2002yılındayayınlanmışbirraporagöre Türkiye’de sağlık ocaklarının %12’sinde hekim bulunma- maktadır. Personel eksikliği açısından Güneydoğu AnadoluBölgesidiğerbölgeleregöredahafazlasorunlaryaşamaktadır(11).Dağılımdaki bu dengesizlik sunulan hizmetlerin aksamasına vehizmetalanlarınfarklısektörlereyönelmesinenedenolabilmektedir.Budurumunyanısıra,yıllariçindekamudaçalışanhekimlerinkamuhizmetlerine ek olarak yarı zamanlı işlerde çalışma durumlarındabir artma saptanmıştır. Yarı zamanlı işlerde çalışma nedenleriarasında hekimlerin kamudan elde ettikleri gelirin yaşamlarınısürdürebilmeleri için yetersizliği yer almaktadır. Bu noktadadünyanın farklı ülkelerinde kamuda çalışan hekimlerin aldığımaaşlarda farklılıklar olduğunun ifade edilmesi yerinde olur.Türkiye’debirhekiminmaaşıİngiltere’dekimeslektaşının15’tebirikadarolduğubilinmektedir.Türkiye’de2002yılındayapılmışolanbirhesaplamayagöre1/4kıdemindekibiruzmanhekimin508ABD$;8/3’ü kıdemindeki bir pratisyen hekimin ise 394 ABD$ almaktaolduğubilinmektedir (11).Türkiye’de tükenmişliği etkileyebileceği


�

düşünülenfaktörlerdenbazıları;birincibasamaksağlıkçalışanlarınıngörevvesorumluluklarınınaçıkçabelirtilmemişolması,çalışanlarınfarklıöğrenimdüzeylerine sahipolmaları,bazımeslekgruplarınınvardiya sistemi ile çalışıyor olması, sağlık sektöründe altyapı veyönetselyetersizlikler,özlükhaklarısorunları,uzunçalışmasaatleri,olumsuzçalışmakoşullarıolarakdikkatçekmektedir(12,13).

Yukarıda bazıları üzerinde durulan ve genel olarak sağlıkçalışanlarının; özel olarak da hekimlerin sıklıkla karşı karşıyakaldıkları bu sorunlar onların yaşam koşullarını zorlaştırmakta;hizmetsüreçlerindekesintileryaratmaktadır.Budaonlarınmeslekiolarak“tükenme”duygusuiçindeolmalarınanedenolabilmektedir.

Tükenmişlik sendromunun gelişmesinde stresin bir biçimdeanahtar rol oynadığı ileri sürülmektedir. Bu olgu sağlık ile ilgiliyardımcımesleklerde çok yaygın görülmektedir. Bumesleğe özgüve tükenmişlik olgusunun ortaya çıkmasına neden olan bir çoketmenvardır.Ayrıcaakutsıkıntıdaolanhastayayardımcıolamamakve hastaların düzelmediğini izlemek önemli etmenlerdir. Kronik,çaresiz ve ölen hastalarla çalışmanın kendine özgü koşulları datükenmişliksendromunanedenolabilir.BukoşullarkronikmentalbozukluğuolanveAIDS’lihastalarlaçalışanlariçindegeçerlidir(8).Bireylerinmesleklerindevardiyalıçalışmalarıveyaçalışmayerlerininsık aralıklarla değişmesi gibi nedenler de tükemedüzeyini artıranfaktörlerarasındadır(5).

Tükenmişlik açısından önemli bir risk faktörünün “iş stresinin”engellenmesi olduğu daha önceki paragraflarda ifade edilmiştir.Hollanda’da,2400hekimüzerindeyapılanbirçalışmada,isstresininolumsuz etkilerinin önlenmesinin iş doyumunu artırdığı ve busüreçtedeyönetselönlemlerinkişiseldüzeydealınacakönlemlerdendahaönemliolduğusaptanmıştır(14).Yapılanbirbaşkaçalışmadada yönetim tarafından alınan önlemlerin çalışanların tükenmişlik


�

düzeylerindeazalmalaraönemliölçüdekatkısağladığıbulunmuştur(15). Bunun yanısıra, çalışanların akranlarından ve amirlerindenaldığı olumlu geribildirim ve sosyal destek tükenmişlik düzeyiniazaltmaktadır(16).

Hekimler arasında tükenmişlik düzeyleri değişmektedir. Örneğin,İspanya’da 273 uzman ve pratisyen hekimin tükenmişlik düzeyinikarşılaştıran bir çalışmanın sonuçlarına göre uzman hekimlerinpratisyenhekimleregöredahayüksektükenmişlikdüzeyleriolduğubulunmuştur. Bu durumdan araştırma grubunun yer aldığı sağlıksistemindekideğişikliklersorumlututulmuştur (17).

Türkiye’de birinci basamak sağlık kuruluşlarında çalışan sağlıkpersoneli üzerinde tükenmişlik düzeyini araştıran çalışmalarbulunmaktadır.Örneğin,2004yılındaAnkara’nınbirilçesağlıkgrupbaşkanlığınabağlıolarakçalışanvebirincibasamaksağlıkhizmetiveren295sağlıkpersonelibukapsamdaincelenmiştir.Araştırmadatükenmişlikdüzeyininaltkategorileriaraştırılmıştır.Kadınpersonelinerkekleregöreduygusaltükenmepuanlarıdahayüksekbulunmuştur.Aynı çalışmada, hekim ve diş hekimlerinin “duyarsızlaşma” altbaşlığındatükenmişlikdüzeyiyardımcısağlıkpersonelinegöredahayüksekbulunmuştur(18).Sivasilmerkezihastanelerindeçalışan343hemşireüzerindeyapılanbaşkabirçalışmadadüşükücret,vardiyaçalışma, yoğun çalışma gibi özelliklerin hemşirelerin tükenmişlikdüzeyleriniartırdığısaptanmıştır(19).

Tükenmişlikdüzeyiniakademikçalışanlarınkonumlarıveakademikyaşamdan beklentileri da belirleyebilmektedir. Bu konuda Çamtarafından akademik alanda çalışan 135 hemşire üzerinde yapılanbir çalışmada hemşirelerin görev yaptıkları okullara göre aldıklarıtükenmişlikpuanlarınınfarklıolduğubulunmuştur.Budagerçekteokulların çalışma koşullarının birbirinden farklı olmasındankaynaklanmaktadır.Araştırmada,duygusaltükenmişlikdüzeyininen


�

yüksekdoktoraünvanlarınıalmışolanaraştırmagörevlileriarasındaolduğusaptanmıştır.Bukonumdakiaraştırmagörevlileri,akademikbirünvanaldıklarında(yardımcıdoçent)tükenmişlikdüzeylerindeazalmaolmuştur.Aynıaraştırmada,kişiselbaşarınoksanlığıpuanıakademikpoziyonyükseldikçeartmıştır(16).

Çalışma süresinin hekimlerin tükenmişlik düzeyini artırdığıbilinmektedir.AyvearkadaşlarıtarafındanManisailmerkezlerindeçalışan sağlık personeli arasında yapılan bir çalışma sonucundasağlıkocağında10yılveüzerindeçalışmışolanbireylerinduygusaltükenmepuanınıolumsuzetkilediğibulunmuştur(20).

Hekimlerin tükenme düzeylerinin yüksek olmasının hastalaraçısından da önemi bulunmaktadır. Hekimlerin “tükenmiş”; birbaşka ifadeyle hastalar tarafından algılandığı biçimiyle “mutsuz”,“sağlıksız” olması, onların birincil derecede sorumlu oldukları“hastalar” ya da “hizmet almak için başvuranlar”ın ihtiyaçlarınıyeterince karşılamamalarınanedenolabilir. Bunedenle hekimlerinsağlıkaçısındantambiriyilikhalindeolmalarıiçingerekliönlemlerinalınmasıgerektiğininüzerindedurulmaktadır(7).

Bütün bu gerekçelere bağlı olarak bu çalışmada, Türk TabipleriBirliği (TTB) aracılığı ile araştırmaya katılmaya gönüllü olan veulaşılabilenTürkiye’detabipodalarınakayıtlıuzmanyadapratisyenolarak çalışmakta olan bir grup hekimin tükenmişlik düzeylerininsaptanmasıamaçlanmıştır.


�

2. AMAÇLAR

2.1.Kısa dönemli amaçlar:

TTB,uzmanlıkdernekleriaracılığıilearaştırmayakatılmayagönüllüolanveulaşılabilenTürkiye’detabipodalarınakayıtlıuzmanyadapratisyenolarakçalışanhekimlerin;

1. Sosyo-demografik bazı özelliklerinin saptanması (yaş,cinsiyet,medenidurum,sosyalgüvencetipi,vb)

2. Bazı çalışma özelliklerinin belirlenmesi (çalıştığı kurum,hekimlikyaptığıalan,ikincibirişteçalışmadurumu,vb)

3. Sağlıkileilgilibazıdavranışlarınınbelirlenmesi(sigaraiçme,alkollübiriçkitüketme,vb)

4. Maslach Tükenmişlik Ölçeği (MTÖ) kullanılarak“tükenmişlik”durumlarınınbelirlenmesi

2.2. Orta-uzun dönemli amaçlar:

1. Araştırmaya katılan hekimlerin tespit edilmiş sorunlarınayönelikolarakçözümönerileriningeliştirilmesi,

2. Konuileilgilibundansonrayapılacakolançalışmalarakatkısağlanması


�

3. GEREÇ ve YÖNTEM

3.1. Araştırmanın evreni ve evreninin tanıtılması:

Bu araştırmanın evrenini TTB’ye (Tabip Odalarına) kayıtlı 83.176hekimoluşturmuştur.TTB,bu sayıyıkendisinebağlıolan56 tabipodasının kayıt listelerinden elde etmiştir. TTB, tabip odalarına buaraştırmaileilgilibirbilgilendirmeyazısıilebirlikteanketformlarıgöndermiştir. Tabip odaları, uzmanlık dernekleri aracılığı ilearaştırmaya katılmaya gönüllü olan hekimlerin doldurduğu anketformlarıTTB’yepostaaracılığı ilegerigönderilmiştir.SonuçolarakaraştırmayıkabuledenveTTB’yegeridönen1754anketolmuştur.Buanketlerinisetamamıdeğerlendirmeyealınmıştır.

3.2. Araştırmanın tipi:

Buaraştırma,tanımlayıcıtipteepidemiyolojikbirçalışmadır.

3.3. Araştırmanın hipotezleri:

a. Gelirdüzeyiyüksekolanhekimleringelirdüzeyidüşükolanhekimleregöretükenmişlikdüzeyidahadüşüktür.

b. Meslekte geçirilen süre arttıkça tükenmişlik düzeyiazalmaktadır.

c. Pratisyen hekimlerin tükenmişlik düzeyi uzman hekimleregöredahayüksektir.

d. Kendi ifadelerine göre sağlık sorunu olan hekimlerintükenmişlik düzeyleri, sağlık sorunu olmayan hekimleregöredahayüksektir.

e. Hekimlik mesleği ile ilgili var olan sorunların çözülmesikonusunda olumlu görüş bildiren hekimlerin tükenmişlikdüzeyleri aynı sorunların çözülebileceğini düşünmeyen


�

hekimleregöredahadüşüktür.

3.4. Araştırmanın değişkenleri:

a. Bağımsızdeğişkenleri:

Hekimlereaitsosyo-demografikbazıözellikler(yaş,cinsiyet,medenidurum,vb)

Bazısağlıkdavranışları(sigara,alkoltüketimi,vb)

Aylıkgelirmiktarı

İkincibirişteçalışmadurumu

Çalışılanşehir(metropol/diğer)

Çalışılankurum

Uzmanlıkyapmadurumu

b. Bağımlıdeğişken:

Hekimlerintükenmişlikdüzeyi(MTÖdeğeri)

3.5. Araştırmanın veri kaynakları ve veri toplama biçimi:

TTB,tabipodalarınabuaraştırmaileilgilibirbilgilendirmeyazısıilebirlikteanketformlarıgöndermiştir(Ek1).Anketformutoplam23sorudanoluşmuşvesorularbeştemelgrupaltındatoplanmıştır:

a. Sosyo-demografikbilgilereilişkinsorular

b. Meslekileilgilibilgiler

c. Bazıalışkanlıklarailişkinsorular

d. Sağlıkdurumuileilgilisorular

e. MTÖsorularıvehekimlerinsorunolarakortayakoyduklarıkonularagetirdikleriçözümönerileri


�0

3.6. Araştırmayı uygulayanlar:

Araştırmada beş araştırmacı çalışmıştır. Bu araştırmacılardan üçtanesi Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi son sınıfta okuyanöğrenciler;diğerikisi iseaynıüniversitenintıpfakültesindeçalışanöğretimüyeleridir.BiraraştırmacıaynızamandaTTByönetimkuruluüyesidir.

3.7. Tanımlar ve kriterler

AraştırmadatükenmişlikdüzeyiMTÖkullanılarakbelirlenmiştir.BuölçeğinTürkiye’degeçerlilikvegüvenilirlikçalışmasıErgintarafındanyapılmıştır(21).MTÖ,üçaltölçektenve22maddedenoluşmaktadır.Altölçekler“duygusaltükenme(MTÖ-DT)”,“duyarsızlaşma(MTÖ-DYS)” ve “kişisel başarı (MTÖ-KB)” bölümleridir. Maddeler beşdereceliLikerttipicevaplanansorulardanoluşmaktadır.

Altölçekpuanlarınınhesaplanması:

Hiçbirzaman(0)

Çoknadir(1)

Bazen(2)

Çoğuzaman(3)

Herzaman(4)

MTÖ’nde duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma boyutlarıile ilgili sorular olumsuz; kişisel başarı boyutu ile ilgili sorularolumluifadelerdenoluşmaktadır.Bu nedenle, MTÖ-DT ve MTÖ-DYS puanlarının yüksek; MTÖ-KB puanlarının düşük olması beklenmektedir. Bulgular bölümünde yer alan tablolarda altı çizilmiş olan MTÖ değerleri “tükenme” düzeyini göstermektedir.

Değerlendirmeler sırasında alınan MTÖ alt kategori puanları içinherhangi bir “kesim noktası” kullanılmamıştır. Bunun nedeni


��

Türkiye’deyapılanaraştırmalariçinkesimnoktalarınınbelirlenmemişolmasıdır(16).

İkibağımsızortalamaarasındakifarkınkarşılaştırılmasıiçin“studentttesti(bağımsızikiortalamaarasındakifarktesti)”kullanılmıştır.Buhesaplamalarsırasında“levenetesti”ileeldeedilen“p”değeri0.05değerindenbüyükisevaryanslarıneşit(homojen)olduğusonucunavarılmış ve bu bağlamdaki sonuçlar değerlendirilmeye alınmıştır.Benzerşekildeeldeedilen“p”değeri0.05’denküçükisebukez“eşitolmayan” sonuçlar değerlendirilmeye alınmıştır. İkiden fazla gruportalamalarının karşılaştırılması için “tek yönlü varyans analizi—ANOVA”testikullanılmıştır(22,23).

3.8.Araştırmanın zaman çizelgesi:

Araştırma konusuna, literatür bilgilerinin araştırmasına ve anketçalışmasına2003yılınınAğustosayındabaşlanmıştır.Anketçalışması2004 yılının başlarında tamamlanmıştır. TTB tarafından yapılmışolançağrıbudönemdebaşlamışveanketleringeridönüşüEkim2004tarihinekadarsürmüştür.Butarihtensonrakiikiayiçindeverigirişitamamlanmış;analizleryapılmışveraporyazımıbaşlamıştır.

RaporyazımıŞubat-Ağustos2005tarihleriarasındatamamlanmıştır.

3.9.Araştırma verilerinin değerlendirilmesi:

Veri girişi ve analizinde SPSS (12.0) istatistiksel paket programıkullanılmıştır.

3.10.Etik konular:

Araştırmaya katılım gönüllülük esasına göre sağlanmıştır. Anketformlarına isim yazılmamıştır. Toplanan bilgilerin araştırmanınamacıdışındakullanılmayacağıanket formuüzerindebelirtilmiştir(Ek1).


��

3.11.İzin:

Araştırmanın yapılabilmesi için TTB yönetim kurulundan onayalınmıştır(Ek2).Araştırmaraporuilgilibirimleregönderilmiştir.


��

BULGULAR

Araştırmanın bulgular bölümünde hekimlerin “sosyo-demografiközellikleri”, “meslek ile ilgili bazı bilgileri”, “bazı alışkanlıkları vesağlıkdurumlarıileilgilibilgiler”ve“tükenmişlikdüzeyleriileilgilibilgileryeralmıştır.

Tablo 1.Hekimlerinsosyo-demografikbazıözellikleri

Özellik Sayı %Cinsiyet(n=1750)Erkek 1168 66.7Kadın 582 33.3MedeniDurum(n=1750)Evli 1367 78.1Bekâr 305 17.4Eşindenboşanmış,eşiölmüş 78 4.5YaşGrupları(n=1722)25-34 479 27.835-44 858 49.845-54 286 16.755-64 93 5.465veüzeri 6 0.3Ortalama:39.4±7.9Ortanca:38 Üstdeğer:82 Altdeğer:25SağlıkGüvencesi (n=1741)Yok 3 0.2Var 1738 99.8 Emekli Sandığı 1605 92.3 Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) 115 6.6 Özel sigorta, üniversite, kurum, mediko 11 0.7 Bağ-kur 7 0.4

Araştırmayakatılanhekimlerin%66.7’sierkek;%33.3’üisekadındır.Katılımcıların%78.1’inin evli olduğu saptanmıştır.Hekimlerin yaşortalaması39.4±7.9olarakbulunmuştur.Grubun%49.8’i35-44yaşgrubu arasında yer almaktadır. Grubun büyük bir çoğunluğunun(%99.8) herhangi bir sağlık güvencesi bulunmaktadır. “EmekliSandığı” en sık olarak belirtilen sağlık güvencesi türü olmuştur(%92.3)(Tablo1).


��

Tablo 2. HekimlerinÇalışmaDurumlarıileİlgiliBazıÖzellikler

Özellik Sayı %MeslekGrubu(n=1728)Pratisyen 921 53.3Uzman 807 46.7MeslekteÇalışmaSüresi(yıl)(n=1693)0-4 107 6.35-9 340 20.110-14 481 28.415-19 372 22.020-24 189 11.225veüzeri 204 12.0Ortalama:13.06±7.8Ortanca:12Altdeğer:1Üstdeğer:50HekimlerinÇalışmaSaati(günde)(n=998)0-8 460 46.19-16 512 51.317veüzeri 26 2.6Ortalama:9.38±2.4Ortanca:9Altdeğer:1Üstdeğer:18HekimlerinÇalıştıklarıKurumlar(n=1756)*DevletHastanesi 514 29.3SağlıkOcağı 480 27.4ÜniversiteHastanesi 263 15.0SSKHastanesi 191 10.9Bakanlık/SağlıkGrupBaşkanlığı/112Acil/SağlıkMüdürlüğü/Dispanser/Revir/SağlıkEğitimMerkezi 106 6.1

KurumHekimliği/Medikososyal/Fabrika/İşyeriSağlıkBirimi/DoğumveÇocukBakımevi 80 4.6

Vakıf/Belediye/EstetikMerkezi/Hastane/Özel 53 3.0AÇS-AP 29 1.7ÖzelPoliklinik 22 1.3ÖzelHastane 18 1.0BaşkaİşteÇalışmaDurumu (n=1735)Çalışmıyor 1025 59.1Çalışıyor 710 40.9

Nöbetçi hekimlik/özel çalışma 327 55.6İşyeri hekimliği 241 41.0Laboratuvar sorumlusu 12 2.0Çiftçilik 3 0.5Müzisyenlik 3 0.5Eğitmenlik 1 0.2İnternet danışmanlığı 1 0.2

BaşkaİşteÇalışmaNedeni(n=588)Ekgelireldeetmek 366 94.1Dahayüksekhayatstandardı 7 1.8Meslekitatmin 4 1.0Ekonomikkriz 3 0.8Gönüllü 3 0.8Ortakolduğumiçin 3 0.8Harcamalariçin 2 0.5Pratikiçin 1 0.3

*İkihekimbirdenfazlakurumbelirtmiştir.Bunedenleyüzdeler1756üzerindenhesaplanmıştır.


��

Araştırmayakatılanhekimlerin%53’ününpratisyen;%46.7’sininiseuzman hekim olduğu saptanmıştır. Hekimlerin meslekte çalışmasüreleriincelendiğindeçalışmayılıortalaması13.06±7.8’dir.Hekimlergünde ortalama 9.38±2.35 saat çalıştıklarını ifade etmişlerdir. Onyedisaatveüzerindeçalıştığınıifadeedenhekimleritoplamiçindekipayları %2.6’dır (26 kişi). Araştırmaya katılan hekimler en fazla“Devlet Hastanesi”nde çalıştıklarını ifade etmişlerdir (%29.3). Sıkolarakbelirtilendiğerkurumlar“SağlıkOcağı(%27.4)”,“ÜniversiteHastanesi(%15.0)”ve“SSKHastanesidir(%15.0)”.Hekimlerinbüyükbir çoğunluğu (%40.9) ikinci bir işte çalıştıklarını belirtmişlerdir.Sıklıkla ifade edilen ikinci işler arasında “nöbetçi hekimlik, özelçalışma (%55.6)”, “işyeri hekimliği (%41.0)” olmuştur. Başka işteçalışmanedenleriarasında iseensık“ekgelireldeetmek (%94.1)”olmuştur(Tablo2).


��

Tablo 3. Hekimlerin Kendi İfadelerine Göre Ayda KazandıklarıParaMiktarı(MilyarTL)

Özellik Sayı %Aydakazanılantoplamücret(milyarTL)(n=1660)< 1 292 17.61-2 1069 64.43-4 235 14.2=>5 64 3.8Ortalama:1.96±1.6Ortanca:1.5Altdeğer:0.72Üstdeğer:29Ayda ikinci çalışılan iştenkazanılan toplamücret(milyarTL)(n=630)< 1 268 42.51-2 306 48.63-4 40 6.3=>5 16 2.6Ortalama:1.37±1.7Ortanca:1Altdeğer:0.90 Üstdeğer:24

Araştırmaya katılan hekimler ayda ortalama 1.96±1.63 milyar TLkazandıklarını ifade etmişlerdir. Hekimlerin çoğunluğu (%64.4)ayda1-2milyarTLarasındakazandıklarınıbelirtmişlerdir.Grubun%3.8’i(64kişi)aydabeşmilyarTLveüzerindeparakazanmaktadır.İkincibirişteçalışan630hekiminaydakazandıklarıortalamaücret1.37±1.7’dir.İkincibirişteçalıştıklarınıifadeedenhekimlerin%42.5’ibir milyar TL’nin altında; %48.6’sı ise 1-2 milyar TL kazandıklarısaptanmıştır(Tablo3).


��

Tablo 4. HekimlerinSigaraİçmeveAlkollüBirİçecekTüketmeDurumları

Özellik Sayı %SigaraİçmeDurumu(n=1730)Haleniçiyor 599 34.6Bıraktı 415 24.0Hiçiçmedi 716 41.4Gündeiçilensigaraadedi(n=578)1-9 144 24.910-19 157 27.2=>20 277 47.9Ortalama:15.98±10.3Ortanca:15

Altdeğer:1 Üstdeğer:60

Sigarayabaşlamayaşı(yıl)(n=977)<20 388 39.720-29 544 55.730-39 39 4.0=>40 6 0.6Ortalama:20.72±4.4Ortanca:20 Altdeğer:9 Üstdeğer:45AlkollüBirİçecekTüketmeDurumu(n=1732)Hiç 402 23.2Arasıra 1165 67.3Sürekli 75 4.3Eskideniçtim,bıraktım 90 5.2

Hekimlerinyaklaşıküçtebirisigaraiçtiğiniifadeetmişlerdir(%34.6).Sigaraiçenhekimlerin%47.9’ubirpaketveüzerindesigaraiçtiklerinibelirtmişlerdir (277 kişi). Günde ortalama içilen sigara sayısı15.98±10.3’tür. Araşırmaya katılan hekimlerin yarısından fazlası(%55.7)20-29yaşarasındasigarayabaşlamışlardır.Sigarayabaşlamayaşı ortalama 20.72±4.4’tür. Grubun büyük bir çoğunluğu (%67.3)arasıraalkollübiriçecektükettiğini;%23.2’siisehiçalkolalmadığınıbelirtmiştir(Tablo4).


��

Tablo 5. HekimlerinKendiİfadelerineGöreTanıKonulmuşHastalıklarıOlmaDurumu

Hastalık Sayı %Yok 1223 70.4Var* 514 29.6Toplam 1737 100.0Ensıkbelirtilenhastalıklar*Kardiyovasküler sistem 143 27.8Gastrointestinal sistem 53 10.3Endokrinoloji 49 9.5Nöroloji 44 8.6Göğüs hastalıkları 30 5.8Ruhsal sorunlar 25 4.9

* En sık ifade edilen ilk beş hastalık belirtilmiştir. Yüzdeler hastalık belirten 514 kişi üzerinden alınmıştır.

Araştırmayakatılan514hekim (%29.6) tanıkonulmuşbirhastalığıolduğunu ifade etmiştir. En sık olarak belirtilen tanı konulmuşhastalıklar “kardiyovasküler hastalıklar (%27.8)”, “gastro-intestinalsistemhastalıkları(%10.3)”,“endokrinolojiileilgilisorunlar(%9.5)”,“nörolojikproblemler(%8.6)”,“göğüshastalıkları(%5.8)”ve“ruhsalsorunlar(%4.9)”olmuştur(Tablo5).

Tablo 6. HekimlerinTükenmişlikPuanları

Kategori Ortalama±ss Ortanca Alt-üst değerMTÖ-DT(n=1651) 15.48±6.70 16 0-36.0MTÖ-DYS(n=1679) 5.51±3.51 5 0-20.0MTÖ-KB(n=1620) 22.06±4.05 22 0-32.0

AraştırmayakatılanhekimlerinMTÖ’denaldıklarıpuanlarölçeğinaltbaşlıklarınagörehesaplanmıştır.AlınanortalamaMTÖ-DTpuanı15.48±6.70;MTÖ-DYSpuanı5.51±3.51veMTÖ-KBpuanı22.06±4.05olmuştur(Tablo6).


��

Tablo 7. HekimlerinBazıSosyo-DemografikDeğişkenlerileTükenmişlikPuanlarıArasındakiİlişki

Kategori MTÖ-DT MTÖ-DYS MTÖ-KBCinsiyetErkek 15.54±7.00 5.65±3.60 22.29±4.09Kadın 15.38±6.09 5.21±3.29 21.58±3.92t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti)

0.467 2.50 3.32

p 0.640 0.012 0.001MedeniDurumEvli 15.61±6.65 5.42±3.48 22.17±3.97Bekar 15.31±6.67 5.96±3.53 21.30±4.37Eşindenayrılmış,eşiölmüş 14.18±7.69 5.23±3.74 22,92±3.74p(TekYönlüAnova/Bonferoni)

0.190 0.046 0.001

Yaşgrupları25-34 15.74±6.34 6.11±3.45 20.89±4.2635-44 15.94±6.65 5.56±3.47 22.14±3.7045-54 14.56±6.94 4.83±3.47 23.28±4.0255veüzeri 12.30±7.00 3.70±3.18 24.19±3.86p(TekYönlüAnova/Bonferoni)

<0.001 <0.001 <0.001

MeslekGrubuPratisyen 15.14±6.66 5.53±3.56 21.95±4.23Uzman 15.78±6.73 5.48±3.43 22.18±3.83t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti)

-1.946 0.251 -1.16

p 0.052 0.80 0.25

Araştırmaya katılan erkek hekimler duyarsızlaşma açısındankadınlara göre daha tükenmiş durumdadırlar (p=0.012). Kadınhekimlerin kişisel başarı açısından erkeklere göre daha tükenmişdurumdaolduklarısaptanmıştır.Bufarkistatistikselolarakanlamlıdır(p=0.001). “Evli” hekimlerin aldıkları duygusal tükenme puanıortalaması“bekar”ve“eşindenayrılmış/eşiölmüş”olanhekimlerinaldığı puan ortalamasından daha yüksektir. Medeni durum ileduygusalpuanlararasındakifarkistatistikselolarakanlamlıdeğildir(p=0.190). “Duyarsızlaşma” puanı ise bekarlar arasında diğergruplara göre daha yüksek bulunmuştur (p=0.046). Kişisel başarı


�0

puan ortalaması en düşük yine bekarlar arasındadır (p=0.001).Araştırmadakatılımcılarınyaşgruplarınagörealdıklarıtükenmişlikpuanları da incelenmiştir. En yüksek “duygusal” tükenme puanıortalamasını35-44yaşgrubuhekimleralmıştır(p<0.001).Yaşarttıkça“duyarsızlaşma”puanıazalmaktadır.“Duyarsızlaşma”kategorisindeen yüksek puan oratalaması “25-34 yaş grubu” hekimlerindir. Bufark istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0.001). Pratisyen hekimlerinaldıkları“duygusal”tükenmepuanortalamasıuzmanhekimleregöredaha düşük; “duyarsızlaşma” puanı ise daha yüksektir. Pratisyenhekimlerin aldıkları “kişisel başarı” puan ortalaması da uzmanhekimlerin aldıkları puan ortalamasından düşüktür. Hekimlerin“pratisyen”yada “uzman”olmadurumları ileherüç alt kategoriiçin aldıkları puanlar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farkbulunmamıştır(p>0.05)(Tablo7).

Şekil 1.HekimlerinCinsiyetlerineGöreAldıklarıDuygusalTükenmePuanları


��

Şekil 2.Hekimlerin Cinsiyetlerine Göre Aldıkları DuyarsızlaşmaPuanları

Şekil 3.Hekimlerin Cinsiyetlerine Göre Aldıkları Kişisel BaşarıPuanları


��

Şekil 4.HekimlerinMedeniDurumlarınaGöreAldıklarıDuygusalTükenmePuanları

Şekil 5.Hekimlerin Medeni Durumlarına Göre AldıklarıDuyarsızlaşmaPuanları


��

Şekil 6.Hekimlerin Medeni Durumlarına Göre Aldıkları KişiselBaşarıPuanları

Şekil 7.Hekimlerin Yaş Gruplarına Göre Aldıkları DuygusalTükenmePuanları


��

Şekil 8.Hekimlerin Yaş Gruplarına Göre Aldıkları DuyarsızlaşmaPuanları

Şekil 9.Hekimlerin Yaş Gruplarına Göre Aldıkları Kişisel BaşarıPuanları


��

Şekil 10.Hekimlerin Meslek Gruplarına Göre Aldıkları DuygusalTükenmePuanları

Şekil 11.Hekimlerin Meslek Gruplarına Göre AldıklarıDuyarsızlaşmaPuanları


��

Şekil 12.HekimlerinMeslekGruplarınaGöreAldıklarıKişiselBaşarıPuanları

Tablo 8. Hekimlerin Sigara İçme ve Alkollü Bir İçecek TüketmeDurumlarıileTükenmişlikPuanlarıArasındakiİlişki

Kategori MTÖ-DT MTÖ-DYS MTÖ-KBSigaraİçmeDurumuHaleniçiyor 14.55±6.40 5.19±3.32 22.35±3.81Bıraktı 15.19±6.73 5.46±3.63 22.22±3.91Hiçiçmedi 16.91±6.86 5.96±3.62 21.64±4.34p(TekYönlüAnova/Bonferoni)

<0.001 0.001 0.007

AlkollüBirİçecekTüketmeDurumuSürekliiçer 17.87±6.43 6.54±3.76 21.30±3.79Arasıraiçer 15.64±6.69 5.54±3.52 22.13±4.06Eskideniçmiş,şuaniçmiyor 14.99±6.59 5.59±3.83 22.28±4.51Hiçiçmedi 14.84±6.73 5.23±3.33 22.01±3.89p(TekYönlüAnova/Bonferoni)

0.004 0.033 0.393


��

Hiç sigara içmediğini ifade eden hekimlerin aldıkları “MTÖ-DT” ve “MTÖ-DYS” puan ortalamaları “halen sigara içen” ve“sigarayı bırakmış” hekimlerin aldığı ortalamalardandaha yüksekbulunmuştur. Her iki kategori için değişkenler arası ilişkileristatistikselolarakanlamlıdır(MTÖ-DTp<0.001;MTÖ-DYSp=0.001).“Hiç sigara içmeyen” hekimler “kişisel başarı” açısından “halensigara içen”ve“sigara içmeyibırakmış”olanhekimleregöredahadüşükpuanortalamasınasahiptirler(p=0.007).Sürekliolarakalkollübiriçecekiçtiğiniifadeedenhekimlerin“MTÖ-DT”ve“MTÖ-DYS”puanlarıarasıraiçen,eskideniçmişolanvehiçiçmeyenhekimleregöre daha yüksek bulunmuştur. Her iki kategori için değişkenlerarasıilişkileristatistikselolarakanlamlıdır(MTÖ-DTp=0.004;MTÖ-DYSp=0.033)(Tablo8).

Şekil 13.Hekimlerin Sigara İçme Durumlarına Göre AldıklarıDuygusalTükenmePuanları


��

Şekil 14.Hekimlerin Sigara İçme Durumlarına Göre AldıklarıDuyarsızlaşmaPuanları

Şekil 15.HekimlerinSigaraİçmeDurumlarınaGöreAldıklarıKişiselBaşarıPuanları


��

Şekil 16.HekimlerinAlkollüBirİçecekİçmeDurumlarınaGöreAldıklarıDuygusalTükenmePuanları

Şekil 17.Hekimlerin Alkollü Bir İçecek İçme Durumlarına GöreAldıklarıDuyarsızlaşmaPuanları


�0

Şekil 18.Hekimlerin Alkollü Bir İçecek İçme Durumlarına GöreAldıklarıKişiselBaşarıPuanları

Tablo 9. HekimlerinKendiİfadelerineGöreHerhangiBirHastalığaSahipOlmaDurumlarıileTükenmişlikPuanlarıArasındakiİlişki

Kategori MTÖ-DT MTÖ-DYS MTÖ-KBHastalıkYok 15.28±6.75 5.49±3.46 21.87±4.06Var 15.99±6.64 5.56±3.64 22.49±4.02t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti)

-1.97 -0.311 -2.822

p 0.049 0.756 0.005

Herhangibirhastalığıolduğunuifadeedenhekimlerin“MTÖ-DT”ve “MTÖ-KB” açısından tükenme düzeyleri herhangi bir hastalığıolmadığını belirten hekimlere göre istatistiksel olarak anlamlı birşekildedahayüksektir(p=0.049;p=0.005)(Tablo9).


��

Şekil 19.HekimlerinHerhangiBirSağlıkSorunuOlmaDurumlarınaGöreAldıklarıDuygusalTükenmePuanları

Şekil 20.HekimlerinHerhangiBirSağlıkSorunuOlmaDurumlarınaGöreAldıklarıDuyarsızlaşmaPuanları


��

Şekil 21.HekimlerinHerhangiBirSağlıkSorunuOlmaDurumlarınaGöreAldıklarıKişiselBaşarıPuanları

Tablo 10. HekimlerinBazıÇalışmaKoşullarıileTükenmişlikPuanlarıArasındakiİlişki

Kategori MTÖ-DT MTÖ-DYS

MTÖ-KB

HekimlerinÇalışmaSaati(günde)0-8 14.85±6.48 5.39±3.53 21.68±4.029-16 15.99±6.83 5.59±3.36 22.41±3.9917veüzeri 16.74±8.20 5.80±4.09 23.39±3.82p(TekYönlüAnova/Bonferoni) 0.002 0.444 <0.001MeslekteÇalışmaSüresi(yıl)0-4 15.07±6.24 6.09±3.54 20.32±3.945-9 16.19±6.50 6.16±3.49 21.16±4.3510-14 16.40±6.64 5.82±3.50 21.63±3.7615-19 15.18±6.39 5.26±3.28 22.31±3.9420-24 13.76±6.51 4.69±3.29 23.38±3.6125veüzeri 14.43±7.51 4.29±3.48 23.77±3.69p(TekYönlüAnova/Bonferoni) <0.001 <0.001 <0.001BaşkaİşteÇalışmaDurumu Çalışmıyor 15.25±6.65 5.48±3.47 21.77±4.06Çalışıyor 15.77±6.79 5.57±3.58 22.48±4.00t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti)

-1.55 -0.525 -3.454

p 0.121 0.6 0.001


��

Araştırmayakatılanhekimleringünlükçalışmasaatleriiletükenmişlikdurumları arasındaki ilişki değerlendirildiğinde; çalışma saatiarttıkça“duygusal”ve“duyarsızlaşma”tükenmepuanlarınınarttığısaptanmıştır.Çalışmasaatiile“duygusal”tükenmepuanıarasındakiilişki istatistiksel olarak anlamlıdır (p=0.002). Çalışma saatlerini“sekiz saat ve altında” olarak belirten hekimlerin “kişisel başarı”puanlarıdahadüşüktür(p<0.001).

Hekimlerin yıl olarak çalışma süreleri ile tükenme durumlarıarasındaki ilişki incelenmiştir. “Duygusal tükenme” kategorisindeenyüksekpuanortalamasını“10-14”yıldırçalışanhekimleralmıştır.Bu fark istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0.001).Çalışma süresi “5-9 yıl” olan hekimlerin “duyarsızlaşma tükenme” puan ortalamasıdiğer gruplardan yüksektir. Bu fark istatistiksel olarak anlamlıdır(p<0.001).Meslekte çalışma süresi en az olan grup (0-4 yıl) kişiselbaşarıaçısındanendüşükpuanıalmıştır(p<0.001).

Başka işte çalıştığını ifade eden hekimlerin “MTÖ-DT” ve “MTÖ-DYS”kategorilerindenaldıklarıtükenmişlikpuanortalamalarıbaşkaişte çalışmadığını ifade eden hekimlere göre daha yüksektir. Herikikategori içinbuilişki istatistikselolarakanlamsızbulunmuştur.Çalışmayan hekimler, çalışan hekimlere göre daha düşük “kişiselbaşarı”puanortalamasınasahiplerdir(p=0.001)(Tablo10).


��

Şekil 22.Hekimlerin Günlük Çalışma Saatlerine Göre AldıklarıDuygusalTükenmePuanları

Şekil 23.Hekimlerin Günlük Çalışma Saatlerine Göre AldıklarıDuyarsızlaşmaPuanları


��

Şekil 24.HekimlerinGünlükÇalışmaSaatlerineGöreGöreAldıklarıKişiselBaşarıPuanları

Şekil 25.HekimlerinMeslekteÇalışmaSürelerineGöre(yıl)AldıklarıDuygusalTükenmePuanları


��

Şekil 26.HekimlerinMeslekteÇalışmaSürelerineGöre(yıl)AldıklarıDuyarsızlaşmaPuanları

Şekil 27.HekimlerinMeslekteÇalışmaSürelerineGöre(yıl)AldıklarıKişiselBaşarıPuanları


��

Şekil 28.HekimlerinBaşkaİşteÇalışmaDurumlarınaGöreAldıklarıDuygusalTükenmePuanları

Şekil 29.HekimlerinBaşkaİşteÇalışmaDurumlarınaGöreAldıklarıDuyarsızlaşmaPuanları


��

Şekil 30.HekimlerinBaşkaİşteÇalışmaDurumlarınaGöreAldıklarıKişiselBaşarıPuanları

Tablo 11. Hekimlerin Çalıştıkları Yer ile Tükenmişlik PuanlarıArasındakiİlişki

Çalışılan Kurum/kuruluş MTÖ-DT MTÖ-DYS MTÖ-KBSağlık OcağıEvet 15.38(±6.37) 5.74(±3.54) 21.83(±4.24)Hayır 15.53(±6.83) 5.43(±3.49) 22.14(±3.97)t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) 0.467 1.607 -1.376

p 0.640 0.108 0.169AÇS-APEvet 15.26(±5.97) 5.14(±2.55) 20.52(±4.03)Hayır 15.49(±6.72) 5.51(±3.52) 22.08(±4.05)t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) -0.182 0.760 -1.921

p 0.855 0.453 0.055SSK HastanesiEvet 16.43(±7.04) 5.73(±3.66) 22.35(±4.11)Hayır 15.16(±6.56) 5.43(±3.45) 21.96(±4.03)


��

t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) 3.287 1.607 -1.376

p 0.001 0.125 0.087Devlet HastanesiEvet 15.22(±6.17) 5.48(±3.06) 21.44(±3.86)Hayır 15.50(±6.73) 5.51(±3.52) 22.08(±4.06)t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) -0.274 -0.060 -1.01

p 0.784 0.953 0.292Üniversite HastanesiEvet 14.58(±6.33) 4.99(±3.33) 22.14(±3.90)Hayır 15.66(±6.77) 5.60(±3.53) 22.04(±4.08)t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) -

p 0.019 0.011 0.745Özel HastaneEvet 15.65(±8.26) 4.29(±3.37) 21.93(±3.22)Hayır 15.50(±6.69) 5.52(±3.51) 22.06(±4.06)t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) 0.095 -1.435 -0.125

p 0.924 0.151 0.901Özel poliklinikEvet 10.90(±6.54) 4.68(±3.33) 22.59(±5.02)Hayır 15.56(±6.69) 5.52(±3.51) 22.06(±4.04)t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) -3.163 -1.113 0.615

p 0.002 0.266 0.538Kurum HekimliğiEvet 14.32(±6.52) 4.76(±3.45) 22.76(±4.11)Hayır 15.55(±6.72) 5.55(±3.51) 22.03(±4.05)t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) -1.567 -1.946 1.544

p 0.117 0.052 0.123Bakanlık/Sağlık Grup BaşkanlığıEvet 15.00(±6.95) 4.88(±3.14) 22.20(±3.36)Hayır 15.53(±6.69) 5.56(±3.53) 22.05(±4.09)t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) -0.774 -1.909 0.336

p 0.439 0.056 0.69Vakıf-Belediye HastanesiEvet 13.36(±6.82) 4.47(±3.48) 22.10(±4.04)Hayır 15.56(±6.69) 5.54(±3.51) 22.06(±4.05)t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) -2.212 -2.107 0.066

p 0.027 0.035 0.948


�0

SSK hastanesinde çalışan hekimlerin aldıkları “MTÖ-DT”puanları SSK hastanesinde çalışmayan hekimlerin aldıkları puanortalamasındanistatistikselolarakanlamlıbirşekildedahayüksektir(MTÖ-DTp=0.001).

Üniversitehastanesindeçalışmayanhekimler“MTÖ-DT”ve“MTÖ-DYS” açısından üniversitede çalışan hekimlere göre daha yüksekbir tükenmişlik puanı almışlardır (MTÖ-DT p=0.019; MTÖ-DYSp=0.001).

Özelpoliklinikteçalışmadığınıifadeedenhekimlerözelpoliklinikteçalıştığını ifade eden hekimlere göre duygusal tükenme açısındandahayüksekbirpuanalmışlardır(MTÖ-DTp=0.002)(Tablo11).

Tablo 12. Hekimlerin Var Olan Sorunların Çözümleri OlmaDurumlarıileİlgiliGörüşleri

Sorunlara çözüm Sayı %Üretilemez 99 5.8Üretilebilir 1619 94.2Toplam 1718 100.0Çözümlerinbeklendiğikurum(lar)*

Meslekörgütü 1457 90.4SağlıkBakanlığı 1270 78.8Hekimlerin katkıları 1026 63.7Üniversiteler 860 53.5

* En sık belirtilen ilk dört kurum belirtilmiştir. Yüzdeler çözüm üretilebileeğini düşünen 1718 kişi üzerinden alınmıştır.

Araştırmaya katılan hekimlerin büyük bir çoğunluğu (%94.2) varolan hekim sorunlarına çözümler üretilebileceğini düşünmektedir.Çözümbeklenenyapılar arasında ilk sırayımeslekörgütüalmıştır(%90.4). Sağlık Bakanlığı çözümlerin olduğuna inanan hekimlerin


��

%78.8’itarafındançözümüretebilecekolanikinciensıkkurumdur.Hekimlerin katkıları (%63.7) ve üniversiteler (%53.5) bu soru içinverilendiğeryanıtlardır(Tablo12).

Tablo 13. Hekimlerin Tükenmişlik Sendromu Konusunda ÇözümÜretebilmesi Konusunda Görüşleri ve Tükenmişlik PuanlarıArasındakiİlişki

MTÖ-DT MTÖ-DYS MTÖ-KBTükenmişlik Konusunda Çözüm ÜretilebilirEvet 15.22(±6.59) 5.37(±3.45) 22.21(±4.00)Hayır 19.96(±6.91) 7.65(±3.89) 19.70(±3.79)t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) 6.198 6.702 -5.864

p <0.001 <0.001 <0.001Çözüm Beklenen Kurum Meslek ÖrgütüEvet 15.24(±6.52) 5.41(±3.40) 22.26(±3.98)Hayır 14.96(±7.33) 5.06(±3.85) 21.62(±4.15)t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) 0.473 1.155 1.850

p 0.636 0.248 0.064Çözüm Beklenen Kurum Sağlık BakanlığıEvet 15.48±6.62 5.47±3.43 22.15±4.08Hayır 14.22±6.42 5.02±3.48 22.39±3.68t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) 3.055 2.119 -1.039

p 0.002 0.034 0.300Çözüm Beklenen Kurum ÜniversitelerEvet 15.08±6.48 5.3465±3.29 22.23±4.04Hayır 15.37±6.74 5.4156±3.62 22.18±3.96t(bağımsızikiortalamaarasındakifark—ttesti) -0.866 -0.454 0.202

p 0.387 0.652 0.840

Tükenmişlikkonusundaçözümüretilebileceğinidüşünenhekimlerin“MTÖ-DT”, “MTÖ-DYS” ve “MTÖ-KB” kategorilerinde çözümüretilebileceğini düşünmeyen hekimlere göre daha tükenmiş


��

durumdaolduklarısaptanmıştır.Herüçkategoriiçindeistatistikselolarakanlamlıilişkilerbulunmuştur(p<0.001).

Çözüm beklenen kurumun Sağlık Bakanlığı olduğunu ifade edenhekimlerin diğer hekimlere göre “MTÖ-DT”, ve “MTÖ-DYS”açısındandahatükenmişolduklarısaptanmıştır(Tablo13).


��

“Araştırmanın bundan sonraki bölümünde değişkenler arasındaki ilişkiler bazı düzeltmeler yapılarak tekrar incelenmiştir”

Araştırmada temel bir sosyo-demografik değişken olan yaşın bazı ilişkileri etkilediği düşünülmüştür. Bu nedenle yaşa göre düzeltme yapılarak meslekte çalışma süresi ve tükenme durumu arasındaki ilişki incelenmiştir.

DahaönceTablo10’dayeralanbilgileregöreduygusaltükenmişlikpuanları, meslekte çalışma süresine göre farklılık göstermektedir(F=6.07 ; p<0.001). “Duygusal tükenme” kategorisinde en yüksekpuanortalamasını “10-14” yıldır çalışanhekimler almıştır. Bu farkistatistikselolarakanlamlıdır(p<0.001).

Yaşa göre düzeltme yapıldığında,meslekte çalışma süresi arttıkçaduygusal tükenmişlik puanında bir artış saptanmıştır (F=4.61 ;p<0.001).

Şekil 31.Yaşa Göre Düzeltme Yapıldığında Hekimlerin MeslekteÇalışma Sürelerine Göre Aldıkları Duygusal TükenmePuanları

BağımlıDeğişken:Duygusal(tükenmişlik)

Meslekte çalışma süresi en az olan grup (0-4 yıl) kişisel başarıaçısındanendüşükpuanıalmıştır(p<0.001).


��

Benzer hesaplama “duyarsızlaşma” kategorisi için yapılmıştır.Çalışmasüresi“5-9yıl”olanhekimlerin“duyarsızlaşmatükenme”puanortalamasıdiğergruplardanyüksektir.Bufarkistatistikselolarakanlamlıdır (p<0.001) (Tablo 10). Yaşa göre düzeltme yapıldığındameslekte çalışma süresi ve tükenmişlik düzeyi arasındaki ilişkikaybolmuştur(F=0.473;p=0.797).

Şekil 32.Yaşa Göre Düzeltme Yapıldığında Hekimlerin MeslekteÇalışmaSürelerineGöreAldıklarıDuyarsızlaşmaPuanları

BağımlıDeğişken:Duyarsızlaşma(tükenmişlik)

Yaşa göre düzeltme yapıldığında, kişisel tükenmişlik puanlarımeslekteçalışmasüresigruplarıarasındafarklılıkgöstermemektedir(F=0.656 ; p=0.657). Tüm gruplarda yaş dağılımı benzer olsaydı,çalışmasüresigruplarınınyaşagöredüzeltilmişkişiseltükenmişlikpuanlarınınortalamasınınaşağıdakigibiolduğugörülmektedir.


��

Şekil 33.Yaşa Göre Düzeltme Yapıldığında Hekimlerin MeslekteÇalışmaSürelerineGöreAldıklarıKişiselBaşarıPuanları

BağımlıDeğişken:kişiseltükenmişlikpuanı


��

TARTIŞMA

TTB aracılığı ile ulaşılabilen ve Türkiye’de tabip odalarına kayıtlıuzman ya da pratisyen olarak çalışmakta olan bir grup hekimintükenmişlik düzeylerinin saptanması amacıyla yapılmış olanbu çalışmada araştırmaya katılan hekimlerin aldıkları ortalamaMTÖ-DT puanı 15.48±6.7; MTÖ-DYS puanı 5.51±3.51 veMTÖ-KBpuanı22.06±4.05olmuştur (Tablo6).Türkiye’dehekimlerarasındatükenmişlikdüzeyinisaptamakiçinbaşkaçalışmalardayapılmıştır.Serinkenve arkadaşları tarafından İzmir’de acil servislerde çalışan113 hekim arasında yapılan bir çalışmada ölçek puanları sırasıylaMTÖ-DTpuanı15.3±6.5;MTÖ-DYSpuanı5.8±3.1veMTÖ-KBpuanı22.4±3.5 olarak hesaplanmıştır (2). Bu puanların hesaplanması vesayısalolarakkarşılaştırılmasıönemlidir, ancakherbir altbaşlığınrisk faktörleri açısından ayrı ayrı değerlendirilmesi daha önemliolabilir. Tükenmişlik düzeyi ile ilgili alt başlıkların daha önce debelirtildiğigibifarklıanlamlarıbulunmaktadır.Duygusaltükenme; kişininmesleği tarafından tüketilmiş ya da aşırı yüklenilmiş olmaduygularını, duyarsızlaşma; çalışanların hizmet verdikleri kişilerekarşıduygudanyoksunveumursamazbirşekildedavranmalarını,kişisel başarı noksanlığı ise bireylerin sorunların üstesindengelememe durumlarını ifade etmektedir (3). Bu nedenle alınantükenmepuanlarınıayrıayrıifadeetmekvetartışmakyerindeolur.Ancaktükenmedüzeyipekçokfaktörtarafındanetkilenmekteolupistatistikselanalizlersırasındatemeldeğişkenleregöredüzeltmelerinyapılması uygundur. Bu çalışmada bu düzeltmelere örnek olaraktemelbirdeğişkenolan“yaşdeğişkeni”verilmiştir(Şekil31-33).Buörneklerçoğaltılabilir.

Literatürdeyeralanbilgilercinsiyetinduygusaltükenmeaçısındanönemlibirdeğişkenolduğunuortayakoymaktadır.Bubilgileregöre


��

kadınlarerkeklerdendahafazladuygusaltükenmeyaşamaktadırlar.Bununnedeniolarakdakadınlardatükenmeyiişveişdışıetmenlerin;erkeklerde ise yalnızca iş ile ilgili etmenlerin belirliyor olmasıgösterilmiştir (2). TTB tarafından yapılan bu çalışmada cinsiyet iletükenme arasındaki ilişkiler literatür bilgileri ile uyumlu değildir.Çalışmada erkek ve kadın hekimler arasında “duygusal tükenme”açısından bir fark saptanamamıştır. Araştırmaya katılan erkekhekimler duyarsızlaşma açısından kadınlara göre daha tükenmişdurumdadırlar (p=0.012).Kadınhekimlerinkişiselbaşarıaçısındanerkekleregöredaha tükenmişdurumdaoldukları saptanmıştır.Bufark istatistiksel olarak anlamlıdır (p=0.001) (Tablo 7). Kadınlarıniş dışı yaşamlarında sorumluluklarının fazla olması kişisel başarıdüzeylerinin erkeklere göre daha düşük olmasının nedeni olabilir(2).

Kadın ve erkekler arasında tükenmişlik açısından farklarınolmasınınbirden fazlanedenibulunmaktadır.Bunoktadabireyselkişilik özelliklerinin önemli olduğunun üzerinde durulmaktadır.Örneğin, Yang tarafından bir grup öğrenci üzerinde yapılan birçalışmada katılımcılarda “maskülen” özellikler (agresif, güçlü,kendine güvenen, bağımsız, yarışmacı bir kişiliği olan) fazla isecinsiyetinden bağımsız olarak bireylerin tükenme düzeylerindeazalma saptanmıştır. Bu özelliklerin temel olarak kişilerin kendinegüvenduygularını artırdığıbelirtilmiştir (24).Buözellikler aslındatoplumdabireylere(yadacinsiyetlere)verilenrollerleçokyakındanilişkili olabilir. Ancak toplumda meslekler için toplum tarafındanbiçilenrollervesorumluluklardakişilerinbuduygularınıgeliştiriponlarındaha“güçlü”ve“kendinegüvenli”olmasınanedenolabilir.

Araştırmada “bekar” hekimlerin aldıkları “duyarsızlaşma”puanı “evli” olanlara ve “eşinden ayrılmış” olanlara göre dahayüksek bulunmuştur (p=0.046). Kişisel başarı puan ortalaması endüşük yine bekarlar arasındadır (p=0.001). Evli olmayan bireyler


��

toplumsal sorumluluklarını da kendi başlarına yerine getirmeyeçalışmaktadırlar ve bu durum onların sorun çözme kapasiteleriiçinzamanzamanzorlayıcıolabilir.Bunedenleözelliklebireylerinsorunların üstesinden gelememe durumlarını ifade eden “kişiselbaşarınoksanlığı”evliolmayanlararasındaevliolanhekimleregöredahasıkgörülebilir(3).

Araştırmadakatılımcılarınyaşgruplarınagörealdıklarıtükenmişlikpuanları da incelenmiştir. En yüksek “duygusal” tükenme puanıortalamasını35-44yaşgrubuhekimleralmıştır(p<0.001).Yaşarttıkça“duyarsızlaşma”puanıazalmaktadır.“Duyarsızlaşma”kategorisindeen yüksek puan oratalaması “25-34 yaş grubu” hekimlerindir. Bufark istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0.001) (Tablo 7). Bu bulgularliteratürbilgileriyleuyumludur.Gençyaştakiprofesyoneldeneyimiolmayanlarıntükenmeyedahayatkınolduklarıbilinmektedir(6).

Herhangibirhastalığıolduğunuifadeedenhekimlerin“MTÖ-DT”ve “MTÖ-KB” açısından tükenme düzeyleri herhangi bir hastalığıolmadığını belirten hekimlere göre daha yüksektir (p=0.049;p=0.005) (Tablo 9). Sağlık, tanımı itibarıyle “sadece hastalık vesakatlığınolmamasıdeğil;fiziksel,sosyalveruhsalyöndentambiriyilik halinde olmak” anlamına gelmektedir (25). Hasta olduğunuifade edenhekimlerinkendileriniDünyaSağlıkÖrgütü tarafındanyapılmışolansağlığınbubütüncültanımıkapsamındatambiriyilikhalindehissetmemişolmalarıolasıdır.Özellikleduygusal tükenmedurumubualgıileilişkiliolabilir.

Sağlık hizmetlerinde gece çalışması, vardiya, çağrılma, nöbet, vb.uygulamalar sağlık personelinde psiko-sosyal sorunlarınmeydanagelmesini kolaylaştırabilmektedir. Normal çalışma süresi dışındakalangeceçalışması,vardiya,çağrılma,nöbet,vb.uygulamalar“fazlaçalışma” olarak nitelendirilmektedir. Bazı ülkelerde fazla çalışmadinlenme,bazıülkelerdeiseücretlendirmehakkıilekarşılanmaktadır.


��

Ancak belli süreyi aşan çalışma saatleri de sınırlandırılmaktadır.Örneğin, Fransa’da yataklı tedavi kurumlarında ayda en fazla 20,Avusturya’dahaftadaenfazla5saat,yıldaise60saatfazlaçalışmayaptırılmaktadır.BenzerolarakAvusturya’dabirsağlıkpersoneliningünlük çalışma saatinin üst sınırı 10 olarak belirlenmiştir (26).Tükenmişlikdurumununincelendiğibuaraştırmadahekimlergündeortalama9.38±2.4saatçalıştıklarını ifadeetmişlerdir.Bukapsamdahekimlerin fazla çalışma saatlerinin ayrıntısı alınmamıştır. Bunedenle,hekimlerinçalışmasaatlerininnekadarınınbirinciişlerindegeçtiği öğrenilememiştir. Ancak hekimlerin büyük bir çoğunluğu(%40.9)ikincibirişteçalıştıklarınıbelirtmişlerdir.Sıklıklaifadeedilenikinciişlerarasında“nöbetçihekimlik,özelçalışma(%55.6)”,“işyerihekimliği (%41.0)”olmuştur.Başka işte çalışmanedenleri arasındaiseensık“ekgelireldeetmek(%94.1)”olmuştur.Belirtilendiğerekişte çalışma nedenleri de ekonomik nedenlerle yakından ilişkilidir(Tablo 2). Ekonomik nedenler hekimlerin kendi kurumları dışındada çalışmalarınanedenolmaktadır.Türkiye’dekamu ile bağlantısıolmayıpsadeceözelsektördeçalışanhekimsayısı1998yılıitibarıyla10 bin civarındadır. Aynı yıl için hekimlerin %35-40’ının hemkamudahemdeözeldeçalıştığıtahminedilmektedir(27).Budurumsonucunda hekimlerin özellikle fiziksel potansiyellerinin fazlasıylazorlanması sözkonusuolabilir.Ayrıca, ikinci işte çalışanhekimleröncelikliolarakçalıştıklarıkurumlardaperformanslarınıntamamınıkullanamayabilirler.Bununsonucuolarakdahemkendilerininhemde onlardanhizmet alanhastaların yada başvuranlarınhizmettenmemnunolmamadurumlarısözkonusuolabilir.

Araştırmaya katılan hekimler ayda ortalama 1.96±1.6 milyar TLkazandıklarınıifadeetmişlerdir.Ancakhekimlerinaydakazandıklarıücretlerarasındafarklılıkbulunmaktdır.Grubun%3.9’ubeşmilyarveüzerindeparakazanmaktadır.İkinciiştenkazanılanücretmiktarıortalamaücret 1.37±1.7olupgrubun%42.8’i ikinci iştenbirmilyar


�0

TL’nin altında almaktadırlar (Tablo 3). Hekimler bekledikleri yada sahipolduklarıyaşamstandardınaulaşabilmeleri için ikincibirişte çalışmaktadırlar. Ancak ikinci çalışılan işlerden alınan ücretortalaması birincil olarak yapılan işten kazanılan miktardan dahaazdır.Budurumunaslındabeklenenbirdurumolduğudüşünülebilir,ancakkatılımcılarayapılanişlerinayrıntısısorulmamıştır.

Yapılan çalışmalar tükenmenin iş kaybından aile içi sorunlara,psikosomatik hastalıklardan alkol-madde-sigara kullanımına vehatta uykusuzluk-depresyon gibi ruhsal hastalıklara uzanan çokçeşitli ciddi sonuçları olduğunu göstermektedir (6). Bu noktadaaraştırmakapsamında“sonuç”olarakkabuledilebilecekhekimlerin“sigara-alkol”kullanımlarıileilgilisorularyeralmıştır.Hekimlerinyaklaşık üçte biri sigara içtiğini ifade etmişlerdir (%34.6). Sigaraiçen hekimlerin %47.9’u bir paket ve üzerinde sigara içtiklerinibelirtmişlerdir (277 kişi) (Tablo 4). Türkiye’de de dünyanın pekçok ülkesinde olduğu gibi sigara içme sıklığı oldukça yüksektir.Ülke çapında1988yılındayapılmışolanbir çalışmayagöre15yaşüstübireylerdesigaraiçmesıklığıerkekleriçin%62.8;kadınlariçinise %24.3 olarak tespit edilmiştir. Çeşitli meslek grupları arasındaBilir ve arkadaşları tarafından yapılmış olan bir başka araştırmasonuçlarınagöre;doktorların%43.9’u,öğretmenlerin%50.8’isigaraiçmektedirler (28). Hekimlerin sigara içme sıklığı ülkelere görefarklılıkgösterebilmektedir.ÖrneğinParnavearkadaşlarıtarafındanEstonya’da 2668 hekim arasında yapılan kesitsel bir çalışmadakadın hekimlerin %24.9’u; erkek hekimlerin ise %10.8’i sigaraiçmektedirler (29). Bu rakamlarla ilgili altı çizilmesi gerekennoktahekimlikmesleğinintoplumiçin“rolmodeli”özelliğiolanbirmeslekolmasıdır.Bunedenlesigaraiçenhekimlerkendisağlıklarınazararvermelerinin yanısıra toplumun tütün ve diğer tütün ürünlerinintüketiminin toplumda azaltılması yönünde yapılan çalışmalarkapsamında“olumsuzmodeller”olmaktadırlar.Sağlıkçalışanlarının


��

ve özellikle de hekimlerin “olumlu” rol modeli olmaları ile ilgiliolarakDünyaSağlıkÖrgütü“31Mayıs-DünyaSigaraİçmemeGünü”kapsamındaheryıldüzenlediğietkinliklerin2005yılıiçinbelirlenmişolanteması“SigaraMücadelesindeSağlıkÇalışanınınRolü”olmuştur(30). Oldukça önemli olan bu davranışın engellenmesine yönelikolarak hekimler arasında müdahale çalışmalarının planlanmasıuygunolur.Sigaraiçmekvetükenmearasındakineden-sonuçilişkisiortayakoyulamamıştır.Bukonudaayrıntılıçalışmalarınyapılmasınaihtiyaçvardır.

Araştırma kapsamında incelenen bir başka sağlık davranışı daalkol tüketimiolmuştur.Grubunbüyükbir çoğunluğu (%67.3) arasıra alkollü bir içecek tükettiğini; %23.2’si ise hiç alkol almadığınıbelirtmiştir (Tablo 4).Alkol tüketimi ve etkileyen faktörlere ilişkinfarklı pek çok çalışma vardır. Örneğin, Finlandiya’da Juntunentarafından 3496 hekim arasında yapılan bir çalışmada alkoltüketimininişkoşullarıvestresebağlıolarakarttığısaptanmıştır(31).KennaveWoodtarafından479sağlıkçalışanıarasındayapılmışolanbirbaşkaçalışmayagöredesağlıkpersonelininalkoltüketimininyaşlaarttığı; bunun yanısıra cinsiyet ve gelir düzeyinden etkilenmediğibulunmuştur (32). TTB tarafından yapılan bu araştırmada sürekliolarak alkollü bir içecek içtiğini ifade eden hekimlerin “MTÖ-DT”ve “MTÖ-DYS” puanları ara sıra içen, eskiden içmiş olan ve hiçiçmeyenhekimleregöredahayüksekbulunmuştur.Herikikategoriiçindeğişkenlerarasıilişkileristatistikselolarakanlamlıdır(MTÖ-DTp=0.004;MTÖ-DYSp=0.033)(Tablo8).Alkolkullanımıvetükenmearasındakineden-sonuçilişkisinindaha“net”ortayakoyulabilmesiiçinbukonudadaayrıntılıçalışmalarınyapılmasıönerilmektedir.

Türkiye’de sağlık personeli olarak en çok olan meslek grubunudoktorlar oluşturmaktadır. Devlet Planlama Teşkilatı tarafındanhazırlanan 2005 yılı raporunda hekim sayısı 89 bin olarakbelirtilmiştir(9).Sayınınihtiyaçtanfazlaolduğuböylebirdurumda


��

hekimler tükemişlik düzeyini artırabilecek risk faktörleri ilekarşılaşmaolasılıklarınınyüksekolduğudüşünülebilir.İşyükününvekaynaklarınyetersizliğisağlıkalanındaçalışanlariçinönemlibirstresskaynağıdır.VisservearkadaşlarıtarafındanHollanda’da2400uzman hekim arasında yapılmış olan bir çalışma bulgularına göre“kötüyönetim”ve“kişilerindestekhissetmemesi”işmemnuniyetiniazaltan önemli faktörlerdir. Aynı çalışmada çalışma koşullarınıniş stresi, memnuniyet ve tükenme ile ilişkili olduğu saptanmıştır(14). Hekimlere hissettikleri desteği verebilmek için doktorlarınihtiyaçlarınınbilinmesiönemtaşımaktadır.McManusvearkadaşlarıtarafından yapılan bir çalışmada hekimlerin ihtiyaçlarını gözdengeçirirkenonlarakararvermemekanizmalarındafırsatlarıntanınması,kontrol ve otonomilerine ihtiyaç gösterilmesi, değerli olduklarıduygusunun hissettirilmesi önemli olduğu üzerinde durulmuştur(33).

Bu araştırmada tükenmişlik düzeyi ve etkileyen faktörlerincelenmiştir. Oysa tükenmişlik düzeyini etkileyen en önemlifaktörlerin“işdoyumu”ve“işyerikoşullarıileilgilitatmin”duygusuolduğudahaöncekiçalışmalardaortayakoyulmuştur(16).Hekiminiş stresi, iş doyumsuzluğu ve tükenmişliği arasındaki ilişkininincelendiği İsrail’de 309 hekim arasında yapılmış bir çalışmadaprofesyonelkişiselyeterlilikgeliştirildiğindeişebağlıstresinönemlibir bölümünün azaldığı; buna bağlı olarak da iş doyumu ile ilgiliönemlibirmotivasyonkaynağınınarttığıifadeedilmiştir.Kişiselbilgivebecerilerinartmasınayönelikolarakyapılaneğitimetkinliklerininstresvetükenmedüzeyleriniazalttığıbelirtilmektedir.Aynıçalışmadakişiselyeterliliğinenönemlianti-streskaynaklarındanbirisiolduğuvurgulanmıştır (34). Toplumda meydana gelen değişikliklerin işstresini; iş stresininde tükenmişlikdüzeyini artıran etmenolduğubilinmektedir (14,16). TTB tarafından yapılmış olan bu çalışmadatoplumda meydana gelen değişiklikler (krizler, siyasi, ekonomik


��

dalgalanmalar,vb),katılımcılarınişdoyumuveişyerikoşullarındantatminolmadurumları ile ilgili sorularveölçekleryer almamıştır.İleride yapılacak olan çalışmalarda ilişkilerin daha geniş boyutludeğerlendirilebilmesi için özellikle iş doyumuölçeklerinin de aynıkapsamdadeğerlendirilmesiönerilmektedir.

TTB aracılığı ile ulaşılabilen ve Türkiye’de tabip odalarına kayıtlıuzman ya da pratisyen olarak çalışmakta olan bir grup hekimintükenmişlik düzeylerinin saptanması amacıyla yapılmış olanbu çalışma tanımlayıcı bir araştırmadır. Bu nedenle araştırmasonuçlarının Türkiye’de bulunan hekimler için genellenmesi sözkonusu değildir. Sonuçlar ancak araştırmaya katılan hekimlerindurumunu yansıtmaktadır. Bu durum araştırmanın önemli birkısıtlılığıdır.Tükenmişlikdüzeyiileilgiliverileringenellenebilmesiiçinkesitselbirçalışmaya;süreçtekideğişimlerinsaptanabilmesiiçinde izlemeçalışmalarına ihtiyaçvardır.Ancakgörülmesıklığı%25-60arasındadeğişen (35)buönemlisorunla ilgiliolarakyapılanbuaraştırmadan elde edilen sonuçlar özellikle tükenmişlik düzeyi vekatılımcılarınbudurumunnedenleriveçözümlerineilişkingörüşlerikonusundaoldukçaönemliipuçlarıvermektedir.

Araştırmadaneldeedilenbirolumluveönemlisonuçdahekimlerinbüyük bir çoğunluğunun (%94.2) var olan hekim sorunlarınaçözümlerüretilebileceğinidüşünmeleridir.Çözümbeklenenyapılararasında ilk sırayımeslekörgütüalmıştır (%90.4). SağlıkBakanlığıçözümlerinolduğunudüşünenhekimlerin%78.8’itarafındançözümüretebilecek olan ikinci en sık kurumdur. Hekimlerin katkıları(%63.7)veüniversiteler(%53.5)busoruiçinverilendiğeryanıtlardır(Tablo 12). İlgili kurum ve kuruluşların bu bulguları dikkatealması,“doğru”birbiçimdeyorumlamasıvegereklidüzenlemeleriyapması önerilmektedir. Yapılacak olan çalışmalara araştırmayakatılan hekimlerin çoğunluğu bir biçimde destek verebileceğianlaşılmaktadır, çünkü grubun %63.7’si “hekimlerin sorunların


��

çözümüiçinkatkıverebilir”ifadesinikullanmıştır.

Tükenmişlikkonusundaçözümüretilebileceğinidüşünenhekimlerin“MTÖ-DT”, “MTÖ-DYS” ve “MTÖ-KB” kategorilerinde çözümüretilebileceğini düşünmeyen hekimlere göre daha tükenmişdurumdaolduklarısaptanmıştır.Herüçkategoriiçindeistatistikselolarak anlamlı ilişkiler bulunmuştur (p<0.001) (Tablo 13). Budurum onların bu konuda daha çok desteğe ihtiyaçları olduğunudüşündürmektedir.

Buaraştırmadatükenmedüzeyleriileilgiliherhangibirkesimnoktasıkullanılmamıştır.BununnedenideTürkiye’deyapılanaraştırmalariçinkesimnoktalarınınbelirlenmemişolmasıdır(16).Ancakdünyadayapılanbazı çalışmalardakesimnoktası kullanılmaktadır.ÖrneğinVisser ve arkadaşları Hollanda’da 2400 uzman hekim arasındayaptıklarıçalışmadatükenmedurumunusaptamakiçinkesimnoktasıkullanmışlardır(14).Dünyadayayınlananbazıçalışmalardahekimlerarasındatükenmişlikdüzeyinin%25-60olduğubelirtilmektedir(35).BudenlisıkolduğudüşünülentükenmişlikdüzeyinindahanetortayakonulabilmesiiçinTürkiyeiçindebenzerçalışmalaraihtiyaçvardır.Türkiye için önerilen bir başka çalışma tipi de ölçeğin faktöriyelgeçerliliği ile ilgilidir. MTÖ ile ilgili olarak bazı ülkelerde ölçeğinfaktöriyel geçerliliğine yönelik bazı zayıflıkları olduğu saptanmışvekonuileilgiliileriçalışmalaryapılmıştır.Örneğinİspanya’daveÇin’debutipçalışmalaryapılmaktadır(36-37).

Tükenmişlik düzeyi birden çok faktörden etkilenmektedir. İlgilifaktörlerinbirliktedeğişimlerininincelenebilmesiiçinilerianalizlereihtiyaç vardır. Bu çalışmada bahsedilen değerlendirmeler içinörneklerverilmiştir.Örneğin, temelbir sosyo-demografikdeğişkenolanyaşınbazıilişkilerietkilediğidüşünülmüştür.Bunedenleyaşagöredüzeltmeyapılarakmeslekteçalışmasüresivetükenmedurumuarasındaki ilişki incelenmiştir. Yaş kontrol edilmediğinde çalışma


��

süresi “5-9 yıl” olan hekimlerin “duyarsızlaşma tükenme” puanortalaması diğer gruplardan yüksektir. Bu fark istatistiksel olarakanlamlıdır (p<0.001) (Tablo 10). Yaşa göre düzeltme yapıldığındameslekte çalışma süresi ve tükenmişlik düzeyi arasındaki ilişkikaybolmuştur (Şekil 32). Tükenme düzeyini yaş dışında da pekçok faktör etkilemektedir. Bu nedenle tükenme düzeyi ile ilgilideğerlendirmeler yapılmadan önce bu ilişkilerin iyi kurgulanıpyorumlarınihtiyatlıyapılmasıönerilmektedir.

Sonuç olarak hekimleri etkileyen ve bir sağlık sorunu olan“TükenmişlikSendromu” ile ilgili çözümlerüretmekmümkündür.Ancakbudoğrultudakararlıvekapsayıcıçalışmalaraihtiyaçvardır.


��

KAYNAKLAR

1. BauerJ,HafnerS,KacheleH,WirschingM,DahlbenderRW.Theburn-outsyndromeandrestoringmentalhealthat theworking place. Psychother PsychosomMed Psychol. 2003May;53(5):213-22.

2. SerinkenM,ErgörA,ÇımrınAH,ErsoyG.İzmirİlindekiAcilServisHekimlerininTükenmeDüzeyleri.ToplumveHekim,Temmuz-Ağustos2003,18(4):293-299.

3. KırılmazAY,ÇelenÜ,SarpN.İlköğretimOnline,2003;2(1):2-9.

4. SandströmA,RhodinNR,LundbergM,OlssonT,NybergL.ImpairedCognitivePerformanceinPatientswithChronicBurnout Syndrome. Biological Psychology 69 (2005): 271-279.

5. Piko BF. Burnout, Role Conflict, Job Satisfaction andPsychosocial Health Among Hungarian Health CareStaff: A Questionnaire Survey. International Journal ofNursingStudies,ArticleinPress(Availableonlineatwww.sciencedirect.com)(Accessdate:June27,2005.

6. Özgüven HD, Haran S. Tükenme. Kriz ve MüdahaleKitabında(Ed.Sayıl I,BerksunO,PalabıyıkoğluR.Veark.AnkaraÜniversitesiPsikiyatrikKrizUygulamaveAraştırmaMerkeziYayınlarıNo:6,Ankara,2000:199-214.

7. Editorial.AnnalsofInternalMedicine.March2002;136(5):391-393.

8. ErsoyF,YıldırımC,EdirneT.Tükenmişlik (StaffBurnout)Sendromu,STEDDergisi, Şubat2001,http://www.ttb.org.tr/STED/sted0201/1.html(ErişimTarihi:6Şubat2005.


��

9. VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı. http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf(ErişimTarihi:25Temmuz2005.

10. AslanD.,ÜnerS.Türkiye’ninSağlıkDurumu,2001.HacettepeHalkSağlığıVakfıYayınları.

11. YeniBinYılınBaşındaTürkiyeSağlıkSektörününDurumu.II.Baskı,Mart2002:21-29.

12. BuldukoğluK,DoğanS.StresveHemşirelik.SağlıkBakanlığıGenelKoordinatörlüğüYayınları,Ankara,1995.

13. Demir A, Ulusoy M, Ulusoy MF. Investigation of FactorsInfluencingBurnoutLevels in theProfessional andPrivateLives of Nurses. International Journal of Nursing Studies,2003(40):806-827.

14. Visser MRM, Smets EMA, Oort FJ, Haes HCJM. Stres,SatisfactionandBurnoutAmongDutchMedicalSpecialists.CMAJFeb4,2003;168(3):271-5.

15. Mingote Adan JC, Moreno Jimenez B, Galvez HerrerM. Burnout and the health of the medical professionals:review and preventive options.MedClin (Barc). 2004 Sep4;123(7):265-70.

16. ÇamO. TheBurnout inNursingAcademicians in Turkey.InternationalJournalofNursingStudies38(2001):201-207.

17. DiazGonzalezRJ,HidalgoRodrigoI.Theburn-outsyndromeinphysiciansofthepublichealthsystemofahealtharea.RevClinEsp.1994Sep;194(9):670-6.

18. ErçeltikÖ,Ertuğrulİ,GödeS,KılıçL,KılınçR,KorkmazŞ.Keçiören Sağlık Grup Başkanlığına Bağlı Birinci BasamakSağlık Çalışanlarının Maslach Tükenmişlik Ölçeğine Göreİncelenmesi.YayınlanmamışAraştırmaRaporu(Danışman:Prof.Dr.ZaferÖztek.Ankara,2004.


��

19. MollaoğluM,YılmazM,KarsT.HemşirelerdeTükenmişlik(Burnout)Sendromu.ToplumveHekim,Temmuz-Ağustos2003,18(4):289-292.

20. Ay S, Güngör N, Özbaşaran F. Manisa İl Merkezi SağlıkOcaklarında Çalışan Personelin Sosyo-DemografikÖzelliklerinTükenmişlikDüzeyleriÜzerineEtkisi.IX.UlusalHalkSağlığıKongresi,KongreKitabı,Ankara,2004:306.

21. Ergin C. Doktor ve hemşirelerde tükenmişlik ve MaslachTükenmişlikÖlçeğininuyarlanması,BayraktarR,Dağİ,(Ed).VVII.UlusalPsikolojiKongresiBilimselÇalışmaları,Ankara,TürkPsikologlarDerneğiYayını,s,143-154.

22. Dawson-Saunders B, Trapp RG. Basic and ClinicalBiostatistics.A LangeMedical Book, International Edition,USA,1990.

23. SümbüloğluK,SümbüloğluV.Biyoistatistik.Yenilenmiş4.Baskı.ÖzdemirYayıncılık,Ankara,1993.

24. YangHJ,FarnCK.AninvestigationthefactorsaffectingMISstudentburnout intechnical-vocationalcollege.ComputersinHumanBehavior21(2005):917-932.

25. ExecutiveBoardResolutionEB101.R2ontheamendmentstotheconstitution.WHO,Geneva,1998.

26. ÖzdemirM.SağlıkÇalışanlarınSorunları.ToplumveHekim,Kasım-Aralık1999,16(6):402-12.

27. SoyerA,Belekİ.Türkiye’deÖzelSağlıkSektörüveSağlıktaÖzelleştirme.ToplumveHekim,Ocak-Şubat1998,13(1):35-46.

28. Bilir N., Doğan BG., Yıldız AN. Smoking Behavior andAttitudes-Ankara, Turkey. Hacettepe Public HealthFoundationandInternationalDevelopmentResearchCenter.Ankara,1997.


��

29. Parna K, Rahu K, Rahu M. Smoking habits and attitudestowardssmokingamongEstonianphysicians.PublicHealth(2005)119,390–399.

30. World No Tobacco Day-31 May http://www.who.int/entity/tobacco/resources/publications/wntd/2005/en/logoposter.pdfErişimTarihi:26Temmuz2005.

31. JuntunenJ,AspS,OlkinuoraM,AarimaaM,StridL,KauttuK.Doctors’drinkinghabitsandconsumptionofalcohol.BMJ.1988Oct15;297(6654):951-4.

32. KennaGA,WoodMD.AlcoholusebyhealthcareprofessionalsDrugandAlcoholDependence75(2004)107–116.

33. McManus IC, Winder BC, Gordon D. The Casula LinksBetweenStressandBurnoutinaLongitudinalStudyofUKDoctors.TheLancet,15June2002,(359):2089-2090.

34. Kushnir T, Cohen AH, Kitai E. Continuing MedicalEducationandPrimaryPhysicians’JobStress,BurnoutandDissatisfaction.MedicalEducation2000;34:430-36.

35. ShanfeltTD,BradleyKA,WipfJE,BackA.BurnoutandSelf-Reported Patient Care in an Internal Medicine ResidencyProgram.AnnalsofInternalMedicine2002,136(5):358-367.

36. Gil-Monte PR. Factorial Validity of the Maslach BurnoutInventory (MBI-HSS) among Spanish Professionals. RevSaudePublica2005;39(1):1-8.

37. TangCS.AssessmentofBurnoutforChineseHumanServiceProfessionals:AStudyofFactorialValidityandInvariance.JournalofClinicalPsychology,1998;54(1):55-58.


�0

TEŞEKKÜR

Bu araştırmada araştırmacılara destek olan TTB yönetim kurulubaşkanveüyelerine;değerlizamanlarınıayırıpanketleriyanıtlayankatılımcılara;TabipOdasıyöneticilerine;TTBMerkezKonseyteknikekibine;epidemiyolojibilimikapsamındakatkıverenDoç.Dr.BanuÇakır’ateşekkürederiz.

tÜrkİye’de tabİp odalarina kayitli olan faktÖrler · alakalı stresin ardından gelişen...

Documents