1

Mr. Cvetanka Ristiq Miodrag Ristiq, inxh. dipl. trafiku

TEKNOLOGJIA E TRANSPORTIT RRUGOR

PËR VITIN III – DREJTIMI I KOMUNIKCIONIT TEKNIK PËR TRANSPORT DHE SHPEDICION

Shkup, 2012

2

Botues: MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË Rr. Mito Haxhivasilev Jasmin, p.n. Shkup

Recensentë:

Prof. Dr. Ivo Dukoski, inxhinieri i diplomuar i trafikut Universiteti “Shën Kliment Ohridski “ Fakulteti Teknik, Manastir

Çedomir Kërstev, inxhinieri i diplomuar i makinerisë

Dragan Donev, inxhinieri i diplomuar i makinerisë Përkthyese: Nazmije SULEJMANI Lektore: Arjeta ÇAJLANI

Со решение на Министерот за образование и наука на Република Македонија бр. 22-4288/1 од 28.07.2010 година се одобрува употребата на овој учебник. Me vendim të Ministrit të Arsimit dhe Shkencës të Republikës së Maqedonisë numër 22-4288/1 të datës 28.07.2010, lejohet përdorimi i këtij libri. CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св.Климент Охридски", Скопје 656.1(075.3) РИСТИЌ, Цветанка Технологија на патен транспорт за III година: сообраќајна струка техничар за транспорт и шпедиција/Цветанка Ристиќ, Миодраг Ристиќ. - Скопје: Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2010. - 106. стр.: илустр.; 30 см ISBN 978-608-226-146-1 1. Ристиќ, Миодраг [ автор ] COBISS.MK-ID 84287242

Shtypi: Grafi cki centar dooel, Shkup

3

PARATHËNIE

Libri Teknologjia e transportit rrugor është dedikuar kryesisht për nxënësit e vitit III, të drejtimit të komunikacionit, për profilin Teknik për transport dhe shpedicion. Materiali i paraqitur në këtë libër është përgatitur sipas planit dhe programit mësimor me një fond prej tri orë në javë. Ky është teksti i parë i llojin e vet, d.m.th. për këtë profil të profesionit të komunikacionit dhe është rezultat i punës shumëvjeçare të autorëve. Autorët e këtij libri në mënyrë sistematike dhe të thjeshtë që ata kanë përpunuar temat që janë adaptuar për të moshën e nxënësve.

Qëllimi kryesor i paraqitjes së materies është drejtuar drejt qasjes moderne për planifikim, organizim, zbatim dhe menaxhim të transportit të mallrave në trafikun rrugor. Vëmendje e veçantë i është kushtuar mënyrave të transportit, përdorimit të mjeteve të transportit për ngarkesa të ndryshme, dokumentacionit të nevojshëm, si dhe llogaritjes së kostove.

Në libër janë dhënë ilustrime të shumta, të cilat shpresojmë se do të mundësojnë më lehtë dhe më të mirë të kuptohet materiali i ekspozuar. Sa autorët ishin në gjendje të kontribuojë në përmirësimin e cilësisë së teksteve shkollore do të tregojë koha. Jemi të vetëdijshëm për lëshime të caktuara dhe çdo sugjerim nga kolegët, nxënësit dhe recensuesit me kënaqësi do të pranohet.

Autorët në këtë hyrje duan të shprehin falënderimin e tyre nga recensuesit e këtij libri, prof. Dr. Ivo Dukoski nga Fakulteti Teknik, Manastir, Çedomir Kërstev, inxhinier i diplomuar dhe Dragan Donev, inxhinier i diplomuar, të cilët me vërejtjet e tyre pozitive në mënyrë të plotë e kanë vlerësuar këtë dorëshkrim.

Gjithashtu, autorët dëshirojnë të falënderoj prof. Dr. Boro Ristiq, i cili ka ndihmuar në realizimin e këtij dorëshkrimi.

Autorët

4

5

1 PLANIFIKIMI I TRANSPORTIT

1. 1. KARAKTERISTIKAT E TRANSPORTIT Transporti i njerëzve dhe mallrave, lëvizja e tyre nga një vend një tjetër dhe transporti

i informacioneve dhe energjisë nga një vend në tjetrin përfaqëson një proces specifik - proces i transportit. Në varësi nga lloji që është transportuar dhe si transportohet, ky proces realizohet si: bartje, transport, rrjedhje, etj. Ky proces mund të jetë në lloj të një procesi të prodhimit specifik, prodhim transporti, i cili nuk prodhon ndonjë produkt të ri, por kryen transportimin e njerëzve dhe mallrave, kështu që është një prodhim që e ka krijuar transporti.

Shfrytëzuesit e shërbimeve të sistemit të transportit më së shumti interesohen në cilësinë dhe çmimin e shërbimit të transportit që mund të sigurojë një formë të transportit. Karakteristikat kryesore të sistemit të transportit mund të theksohen si vijon:

KAPACITETI Obligimi i shërbimeve të transportit sipas sasisë së kohës së nevojshme të drejtimit të

caktuar (tonelata - vende). SHPEJTËSIA E TRANSPORTIT Raporti i kohës së transportit, duke marrë parasysh vendin e nisjes (portën) deri në

destinacion (objektivi), duke përfshirë edhe qasjen në sistemin e transportit, pritjen për njësi transporti, kohëzgjatjen e ngarkimit, shkarkimin dhe ringarkimin, si dhe kohët terminale në fund të procesit të transportit.

BESUESHMËRIA Nënkupton garantim në një kohë të caktuar të transportit i cili prej përpara mund të

parashikohet paraprakisht, ashtu që në mënyrë të sigurt mund të përcaktojë kohën e mbërritjes në destinacion. Në transportin publik kjo është garantuar nga rendi i vozitjes.

KONFORI Nënkupton një shkallë të gjerë të kushteve, nën të cilat kryhet shërbimi i transportit,

duke filluar nga kushtet e qasjes së sistemit të transportit nga kushtet në automjet, mënyra e pagesës së shërbimeve etj.

SIGURIA Nënkupton gjasën që transporti të kryhet pa fatkeqësi, respektivisht pa pasoja të

dëmshme.

6

EKONOMIZIMI Për shfrytëzuesit kjo është shuma totale e shpenzimeve direkte dhe indirekte që duhet

të paguhet për kryerjen e transportit. Në transport mallrash këto parametra në një masë të madhe varen nga lloji i ngarkesës.

Në thelb, mund të dallojmë dy grupe kryesore të mallrave të transportit, duke përfshirë: - Transportin industrial, i cili është përcaktuar nga sasitë e mëdha të mallrave dhe

relacioneve të përhershme; - Shpërndarja e barrës për konsumatorët, e cila është përcaktuar nga dërgesat e vogla

e të shpeshta të shpërndara në zonat më të gjera. Grupi i parë i përdor të gjitha llojet e transportit dhe madje edhe ato të veçanta

(guppërcjellësit, shiritat, teleferikët), në varësi të avantazheve krahasuese, duke përfshirë pjesëmarrjen e kombinuar të shumë lloje.

1.2. ELEMENTET E PLANIFIKIMIT TË TRANSPORTIT Për kryerjen efikase dhe të sigurt të transportit më parë duhet të jetë kryer planifikimi i

tij të mirë. Për këtë është e nevojshme njohja e elementeve të planifikimit të transportit. Elementet kryesore të planifikimit të transportit janë këto: 1. Sasia dhe lloji i mallrave, të shprehura në tonelata (t) ose në numrin e udhëtarëve; 2. Distanca e transportit e tregtar në kilometra (km) dhe 3. Numri dhe lloji i automjeteve. Për elementin e parë, sasinë e mallrave, duhet të dini se sa tonelata mallra

transportohen dhe për cilin lloj të mallrave ose për numrin e udhëtarëve të transportuar bëhet fjalë. Për llojin e mallrave është e nevojshme të dihen veçoritë fizike dhe kimike, si dhe aftësinë e ngarkesës së manovruar, d.m.th. aftësinë për ngarkim, shkarkim dhe ringarkim.

Për elementin e dytë, distanca e transportit në kilometra është faktor kyç gjatë

zgjedhjes së llojit të automjetit. Për elementin e tretë, numri dhe lloji i automjeteve, një kompani transporti ka parkun

e vet të vozitjes. Nga disponueshmëria e parkut vozitës varet frekuenca, shpejtësia, efikasiteti dhe siguria e transportit. Sipas llojit të automjeteve, i përcaktojmë sasinë e nevojshme dhe llojin e mallrave.

Planifikimi i transportit bëhet në përputhje të plotë me planifikimin e arritjes dhe

dërgimit të barrës së shfrytëzuesve. Përveç kësaj, për planifikimin e qarkullimit të barrës vendosin shfrytëzuesit që e përdorin transportin, i cili varet nga madhësia dhe karakteri i tij.

Planifikimi i qarkullimit të ngarkesës në një kompani transporti bëhet në bazë të

analizës ekonomike ose kontratave dhe raporteve të cilat i sjellin shfrytëzuesit e transportit të ngarkesës. Kontratat përmbajë të dhënat vijuese: llojin dhe natyrën e ngarkesave, vendin e dërgimit dhe pranimit, afatet e kryerjes e tjera.

7

Planifikimin dhe rrjedhën e transportit të ngarkesës së mallrave e bëjnë ndërmarrjet e transportit, të cilat e përcaktojnë drejtimin e transportit, d.m.th. rrjedhën e mallit. Me këtë rast, duhet të merren parasysh kushtet e rrugëve, aftësia e xhiros së stacioneve të ngarkim-shkarkimit etj. Në përcaktimin e drejtimeve të transportit janë të interesuar edhe shfrytëzuesit për të cilët është duke u bërë transporti i mallrave, të cilët kanë tendencë që dërgimi i mallrave të jetë sa më efikas dhe më ekonomik.

Planifikimi i transportit të mallrave përbëhet në përcaktimin e:

- vendit të dërgimit të mallrave (pikën e fillimit) dhe vendit të shpërndarjes së mallrave (pikën e fundit), duke marrë parasysh aftësinë lëshuese të çdo vendi;

- korrespondencës midis pikave të dërgimit dhe dorëzimit të mallrave;

- drejtimit të qarkullimit të transportit të mallrave, si dhe distancës së transportit;

- strukturës së fluksit të transportit të mallrave nga llojet e ngarkesave;

- intensitetit të fluksit të transportit të mallrave, e tjera. Si pikë fillimi në transportin rrugor zakonisht merret vendi i cili gjendet në rrugën

kryesore ose në rrugën e tij të lidhur. Në trafikun e qytetit kushtet janë më specifike, sepse caktimi i pikave të nisjes së mallit është kompleks, për shkak të shpërndarjes së tyre, llojit të mallrave etj. Prandaj, gjatë planifikimit të qarkullimit të mallrave, territori i qyteti është i ndarë në zona të vogla.

1.3. FAZAT E PLANIFIKIMIT TE TRANSPORTIT Pasi të kemi përcaktuar elementet e planifikimit të transportit, kalojmë në fazat e

planifikimit të transportit. Fazat themelore të planifikimit të transportit janë: 1. Faza e përgatitjes;

2. Faza e kryerjes së transportit;

3. Faza e përfundimit të transportit. Në fazën e parë ose fazën e përgatitjes përfshihen veprimet e mëposhtme: - Përgatitja e automjetit ose kontrolli teknik i sigurisë, pajisjeve të automjeteve dhe

dokumentacionit të automjet dhe shoferit;

- Marrëveshja për transport;

- Ngarkesa e mallrave në mjetin e transportit.

Në fazën e dytë, respektivisht fazën e kryerjes së transportit përfshihen veprimet në vijim:

- Nisja e automjetit nga vendi i ngarkimit;

- Koha e vozitjes, respektivisht kryerja e transportit deri te destinacioni i nevojshëm;

- Koha për pushim;

8

- Koha e nevojshme për kalimin përtej kufirit në rast të transportit të jashtëm (ndërkombëtar);

- Mbajtja e dokumentacionit dhe evidencës së mallrave, lajmërimi i personave zyrtarë gjatë transportit;

- Kryerja e ngarkesës së njëjtë me mjete të tjera transporti, ose me çdo lloj tjetër të trafikut;

- Përcjellja dhe kontrolli i transportit, si dhe ndërmarrja e masave të përshtatshme sigurie dhe masave mbrojtëse për automjetin dhe parkun e automjeteve si dhe personelin dhe mallrat.

Faza e realizimit i ka veprimet e mëposhtme:

- Arritja në vendin e shkarkimit;

- Koha e nevojshme për shkarkim;

- Dorëzimi i dokumenteve për të kryer transportin;

- Kthimi i automjeteve në autobazë dhe përgatitja e tij për zbatimin e detyrave të reja;

- Rishikimi i sigurisë teknike të automjetit. 1.4. KRITERET PËR ZGJEDHJEN E RRUGËVE

DHE AUTOMJETEVE Shumica e automjeteve në transportin rrugor janë bërë sipas kushteve të veçanta të

shfrytëzimit. Për çdo lloj të barrës që duhet të transportohet zgjidhet automjeti përkatës që është i përshtatshëm për ngarkesë të tillë. Shfrytëzimin efikas i kamionëve varet nga disa kushte të shfrytëzimit:

• kushtet e transportit;

• kushtet e klimës;

• kushtet e rrugëve. 1.4.1. Kushtet e transportit Kushtet nën të cilat kryet transporti i mallrave i karakterizon këta faktorë:

Emri dhe lloji i mallrave;

- vetia fizike dhe kimike të mallrave;

- mënyra e paketimit të mallrave;

- vëllimi i mallrave (t/m³);

- dimensioni dhe pesha e njësisë së ngarkesës;

- madhësia e mallrave;

- sasia e mallrave që do të transportohen në njësi kohe.

9

Në kushtet e transportit përfshihen treguesit e mëposhtëm: - regjimi i punës së automjetit; - rruga e kaluar mesatare ditore e automjetit; - numri vjetor i ditëve të funksionimit të automjetit; - largësia mesatare vjetore e automjeteve; - jobarazia në volumin e transportit të mallrave; - mënyra ngarkim-shkarkimit të mallrave; - vendosja dhe mirëmbajtja e parkut vozitës; - organizimi i procesit të transportit. Por një nga treguesit më të rëndësishëm të kushteve gjatë transportit të mallrave është

distanca e transportit. Këtu mendohet vallë transporti është kryer në kushte urbane, në distancë periferike, ndërurbane ose ndërkombëtare.

1.4.2. Kushtet e rrugës Kushtet e rrugës janë të përcaktuara nga faktorët e mëposhtëm: - konfiguracioni i terrenit; - elementet e profilit gjatësor dhe tërthor të rrugës; - lloj i ndërtimit të rrugës; - kapaciteti i urave dhe objekteve tjera; - pajisjet e rrugës dhe - intensiteti i trafikut. 1.4.3. Kushtet klimatike Faktorët që përcaktojnë kushtet klimatike janë si më poshtë: - temperatura mesatare minimale dhe temperatura maksimale e ajrit gjatë dimrit dhe

verës; - gjatësia e gjatjes së reshjeve të borës; - gjatësia e gjatjes së dukshmërisë së zvogëluar të rrugës (mjegulla); - numri i ditëve me shi në vit etj. 1.5. RRUGËT E TRANSPORTIT Trafiku rrugor është i kushtëzuar nga zhvillimi i rrjetit rrugor, për shkak se rrugët

mundësojnë lëvizjen e mjeteve të transportit. Me ndërtimin e tyre, rrugët sigurojnë vozitje të sigurt dhe shfrytëzimin ekonomik të automjeteve. Qëndrueshmëria e rrugëve ka rëndësi vendimtar për rrjedhën normale të komunikacionit rrugor.

10

Rrugët e mira mundësojnë qarkullimin e automjeteve moderne me shpejtësi të madhe dhe udhëtim të rehatshëm, që kontribuon në efikasitetin e transportit. Përveç kësaj, rrugët kanë rëndësi të madhe për zhvillimin e turizmit.

Gjendja e rrugëve ndikon edhe në shpenzimet e transportit. Kjo mund t’i rritë ose t’i zvogëlojë shpenzimet e transportit. Nga rrugët varet edhe rregullshmëria dhe jetëgjatësia e automjeteve, si dhe komoditeti i udhëtimit. Lëvizja e automjeteve në rrugët e këqija është i ngadalshëm, i cili nuk lejon përdorimit normal të parkut vozitës dhe çon në rritjen e shpenzimeve për mirëmbajtje të automjeteve, rritjen e konsumit të karburantit dhe mjeteve për lyerje, ngrënien e përshpejtuar të gomave dhe pjesëve të tjera.

Prandaj, është e rëndësishme që të zgjedhin një rrugë përmes së cilës do të kryhet transporti i mallrave.

Për organizimin e duhur dhe efikas të transportit të mallrave në rrugët e trafikut, duhet të arrihet produktivitet i lartë i punës së funksionimit të parkut vozitës. Për këtë qëllim zgjidhet itinerari optimal i transportit.

Drejtimin e lëvizjes së automjeteve në transportin e mallrave varet nga treguesit për funksionimin e parkut vozitës.

E ato janë:

- koeficienti i shfrytëzimit të rrugës së kaluar;

- numri i vozitjeve (qarkullimeve) të mundshme;

- sasia e mallrave;

të gjitha këto në një periudhë vrojtuese kohore. Si lloje të mundshme itinerare që përdoren në transportin e mallrave mund të

përmendim në vijim: 1. Itinerari ripërtëritës Itinerari përfshin kryerjen e proceseve rregullative të transportit, me çka përsëriten

vozitjet individuale në drejtim të njëjtin midis dy pikave. Në këtë lloj të itinerarit dallojmë: a. itinerar të përsëritur me vozitje të kundërt boshe, që do të thotë me një qarkullim

automjet të arrijë një udhëtim. Mjeti fillon nga garazhi ose autobaza, kah vendi A për ngarkim. Pastaj, automjeti çon në destinacionin e dëshiruar, ose në vendin e shkarkimit, të shënuar me B. Pas kryerjes së shkarkimit, automjeti është kthyer bosh, ose pa ngarkesë në vendin A që sërish me ri-ngarkim ose në garazh. Itinerari i përsëritur me vozitje të kundërt bosh është paraqitur në figurën nr. 1;

11

G (garazhi)

Figura nr. 1: Itinerari ripërtëritës me vozitje të sërishme boshe

b. itinerari i përsëritur me transport në të dy drejtimet, me çka për çdo qarkullim

automjetet kanë kryer dy vozitje. Automjeti fillon nga garazhi kah vendi A për ngarkim. Pastaj, automjeti niset për në destinacionin e dëshiruar, d.m.th. vendi i shkarkimit të treguar me B. Pas kryerjes së shkarkimit, automjeti sërish ngarkohet dhe kështu automjeti i ngarkuar kthehet në pikën A. Itinerari ripërtëritës me transport në dy drejtime është paraqitur në figurën nr.2;

G (garazhi)

Figura nr. 2: Itinerari ripërtëritës me transport në dy drejtime

c. itinerari ripërtëritës me shfrytëzimin jo të plotë të rrugës së kaluar me vozitje të

sërishme, në këtë rast, brenda një qarkullimi të automjetit janë kryer dy vozitje. Automjeti del nga garazhi dhe niset për në vendin për ngarkim, të treguar me A. Pasi të bëhet ngarkimi i mallrave në mjetet e transportit, bëhet transporti deri te vendi i shkarkimit, të treguar me pikën B. Pas kryerjes së shkarkimit, automjeti sërish është ngarkuar dhe niset për në pikën C, ku duhet të dorëzojë mallra. Kjo do të thotë se një pjesë e automjeteve rrugore kalon në vozitje pa ngarkesë, respektivisht me shfrytëzimin jo të plotë të rrugës së kaluar. Pastaj, automjeti kthehet në garazh.

12

Itinerari ripërtëritës me transportin në dy drejtime është paraqitur në figurën nr.3.

G (garazhi)

Figura nr. 3: Itinerari ripërtëritës me përdorimin jo të plotë të

rrugës së kaluar në vozitje të sërishme 2. Itinerari radial Itinerar radial është shuma e itinerareve të ndryshme të përsëritura, të cilat hasen në

një pikë. Vëllimi i transportit në drejtime të caktuara është zakonisht i vogël (p.sh. shpërndarja

apo dorëzimi i mallrave në stacionet hekurudhore, stacionet e autobusëve, aeroportet apo limanet).

Gjatë përvetësimit të itinerarit radial duhet të synohet kah reduktimi i zerove dhe me vozitjet boshe.

Për itineraret radiale treguesit themelorë përgjigjen në mjediset mesatare në aspektin e sasisë së mallrave që transportohen.

Në të vërtetë, rruga e vozitjes radiale është kur disa rrugë të përsëritura takohen në një pikë, përkatësisht në stacionin e transportit. Në stacionin e transportit mund të bëhet ngarkimi apo shkarkimi i mallrave ose udhëtarëve, të tilla siç janë treguar në figurën nr. 4.

Figura nr. 4: Itinerari radial

13

3. Itinerari unazor (rrethor) Nën itinerarin unazor nënkuptohet vozitje e automjetit në mesin e disa pikave, me çka

drejtimet e ndryshme të vozitjes lidhen në një linjë të mbyllur të treguar në figurën nr. 5 Në varësi të drejtimit të përbashkët të flukseve të mallrave të tilla të lidhura, itinerari

unazor mund të ketë forma të ndryshme. Gjatë përvetësimit të itinerarit unazor duhet të bëhet një analizë e plotë e të gjitha elementeve të njohura për të marrë gjasën e prodhimit më të lartë.

Në zgjedhjen e itinerarit unazor ndikojnë:

- Natyra e mallrave;

- Parku vozitës (përbërja e tij);

- Mënyra e operimit e parkut vozitës;

- Koha e veprimit për punë me kohëzgjatje të qarkullimit.

Figura nr. 5: Itinerari unazor (rrethor)

4. Itinerari përmbledhës ose shpërndarjes Itinerari përmbledhës nënkupton itinerarin gjysmëunazoar ose unazor me të cilin bëhet

ngarkesa graduale e mallrave. Itineraret përmbledhëse pranohen në rritjen graduale të ngarkesës. Ato mund të jenë për shembull: mbledhja e mbeturinave, borës, ambalazhit përtëritës etj.

Itinerari distributiv është një unazë ose itinerar gjysmëunazor, me çka është bërë shkarkimi gradual i mallrave. Te ky lloj i itinerarit malli gradualisht zvogëlohet. Ai që është shpërndarë mund të jetë transporti i postës, ushqimeve, gazetave etj.

Itinereret mund të jetë e kombinuara, pra të përmbledhura-shpërndara, me kalimin gradual të ngarkimit dhe shkarkimit të mallrave. Qarkullimi i automjeteve në këtë itinerar përbëhet nga vozitja, numri i së cilës përgjigjet nga numri i ngarkimit apo shkarkimit të automjeteve.

Në figurën e ardhshme numër 6. është treguar një shembull i itinerarit përmbledhës, ku ngarkesa e mallrave gradualisht ngarkohet në disa pika.

14

1. 6. AUTOMJETET E TRANSPORTIT DHE MËNYRA E TRANSPORTIT TË LLOJEVE TË NDRYSHME TË MALLRAVE

1.6.1. Transporti i mallrave të veçanta ose copave të mallrave Mallrat e veçanta transportohen të paketuara ose jo të paketuara. Si ambalazhe

përdoren kuti kartoni, arka druri, fuçi metalike dhe plastike etj. Për manipulim dore të këtij grupi, pesha e copave të veçanta sillet prej 100 kg e më tepër.

Në qoftë se manipulimi është i mekanizuar, mallrat grupohen në njësi të ngarkesave duke përdorur kontenierë ose paleta. Në transportin rrugor gjithnjë e më tepër paraqitet nevoja për mbrojtjen e mallrave gjatë transportit. Prandaj, për transport të mallrave të veçanta gjithnjë e më tepër përdoret automjete me hapësirë të ngarkesës së mbyllur - furgoni, siç është treguar në figurën nr. 7. dhe 8. Ngarkim-shkarkimi i furgonit bëhet në anën e pasme, me çka manipulimi është i vështirësuar, si dhe përdorimi i ringarkimit të mekanizuar. Gjatë përdorimit të furgonit, manipulimi i mallrave kryhet me dorë ose duke përdorur vinça të vegjël pirunorë. Prodhohen edhe furgonë me çati të lëvizshme për manipulim të ringarkimit me ndihmën e vinçave të varur.

Figura nr. 7: Furgon nga ana e përparme

Figura nr. 6: Itinerari përmbledhës

15

Figura nr. 8: Furgon nga ana e pasme

Automjete standarde për mallra të veçanta janë kamionët, me sënduk të hapur të

ngarkesës, kapakët anësorë hapen, kulmi është nga pëlhura, lartësia e të cilit zhvendoset dhe ai nuk qullet. Gjatë përdorimit të kamionëve është e nevojshme të vendoset edhe pajisje për shtrëngim (lidhje) të mallit - litarë dhe pajisje për shtrëngim të litarëve.

1.6.2. Mallrat rinfuze Në mallra rinfuze që transportohen në transportin rrugor përfshihen: materialet e

ndërtimit (toka, rëra, çimentoja, betoni), drurët dhe xehet, gruri etj. Ky lloj i mallit sipas madhësisë mund të jetë në pluhur, kokërr e imët, kokërr e trashë,

copë e imët dhe copë e trashë. Transporti i mallrave rinfuze kryhet me ose pa paketim, respektivisht i paketuar ose i pa paketuar.

Mallrat rinfuze pa ambalazh sipas rregullës transportohen me automjete të veçanta, të cilat sipas llojit të vet përshtaten me llojin e mallrave për çka janë destinuar. Në këtë aspekt, dallimet ekzistojnë në transportin e mallrave rinfuze të cilat i përshtaten ndikimeve atmosferike ose janë të dëmshme për mjedisin. Për këtë qëllim, përdoren automjete të pajisura me karroceri të mbyllur, pra enë me formë të ndryshme dhe me makineri të posaçme.

Mallrat e pandjeshme transportohen me automjete me karroceri të hapur (zakonisht metalike), të cilat sipas rregullës zbrazen me ndihmën e mekanizmit të vet për ngarkimin dhe shkarkimin. Mallrat në pluhur dhe mallrat sintetike transportohen në enë të mbyllura me formë cilindrike, të cilat janë vendosura horizontalisht apo vertikalisht, me një hapje të përshtatshme për ngarkim ose shkarkim.

Mallrat rinfuze në kokrra transportohen me kamionë cisterna të pajisur me mjete për vetëshkarkim me animin e tërë cisternës, siç është treguar në figurën numër 9.

Figura nr. 9: Automjete për transportin e mallrave me derdhje

16

Mallra të tjera (materiali ndërtimor) nuk kanë nevojë për kushte të veçanta të

transportit. Përdoren automjete për vetëshkarkime standarde (sëndukë të hapur ngarkimi). Shkarkimi mund të bëhet duke e anuar sëndukun e ngarkesës në anën e saj ose prapa, siç tregohet në figurat numër 10 dhe 11.

Figura nr. 10: Automjeti me mekanizmin për vetëshkarkim

Figura 11: Automjet me mekanizëm për vetëshkarkim

Për transport të mallrave të veçanta rinfuze, si qymyri, guri, mineralet e tjera, të cilat

në mënyrë mekanike ngarkohen në sasi të veçanta të mëdha, automjetet, respektivisht karroceria e tyre duhet të jetë shumë rezistente ndaj goditjeve, si në vendet e ngarkesës gjatë rënies, ashtu edhe në vetë elementet e mekanizmit për ngarkim. Kabina e shoferit patjetër duhet të ketë mbrojtje të veçantë.

1.6.3. Mallrat derdhëse (të lëngëta) Në mallra derdhëse - të lëngshme përfshihen lëndë djegëse të lëngëta dhe derivatet e

naftës, pijet alkoolike, vajrat e ndryshme (minerale dhe ato ushqimore), produktet kimike, gazet e lëngshme, uji etj.

Transporti i mallrave të lëngshme bëhet me ose pa paketim, respektivisht ambalazhi është vetë karroceri e automjetit. Si ambalazh përdoren fuçi, balona, kanaçe, shishe dhe enë të tjera.

Transporti i sasive të mëdha të mallrave të lëngshme, në relacione të shpeshta dhe të gjata, bëhen në mënyrë të thjeshtë, me cisterna njëpjesëshe me kapacitet të madh (10 - 28.000 litra) pa pompa të ndërtuara për operacione ngarkimi-shkarkimi.

17

Transporti shpërndarjes ose grumbullues i mallrave të lëngshme bëhet me cisterna të cilat janë ndërtuar me ndarje (në shumë pjesë). Për këtë qëllim me sukses përdoren tërheqës me gjysmë rimorkio – cisterna me kapacitet prej 8. - 20.000 litra. Cisternat janë të pajisura me pompa për manipulim të zakonshëm dhe me instrumente matëse.

Për nevojat e aeroporteve përdoren cisterna me një kapacitet prej 25. deri 60.000 litra, me pompa të instaluara, me instrumente matëse, filtra, aparate automatike kundër zjarrit dhe pajisje të tjera.

Transporti i lëndëve djegëse të lëngëta kërkon cisterna nga materiali më i fortë me formë cilindrike, të mbështjella në skajet dhe të pajisura me mjete të veçanta për shkak të presionit të lartë. Në automjet nuk mund të ketë një, dy ose tre cisterna lirisht të mbështetura njëra me tjetrën. Mekanizimi për mallra të lëngshme bëhet me pompim nëpërmjet tubacioneve. Pompat mund të jenë të ndërtuara në automjet ose të vendosura në hapësirën e ngarkimit-shkarkimit si të qëndrueshme apo të lëvizshme.

Karburantet e lëngshme mbushen në vendin e prodhimit, në guppërcjellësit me sasi të madhe (portet) dhe në magazinat për shkak të transport të mëtejshëm deri te konsumatori.

Shkarkimi sipas rregullës bëhet nga rrjedha e lirë nëpërmjet hapjes së fundit të cisternës. Pompat përdoren vetëm kur rrjedhja është kryer nga hapja e sipërme. Në cisterna me ndarje çdo pjesë (dhomë) ka vrimë të vetme të rrjedhjes. Në varësi të rregullimit të vendit të shkarkimit, është e mundshme edhe rrjedhje në shumë dhoma. Diametri i vrimës për rrjedhje zakonisht ka dy ose tre cola.

Pijet alkoolike gjithashtu gjithnjë e më shpesh transportohen me cisterna. Transporti në fuçi gradualisht braktiset për shkak të reduktimit të mundësisë së përdorimit të plotë të automjetit bartës.

Malli i gaztë gjithashtu transportohet edhe në kontejnerë të veçantë të përshtatshëm (shishe çeliku, etj).

Në figurat e mëposhtme numër 12 dhe 13 janë treguar automjetet, të cilat janë dedikuar për transport të naftës, derivateve të naftës apo ujit.

Figura nr. 12: Cisterna për transportin e ujit

Figura nr. 13: Cisterna për transportin e karburanteve të lëngshme

18

1.7. ZGJEDHJA E MJETIT TRANSPORTUES Gjatë zgjedhjes së mjetit të transportit patjetër duhet të bëhet krahasimi i gatishmërisë

së tij. Për të vlerësuar gatishmërinë - cilësinë e shërbimit të automjeteve individuale transportuese zakonisht fillon nga këto kritere:

- aftësia teknike;

- disponueshmëria e shërbimeve të transportit;

- shpejtësia e transportit;

- koha e transportit e nevojshme për shpërndarjen e mallrave;

- besueshmërinë e shërbimeve të cilat do të kryhen; - shpenzimet. Shpenzimet vendosin vallë transporti duhet të kryhet në kuadër:

- të ndërmarrjeve që kryejnë transportin me mjetet e veta transportuese dhe në vendet përkatëse ose

- kryhen me transport publik. Në qoftë se cilësia e ofrimit të shërbimeve me porosi të automjeteve të veta dhe

publike është e barabartë, atëherë vendos rezultati i krahasimit të shpenzimeve. 1. 8. KOHA PËR TRANSPORT Koha e nevojshme për transportin e mallrave varet nga disa faktorë. Ata mund të jetë

si më poshtë: - Shkalla e organizimit të transportit; - Gjendja e rrugëve; - Klima dhe kushtet e rrugës; - Mënyra dhe metoda e veprimit të parkut vozitës të linjave; - Mënyra e funksionimit të automjetit; - Sezoni i punës; - Aftësia për personelit vozitës; - Siguria teknike e automjeteve etj. Gjatë 24 orëve të kaluara bilanci i kohës të çdo njësie të transportit të parkut vozitës

është: Hr + Hg = 24,

ku: Hr – orët e kaluara në punë të njësisë së transportit; Hg - orët e kaluara në garazh të njësisë së transportit; Orët e kaluara në punë të njësisë së transportit ndahen në:

- orë për vozitje; - orët për mbajtje, respektivisht

19

Hr = Hw + Hd => Hw = Hd + Hg = 24

ku: Hw – orët e kaluara në vozitje të njësisë së transportit dhe Hd - orë e kaluara për mbajtjen e njësisë së transportit. Koha e kaluar në vozitje ndahet në kohën e vozitjes me ngarkesë (Hwt) dhe në kohën e

vozitjes pa ngarkesë (Hvp), përkatësisht:

Hw = Hwt + Hwp Koha e ruajtjes së njësisë së transportit mund të jetë për shkak të ngarkim-shkarkimit

(Hu/t), defekt teknik (Hn) dhe arsyeve organizative (Hor). Koha për të cilën njësia e transportit është në garazh mund të jetë për shkak të

mirëmbajtjes teknike ose riparimit, ose duke pritur orarin e punës. Koha produktive është koha e vozitjes me ngarkesë, kurse koha joproduktive është koha në vozitje pa ngarkesë apo koha e kaluar në përgatitje.

Në kohën e përgatitjes përfshihet edhe koha për ngarkim-shkarkim, si dhe koha e

nevojshme për mirëmbajtje teknike dhe riparim.

Orët në procesin e transportit përbëhen nga këto faza:

• koha e vozitjes;

• koha për ngarkim;

• koha për shkarkim;

• vonesa gjatë transportit (pritja në kalimet kufitare, në tragete, etj).

1. 9. ZGJEDHJA E RRUGËVE TË TRANSPORTIT DHE

MJETEVE TË TRANSPORTIT Në cilat rrugë transportuese dhe me cilat mjete të transportit do të bëhet transporti i

mallrave në komunikacionin rrugor kryesisht varet shumë nga këto elemente:

- Distanca e transportit;

- Pesha e mallit, përkatësisht volumi i tij;

- Lloji i mallrave (vetitë fizike dhe kimike);

- Mundësia e përshtatjes së mjeteve të transportit ndaj nevojave të trafikut;

- Shkalla e pabarazisë gjatë transportit;

- Kushtet e shfrytëzimit;

- Cilësia e shërbimit të transportit (shpejtësia, rregullshmëria dhe saktësia);

20

- Dendësia dhe zhvillimi i rrjetit të trafikut; dhe

- Ekonomizimi i transportit. 1.9.1. Distanca e transportit

Distanca e transportit më shumë ndikon ndaj zgjedhjes së mjeteve të transportit, se sa

të transportit rrugor. Nëse bëhet fjalë për shumën e transportit të mallrave jashtë shtetit, natyrisht që në këtë rast do të zgjidhen mjete nga transporti detar ose transporti ajror. Cila nga këto dy mjete të transportit do të zgjidhet, varet nga pesha e ngarkesës. Në qoftë se transportohet ngarkesa në një distancë të shkurtër, mjetet e transportit dhe rruga zgjidhen në bazë të dendësisë dhe zhvillimin e rrjetit të trafikut, lloji i malit, ekonomizimi dhe kështu me radhë. Për zgjedhjen e transportit rrugor dhe mjeteve të transportit në destinacione të mesme do të ndikojnë të gjitha palët e interesuara. Departamenti i tarifave zgjedhjen e vet të transportit rrugor dhe mjeteve të transportit patjetër ta përshtatë me kërkesat e shfrytëzuesit, respektivisht të ofrojë disa zgjidhje optimale.

1.9.2. Pesha apo vëllimi i mallrave Pesha e mallrave drejtpërdrejt ndikon në zgjedhjen e transportit rrugor dhe mjetet e

transportit. Në qoftë se bëhet fjalë për mall të vështirë, në këtë rast do të përcaktohen mjetet me kapacitet më të madh, ndërsa transporti rrugor do të zgjidhet sipas kushteve teknike, edhe atë sipas ngarkesës së masave, dimensioneve të tuneleve, kalueshmërisë së rrugëve, gjerësisë së trasesë etj. Për transport të mallrave më të lehta zgjedhja e rrugës dhe mjetit të transportit është shumë më e gjerë dhe rol vendimtar ka shpejtësia dhe ekonomizimi.

1.9.3. Lloji i mallit Lloji i mallit luan një rol të rëndësishëm në zgjedhjen e mjeteve të transportit, por kjo

edhe në zgjedhjen e rrugës në të cilën do të lëvizë automjeti. Në qoftë se është fjala për transportin e mallrave që prishen lehtë, përdoren kamionë-frigoriferë, për mallrat e lirshëm - kamionë me kiper-pajisje e të tjera. Rast specifik është transporti i materieve të rrezikshme si mallrat që ndizen lehtë, materiet eksplozive dhe helmuese. Atëherë patjetër duhet të zgjidhet me kujdes transportit që garanton sigurinë e transportit rrugor, ndërsa rruga transportuese zgjidhet sipas gjasës, ose nëse ndodh avari, pasojat të mund të jenë minimale. Për transportin e produkteve të lëngshme dhe të gazta zgjidhen kamionë-cisterna, ndërsa rruga e transportit është përcaktuar nga dendësia dhe zhvillimi i rrjetit të trafikut. Në rrugët e caktuara të transportit ekziston ndalimi i transportit të materieve të rrezikshme, në mënyrë që zgjedhja e rrugës së transportit është zvogëluar mjaft për arsye sigurie.

21

1.9.4. Kushtet e eksploatimit Kushtet e eksploatimi në masë të madhe ndikojnë ndaj shpenzimeve të transportit dhe

ngritjes së vlerave të shërbimeve të transportit të caktuar. Para së gjithash, kushtet e shfrytëzimit janë elementet dhe karakteristikat e zgjedhjes së transportit rrugor dhe karakteristikat teknike të automjetit. Elementet e rrugës së transportit janë profilet e rrugës, orari dhe distanca e stacioneve për ngarkim, shkarkim dhe ringarkim e tjera. Karakteristikat e mjeteve të transportit është forca e motorit të automjetit, mënyra e përdorimit të tij, kapaciteti etj.

1.9.5. Cilësia e transportit Një nga faktorët kryesorë për zgjedhjen e rrugës dhe automjetit është cilësia e

transportit, e cila ndikon në shpenzimet e shfrytëzimit dhe çmimin e kostos së shërbimit të transportit. Cilësia e transportit të mallrave është reflektuar veçanërisht në automjetin transportues dhe ruajtjen e vlerës së mallrave. Shpejtësia, saktësia dhe rregullsia shpesh janë vendimtare për zgjedhjen e mjeteve të transportit, sepse ato ndikojnë në planifikimin e drejtë të transportit.

1.9.6. Dendësia dhe zhvillimi i rrjetit të trafikut Ndikimi i dendësisë së rrjetit të trafikut manifestohet si në vlerën e shërbimeve të

caktuara të transportit, ashtu edhe në lartësinë e rritur të vlerave të shërbimeve të transportit në të gjithë rrjetin e trafikut. Nëse një rrjeti trafiku është më i zhvilluar se një tjetër, nëse ai është më i dendur, do të thotë se koha për transport në këto vende do të jetë më e gjatë. Dendësia e rrjetit të drejtpërdrejtë ndikon në vlerën e shërbimit të transportit. Sipas një rregulle, do të thotë se rrjeti i zhvilluar i trafikut mundëson qarkullimin më të mirë dhe më të shpejtë të automjeteve dhe reduktim të shpenzimeve të transportit.

1.9.7. Vëllimi i transportit Vëllimi i transportit drejtpërdrejt ndikon në zgjedhjen e transportit rrugor dhe në

mjetet e transportit. Gjatë vëllimit të transportit, shfrytëzuesi i shërbimit të transportit pret zvogëlim të shpenzimeve të përgjithshme të transportit. Kjo mund të arrihet me zgjedhjen optimale të rrugës së transportit, nëpërmjet të cilës arrihet shpejtësia, besueshmëria dhe përshkueshmëria. Kur zgjidhen mjetet e transportit duhet të merret parasysh ajo se teknikisht i plotëson të gjitha kriteret e parashtruara, të cilat do të arrijnë një shpenzime të ulët të transportit.

1.9.8. Ekonomizimi i transportit Pa ekonomizim të transportit, nuk ka konkurrencë në treg. Në të njëjtën kohë,

ekonomizimi gjithashtu është një faktor që varet nga mbijetesa dhe zhvillimi i ndërmarrjes apo ofruesit të shërbimeve të transportit.

22

PYETJE PËR T’U RIKUJTUAR 1. Cilat janë karakteristikat kryesore të sistemit të transportit?

2. Cilat janë elementet themelore të planifikimit të transportit?

3. Sa faza ekzistojnë në planifikimin e transportit dhe trego se cilat janë?

4. Shpjegojë rrugët e mundshme të transportit?

5. Çfarë ndikon në zgjedhjen e kohës unazore?

6. Cila vozitje tenton të zvogëlohet gjatë zgjedhjes së rrugës unazore dhe radiale të transportit?

7. Cilat mjeteve të transportit përdoren për transportin e lloje të ndryshme të mallrave?

8. Nga se varet zgjedhja e mjeteve të transportit?

9. Cilët faktorë ndikojnë në kohë e transportit?

10. Çfarë elementë ndikojnë në zgjedhjen e rrugëve të transportit?

23

2 DOKUMENTET PËR TRANSPORT

2.1. DOKUMENTET KRYESORE PËR TRANSPORT Dokumentet e nevojshme për transportin e mallrave do të duhet t’i ofrojë

transportuesi, respektivisht ndërmarrja autotransportuese. Ato janë me rëndësi jetike për transportin e mallrave në transportin vendor dhe ndërkombëtar.

Në dokumentet për transportin e mallrave përfshihen:

• dokumentet e transportit;

• dokumentet për automjetin;

• dokumentet për stafin vozitës;

• dokumentet e mallrave;

• dokumentet në trafikun ndërkombëtar. 2.1.1. Dokumentet e transportit Puna e automjetit nga momenti i largimit nga garazhi deri në momentin e arritjes në

garazh pas kryerjes së transportit evidentohet nga elementet e kryerjes së procesit të transportit. Për regjistrimin e punës në parkun vozitës edhe ndërmarrjet e transportit shërbehen me dokumente të transportit. Dokumentet e transportit kanë për qëllim të krijojnë transportin e punës së kryer, llogaritjen e fitimeve të personelit, shpenzimet e transportit dhe shpenzimet e transportit. Me ndihmën e dokumenteve të transportit janë bërë kontrolli efektiv dhe monitorimi i punës së stafit transportues. Të dhënat e marra nga dokumentet e transportit përdoren për planifikimin e duhur të të gjitha elementeve që ndikojnë në procesin e transportit.

Në dokumentet e transportit përfshihen:

• fatura e udhëtimit;

• lista e ngarkesës;

• lista e kontrollit (për trafikun e pasagjerëve). 2.1.2. Fatura e udhëtimit Fatura e udhëtimit është një dokument themelor dhe evidentues që e evidenton punën

e automjetit, konsumin e shpenzimeve materiale si dhe të dhëna të tjera themelore për kryerjen e transportit. Fatura e udhëtimit dhe vërtetimi për transportin e kryer shërben si bazë për të kryer shfrytëzimin e raportit shfrytëzues-teknik në kompani, për pagesën e punës së kryer transportuese të shoferit dhe për llogaritjen e shërbimit të transportit të shfrytëzuesit për të cilin bëhet transporti. Fatura e udhëtimit jepet për çdo automjet, për çdo turn ose ditë pune

24

për secilin shofer në turn. Është e ndaluar dhënia e faturës së udhëtimit prej një automjeti rrugor në një tjetër.

Fatura e udhëtimit përbëhet nga një ose dy pjesë, me çka fleta e dytë shërben për futjen e të dhënave për riparimin e automjeteve, furnizimin e karburantit dhe shpenzime të tjera që mund të paraqiten gjatë kryerjes së detyrës së transportit. Ekzemplarët janë të numëruar dhe janë të shtypur në blloqe dhe formati është A4 (siç shihet në figurat numër 14 dhe 15).

Të dhënave në faturën e udhëtimit së pari i fut shërbim teknik, i cili konfirmon rregullsinë e automjetit. Pastaj shërbimi i trafikut i cili e drejton automjetin në detyrë i fut të dhënat për karakteristikat e detyrës së punës. Shoferi gjatë udhëtimit dhe pas përfundimit të udhëtimit i plotëson të gjitha rubrikat e tjera në faturën e udhëtimit. Me kthimin e automjetin në garazh shoferi është i detyruar t’ia dorëzojë faturën e udhëtimit kontrollues për sigurinë teknike të automjetit, në kuadër të kompanisë së transportit, me vërejtjet e futura për gjendjen teknike të automjetit, nëse ekzistojnë. Pastaj automjetin e merr shërbimi teknik, kryen ndonjë riparim dhe e nënshkruan dokumentin për sigurinë teknike të automjetit.

Kompania e transportit kryen përpunimin e faturës së udhëtimit, ose përpunimin e të dhënave të shënuara në të. Pastaj kontrollohet puna e kryer, llogariten rezultatet e transportit, konsumi i materialeve me makinën, të ardhurat e ekuipazhit të automjetit etj. Kontrollimi i punës së kryer përbëhet nga kontrollimi i:

• kilometrave të kaluara të automjeteve;

• kohës së vonesës së automjeteve gjatë kryerjes së detyrave të transportit;

• sasisë së ngarkesës së kryer;

• kilometrave të kryera në tonelata;

• llojit të mallrave e të tjera. Këto të dhëna futen në faturën e udhëtimit nga ana e personelit, kurse regjistrohen nga

shfrytëzuesit e transportit dhe në raste të veçanta, me autorizim të shfrytëzuesit e vërteton personi i autorizuar - shpedituesi.

Regjistrimi i dokumentit shoqërues bëhet me vulë dhe nënshkrim direkt të faturës së udhëtimit nga shfrytëzuesi ose personi i autorizuar - shpedituesi, ose jepen dokumente të veçanta.

25

Figura nr. 14: Fatura e udhëtimit (ana e përparme)

Figura nr. 15: Fatura e udhëtimit (ana e brendshme)

26

2.1.3. Lista e ngarkesës Lista e ngarkesës është dokumenti themelor që e përcjell mallin gjatë transportit dhe

është dëshmi e lidhjes së kontratës për transportin e mallrave. Kontrata e transportit të mallrave është e vlefshme nga çasti kur dërguesi e merr mallin për transport dhe e ka dorëzuar listën e ngarkesës. Ai përmban elementet themelore të kontratës së transportit, që përmban sasinë, llojin ose peshën e mallrave, si dhe sigurinë dhe të cilësinë e tyre, datën e marrjes dhe dorëzimin e mallrave. Verifikimin e listës së dërgesës e bëjnë palët e interesuara.

Dokumenti bëhet në tri kopje, edhe atë për dërguesin, transportuesin dhe marrësin. Lista e ngarkesës është bazë për paraqitjen e faturës, në të cilën gjendet çmimi i shërbimit të transportit.

2.1.4. Dokumentet për automjetin Dokumentet për automjetin të cilat përdoren zakonisht janë:

- patenta e automjeteve dhe

- libri amë i automjeteve. Në dokumentet për automjet shkruhen të dhënat për pronën e automjetit, data për çdo

ndryshim në automjet, duke filluar nga pronari, deri në pjesët e veçanta dhe në kryerjen e rregullt dhe të parregullt të kontrollimeve teknike.

Patenta e trafikut është një dokument themelor për automjetin. Ajo i jepet pronarit

gjatë regjistrimit të parë të automjetit dhe i përmban këto të dhëna:

• data dhe vendi i regjistrimit të parë;

• numri i regjistrimit të automjetit dhe shënimi i territorit;

• lloji, marka, tipi, ngjyra dhe dedikimi i automjetit;

• numri i motorit dhe karrocerisë;

• viti i prodhimit;

• fuqia, përfshirja punuese dhe pesha e automjetit të zbrazët;

• kapaciteti bartës i automjetit ose numri i vendeve për automjetet e pasagjerëve dhe autobusëve;

• të dhëna në lidhje me pronësinë e automjetit. Libri amë nuk është një dokument i detyrueshëm, por kompanitë shpesh e kanë, sepse

aplikimi i tij është shumë i dobishëm. Në librin amë regjistrohen të dhënat e mëposhtme:

• çmimi i automjeteve, numri i faturës së prodhuesit dhe distributuesit;

• të dhënat teknike në lidhje me automjetin dhe data e fillimit të automjetit në punë;

• ndryshimi i pronarit të automjetit;

• të dhëna për regjistrim, kontrollimet e rregullta dhe të parregullta teknike;

• të dhënat mbi riparimin dhe mirëmbajtjen e automjeteve, si dhe tipin, vëllimin dhe vendin e kryerjes së riparimit dhe mirëmbajtjes së automjeteve;

27

• të dhëna mbi shitjen e mundshme apo shkatërrimin e automjeteve;

• të dhënat për numrin e kilometrave të kaluara, shpenzimin e karburant dhe vajrave, pjesëve rezervë etj.

2.1.5. Dokumentet për mallrat

Gjatë transportit të mallrave duhet të merren vërtetime për ato nga institucione të

ndryshme.

Dokumente të nevojshme janë:

- origjina e mallit - vendi (Certificate of origin), të lëshuara nga Oda Ekonomike (të treguar në figurën nr. 16);

- emri dhe klasa e mallrave;

- lloji i mallrave;

- vërtetimi për cilësinë, ISO - standardet;

- vërtetimi për rregullshmërinë shëndetësore të produkteve shtazore dhe lëndëve për përdorim të përgjithshëm, të lëshuar nga Ministria e Shëndetësisë - Inspektorati Shtetëror Sanitar dhe Shëndetësor;

- raporti për Deklaratën mbi produktin e importuar/eksportuar, të lëshuar nga Inspektorati Shtetëror i Tregut;

- pesha bruto (kg);

- vlera e mallrave;

- mallrat e paketuara ose të pa paketuara.

28

2.1.6. Dokumentet për shoferin Dokumenti themelor që duhet ta ketë shoferi është patentë shoferi. Patentë shoferi,

përveç të dhënave të përgjithshëm në lidhje me personin për të cilin vlen patenta (emri dhe mbiemri, adresa, numri i letërnjoftimit etj.), përmban të dhëna mbi aftësinë e tij për drejtimin e disa llojeve të automjeteve dhe afatin e vlefshmërisë së patentës.

Përveç patentë shoferit, shoferi duhet të ketë dokument themelor identifikimi apo letërnjoftim. Përveç dokumenteve të mësipërme, gjatë transportit të mallrave, shoferit, d.m.th. personeli vozitës duhet të ketë edhe dokumentet e mëposhtme:

• certifikatë për rregullshmërinë e mjeteve motorike; • certifikatë për trajnimin profesional të personelit vozitës dhe vërtetim për gjendjen

e tyre psikike dhe fizike; • udhëzues për masat e veçanta të sigurisë; • takografi.

Figura nr. 16: Certifikata për origjinën e mallrave

29

2.2. DOKUMENTET PËR TRANSPORT NDËRKOMBËTAR

Transportin ndërkombëtar i mallrave ose udhëtarëve patjetër duhet të përputhet me

konventat ndërkombëtare për zhvillimin e llojit të transportit. Me ato konventa, si dhe me marrëveshjet bilaterale midis vendeve, rregullohen marrëdhëniet e vendeve në fushën e transportit. Ato janë dedikuar për marrjen e lejeve ndërkombëtare, për shumën e doganës, kushtet e transportit, të importit, transitin dhe specifika të tjera.

Transportuesit që merren me këtë aktivitet, sipas rregullave për trafikun ndërkombëtar janë të obliguar:

- të jenë të regjistruar në transportin ndërkombëtar;

- të disponojnë me burime, d.m.th. automjete, pajisje, staf vozitës, e tjera, si kusht për zhvillimin e cilësisë së aktivitetit;

- të disponojnë me mjete financiare. Kompanitë e transportit që merren me transportin e mallrave në trafikun ndërkombëtar

duhet të sigurojnë dokumentet e mëposhtme:

• për stafin vozitës: fatura të udhëtimit, patentë ndërkombëtare, certifikatë për origjinën e devizave dhe letër kreditore;

• për automjetin: licencë të automjeteve, karton të gjelbër, kartë të sigurimit dhe vërtetim për transport special;

• për mallrat: leje për transport, dokumente doganore dhe karnete për transport të mallrave.

Përveç dokumenteve themelore për transportin e mallrave në transportin

ndërkombëtar, duhet të posedojnë dokumente në përputhje me konventat dhe marrëveshjet evropiane për transportin ndërkombëtar.

Në to mund të numërohen:

- dokumente për transport të materieve të rrezikshme ADR - Konventa Evropiane për transport ndërkombëtar të materieve të rrezikshme në trafikun rrugor;

- CMR - Konventa për kontratës për transport ndërkombëtar të mallrave në rrugët tokësore;

- CEMT - leje, Sekretariati i Konferencës Evropiane të ministrave të transportit;

- TIR - Konventa doganore për transport ndërkombëtar të mallrave me mbulesë të TIR-karnet;

- ATA-karnete, të cilat janë dokumente ndërkombëtare doganore të lëshuara nga Oda Ekonomike për import/eksport të përkohshëm të mallrave, pa doganim dhe pa taksa. (ATA - Temporary Admission).

30

2.2.1. Kontrata për transport ndërkombëtar të mallrave (CMR) 1. Nënshkrimit të kontratës: CMR – Konventa daton nga 19 maj i vitit 1956 dhe ka hyrë në fuqi më 2 korrik të vitit

1961. CMR - Konventa u nënshkrua nga pothuajse të gjitha vendet në Evropë. 2. Rëndësia: Transportuesit e mallrave për kompensim në transportin ndërkombëtar, patjetër duhet

të përputhen me kërkesat e Konventës mbi Kontratën për transportimin ndërkombëtar të mallrave në rrugë.

3. Qëllimi: CMR - Konventa i definon përgjegjësitë e transportuesit dhe dokumentet që duhet të

barten në automjet i cili transporton mallra në transportin ndërkombëtar ndërmjet vendeve të ndryshme, prej të cilave së paku njëri është nënshkruese e CMR - Konventës.

4. Zbatimi: CMR - Konventa automatikisht aplikohet në çdo kontratë për transport ndërkombëtar

të mallrave në rrugë për kompensim midis vendeve të ndryshme, prej të cilave të paktën një është nënshkruese e Konventës, edhe pse automjeti në të cilin mallrat janë ngarkuar në një pjesë të rrugës kalon në traget ose hekurudhë. Për zbatimin e CMR – Konventës patjetër duhet të ketë dëshmi të qarta për ekzistimin e kontratës për transport ndërkombëtar të mallrave për një tarifë. Transporti ndërkombëtar pa kompensim të transportit nuk është mbuluar nga CMR, sepse nuk është specifikuar në kontratat e transportit të përcaktuar në Konventë. Ka përjashtime të tjera specifike nga CMR - Konventa. Ato nuk zbatohen në:

• transportin për nevoja personale, që përfshin transportin ndërkombëtar;

• objekte shpërngulëse;

• kufomat e pas vdekjes që transportohen përtej kufirit;

• transportin në bazë të Konventës Ndërkombëtare Postare dhe

• kabotazhet, respektivisht transportet në një vend nga ana e transportuesit të huaj. 5. Përgjegjësia: Transportuesi është përgjegjës për humbjen e plotë ose të pjesshme të mallrave dhe

për çdo dëm të shkaktuar (të bërë) për ta në kohën në mes marrjes dhe porosisë së mallrave, si dhe për çdo vonesë në dorëzim. Përgjegjësia kryesore e transportuesit është t’i dërgojë mallrat në gjendje të njëjtë si i ka marrë.

Konventa definon përgjegjësitë e caktuara të dërguesit dhe pranuesit të mallrave:

31

Dërguesi: Dërguesi është personi i cili ka nënshkruar kontratë. Duhet theksuar se ky person nuk

është gjithmonë ai i cili është shënuar si dërgues në listën e ngarkesës. Transportuesi: Transportuesi është personi i cili transporton mallra nga një vend në një tjetër: Pranuesi: Pranuesi i ngarkesës është personi i regjistruar si i tillë në dokumentin e dërgesës i cili

i pranon mallrat. 2.3. CMR – Lista e ngarkesës Kontrata e transportit dëshmohet duke bërë faturën e ngarkim, e cila mund të bëhet

nga dërguesi ose transportuesi. Lista e dërgesës bëhet në tri kopje origjinale të nënshkruara nga dërguesi dhe e transportuesi dhe kopja e katërt për transportuesin.

1. Mostrën e parë (të kuqe) – e mban dërguesi pas pranimit të mallrave nga

transportuesi. 2. Mostrën e dytë (blu) - e mban pranuesit, pas arritjes së mallrave. 3. Mostra e tretë (e gjelbër) është për transportuesin. 4. Mostra e katërt (e zezë) është për transportuesin. Mostra e dytë dhe të tretë duhet të jenë në automjet derisa nuk shkarkohen mallrat. Gjatë transportit të mallrave është e mjaftueshme të bëhet një listë shkarkimi. Në qoftë

se mallrat që do të transportohen duhet të ngarkohen në automjete të ndryshme ose nga lloje të ndryshme ose janë të ndara në paketa të ndryshme, dërguesi dhe transportuesi kanë të drejtë të kërkojnë që të bëhet fatura e veçantë ngarkuese për çdo automjet, për çdo lloj ose dërgim të mallrave.

Në CMR - fletëngarkesë duhet të shënohen të dhënat e mëposhtme:

• dërguesi (emri, adresa dhe vendi); • pranuesi (emri, adresa dhe vendi); • data dhe vendi i marrjes së paketës; • vendi i dërgesës (vendi dhe qyteti); • dokumentacioni shtesë; • shenjat në pako; • numri i pakove; • lloji i paketimit; • përshkrimi i mallrave që transportohen (për mallrat e rrezikshme të shënohet: emri i

vërtetë, klasa e materieve të rrezikshme; UN-numri, pika e ndezjes (ºC); • numri statistikor; • bruto pesha (kg); • vëllimi (m³);

32

• udhëzime të dërguesit për qëllime doganore; • dispozitat për pagesën e transportit; • transportuesi (emri, adresa dhe vendi); • transportuesit e njëpasnjëshëm; • rezervimet e transportuesit; • kontratat e veçanta; • të dhënat në lidhje me pagesën e transportit; • data e CMR - fletëngarkesës; • nënshkrimi dhe vula e dërguesit; • nënshkrimi dhe vula e transportuesit; • nënshkrimi dhe vula e pranuesit.

Nëse nevojitet, në listën e dërgesës duhet të shënohen edhe detajet që vijojnë:

- deklarata se është miratuar rinkarkimi në një automjet tjetër;

- shpenzimet e ndërmarra nga dërguesi;

- shuma e pagesave të gatshme gjatë porosisë;

- deklarata e vlerës së mallrave;

- udhëzimet e dhëna për transportuesit nga ana e dërguesit në lidhje me sigurimin e mallrave;

- koha e e përshtatur për të cilën duhet të kryhet transporti;

- lista e dokumenteve të dorëzuara te transportuesit. 2.4. CEMT-LICENCAT Në botë gjithnjë e më shumë vëmendje i është kushtuar mbrojtjes së njerëzve dhe

mjedisit jetësor. Ndotja e mjedisit është shkaktuar nga emetimi i gazeve lëshuese që rezultojnë nga trafiku rrugor dhe transporti. Për rregullimin e emisioneve të gazeve lëshuese ekzistojnë standarde ekologjike për kontrollin dhe rregullimin e gazeve lëshuese. Prandaj, në transportin ndërkombëtar të mallrave janë futur leje të unifikuara ekologjike. Leja që mundëson rregullimin e standardeve për zbatimin e automjeteve ekologjike është CEMT-licenca.

CEMT-licenca në të vërtetë është dokument për transportin e mallrave ndërkombëtare

në trafikun rrugor (të paraqitur në figurën nr. 17). Ky dokument është i lëshuar nga Sekretariati i Konferencës Evropiane të Ministrave të Transportit. Me të mund të bëhet transporti i pakufizuar në mes shteteve anëtare të CEMT si transit nëpër territorin e tyre.

CEMT-licenca për herë të parë u lëshua në janar të vitit 1974 dhe ka karakter multilateral. Prej 1 janarit të vitit 2001, bëhen anëtare shumë vende siç janë Austria, Bullgaria, Kroacia, Belgjika e të tjera. Në të njëjtën periudhë edhe vendi ynë u bë anëtare për lëshimin e CEMT-licencave.

Këto leje mund të aplikojnë për një vit kalendarik dhe ato janë me ngjyrë të gjelbër ose për një periudhë prej tridhjetë ditësh ato janë me ngjyrë të verdhë. CEMT-licencat mund të kenë kufij të kufizuar territorialë për shtete të caktuara si p.sh., Austria, Italia dhe Greqia. Licencat e tyre kanë vulë të kuqe me shenjë të vizatuar të vendit në të cilin nuk mund të përdoret.

33

Me CEMT-licencat nuk mund të bëhet kabotazh, respektivisht transport të udhëtarëve dhe të mallrave midis dy territoreve në Republikën e Maqedonisë, të kryera nga ana e transportuesit të jashtëm. Sipas kategorisë së kamionëve, në përputhje me standardet e njohura ndërkombëtare, CEMT-lejet mund të jenë eko-karakteristika të EURO 3, EURO 4 dhe EURO 5. Me këtë krijohen kushte për aplikimin e a.q. “automjetit të pastër ekologjik”.

Me CEMT-licencat shkon edhe fletorja, ose notesi (logbook) që përdoret për të siguruar informacion për operacionet e transportit të kryer sipas rendit kronologjik, me këtë rast duke i përcjellë nivelet e ngarkesës së transportit me automjete. Ky notes patjetër duhet të jetë në automjet, së bashku me CEMT-licencën, deri në porositjen e mallit. Fletorja është me emrin e atij i cili e kryen transportin, ndërsa numri i fletores duhet të jetë i njëjtë me numrin e CEMT- licencës. Këto informacione mund të përdoren vetëm për kontrollimin e shfrytëzuesve të licencës.

Çdo vend duhet ta shtypë fletoren në gjuhën e vet, si dhe ta caktojë numrin e nevojshëm të faqeve, në vit ose në periudhë më të shkurtë kohore. Rekomandohet të shtypen 52. faqe, sepse viti ka 52 javë, ose pesë faqe për CEMT-licencat mujore. CEMT-lejet e lëshuara nga Ministria e transportit dhe lidhjeve, respektivisht procesi i përgjithshëm i shpërndarjes dhe kontrollit të lejeve të kalojnë nëpër këtë Ministri. Kjo mund të bëhet përmes mjeteve elektronike. Kriteret të cilat duhet t’i përmbushin aplikuesit e këtyre lejeve janë si vijon:

- numri i automjeteve të mallrave për transportin ndërkombëtar;

- ekokarakteristikat e automjeteve;

- numri i shoferëve me certifikatë;

- lartësia e fitimeve nga puna;

- numri i transporteve të kryera;

- kryerja e transportit ndërkombëtar si veprimtari themelore etj. Transportuesve që nuk veprojnë në përputhje me rregullat dhe rregulloret që dalin nga

CEMT-licencat mund t’u merret licenca e transportit të mallrave në trafikun ndërkombëtar. Në këtë rast i theksohet sanksioni ose ndalimi i veprimtarisë. Transportuesit i merret leja nga plani i shpërndarjes në tërësi ose vetëm për një vend të caktuar.

34

Figura nr.17: CEMT - licenca 2.5. SISTEMI TIR - Transporte International par la route Sistemi TIR është Konventa Doganore për transport ndërkombëtar të mallrave me një

mbulesë të TIR-karnetit. Me autorizim të Komisionit Ekonomik për Evropën, pranë Kombeve të Bashkuara

ishte elaboruar Konventa Doganore mbi transportin ndërkombëtar të mallrave me mbulesë të TIR-karnetit, ose Konventa TIR në vitin 1975. Kjo Konventë është përfundimi i Konventës së vitit 1959, e cila me futjen e lirimit të pagesës së të dhënave për automjete të importit thuhet se mallrat që transportohen në automjete të caktuara nuk duhet t’i nënshtrohen pagesës së të dhënave doganore ose të jenë lëndë e kontrolleve doganore.

2.5.1. Qëllimet e TIR-sistemit TIR-sistemi është zhvilluar për të lehtësuar lëvizjen e mallrave me vula doganore në

tregtinë ndërkombëtare dhe sigurimin e kufijve doganorë dhe sigurimin gjatë transitit nëpër vende. Zakonisht, gjatë arritjes së mallrave në territorin e një vendi gjatë transportit të vet ndërkombëtar rrugor, autoritetet doganore të atij vendi i zbatojnë kontrollet dhe procedurat kombëtare. Ato ndryshojnë në secilin vend, por e përbashkët është ajo se në çdo kufiri

35

shtetëror kontrollohet malli dhe aplikohen kërkesa të sigurisë kombëtare (garancia, depoziti etj.) për të mbuluar pagesën eventuale të doganave dhe detyrave të tjera në rast se mallrat mbeten në vend gjatë kalimit të vet transit.

Këto masa, të zbatuara në çdo vend gjatë transitit, kanë çuar në rritjen e shpenzimeve në transportin ndërkombëtar. Për zvogëlimin ose eliminimin e këtyre vështirësive në të cilat kanë hasur transportuesit, por në të njëjtën kohë për të mundësuar autoritetet doganore sistemin ndërkombëtar të kontrollit me zëvendësimin e procedurave kombëtare dhe sigurimin e pagesës së taksave në të gjitha vendet me të cilat është bërë transporti, u zhvillua TIR-sistemit.

Për shkak të lehtësimit që mundëson TIR-sistemi, sot në botë ka 61 vende nënshkruese të Konventës TIR, prej të cilave shumica janë vende evropiane, vende të Lindjes së Mesme dhe të Azisë Qendrore.

2.5.2. Parimet e TIR-sistemit TIR-sistemi është i bazuar në pesë parime: 1. Automjetet e sigurta ose kontejnerët. Mallrat duhet të jenë të transportuara në

kontejnerë të mbyllur ose në kamionë të lejuar nga autoritetet doganore për sigurinë e tyre.

2. Zinxhiri ndërkombëtar i garancive. Ekziston zinxhiri i centralizuar ndërkombëtar i garancive para autoriteteve doganore në tërë kohën e udhëtimit, që e mbulon çdo parregullsi të mundshme të TIR-procedurës.

3. TIR-karneti. Mallrat janë shoqëruar nga TIR-karneti: dokument kontrollues i pranuar nga autoritetet doganore në vendet e nisjes, transitit dhe destinacionit. TIR-karnet përmban të gjitha informatat në lidhje me mallrat që transportohen, mbajtësi i karnetit, asociacioni që e jep, si dhe të gjitha operacionet e kontrollit të kryera nga autoritetet doganore në udhëtimin ndërkombëtar.

4. Njohja reciproke e kontrollit doganor. Ekziston njohje ndërkombëtare e kontrolleve të kryera nga autoritetet doganore në vendet e nisjes dhe destinacionit. Kjo në praktikë do të thotë se nuk është i nevojshëm ekzaminimi fizik i mallrave nga autoritetet doganore të vendeve përmes të cilave ato transitojnë.

5. Qasja e kontrollit. Qasja kah TIR-sistemi për asociacionet kombëtare që i japin dhe garantojnë karnetet është dhënë nga autoritetet kompetente shtetërore, kurse për transportuesit nga organet doganore dhe asociacionet kombëtare.

TIR-karneti është elementi më i dukshëm në të gjithë sistemin e TIR, me përjashtim të

tabelës TIR të vendosur në automjet. Unioni Ndërkombëtar i transportit rrugor ua jep TIR karnetet shoqatave të tyre - garantues sipas kushteve të përcaktuara me Aktin për angazhimin e nënshkruar nga ana e tyre.

Çdo TIR-karnet ka një numër unik referent dhe çdo TIR-karnet mund të përdoret

vetëm për një TIR-operacion. Një TIR-karnet mund të jetë 4, 6, 14 dhe 20 lista. Gjysma e numrit të listës tregon numrin e vendeve nëpërmjet të cilave shtetet mund të transitojnë, duke

36

përfshirë vendet e nisjes dhe destinacionin e mbuluar me atë lloj të karnetit. Çdo TIR-karnet mund të përdoret vetëm për një TIR-operacion. Pas përfundimit të TIR-operacionit në zyrën doganore të destinacionit, karneti i kthehet shoferit, i vërtetuar nga zyra doganore dhe ai mund të dorëzojë mallrat në vendin e caktuar.

2.5.3. Funksionimi i TIR- sistemit

Pjesëmarrësit në Konventë TIR janë:

- Organet doganore të cilat janë përgjegjëse për të siguruar transit të sigurt, që kontrollon nisjen, me anë të aksioneve, pas mbërritjes, në rast të parregullsive, raportimit kohor për lajmërim, miratimin e automjeteve dhe kontejnerëve etj;

- Shoqata kombëtare garantuese, e cila është përgjegjëse për lëshimin e TIR-karnetit të transportuesve të autorizuar për të përdorur TIR-sistem dhe kjo duhet të garantojë pagesën e taksave të ndodhura në vendin e tij, pa marrë parasysh atë nëse TIR-karneti ishte nxjerrë nga ai, ose nga garantues i huaj;

- Bartësi i TIR-karnetit ose transportuesi. Përgjegjësia e operatorit të transportit është që t’i përcjellë udhëzimet deri tek autoritetet doganore dhe asociacioni i tyre. Mbajtësi është financiarisht përgjegjës pa kufizim në rast të parregullsive të bëra nga ai;

- Komisioni ekonomik për Evropën i Kombeve të Bashkuara është përgjegjës për mirëmbajtjen dhe azhurnimin e Konventës TIR në përputhje me nevojat e praktikës dhe përshtatjen e vet të azhurnuar me teknika të reja për shkelje gjatë transportit ndërkombëtar të mallrave;

- IRU (International Road Transportation Union) organizatë ndërkombëtare e transportuesit në rrugë në të vërtetë është administratori i Konventës TIR dhe ka obligim dhe përgjegjësi për të marrë të gjitha hapat e nevojshëm për të siguruar zbatimin e duhur dhe të harmonizuar ndaj Konventës TIR nga shoqatat dhe vetë transportuesit. Ka përgjegjësi financiare për mbrojtjen e shoqatave garantuese. Kjo përgjegjësi është mbuluar nga skema e sigurimeve të quajtur TIR - zinxhiri garantues i IRU.

2.5.4. Procedura e TIR-operacionit Operatori i transportit ka për detyrë të transportojë mallra në transportin ndërkombëtar

dhe është i nevojshëm miratimi për kryerjen e TIR-operacioneve nga shoqata e tij. Nga organet doganore është miratuar TIR-transporti me automjeteve e tij. Ai mund të marrë një numër të madh të karneteve.

Së pari çfarë duhet të bëjë transportuesi është që automjetin e tij bartës ta vendosë në vendin e caktuar për ngarkimin nga dërguesi. Pastaj vetë bëhet ngarkimi i mallrave, pranimi i dokumenteve të kërkuara dhe plotësimi i TIR-karnetit. Hapi i ardhshëm që duhet të bëjë transportuesi është të shkojë në zyrën më të afërt doganore dhe t’i lajmërojë automjetet dhe mallrat para autoriteteve doganore.

37

Në zyrën doganore të nisjes kryhet: - kontrollimi i saktësisë së mallrave në përshkrimin në TIR-karnet si dhe në

dokumentet e tjera shoqëruese; - vuloset automjeti; - fillon TIR-operacioni; - hapet TIR-karneti, me çka vendoset vula e zyrës doganore në çdo fletë të

përfunduar të karnetit dhe në kuponin e parë të TIR-karnet, këputet fleta e parë e karnetit dhe i kthehet TIR-karneti transportuesit.

Transportuesi drejtohet më pas në zyrën doganore kufitare për dalje nga vendi dhe e

paraqet TIR-karnetin në zyrën doganore. Për të dorëzuar karnetin dhe për të kryer operacionin, zyra e daljes kontrollon vallë vula është e paprekur dhe pastaj vë vulën e tij në fletën e dytë dhe në kuponin e dytë, e këput listën e dytë dhe e kthen fletën e dytë në zyrën e nisjes.

Që transportuesit të mund ta vazhdojë TIR-operacionin, zyra doganore në hyrje të vendit tjetër bën:

- kontrollin nëse vulat janë të paprekura; - vendos vulën e vet në fletën e tretë dhe në kuponin e tretë; - e këput fletën e tretë; - e lëshon automjetit kah zyra doganore për dalje nga ai vend. Transportuesi niset për në zyrën kufitare për dalje nga vendi i dytë dhe e dorëzon TIR-

karnetin në zyrën doganore. Për të mbyllur operacionin, zyra e dytë për dalje kryen detyrat e mëposhtme:

- kontrollon nëse vulat janë të paprekura; - vendos vulën e vet në fletën e katërt dhe kuponin e katërt; - e këput fletën e katërt; - e kthen fletën e katërt në zyrën e nisjes. Pas pranimit të fletës së gjelbër nga ana e zyrës për dalje, zyra doganore e hyrjes në

vend kryen krahasimin me fletën e bardhë që e mban dhe nëse çdo gjë është në rregull, administrativisht e mbyll TIR-operacionin për pjesën e udhëtimit në atë vend.

Kur mbërrijnë në zyrën doganore kufitare për hyrje të destinacionit, transportuesi e paraqet TIR-karnetin në zyrën doganore për hyrje në atë vend. Për të zgjatur TIR-operacionin, zyra doganore për hyrje në vendin e destinacionit bën:

- kontrollin nëse vulat janë të paprekura; - vendos vulën e vet në fletën e pestë dhe kuponin e pestë; - e këput fletën e pestë; - e lëshon automjetit kah zyra doganore për doganim në vend. Transportuesi arrin në zyrën doganore të destinacionit dhe e dorëzon TIR-karnetin në

zyrë. Zyra doganore e destinacionit bën: - kontrollon vallë vulat (pllombat) janë të paprekura dhe a janë në përputhje me ato

të shkruara në manifestin e mallrave;

38

- i heq pllombat nga automjeti dhe kontrollon cilësinë dhe sasinë e mallrave a janë të sakta dhe ato a janë në përputhje me përshkrimin e në TIR-karnet;

- e mbyll TIR-operacionin me vulosjen e fletës dhe kuponit të gjashtë, me këputjen e fletës së gjashtë nga karneti, mbajtjen e pjesës së sipërme të fletës dhe dërgimin e pjesës së fundit të fletës me titull “Certifikata e shkarkimit” në zyrën për hyrje në vend, me çka administrativisht mbyllet operacioni;

- kthimi i karnetit transportuesit; - doganimi i mallrave.

2.5.5. Përparësitë e TIR–kranetit 1. Lehtësimi i transportit dhe tregtisë: - zvogëlimi i shpenzimeve të transportit; - lehtësimi i transitit me zbatimin e kontrolleve të standardizuara dhe

dokumentacionit; - lehtësimi i zhvillimit të tregtisë ndërkombëtare. 2. Për industrinë e transportit: - zvogëlimi i shpenzimeve dhe vonesave gjatë transitit; - kalimi i mallrave përtej kufijve ndërkombëtarë me formalitete minimale; - thjeshtimi dhe standardizimi i dokumentacionit; - shmangia e nevoja nga paraqitja e garancisë ose depozitave; 3. Për organet doganore: - garantohet pagesa e doganave dhe të dhënave të tjera gjatë transitit; - përdorimi i TIR-karneteve u është lejuar vetëm transportuesve të besueshëm, me

çka rritet siguria e sistemit; - zvogëlohet nevoja për kontrollimin fizik të mallrave në transit; - sistemi e lehtëson kontrollin doganor dhe dokumentacionin; - përdorimi i zyrave të brendshme doganore për import apo eksport mundëson

vendosjen efikase të punëtorëve të doganave. Dokumentacionet për pranim në TIR-sistemin dhe TIR-karnetin janë treguar në figurat

e mëposhtme 17 dhe 18.

39

Figura nr. 17: Dokumentacioni i pranimit në TIR-sistemin

DOKUMENTACIONI PËR PRANIMIN E TIR-SISTEMIT DHE ANËTARËSIMI NË SIZ PËR TRANSPORT RRUGOR

“MAKEDONIJA SOOBRAQAJ”

1. Kufiri hyrës për pranim në TIR-sistemin në një shumë prej 5.000.00 US$ (letër bankare ose garantuese nga kompania e sigurimeve). Nëse firma tenton të kryejë transport për, në ose transit për vendin nga Federata Ruse, Ukraina, Bjellorusia dhe Kazakistan kufiri hyrës duhet të jetë në një shumë prej 8.000.00 US$).

2. Certifikatë doganore

3. Vendim nga Regjistri qendror i Republikës së Maqedonisë

4. Licencë trafiku (automjetet tërheqëse dhe gjysmëtërheqëse)

5. Karton për nënshkrime të deponuara

6. Letërnjoftim i drejtorit

7. Autorizim për marrjen dhe kthimin e TIR-karnetit (nëse nuk i merr/kthen drejtori)

8. Vendim nga organi juaj për bashkëveprim në SIZ “Makedonija Soobraqaj” – Shkup (me shtembël, vulë dhe datë)

9. Vërtetim nga Gjyqi themelor se ndaj firmës suaj nuk është ngritur procedurë për falimentim (origjinal)

10. Deklaratë e nënshkruar për pëlqim (Kontratë me “Makedonija Soobraqaj”) të verifikuar te noteri.

TIR Departamenti

40

Figura nr. 18: TIR-karneti

41

2.6. ATA-KARNETI ATA-karneti është dokument i thjeshtë ndërkombëtar doganor i lëshuar nga Dhoma e

Tregtisë në shumicën e vendeve në tërë botën. ATA-karneti lejon importimin e përkohshëm të mallrave pa doganim dhe pa të dhëna, për një periudhë të vlefshmërinë prej një viti.

Shkurtesa ATA vjen nga kombinimi i shkronjave fillestare nga sintagma frënge Admission Temporaire dhe nga fjalët angleze Temporary Admission, që në përkthim do të thotë import i përkohshëm.

Përparësitë e ATA-karnetit janë si më poshtë: - thjeshtësimi i procedurave doganore, duke përdorur një dokument të vetëm për

transaksionet e të gjitha pikave doganore (eksport të përkohshëm, transit, import të përkohshëm, eksport të sërishëm dhe import të sërishëm);

- pagesa e obligimeve doganore dhe obligimeve të tjera, taksave apo duke vënë një depozitë, e cila është e zakonshme në importin e përkohshëm në vendet e caktuara;

- vlefshmëria e ATA-karnetit deri në një vit mundëson shfrytëzimin e tij të shumëfishtë për import të përkohshëm në një apo më shumë vende – anëtare të ATA-zinxhirit;

- për doganat ATA-karneti do të thotë më pak administrim dhe siguri se do të paguhen obligimet e importit, nëse nuk bëhet eksporti i sërishëm.

Shfrytëzuesit e ATA-karnetit mund të jenë ndërmarrjet e vogla dhe të mëdha. Ai është

dedikuar për tregtarët, ekspozuesit në panaire, udhëtarët e biznesit dhe njerëzit afaristë të cilët dëshirojnë të zgjerojnë tregjet e tyre, për të çuar përpara kontaktet e biznesit dhe rritjen e konkurrencës në tregjet e huaja.

ATA-karneti mund të përdoret pothuajse për të gjitha mallrat e destinuara për përdorim personal ose profesional, sidomos për mostrat tregtare, pajisjet profesionale, eksponatet e panaireve dhe ekspozitave. Me ndihmën e ATA-karnetit përkohësisht importohen mallra të konsumit të gjerë: kompjuterë, vegla, kamera, video dhe pajisje zyre, veshje, piktura, laserë, automjete industriale dhe bujqësore dhe mjete të tjera. Në mënyrë të njëjtë mund të importohen përkohësisht kuaj për gara, qenë të racave, instrumente muzikore, pajisje dhe kostume teatrore.

Në bazë të ATA-karnetit nuk mund të importohen mallra të cilat lehtë prishen, mallra për përpunim ose riparim. Importet e përkohshme të mallrave në bazë të ATA-karnetit i referohen mallrave që do të eksportohen sërish në të njëjtën gjendje, siç ishin importuar gjithashtu.

ATA-karneti përbëhet nga kopertina (me ngjyrë të gjelbër) dhe dy nga lista të brendshme për çdo operacion të veçantë (eksport të përkohshëm, transit, import të përkohshëm dhe import të sërishëm) dhe tri lista për verifikim doganor. Fletët e brendshme janë me ngjyra të ndryshme, në varësi të operacionit që ka të bëjë. Letrat e destinuara për verifikim doganor (nënshkrimi, vula dhe data) gjithmonë mbeten në kranet, kurse fletët individuale (me listë të produkteve që janë të transmetueshme) këputen gjatë procedurës doganore dhe mbeten në doganë.

Karnetet i lëshojnë ekskluzivisht dhomat e tregtisë në zinxhirin garantues në Byronë Ndërkombëtare të Dhomave të Tregtisë në Odën Ndërkombëtare të Ekonomisë në Paris. Në të përfshihen më shumë se 50 vende nga Evropa, Amerika, Azia dhe Afrika.

Në Republikën e Maqedonisë ATA-karnetet i lëshon dhe i verifikon Oda ekonomike, e cila që nga 1 korriku i 1998 u bë anëtare e 54-të e zinxhirit garantues të formuar mbi bazën e ATA-karnetit në Byronë Ndërkombëtare të odave ekonomike në Paris.

42

ATA-karneti kursen kohë dhe të holla dhe është e nevojshme të dihet dhe të respektohet me sa vijon:

- importimi i përkohshëm i ATA-karnetit zbatohet vetëm për mallrat të cilat mund të eksportohen, në të njëjtën gjendje e cila ishte e importuar;

- gjatë çdo hyrjeje dhe daljeje nga ndonjë vend shfrytëzuesi i karnetit duhet të ketë parasysh atë që zyrtarët doganorë t’i futin të dhënat e nevojshme dhe kornetin ta regjistrojnë me nënshkrim dhe vulë të vendeve përkatëse në listat e brendshme;

- duhet të respektohen afatet për eksport të sërishëm dhe kryerje të transitit, siç është përcaktuar nga autoritetet doganore të vendeve të veçanta. Ato afate nuk janë të njëjta për vlefshmërinë e karneteve;

- karnetet të cilat nuk përdoren më ose të cilat iu ka mbaruar periudha e vlefshmërisë, patjetër duhet të kthehen në Odën Ekonomike të Maqedonisë, me të gjitha listat e përdorura dhe të papërdorura.

Në figurën numër 19 është treguar dokumenti, respektivisht ATA-karneti për import të

përkohshëm të mallrave dhe ana e saj përpara, ndërsa në figurën numër 20 është treguar lista kryesore.

Figura 19: ATA-karneti për pranimin e përkohshëm të mallrave (ana e parë)

43

Figura nr. 20: ATA-karneti për import të përkohshëm të mallrave (lista kryesore)

2.7. AUTOMJETET PËR TRANSPORTIN E MALLRAVE NË TRANSPORTIN RRUGOR NDËRKOMBËTAR

Në bazë të TIR-karnetit, është dhënë një shtojcë - Rregullorja për kushtet teknike që

zbatohen në automjetet rrugore. Ato mund të pranohen për transportin e mallrave të bazuara në vulën doganore.

Me kushtet e përgjithshme të Rregullores, e cila është pjesë integrale e Konventës Doganore mbi transportin ndërkombëtar të mallrave, parashikohet që automjeti rrugor të pranohet sipas kushteve të mëposhtme:

- vulat doganore të automjetit të tillë të mund të vendosen lehtë dhe me sukses; - asnjë mall nuk mund të hiqet nga pjesa e vulosur e automjetit ose në automjete të

tilla nuk mund të vendosen mallra të tjera pa u shkarkuar automjeti ose pa lënë gjurmë të dukshme të automjetit ose thyerje të vulës doganore;

- as një vend i fshehur të mos mundësojë fshehje të mallit doganor; - të gjitha hapësirat në të cilat është vendosur malli të jenë në dispozicion të lehtë

për kontrollim doganor. Pastaj kërkohet që automjeti të ndërtohet në mënyrë që të gjitha hapësirat, kabina,

mjetet ose hapësirat e tjera ku mund të vendosen mallrat, të jenë në dispozicion të lehtë për punonjësit e doganës që kryejnë kontrollin. Hapësirat e mundshme të zbrazëta në mes gardheve të ndryshme që përbëjnë muret, çatinë e automjetit e tjera, të mos mund të përdoren për të fshehur mallrat doganore.

44

Në Rregullore është theksuar në detaje struktura e hapësirës për mallra, gardhe, çati etj.

Vendimi mbi pranimin e automjeteve të tilla është lëshuar në formën e vërtetimit për pranimin e automjeteve rrugore. Vërtetimi është shtypur në gjuhën e vendi nga ku është dhënë dhe në frëngjisht. Ky vërtetim është vendosur në një vend të dukshëm në pjesët e automjetit. Nëse është e nevojshme, mund të paraqiten fotografi dhe vizatime të automjetit.

Qëllimi i këtij vërtetimi është që të konkludohet se një automjet i plotëson kushtet teknike për transportin e mallrave në transportin ndërkombëtar rrugor sipas regjimit doganor TIR.

PYETJE PËR T’U RIKUJTUAR 1. Cilat dokumente janë të nevojshme për transportin e mallrave?

2. Çfarë është fatura e udhëtimit?

3. Cilat dokumente janë të nevojshme për stafin vozitës?

4. Cili është dokumenti i nevojshme, e cili është dokument i panevojshëm për automjetin?

5. Cilat dokumente përdoren për transportin e mallrave në transportin ndërkombëtar?

6. Cilat janë përparësitë e TIR-karnetit?

7. Çfarë mallrash mund të transportohen, kur zbatohet ATA-karneti?

8. Çfarë do të thotë kontratë për transportin ndërkombëtar të mallrave CMR?

9. Pse zbatohet CEMT-leja?

10. Nën cilat kushte pranohet automjeti për transport ndërkombëtar të mallrave?

45

3 KOHA E LEJUAR PËR VOZITJE GJATË TRANSPORTIT

3.1. KOHA E VOZITJES Për rrjedhën e sigurt të trafikut dhe transportit efikas të mallrave pa pasoja të dëmshme

është futur koha e lejuar e vozitjes gjatë transportit të mallrave. Për këtë janë futur rregullat vendore dhe ndërkombëtare të transportit, ndaj të cilave të gjithë duhet t’i përmbahen.

Rregullat për orët e vozitjes janë futur më tepër për shkak të sigurisë publike. Shfrytëzuesit e rrugëve publike duhet të sigurohen nga rreziqet që mund të shkaktojnë shoferët e automjeteve të rënda. Zbatimi i këtyre rregullave në vetë Bashkimin Evropian është shumë i rreptë. Me shkelësit e këtyre rregullave veprohet shumë rreptë nga ana e gjykatave për shkak të demonstrimit të vlerës me të cilën bëhet qasja e këtyre rregullave. Shoferët dhe punëdhënësit duhet të dinë se cilat rregulla zbatohen për ata, varësisht nga lloji i automjetit që vozitet ose lloji i operacionit të transportit që kryhet. Ekzistojnë tri grupe kryesore të rregullave:

• rregullat në Bashkimin Evropian; • rregullat e AETR-Konventës; • rregullat kombëtare. 3.1.1. Rregullat në Bashkimin Evropian Nëse për qëllime komerciale përdoren automjete me peshën e lejuar maksimale prej

3,5 tonelata, zbatohen rregullat për orë të vozitjes në BE.

Ekzistojnë shumë përjashtime të rregullave që kanë të bëjnë me orët për vozitje:

• automjetet që nuk i kalojnë 3,5 tonelata peshë bruto, duke përfshirë peshën e rimorkios nëse e tërheq;

• automjetet, shpejtësia maksimale e të cilave nuk i kalon 30 km/h;

• automjetet të cilat përdoren nga ana e forcave të armatosura, mbrojtjes territoriale;

• automjetet të cilat përdoren për mirëmbajtje dhe furnizim me ujë, gaz dhe energji elektrike, mbrojtje nga përmbytjet, mirëmbajtje të rrugëve;

• automjetet të cilat përdoren në operacionet emergjente ose shpëtimit;

• automjetet e specializuara për riparimin e automjeteve të tjera;

• automjetet të cilat përdoren për shkak të përsosjes, riparimit, ose mirëmbajtjes;

• automjetet të cilat përdoren për transportin e mallrave jo konvencionale ose nevojave personale;

• automjetet të cilat përdoren për transportin e qumështit dhe produkteve të destinuara për të ushqyer kafshë të gjalla.

46

3.1.2. Rregullat e AETR-konventës AETR – Kontrata evropiane për punë të ekuipazhit të automjeteve motorike që

kryejnë transport ndërkombëtar në trafikun rrugor. Ajo është miratuar në Gjenevë në vitin 1970.

Rregullat e AETR, të cilat kanë të bëjnë me orët e vozitjes, janë rezultat i marrëveshjes midis disa vende evropiane. Shumica e vendeve të Bashkimit Evropian, si edhe disa vende të tjera e kanë nënshkruar këtë marrëveshje. Shoferët e transportit ndërkombëtar jashtë Bashkimit Evropian, të cilët kalojnë nëpër vendet të cilat e kanë nënshkruar këtë marrëveshje, duhet t’i respektoni AETR-rregullat gjatë tërë këtij udhëtimi, duke përfshirë një pjesë në shtetet anëtare të BE ose nëpër to.

Rregullat AETR janë harmonizuar plotësisht me rregullat e BE, të cilat janë të përfshira në Rregullativën 3820/85.

3.1.3. Rregullat kombëtare Automjetet, pesha e lejuar maksimale e të cilave nuk tejkalon 3,5 tonelata ose

automjeteve e përmendura në listën e mësipërme, automatikisht përfshihen në listën e përjashtimeve në nivel kombëtar. Çdo qeveri kombëtare mund të shtojë përjashtime të veta në listën e Bashkimit Evropian.

3.1.4. Rregulla të tjera Përgjegjësitë Sipas rregullave të BE-së, punëdhënësit kanë përgjegjësi të caktuara të sakta. 1. të organizojnë punën e shoferëve të automjeteve ashtu që të mos shkelen

rregulloret;

2. punëdhënësit duhet të bëjnë kontrolle të rregullta për të siguruar punën e tyre në përputhje me rregullat;

3. nëse konsiderojnë mospajtueshmëri me rregullat nga cilido shkak, ata duhet të marrin masa që mospajtueshmëria të mos cenohet.

Shoferi dhe punëdhënësi mund të jenë fajësuar me shkelje të rregullave të caktuara.

Gjykata mund të marrë në konsideratë se punëdhënësi shumë pak i ka përkushtuar vëmendje trajnimit të shoferëve duke iu përmbajtur ligjit.

Kufizimi i kohës për vozitje Për shoferët e automjeteve pasagjere dhe të mallrave ka një limit të kohës që mund ta

kalojnë në vozitje pa bërë pushim. Koha për vozitje gjithashtu është kufizuar edhe midis dy periudhave ditore të pushimit gjatë javës dhe brenda dy javëve.

47

Koha për vozitje dhe periudha e pushimit Një shofer mund të vozitë më së shumti 4,5 orë para se të bëjë pushim. Kjo pauzë

duhet të zgjasë të paktën 45 minuta. Rregullat: 1. Kohëzgjatja ditore e vozitjes. Kohëzgjatja e lejuar maksimale e vozitjes është 9

orë.

2. Kohëzgjatja javore e vozitjes. Gjatë një periudhe prej një jave janë lejuar maksimum gjashtë ditë pune për vozitje të automjetit. Megjithatë, koha maksimale për vozitje gjatë dy javëve nuk duhet të tejkalojë 90 orë;

3. Periudhat e pushimit. Një herë në ditë shoferët duhet të kenë periudhë ditore normale, të zvogëluar ose të ndarë. Gjatë kësaj periudhe ata duhet të janë të lirë që ta përdorin kohën e tyre sipas dëshirës së tyre.

4. Dy shoferë. Kur automjetin e drejtojnë dy shoferë, secili prej tyre duhet të ketë pushim të paktën 8 orë në periudhën 30-orëshe.

Pushim ditor në automjet Pushimi ditor mund të shfrytëzohet në automjet, por vetëm kur: • automjeti ka krevat të veçantë, kështu që shoferi mund të flejë; • automjeti është i palëvizshëm gjatë gjithë periudhës së pushimit. Pushimi ditor në tragete/trena

Pushimi ditor mund të ndërpritet, por vetëm një herë, që shoferi të mund ta ngarkojë

ose shkarkojë automjetin nga anija ose treni, me kusht që: • ndërprerja të jetë sa më e shkurtër, por jo më shumë se një orë para ngarkimit ose

shkarkimit, duke përfshirë formalitetet doganore; • një pjesë e pushimit ditor të shfrytëzohet në tokë para ose pas udhëtimit me traget

ose me tren; • gjatë dy periudhave të pushimit (në tokë ose në anije/tren) shoferi duhet të ketë qasje

në shtratin e automjetit ose në kushet; • pushimi ditor duhet të vazhdohet për dy orë. Gjobat Shoferët të cilët sillen në kundërshtim me rregullat, rrezikojnë të ndëshkohen ashpër.

Ndëshkuesit më seriozë mund të përfundojë edhe në burg. Punëdhënësit e këtyre shoferëve gjithashtu mund edhe të ndëshkohen. Në shumë raste, punëdhënësit janë përgjegjës për sjelljen shoferëve të tyre, derisa të vërtetohet e kundërta.

48

3.2. INSTALIMET PËR KONTROLLIN E KOHËS SË VOZITJES

Sipas ligjit, në automjetet me peshë të lejuar maksimale prej së paku 3,5 tonelatave

dhe automjeteve e konstruktuara për të transportuar më shumë se tetë persona me përjashtim të shoferit, nevojitet instalimi dhe përdorimi i takografit. Instrumenti takografik e incizon kohën, shpejtësinë dhe distancën e kaluar me automjetin. Ai kontrollon aktivitetet e punës së shoferit për aderimin në kërkesat ligjore, veçanërisht orët e vozitjes. Rregullohet koha e qëndrimit në këmbë dhe koha e lëvizjes së automjeteve.

3.2.1. Obligimet e punëdhënësit Së pari, punëdhënësi duhet të kontrollojë nëse automjeteve i tij bëjnë pjesë nën

kërkesat e BE për instalimin e takografit. Nëse bëjnë pjesë, ai duhet ta instalojë takografin në automjetet e tyre në përputhje me rregullat për të kalibruar dhe për të dhënë udhëzime për punonjësit e tyre si t’i përdorin. Obligimet e punëdhënësit, shoferi i të cili vozit sipas rregullave të BE-së, janë:

- punëdhënësi duhet të organizojë punën e shoferit në mënyrë që ajo të përputhet me rregullat e orëve të vozitjes dhe për takografi;

- punëdhënësi duhet të sigurojë një numër të mjaftueshëm të takografit të përshtatshëm për shofer;

- punëdhënësi duhet të kontrollojë në mënyrë periodike fletët takografike në përputhje me rregullat dhe a janë bërë vepra penale;

- me kërkesë të shoferit, punëdhënësi duhet të lëshojë një kopje të listës takografike etj.

3.2.2. Obligimet e shoferit Shoferët sipas rregullave të BE-së, duhet të dinë se cilat janë kërkesat ligjore dhe si të

pajtohen me to. Përgjegjësitë specifike të shoferëve janë:

- shoferi duhet të sigurojë se instrumenti është në gjendje të mirë;

- kur takografi do të jetë dëmtuar, duhet ta zëvendësojë atë me një tjetër fletë takografike dhe të bëjë përshkrimin e tij;

- shoferi patjetër të tregojë fletë takografike për javën e ardhshme, listë nga java e tanishme, si dhe listë nga java e mëparshme;

- shoferi duhet t’i kthejë listat e plotësuara jo më vonë se afati i përdorimit;

- shoferi duhet t’i lejojë personit të autorizuar për të inspektuar fletët takografike dhe nga vetë takografi.

49

3.2.3. Kalibrimi dhe kontrolli Takografët gjatë instalimit të tyre në automjete, duhet të jenë të kalibruara.

Kontrollohen çdo dy vjet dhe disa çdo gjashtë vjet patjetër duhet të kalibrohen në institucionin e autorizuar për këtë.

3.2.4. Pllaka për kalibrim Pas instalimit dhe kalibrimit të takografit, institucioni i autorizuar duhet të caktojë një

pllakë mbi të cilën janë ruajtur të dhënat në institucionin i cili e ka kryer kalibrimin, si dhe numrin dhe datën e kalibrimit.

3.2.5. Ndryshimi i kohës Koha, në të cilën është vendosur ora e instrumentit, duhet të jetë kohë zyrtare e vendit

në të cilin automjeti është regjistruar. 3.2.6. Prishja e takografit Nëse takografi për çfarëdo arsye nuk është i përshtatshëm për përdorim, ai duhet të

riparohet në sersilin e tij sa më shpejt që të jetë e mundur. Derisa takografi është dërguar në servis për riparim, shoferi me dorë duhet të konfigurojë listën takografike për të gjitha të dhënat e nevojshme në lidhje me kohën, pushimin ose pauzën e vozitjes. Të dhënat për shpejtësinë e automjetit dhe distancën e kaluar nuk duhet të futen.

Ndonjëherë riparimi i takografit mund të bëhet në një kohë të shkurtër. Në këtë rast operatori i transportit mund të lejojë që automjeti të shkojë në punë. Por, me këtë rast nuk duhet të bëhet marrëveshje me shërbimin e autorizuar për riparimin e takografit, për rast të inspektimit.

3.3. RREGULLAT PËR FLETËT E TAKOGRAFIT 1. Fletët e dëmtuara takografe. Fletët që janë dëmtuar gjatë përdorimit duhet të

zëvendësohen. Pas përdorimit fletët e vjetra duhet të jenë të bashkëngjitura në fletët e reja.

2. Plotësimi në fushën qendër. Para se të fillojë vozitjen e automjetit për të cilin është i detyruar përdorimi i takografit, shoferi duhet të plotësojë të dhëna të caktuara në fushën e mesme të fletës takografike: • emri dhe mbiemri i plotë; • data dhe vendi i fillimit të fletës; • regjistrimi i automjetit; • gjendja e kilometrazhit në fillim të udhëtimit.

3.3.1. Shënimet e takografit Pas futjes së fletës takografike në instrument, ai fillon të regjistrojë:

50

- ndryshimin e shpejtësisë së automjetit; - distancën e përgjithshme të kaluar; - kohën e vozitjes së automjetit dhe shumën totale të orëve të vozitjes; - kohën e pritjes së aktiviteteve të automjetit dhe shoferit në atë periudhë (pushimin,

pauzën ose gjëra të tjera). Në figurën e ardhshme numër 21 është përfaqësuar takografi, së bashku me shënimet

ose të dhënat e regjistruara për automjetin.

Figura numër 21: Lista – jastëku takografik 3.4. TREGUESIT E SHPEJTËSIVE Për përcaktimin e punës së transportit, por me vetë atë edhe kohën e vozitjes në

parkun e trafikut në komunikacionin rrugor, është e nevojshme të dihen shpejtësitë mesatare të vozitjes. Ato janë të shënuar me V dhe tregohen me km/h.

Ekzistojnë shumë lloje të shpejtësive mesatare prej të cilave janë të njohura si vijon: - Shpejtësia qendror teknike (V t) - Shpejtësia mesatare e trafikut (V s) - Shpejtësia mesatare komerciale (V c) - Shkalla e shfrytëzimit qendror (V e) 3.4.1. Shpejtësia teknike - Vt Nën shpejtësi teknike nënkuptohet shpejtësia mesatare e cila është fituar nga vozitja

duke marrë parasysh vetëm kohën e kaluar në një automjet në lëvizje.

51

Shpejtësia teknike është raporti në mes kohës së kaluar në kilometra dhe kohës së kaluar në orë për lëvizjen e automjetit. Me këtë rast duhet përjashtuar të gjitha ndalesat në rrugë dhe ndalesat që dalin nga kushtet e rrugës. Shpejtësia teknike e njësisë së parkut vozitës llogaritet sipas ekuacionit:

K Vt = −−− (km / h) Hw

ku: K - rruga e kaluar në kilometra për automjetin

Hw – orët e kaluara në vozitje të automjetit. Shpejtësi teknike varet nga disa faktorë duke përfshirë:

- vetinë dinamike të automjeteve;

- gjendjen teknike të automjeteve;

- aftësia e stafit të vozitjes;

- kushtet rrugore dhe klimatike, etj. 3.4.2. Shpejtësi e trafikut - Vs Nën shpejtësi të trafikut nënkuptohet shpejtësia mesatare që është fituar në vozitje të

ngarkesës dhe udhëtarëve. Me këtë rast merret parasysh koha e paraparë e udhëtimit të automjetit, duke përfshirë edhe kohën për ndalesa të shkurtra dhe kohën e ndalesës së automjetit. Shpejtësia e trafikut është raporti midis kohës së kaluar totale të kaluar në kilometra dhe kohës së kaluar totale për lëvizjen e automjetit. Ajo është llogaritur nga ekuacioni:

K Vs = −−−−− (km / h) Hw+Hz

ku: K - gjithsej koha e kaluar në kilometra të automjetit

Hw - gjithsej orët e kaluara në vozitje

Hz - koha e kaluar në orë për ndalim dhe mbajtje të automjetit, të shkaktuar nga kushtet e bëra të trafikut.

Shpejtësia e trafikut varet nga faktorët e mëposhtëm:

- vetitë dinamike të automjeteve;

- aftësia e personelit vozitës;

- siguria teknike e automjeteve;

- shkalla e përdorimit të automjeteve;

- kushtet e trafikut dhe klimatike.

52

3.4.3. Shpejtësia komerciale - Vc Gjatë lëvizjes së automjeteve në linjën e trafikut të pasagjerëve dhe të mallrave në

qytet dhe midis qyteteve, ku automjetet qarkullojnë në mes dy termineve futet koncepti i shpejtësisë komerciale. Shpejtësia komerciale paraqet vlerën e kushtëzuar mesatare të vozitjes ku është përfshirë koha e përgjithshme për kryerjen e procesit të transportit. Ajo është e llogaritur nga ekuacioni:

K Vc = −−− (km / h) Hc

ku: K - gjithsej rruga e kaluar në kilometra në automjet Hc - koha në orë e nevojshme për të kryer procesin e transportit 3.4.4. Shkalla e eksploatimit - Ve Në trafikun rrugor me rëndësi të madhe paraqet shpejtësia e menduar mesatare që e

realizon automjeti në kryerjen e punës së transportit. Me këtë rast merret në konsideratë koha e plotë që e lakon një automjet në punë ose me faturë udhëtimi.

Kjo shpejtësi paraqet raportin në mes kohës së kaluar totale në kilometra të automjetit gjatë ditës, muajit, vitit dhe kohës që e ka kaluar automjeti në punë. Përveç kësaj, përfshihet edhe koha e ardhjes së automjetit prej garazhit në stacionet e ngarkim-shkarkimit, humbjet e tërësishme të kohës për ngarkim, shkarkim, plotësimi i dokumenteve, verifikimi i saktësisë teknike e të tjera.

Vlera e kësaj shpejtësie është llogaritur nga ekuacioni:

K Ve = −−− (km / h) Hr

ku: K - gjithsej rruga e kaluar në kilometra Hr - koha e nevojshme për punë në orë të automjetit PYETJE PËR T’U RIKUJTUAR 1. Pse sillen rregullat për orët e vozitjes? 2. Sa grupe të rregullave për orë të vozitjes ekzistojnë dhe cilat janë ato? 3. Cilat janë përgjegjësitë e punëdhënësit në lidhje me rregullat e kohës për vozitje? 4. Cilat janë obligimet e shoferit për rregullat e kohës së vozitjes? 5. Çfarë masash janë ndërmarrë, kur drejtuesit nuk i përmbahet kohës së vozitjes? 6. Cilat mjete janë përdorur për të kontrolluar kohën e vozitjes? 7. Cilat janë obligimet e punëdhënësit, shoferi i të cilit e përdor takografin? 8. Kush mund të instalojë takografin në automjet? 9. Cilat janë detyrat e shoferit kur përdor takograf? 10. Çfarë regjistron takografi?

53

4 SISTEMET PËR LIDHJE ME SHOFERIN

DHE AUTOMJETIN

4.1. TEKNOLOGJIA E INFORMACIONIT DHE TRANSPORTI RRUGOR I NGARKESËS

Zhvillimi i teknikës dhe teknologjisë, kërkesat për mbrojtjen e mjedisit dhe problemet

me mungesën e energjisë janë shkaqet për ndryshime në strukturën e kërkesave të shërbimeve të transportit dhe planifikimit të transportit. Zhvillimi i flukseve të mallrave në transportin kontinental dhe tejoqeanik, kërkesat e reja në drejtim të cilësisë dhe shpejtësisë së shërbimit të transportit, kanë kushtëzuar aplikimin e teknologjisë moderne të transportit. Sot, shkenca në botën e teknologjisë dhe informacionit është përdorur gjerësisht në të gjitha fushat e veprimtarive njerëzore, në arsim, kulturë, sport etj. Trafiku dhe transporti janë bërë aktivitete ku më gjerësisht aplikohet teknologjia e informacionit.

Teknologjia moderne e informacionit krijon kushtet për zhvillim të sigurt të fluksit të

trafikut dhe për të rritur cilësinë dhe shpejtësinë e transportit të shërbimit. Me ndihmën e kësaj teknologjie:

- zvogëlohen aksidentet e trafikut;

- zvogëlohen kërkesat që rrjedhin nga transporti, kurse parashtrohen para shoferit;

- zgjidhet rruga optimale;

- merren informacione në lidhje me lëvizjen e automjeteve dhe mallrave në kohë të vërtetë;

- automatizohen detyrat e shoferit;

- pengohen dukuritë e defektit të automjetit;

- identifikohen situatat e rrezikshme etj. Detyra e teknologjisë së informacionit është ta zmadhojë aftësinë e sistemit të

transportit në tri nivele edhe atë në sistemin e informacionit, paralajmërimin e shoferëve dhe zbatimin e menaxhimit për udhëheqje të sistemit të automatizuar.

4.2. SISTEMET KLASIKE NË TRANSPORTIN RRUGOR Në çdo ndërmarrje trafiku eksiton shërbimi dispeçer. Detyra e tij kryesore është që të

organizojë dhe të monitorojë funksionimin e automjeteve dhe të menaxhojë linjën e dhënë. Kontrolli i automjeteve në linja është i nevojshëm për realizimin e transportit, respektivisht në kohë të mënjanohen mangësitë e vëzhguara. Punën e vet shërbimi dispeçer e realizon drejtpërdrejt ose mënyrë të tërthortë, respektivisht përmes lidhjes me stafin vozitës që punon në linjë.

54

Shërbimin dispeçer e përbëjnë:

- dispeçeri i cili punon në stacionet dispeçere;

- dispeçeri në terren dhe

- dispeçeri në linjë ose kontrollues i linjës. Obligimet e dispeçerit janë:

- të zgjedhë dhe të vendosë automjetet për punë, të japë dhe të pranojë fatura e udhëtimit;

- të shkruajë të dhënat në faturat e udhëtimit dhe në të gjitha dokumentet e tjera të transportit;

- të mbajë lidhje telefonike me shoferin dhe t’i dërgojë në detyra të reja, kurse në rast të defektit të informojë shërbimin teknik;

- të mbajë lidhje telefonike me shfrytëzuesit e transportit dhe t’i lajmërojë për punën e automjeteve ose transportit;

- të lidhë kontrata me shfrytëzuesit e shërbimeve të transportit;

- çdo ditë të japë raport për gjendjen e kapacitetit të transportit etj. Puna e automjeteve dhe personelit të parkut vozitës mund të kontrollohet përmes:

- faturës së udhëtimit të automjetit;

- takografit;

- pajisjeve VUSH;

- satelitëve gjeostacionare - kompjuterike. Fatura e udhëtimit dhe dokumentet e tjera të transportit janë burim i të dhënave, me

ndihmën e të cilave llogaritet puna e automjetit dhe shoferit. Ato përdoren për pagesën e stafit vozitës, llogaritjen e shpenzimeve të transportit dhe caktimin e kompensimit për shërbimin e transportit të kryer. Përveç kësaj, dokumentet e transportit shërbejnë për kontrollin efektiv të punës së personelit vozitës.

VUSH-pajisjet (valët ultra të shkurta) përbëhen nga radiopranuesit dhe radiodhënësit të dedikuara për të marrë dhe të transmetuar informata për gjatësi valore të caktuar saktë në valët ultra të shkurta.

Me këto pajisje janë të pajisura automjetet që kryejnë transport të lirë (taksistët dhe automjeteve e tjera). Kjo mundëson përdorim më të mirë të automjeteve, më pak kilometra bosh, e me vetë këtë edhe transport më ekonomik. Përveç kësaj, VUSH-pajisjet mundësojnë informacion për pozitën e tanishme të automjeteve, gjendjen e automjeteve, situatën e komunikacionit në rrugë të caktuara e tjera.

4.3. NAVIGACIONI SATELITOR Teknologjia e cila siguron informacionin e dëshiruar në çdo kohë dhe në të gjithë

botën ka qenë me ndihmën e satelitit GPS (Global Positioning System)-sistemin, zhvillimi i të cilit ka filluar në 1960, por në zbatim të plotë, d.m.th. funksionimi është nga viti 1990. Shpenzimi kryesor i këtij sistemi ka qenë rreth 12 miliardë $.

55

4.3.1. Funksionimi i GPS GPS përbëhet prej tri sistemeve:

- satelitit në hapësirë;

- përdorimit të GPS-resiverit;

- sistemit stacionar të kontrollit.

Sistemi i navigaconit përbëhet nga katër komponentë:

• sistemi për locim i cili e definon vendndodhjen e tanishme të automjeteve;

• memoria për hartë digjitale të rrugëve;

• njësitë për destinacionin e kërkuar dhe

• monitorimi që e jep përshkrimin e rrugës. Së pari, shoferi fut të dhëna për destinacionin e kërkuar në formë të adresës postare.

Pastaj, sistemi i navigacionit e shndërron në koordinata për lokacionin e nevojshëm. Për mbajtjen e objektivit përdoren tri burime të informacionit, edhe atë pozicionet e sistemin satelitor ushtarak GPS, të dhëna të marra përmes sensorëve të ndryshëm në automjete, si dhe informacionet nga harta digjitale për rrugët në CD ROM.

Të dhënat nga GPS i japin 24 satelitë të cilët rrotullohen në orbitë rreth Tokës dhe

kështu emitojnë sinjalet e tyre. Në bazë të kohës së kaluar nga dërgimi deri te pranimi i sinjalit në GPS-antenën, e cila është e vendosur në automjet, nëpërmjet kompjuterit definohet pozita gjeografike e automjetit. Kompjuteri përpunon të dhëna edhe për vozitjen.

Për të parandaluar gabimet, kompjuteri i navigacionit gjithmonë i verifikon të dhënat

satelitore dhe i krahason ato me të dhëna nga automjeti në CD ROM. Në disk gjenden të dhënat e memoruara për tërë rrjetin e rrugës, emrat e qyteteve, lagjeve, rrugëve, me udhëzime për hyrje, dalje dhe kufizime në rrugë.

Si përgjigje të GPS, Bashkimi Sovjetik i atëhershëm ka zhvilluar sistem satelitor të

quajtur GLONASS (Global Navigation Satelite System), i cili edhe sot është në funksion. Qëllimi i tij primar përfshin;

- rritjen e sigurisë së trafikut dhe të transportit;

- kënaqjen e nevojave gjeodezike dhe kartografike;

- monitorimin e transportit tokësor;

- menaxhimin e largët të objekteve;

- hulumtimin e shpëtimit;

- monitorimin e situatës nga aspekti ekologjik etj. Në dy figurat e ardhshme mund të shohim modelet e pajisjeve të një GPS sistemi.

56

Figura nr. 22: pajisja GPS

Figura nr. 23: pajisja GPS

4.4. AUTOMJETET TRANSPORTUESE RRUGORE DHE SISTEMET BASHKËKOHORE TË LIDHJES

Sistemet që lejojnë lëvizjen më të lehtë të automjeteve të transportit dhe komunikimi

në mes shoferëve, dispeçerëve dhe konsumatorëve janë si më poshtë: 4.4.1. Sistemet e avancuara informative të udhëtimit - ATIS

(Advanced Traveler Information System) ATIS është një nga sistemet e para të zhvilluara në këtë fushë. Ai përfaqëson mjet

potencial për zgjidhjen e problemeve lidhur me vozitjen në një trafik të ngjeshur. Ky sistem ka informata specifike edhe për automjetet komerciale.

4.4.2. Përcaktimi i sistemeve itinerare dhe navigacionit - IRANS

(In Vehicle Routing and Navigation Systems) E rëndësishme në transportin e mallrave është zgjedhja e itinerarit të përshtatshëm, si

dhe aktivitetet e navigacionit. Qëllimi i këtij sistemi është që t’u mundësojë shoferëve informacion në rrugën më efikase nga lokacioni momental të destinacionit të zgjedhur. Ky sistem është në gjendje të përshtatë ngarkesat, motin dhe situata të tjera dinamike në trafik dhe transport.

4.4.3. Sistemi i informacionit për automjetet me ndihmën e shenjave

- ISIS (In Vehicle Sign Information System) ISIS-sistemi u ofron shoferëve informacione të rëndësishme për udhëtim, edhe atë në

formën e shenjave të urdhrave, rreziqeve dhe lajmërimeve të cilat janë vendosur përgjatë rrugëve dhe autostradave. Ky sistem mbulon nevojat specifike të mëposhtme:

57

- shpejtësinë maksimale për kamionë që lëvizin përpjetë;

- paralajmërimin kur tejkalohet shpejtësia e lejueshme maksimale për automjetet e transportit në rrethana të veçanta, si për shembull në kushte të natës;

- paralajmërimin për përdorimin e pajisjeve në automjetet gjatë aktivizimit të tyre, si për shembull përdorimi i frenave etj;

- paralajmërimin e kufizimeve të rrugës kur transportohen mallra të veçanta, si për shembull eksplozive, mallra që ndizen lehtë etj.

4.4.4. Sistemet e sigurisë dhe paralajmërimit

- IVSAWS (In Vehicle Safety and Warning Systems) Ky sistem siguron paralajmërimin në kohë për rrezikun që hasni në rrugë, si për

shembull në zonën e ndërtimit, akull në autostradë ose aksident në rrugë. 4.5. SISTEMET E KOMUNIKIMIT TË AVANCUAR Shqetësimi kryesor i transportuesve, veprimtaria kryesore e të cilëve është transporti i

mallra, është komunikimi në kohë dhe i besueshëm midis shoferëve të automjeteve të rënda dhe dispeçerëve. Natyra e punës së shoferëve të automjeteve të rënda është mobile me vende e ndryshueshme për ngarkim-shkarkimit, kështu që komunikimi është një faktor kyç në produktivitetin dhe rentabilitetin e industrisë.

Vozitja e zbrazët, respektivisht vozitja pa ngarkesë të panevojshme është shpenzim i

papranueshëm tejmasë, pa marrë parasysh kjo situatë a është paraqitur, sepse ajo nuk mund të jetë në kontakt me shoferin ose për arsye të tjera. Prandaj, me rëndësi jetike është aplikimi i sistemeve mobile, me çka do të rritet komunikimi midis shoferit dhe pjesëmarrësve të tjerë të transportit.

Komunikimet fillestare mobile ishin të llojit të ndryshëm të radiosistemit. Kërkesat e

këtij lloji të radiosistemit, d.m.th. të karakteristikës së tyre, është vëmendja momentale e shoferit. Radiolidhja është ende e rëndësishme për aplikim nga shoferët, sidomos kur është fjala për operacionet lokale. Gjatë transportit të tillë është mundësuar komunikim më i mirë midis grupit të dispeçerëve dhe të ndërlidhësve, me çka rritet nevoja e përdorimit të telefonave celularë.

Nga natyra e tyre, radiolidhjet dhe telefonat celularë kanë disa karakteristika që e

kufizojnë zbatimin e tyre. Mangësia e tillë kryesore e sistemeve është ajo se ato kërkojnë një përgjigje momentale të shoferit për kërkesën e pranuar. Sistemet e tilla paraqesin ngarkesë shtesë për shoferin. Si rezultat i kësaj, shoferët shpesh e përjashtojnë apo injorojnë radion, derisa janë në turmë. Kjo lloj pune është mungesa e këtyre sistemeve dhe injorimi i tyre lejon humbjen e kontaktit me shoferët. Duke pasur parasysh se shoferi mund ta pranojë porosinë vetëm kur ajo është e transmetuar, ai shpesh nuk e pranon ose nuk e dëgjon. Nëse nuk merret informacioni kthyes nga shoferi, dispeçeri nuk e di nëse informacioni i tillë është pranuar ose jo dhe nëse ai do të respektohet.

58

Sistemet e avancuara të komunikimit kanë tendencë t’i zvogëlojnë mangësitë e radiosistemeve që veprojnë në kohën reale. Tipar kryesor i sistemeve të avancuara të komunikimit është se mesazhin që e dërgon shoferi mund të jenë të mbrojtur. Në këtë mënyrë shoferi mund të lexojë mesazhin kur ai dëshiron, respektivisht kur është në gjendje. Mesazhet e tilla dërgohen tekstualisht, por mund të dërgohen në mënyrë grafike ose me zë. Ky sistem është i ngjashëm me sistemin për dërgimin e mesazheve elektronike që dërgohen në shumë zyra të rrjetit lokal.

Një mangësi e madhe e këtyre sistemeve është dizajni, që ka të bëjë me mënyrën të

cilën e përdor shoferi për ta dërguar mesazhin, respektivisht mënyrën në të cilën prezantohet mesazhi. Disa modele të këtyre sistemeve i tejkalojnë standardet e tastierës për përpilimin e mesazheve. Megjithatë, aplikimi i standardit të tastierës është një problem për shoferin, sepse shoferi nuk ka hapësirë punuese për të vendosur tastierën dhe të shkruajë një mesazh. Aplikimi i tastierës gjatë vozitjes është punë e vështirësuar. Ndërsa sistemet ku dërgimi i mesazheve është bërë përmes ekranit është më pak problem, sepse sistemi mund të jetë i lidhur me diodë e cila lëshon dritë dhe ka disa rreshta të tekstit. Ai mund të vendosen nën komandën e tabelës së automjetit.

4.6. SISTEMET PËR LOKACION AUTOMATIK

TË AUTOMJETEVE Sistemet për lokacion automatik të automjeteve janë sisteme të cilat gjerësisht

përdoren në trafik dhe transport. Funksioni kryesor i këtyre sistemeve është që dispeçeri të marrë të dhëna të sakta mbi vendndodhjen e tanishme e automjetit. Pajisjet për këto sisteme përdorin disa teknika të ndryshme, të dizajnuara që të përcaktojnë vendndodhjen e automjetit. Këtu përfshihet navigacioni satelitor dhe sistemi siç është GPS, sistem që përdor transmetimin nga Toka, si dhe sensorët që janë të vendosur në Tokë.

Prania e një sistemi për vendndodhjen automatike është e qartë për shoferin dhe

ndikon ndaj veprimeve të tij. Ndjenja se dikush të ndjek ndikon negativisht ndaj shoferit dhe është arsyeja për ankesat e shoferëve deri te dispeçerët. Por ky sistem përdoret për të monitoruar ecurinë e automjeteve, siç janë shpejtësia, shpenzimi i karburantit dhe vajit, koha e kaluar në automjet etj. Gjithashtu siguron mbështetje të shpejtë dhe adekuate për shoferin në rast të aksidentit të trafikut, ndihmës së parë ose gjetjes së automjetit në rast të vjedhjes. Kështu, ky sistem ka përparësitë dhe mangësitë e veta për shoferin dhe dispeçerin.

4.7. LIDHJA E SHOFERIT DHE AUTOMJETIT ME

NDIHMËN E HARTËS Sistemi për pozicionim me hartë është teknologji kompjuterike, e cila në përmasa

botërore zbatohet për transportin e mallrave në trafikun rrugor. Më i njohur është SIGJ - Sistemi Informativ Gjeografik, i cili automatikisht bën përpunimin e informacionit në lidhje me hapësirën. Përmes digjitalizimit të hapësirës, shoferi dhe punëdhënësi krijojë komunikim real. Ky sistem, në fakt, paraqet mjet që i analizon, organizon dhe shpërndan të dhënat e marra për gjendjen aktuale të trafikut dhe transportit.

59

SIGJ-sistemi, me hartën e vet me cilësi të lartë, gjatë transportit të mallrave mundëson:

- planifikimin e itinerarit të automjetet;

- menaxhimin me informata relevante për shoferin dhe punëdhënësin në tërë territorin ku bëhet transporti;

- rregullimin e vendeve për parkim, ngarkim dhe shkarkim;

- identifikimin e fushës dhe konfigurimin e tij;

- analizën e gjendjes së trafikut;

- lëvizjen e automjeteve të mallrave në vende të përshtatshme;

- kilometrat e kaluara të automjetit etj. SIGJ-harta e mbështet transportin e ngarkesës në tri fusha kryesore: 1. Menaxhimi me parkun e automjeteve, i cili përfshin:

- monitorimin e lokacionit;

- vendosjen e vendeve të ngarkimit;

- gjendjen aktuale të automjetit;

- gjetjen e një automjeti të vjedhur;

- shmangien e bllokimit të trafikut, dhe

- sigurimin e ndihmës në rast rreziku. 2. Shërbimi i klientëve përfshin:

- sigurimin e informacionit të përshtatshëm për transportuesit dhe shpedituesit për vendndodhjen e ngarkesës dhe

- sigurimin në kohë të saktë të ardhjes së ngarkesës dhe automjetit. 3. Transporti ndërkombëtar ose kalimi përmes kufirit përfshin monitorimin e

automjeteve në rast se nuk transportojnë mallra të paligjshme. Në figurën numër 24 mund të shihet si harta SIGJ e mbulon tërë sipërfaqen e Tokës,

d.m.th. të gjitha pikat e sipërfaqes së Tokës, prej ku pastaj mund të gjendet cilido vend në rruzullin tokësor.

Figura nr. 24: Harta SIGJ (mbulimi i sipërfaqes së tokës)

60

Në figurën e ardhshme numër 25 shihet lidhja e SIGJ-hartës me elementet e tjera të sipërfaqes së Tokës dhe satelitit në gjithësi, d.m.th. funksionimi i të njëjtit.

Figura nr. 25: Lidhja e vendit me hartën SIGJ

PYETJE PËR T’U RIKUJTUAR 1. Çfarë siguron teknologjinë bashkëkohore e informacionit?

2. Çfarë sisteme klasike ekzistojnë në trafikun rrugor të mallrave?

3. Cila teknologji informative moderne është përdorur në transportin rrugor të mallrave?

4. Çfarë është GPS dhe çfarë GLONASS?

5. Cilat sistemet moderne sigurojnë komunikim më të lehtë midis shoferit dhe dispeçerit?

6. Cilat janë përparësitë dhe mangësitë e përdorimit të komunikimit mobil?

7. Cili është qëllimi i sistemeve për vendndodhjen automatike të automjetit?

8. Cili sistem siguron lidhje të shoferit dhe automjetit duke përdorur hartën?

9. Çfarë arrihet me aplikimin e sistemeve të avancuara të komunikimit?

10. Cilat janë përparësitë e teknologjisë SIGJ?

61

5 SHPENZIMET NË TRANSPORTIN RRUGOR

5.1. NOCIONET THEMELORE PËR

SHPENZIMET E TRANSPORTIT Shpenzimet e transportit rrugor janë tregues të rëndësishëm të parkut vozitës në një

kompani të transportit. Kusht themelor për punë të suksesshme të çdo kompanie transporti është njohja e nivelit të shpenzimeve themelore dhe çmimi për njësi të punës së transportit. Në rezultatet financiare ndikojnë një numër i madh i faktorëve të natyrës eksploatuese, organizative dhe teknike-teknologjike. Zvogëlimi i shpenzimeve të transportit është me rëndësi të madhe, sepse ndikon mbi shpenzimet e prodhimit dhe çmimin e vlerës së produktit përfundimtar.

Përcaktimi i çmimit të kostos së transportit është problem kompleks, sepse ndaj

formimit të çmimit ndikojnë shumë faktorë: • numri i të punësuarve; • pajisja teknike; • përbërja dhe shkalla e rregullshmërisë teknike të parkut vozitës; • cilësia e automjetit; • struktura e vjetërsisë së automjetit; • teknologjia e mirëmbajtjes së automjetit; • regjimi i punës së automjetit; • përgatitja profesionale e të punësuarve; • pajisja e punëtorisë për riparimin dhe mirëmbajtjen e parkut vozitës; • furnizimi me materiale, lëndë të para dhe pjesë rezervë; • gjendja e rrjetit të trafikut; • kushtet klimatike etj. 5. 2. NË PËRGJITHËSI PËR SHPENZIMET

NË TRANSPORTIN RRUGOR Shpenzimet e transportit janë treguesi më i rëndësishëm i rezultateve të funksionimit

të parkut vozitës të një kompanie auto-transportuese. Kusht kryesor për funksionimin e suksesshëm të çdo kompanie transportuese është njohja e saktë e nivelit të shpenzimeve të realizuara dhe të çmimit për njësi të punës së transportit. Ulja e shpenzimeve ka interes të veçantë shoqëror duke marrë parasysh atë se në të gjitha degët e industrisë ndikim të madh në shpenzimet e prodhimit kanë shpenzimet e transportit. Njohja e shpenzimeve të realizuara mundëson:

• analiza e rezultateve të arritura në kompaninë auto-transportuese, si dhe krahasimi i rezultateve të arritura në një periudhë kohore me rezultatet e periudhës së mëparshme, si dhe planifikimi racional në periudhën e ardhshme;

62

• analiza e shkaqeve të rezultateve e dobëta të shfrytëzimit dhe ndërmarrja e masave të nevojshme për përmirësimin e tyre;

• specializimi i kapaciteteve të transportit në përputhje me kërkesat e tregut për shërbimet e transportit;

• krahasimi i rezultateve të shfrytëzimit të shumë kompanive të transportit dhe

• krahasimi i nivelit të shpenzimeve dhe të çmimit të llojeve të ndryshme të trafikut. 5.3. SHPËRNDARJA E SHPENZIMEVE Si tregues i shpenzimeve të transportit shërben çmimi i kostos së një kilometri tonelate

për trafikun e mallrave, respektivisht kilometra e udhëtimit për trafikun e pasagjerëve. Çmimi i kostos së një tonelate në një kilometër paraqet raportin midis shpenzimeve të

përgjithshme të transportit për çdo periudhë kohore dhe punës së transportit të shprehur në shkm ose pkm, përkatësisht:

ΣT C = −−− (ditë / shkm) U

ku: C - shpenzimet e një kilometri tonelatë; T - shpenzimet totale të transportit për periudhën e monitorimit; U – puna e kryer e transportit në shkm ose pkm. Shpenzimet përfaqësojnë vlerën e vërtetë të punës së përgjithshme shprehur në denarë. Kostoja e një prodhim mund të ndahet në: - shpenzimet e prodhimit; - shpenzimet e regjimit. Në shpenzimet e prodhimit numërohen ato shpenzime që kanë ndodhur në prodhimin

e drejtpërdrejtë ose në shërbime, të tilla si; - amortizimi i mjeteve për punë; - shpenzimet e regjimit (lëndë djegëse, vaj, goma); - shpenzimet për mirëmbajtjen dhe riparimin e automjeteve; - energjia elektrike; - lëndët e para dhe materiale të tjera; - të ardhurat personale. Në shpenzimet e regjimit përfshihen shpenzimet të cilat direkt nuk e ngarkojnë

prodhimin dhe ndahen në: - shpenzimet e regjimit; - shpenzimet e regjimit administrativ dhe të shitjes (për administrimin e kompanisë, si

material zyre, karburant, etj), PTT shpenzimet, shpalljet, reklamat, uji, qiraja etj.

63

5.4. SHPENZIMET E PËRHERSHME (FIKSE) Në shpenzimet e përhershme bëjnë pjesë ato shpenzime të cilat kompania është e

detyruar t’i paguajë, pavarësisht nga vëllimi i prodhimit. Megjithatë, nëse këto shpenzime i reduktojmë për njësi të prodhimit, ato për njësi të prodhimit do të jenë më e ulëta nëse prodhimi rritet dhe anasjelltas.

Në shpenzimet e përhershëm të përfshihen:

- amortizimi i aktiveve të themelore;

- shpenzimet e mirëmbajtjes për investime;

- shpenzimet administrative dhe të shitjes;

- shpenzimet e sigurimit të automjeteve;

- shpenzimet e regjistrimit të automjeteve;

- të ardhurat personale për menaxhimin dhe stafin administrativ;

- kontributet e ndryshme të komunitetit etj. Shpenzimet fikse nuk ndryshojë kur vëllimi i prodhimit ndryshon dhe çdoherë janë

dhënë në periudhë të caktuar. Përveç kësaj, në rast se kompania nuk prodhon produkt të përshtatshme ose nuk jep shërbim transportues, ato patjetër duhet të paguhen. Diagrami i varësisë lineare të shpenzimeve të vazhdueshme në kilometra të kaluar është paraqitur në figurën nr. 26.

Figura nr. 26: Diagrami i varësisë lineare të shpenzimeve të vazhdueshme në kilometra të kaluara

ku: S - shuma e shërbimit të realizuar të transportit, respektivisht SHKM dhe PKM; Tc - shpenzimet mesatare fikse.

64

5.5. SHPENZIMET E NDRYSHUESHME (VARIABILE) Shpenzimet e ndryshueshme varen nga vëllimi i prodhimit (puna transporttuese). Këto shpenzime varen drejtpërdrejt nga vëllimi i punës së transportit, respektivisht

numri i kilometrave të kaluara, që do të thotë se me rritjen e vëllimit të punës edhe ato rriten dhe anasjelltas. Megjithatë, nëse ky lloj i shpenzimeve, duke i parë ato si tërësi, varen nga vëllimi i prodhimit dhe madhësia e tij, shpenzimet në masë të madhe vazhdojnë të ndryshojnë.

Në shpenzimet e ndryshueshme përfshihen: - materialet dhe lëndët e para të ndryshme; - shpenzimet e fuqisë materiale; - shpenzimet për riparimin dhe mirëmbajtjen e automjeteve; - shpenzimet për mëditjet e stafit vozitës të punësuar në shfrytëzimin e parkut

vozitës dhe - shpenzimet për ngarkim, shkarkim dhe ringarkim. Në shpenzimet e ndryshueshme mund të ndikojë mjaft organizim i punës, stimulimi i

mirë i punonjësve me shpërblim sipas punës së dhënë etj. Kontrolli dhe monitorimi i vazhdueshëm i lartësisë së shpenzimeve të ndryshueshme në trafik është me rëndësi të veçantë, sepse shumica e shpenzimeve në strukturën e çmimit të kostos përbëhet nga shpenzimet e ndryshueshme.

Shpenzimet e përgjithshme variabile mund të përfaqësohen me funksion linear, d.m.th.

me të drejta, nëse ato janë në proporcion me vëllimin e prodhimit. Ato nuk ekzistojnë në qoftë se asgjë nuk është prodhuar. Këto rriten ose ulen në qoftë se rritjet apo ulet vëllimi i prodhimit. Diagrami i varësisë lineare të shpenzimeve të ndryshueshme në kilometra të kaluar është paraqitur në figurën nr. 27.

Figura nr. 27: Diagrami i varësisë lineare të shpenzimeve variabile në kilometra të kaluara

ku: S – vëllimi i shërbimit të realizuar të transportit, respektivisht SHKM dhe PKM të

realizuara; Tv – shpenzimet e ndryshueshme.

65

Shpenzimet e përgjithshme përfaqësojnë shumën fikse dhe variabile të shpenzimeve.

Diagrami i varësisë lineare të shpenzimeve të përgjithshme të kilometrave të kaluara është paraqitur në figurën e ardhshme numër 28. Gjithashtu në figurë është treguar krahasimi midis shpenzimeve të përgjithshme, të vazhdueshme dhe të ndryshueshme.

Figura nr. 28: Diagrami i varësisë lineare të shpenzimeve të përgjithshme në kilometra të kaluara

ku: S – vëllimi i shërbimit të transportit të realizuar, respektivisht SHKM dhe PKM të

realizuara; Tv - shpenzimet variabël; Tc - shpenzimet mesatare fikse; T - shpenzimet e përgjithshme. 5.6. LLOGARITJA E SHPENZIMEVE PËR

MATERIALE POGONI 5.6.1. Shpenzimet e karburantit Çdo automjet për kushte specifike të shfrytëzimit ka llogaritje fabrikore të shpenzimit

të caktuar të karburantit gjatë 100 km të kaluara. Çdo fabrikë për automobila së bashku me automjetin ofron përshkrimin e tij teknik me karakteristikat më të rëndësishme teknike dhe të shfrytëzimit. Në këtë përshkrim është dhënë edhe shpenzimi i karburantit për 100 km për kushte të caktuara të shfrytëzimit. Kjo e dhënë është e një rëndësie të madhe, sepse prej saj varen shpenzimet e motorit. Konstruksionet e reja të motorëve gjatë eksploatimit të automjeteve motorike mundësojnë zvogëlim të shpenzimit të karburantit, kurse praktika e shfrytëzimit të automjeteve motorike tregon se automjeteve e tilla e përvetësojnë tregun, sepse shpenzimet e karburantit kanë një ndikim të rëndësishëm në çmimin e kostos së transportit.

66

Duke marrë parasysh këto dallime të mëdha në shpenzimin e karburantit te lloje të caktuara të motorëve, si dhe numrin e madh të kilometrave të kaluara nga ana e automjeteve gjatë një viti, tregon qartë se duke zëvendësuar motorët arrihet kursim i madh në shpenzimin e karburantit. Harxhimi i karburantit gjatë 100 km të kaluara, që e jep fabrika, paraqet shpenzimin në kushte më ideale të punës dhe në kushte normale të shfrytëzimit të mjeteve motorike. Megjithatë, praktika tregon se shpenzimi është më i lartë në krahasim me normativat e fabrikës. Kjo del nga kushtet e ndryshme dhe të vështira të shfrytëzimit të automjeteve motorike, veçanërisht në dimër.

Për llogaritjen e shpenzimeve të karburantit për një periudhë të caktuar kohore, pra për

një numër të kilometrave të kaluara, si të dhënë primare shërben shpenzimi i karburantit në çdo 100 km e kaluara të automjetit. Në bazë të kësaj të dhëne llogariten shpenzimet për çdo rrugë të kaluar. Shpenzimet e karburantit janë llogaritur sipas formulave dhe rasteve në vijim:

1. Rasti I - shpenzimi i karburantit në litra dhe çmimi në denarë për një litër:

AK ⋅ Pl ⋅ dl Shkarburanti = −−−−−−−−−−−− denarë / shkm

100 ⋅ U 2. Rasti II - shpenzimi i karburantit në litra dhe çmimi në denarë për një kilogram:

AK ⋅ Pkg ⋅ dkg Shkarburanti = −−−−−−−−−−−−−− denarë / shkm

100 ⋅ U 3. Rasti III - shpenzimi i karburantit në litra, kurse çmimi në denarë për një kilogram:

AK ⋅ Pl ⋅ dkg ⋅ Sp Shkarburanti = −−−−−−−−−−−−−− denarë / shkm

100 ⋅ U 4. Rasti IV - shpenzimi i karburantit në kilogramë, kurse çmimi në denarë për një litër:

AK ⋅ Pkg ⋅ dl Shkarburanti = −−−−−−−−−−−−−− denarë / shkm

100 ⋅ U ⋅Sp ku: AK - koha e kaluar totale të parkut vozitës në km për periudhë të caktuar kohe; U – puna e kryer e transportit në parkun vozitës në shkm për të njëjtën periudhë; Pl - shpenzimi i karburantit në litra për 100 km të kaluara; dl - çmimi i kostos së karburantit në denarë për një litër; Pkg - shpenzimi i karburantit në kg në 100 km të kaluara; dkg - shpenzimet e karburantit në denarë për një kilogram; Sp - pesha specifike e karburantit.

67

5.6.2. Shpenzimet e vajit motorik Për karburantin dhe vajin çdo fabrikë e automjeteve e jep shpenzimin në kilometra të

kaluara 100 km, të bazuar në atë se mund të llogariten shpenzimet e vajit për numrin e kilometrave të kaluara. Nën vaj kuptohet vaji kryesor i motorit, për shkak se vaji për diferencial dhe ndërrues të shpejtësisë nuk është aq i shpeshtë në krahasim me vajin e motorit. Prandaj, kur flasim për shpenzimin e vajit, kryesisht flasim për konsumin të vajit motorik. Shpenzimi i vajit motorik për 100 km të kaluara mund të arrijë 5% të shumës së përgjithshme të karburantit, ashtu që shpenzimet e vajit motorik llogariten nga formula:

AK ⋅ Pl(0,5) ⋅ Cm ShvajiM = −−−−−−−−−−−−−−−−−− denarë / shkm

100 ⋅ U ⋅Sp ku: ShvajiM - shpenzimet e vajit motorik;

AK – rruga e kaluar totale e parkut vozitës në km për periudhë të caktuar kohe;

Pl - shpenzimi i karburantit në litra;

Cm - çmimi i vajit motorik;

U - puna e kryer në parkun vozitës të transportit në km për të njëjtën periudhë. 5.6.3. Shpenzimet për autogomat Gomat e automjeteve paraqesin materiale harxhues nga ai moment kur do të dalë

garnitura e parë (gomat e fabrikës) nga automjeti, e cila është llogaritur në çmimin e kostos së automjetit, si mjet kryesor.

Megjithatë, çdo furnizim i mëtejshëm i gomave paraqet material harxhues, harxhimi duhet të llogaritet në bazë të kohëzgjatjes së gomave dhe numrit të kilometrave të kaluara në automjet.

Harxhimi i gomave varet nga shumë arsye:

- origjina dhe cilësia e gomave;

- gjendja e rrugëve dhe

- mënyra e drejtimit të automjetit. Praktika e shfrytëzimit të automjeteve ka treguar se autogomat me dimensione 10 – 00

- 20 në kushte normale të shfrytëzimit kanë kohëzgjatje në terrenet malor deri në 30.000 km, ndërsa gomat e njëjta në autostrada me sipërfaqe asfalti kanë kohëzgjatje deri në 100.000 km. Duke pasur parasysh çmimin e lartë të blerjes së gomave, sidomos të gomave me dimensione të mëdha, qartë tregon se sa mund të sillen dallimet për shpenzimet e autogomave në varësi të llojit të terrenit dhe gjendjes së rrugëve. Autogomat janë përshkruar sipas shfrytëzimit të tyre të plotë, respektivisht sipas harxhimit të tyre të vërtetë ose sipas kilometrave të kaluara të automjetit.

68

Llogaritja e shpenzimeve të autogomave mund të bëhet për çdo periudhë kohore, d.m.th. sipas numrit të kilometrave.

Zakonisht praktikohet që llogaritja të bëhet një herë në vit, sepse vetëm atëherë kemi një pasqyrë reale për harxhimin e vërtetë të autogomave.

Në llogaritjen e kostos së autogomave duhet të njihen më shumë elemente:

- kilometrat e kaluara të automjetit;

- numri i gomave në automjet;

- jetëgjatësinë e gomave;

- dimensioni i gomave;

- cilësia e gomave dhe

- çmimi i gomave. Nëse i kemi të gjitha këto elemente mund të llogariten lehtë shpenzimet e autogomave.

Llogaritja e shpenzimeve të autogomave gjatë tërë parkut vozitës për një vit fitohet sipas ekuacioneve:

1. Rasti I

AKg ⋅ Ng ⋅ dg Shgomat = −−−−−−−−−−−−− = denarë / shkm

Ks ⋅ U 2. Rasti II

Ng ⋅ dg Shgomat = −−−−−−−−− = denarë / km

Ks 3. Rasti III

AKg ⋅ Ng ⋅ dg Shgomat = −−−−−−−−−−−−− = denarë / km

Ks ku: Shgoma - harxhimet e gomave; AKg - koha totale e kaluar në parkun vozitës në km për periudhë të caktuar kohe; dg – çmimi i një gomë në denarë; Ng - numrin e gomave; Kg - kohëzgjatja e një gomë të shprehur në km; U - puna e kryer në parkun vozitës në km për të njëjtën periudhë.

69

5.7. SHPENZIMET PËR NGARKIM DHE SHKARKIM Përveç shpenzimeve të transportit të mallrave, ekzistojnë edhe shpenzime për

ngarkimin dhe shkarkimin e mallrave. Këto shpenzime mund, por nuk duhet të ndikojnë në çmimet e shpenzimeve të transportit.

Ngarkimin dhe shkarkimin e mallrave e bëjnë vetë ndërmarrjet industriale dhe të shërbimit ose ndërmarrjet, veprimtaria kryesore e të cilave është vetëm ngarkimi, d.m.th. shkarkimi i ngarkesës. Ndërmarrjet të cilat merren me ngarkimin dhe shkarkimin e të gjitha pajisjeve të nevojshme disponojnë me manipulim të ngarkesës dhe me fuqi të nevojshme punëtore. Madhësia e shpenzimeve për ngarkim dhe shkarkim varet nga ajo vallë procesi i ngarkim-shkarkimit kryhet:

- me dorë;

- me mjete të mekanizuara;

- nga lloji i mallrave;

- sasia e mallrave;

- nga sasia e fuqisë punëtore etj.

Nëse procesi i ngarkimit-shkarkimit bëhen me dorë, në këto shpenzime llogariten vetëm shpenzimet e forcës së punës. E në qoftë se këto procese janë kryer me automjete të mekanizuara, në shpenzime përfshihen edhe shpenzimet e amortizimit dhe mirëmbajtjes së këtyre mjeteve.

Lartësia e këtyre shpenzimeve gjithashtu varet nga lloji dhe sasia e mallit i cili duhet të ngarkohet ose shkarkohet dhe nga zbatimi i pajisjeve të ngarkuara, nga numri i të punësuarave, si dhe nga pajisjet për kryerjen e operacionit.

5.8. LLOGARITJA E AMORTIZIMIT Amortizimi ka për qëllim të veçojë mjete për pjesën optimale të automjete dhe paraqet

fond që i shërben harxhimit të automjeteve për furnizimin e të rejave. Amortizimi është llogaritur në shpenzimet e transportit të cilat mund të jenë të vogla apo të mëdha, në varësi nga lartësia e vlerës së furnizimit të automjeteve. Sipas legjislacionit, amortizimi llogaritet sipas kohës, apo vitit. Kohëzgjatja për autobusët është tetë vjet dhe dhjetë vjet për kamionët. Në bazë të kësaj, me dispozita të caktuara ligjore është caktuar lartësia e normës së amortizimit e cila për autobusët është 12%, për kamionët 10% nga vlera e blerjes së automjeteve. Llogaritja e tillë e amortizimit nuk është gjithmonë reale, sepse në kushtet e shfrytëzimit intensiv automjetet kalojnë një numër të madh të kilometrave, që do të thotë se kohëzgjatja e automjeteve nuk është tetë, d.m.th. dhjetë vjet, por është më e vogël. Me fjalë të tjera, kjo ndarje e amortizimit nuk siguron mjete për blerjen e automjeteve të reja.

Për shkak të kësaj jologjikshmërie, janë dhënë udhëzime të caktuara të cilat i

plotësojnë rregullat për llogaritjen e amortizimit në atë mënyrë, që në varësi të kilometrave mund të llogaritet edhe amortizimi i lartë nga ai i përshkruar, por ai nuk duhet të tejkalojë kufiri maksimal i cili lëviz më shumë se norma e parashikuar, pra 24% për autobusë dhe për kamionë deri në 20% të vlerës së automjeteve.

70

Në varësi të numrit të kilometrave të kaluara të automjeteve në një vit, ekziston parashikimi se në cilat rastet duhet të llogaritet amortizimi në rritje, për shkak të cilave janë dhënë normat për kilometrat e kaluara të automjeteve:

- për autobusë 30,000 km për automjet në një vit; - për kamionët 25,000 km për automjet në një vit. Numri i kilometrave të kaluara të automjeteve konsiderohet nën kushte normale të

eksploatimit dhe shkalla e amortizimit sillet 12% për autobusë dhe 10% për kamionë. Megjithatë, në qoftë se automjeti kalonin shumë kilometra se kushtet normale - kushtet e shfrytëzimit, atëherë llogaritja e amortizimit bëhet së paku dy herë në një shkallë të rritur të amortizimit.

5.9. SHPENZIMET PËR MIRËMBAJTJE INVESTIVE Në këto shpenzime përfshihen shpenzimet për riparimin e përgjithshëm të

automjeteve, për zëvendësimin e pjesëve të veçanta të automjeteve e tjera, ndërsa të gjitha shpenzimet e tjera bien në mirëmbajtjen e vazhdueshme të automjeteve.

Shpenzimet e investimeve për mirëmbajtjen e automjeteve varen nga lloji dhe marka e automjeteve, gjendja teknike e automjeteve, mundësia e furnizimit të pjesëve rezervë, mirëmbajtja e duhur teknike etj.

Lartësia e këtyre shpenzimeve është e kufizuar me rregulla të caktuara, kurse llogaritet

sipas furnizimeve të vërteta të materialeve dhe forcës së punës dhe ato bëjnë pjesë brenda shpenzimeve materiale, respektivisht hyjnë në strukturën e çmimit të kostos së transportit. Në vendin tonë këto shpenzime janë shumë të mëdha, sepse parku vozitës është pjesë përbërëse e llojeve dhe markave të ndryshme të automjeteve pa shumë pjesë rezervë, të cilat shkaktojnë vështirësi të mëdha gjatë mirëmbajtjes së parkut vozitës.

5.10. SHPENZIMET PËR REGJISTRIM DHE

MIRËMBAJTJE TË AUTOMJETEVE Shpenzimet për regjistrim janë të pashmangshme, sepse janë të rregulluara në bazë të

ligjit. Çdo automjet para se të dalë në trafik për të kryer punë, transport të udhëtarëve apo të mallrave, duhet të regjistrohet, ose të bëhet kontrolli teknik.

Shuma vjetore e këtyre shpenzimeve varet nga lloji dhe bartja e peshës së automjetit. Shpenzimet për regjistrim në den/km fitohen nga ekuacioni i mëposhtëm:

Cr ⋅ AK

Shr = −−−−−−−−− = den / shkm Kvit

ku: Shr – shpenzimet për regjistrim; AK - koha e kaluar totale të parkut vozitës në km për periudhë të caktuar kohore; Cr - shuma vjetore e shpenzimeve për regjistrimin e automjeteve në denarë; Kvit - numrin e kilometrave të kaluara gjatë vitit.

71

Shpenzimet për mirëmbajtje të automjeteve kanë rol të rëndësishëm në punën e automjeteve. Në shpenzimet për mirëmbajtje ndikojnë shumë faktorë:

• cilësia e prodhimit të automjetit; • organizata bashkëkohore e shërbimit të servisimit-rimontimit; • stafi profesional për mirëmbajtjen e automjeteve; • pajisja e punëtorisë etj.

5.11. SHPENZIMET KOHORE TË EKSPLOATIMIT Shpenzimet kohore të eksploatimit janë në përpjesëtim me numrin e ditëve të punës,

por janë të pavarura nga kilometrazhi i kaluar të automjetit. Ato mund të jenë:

- rrogat për personelin e transportit;

- shpenzimet e udhëtimit, pagat, mëditjet, etj;

- kontributet për transportin e personelit;

- veshjet zyrtare për personelin e transportit;

- shpenzimet për garazhim jashtë selisë së ndërmarrjes;

- kujdesi ditor i automjeteve jashtë selisë së ndërmarrjes dhe

- shpenzimet e terminalit (stacionit). 5.12. SHPENZIMET VARËSISHT NGA DISTANCA

E TRANSPORTIT (SHPENZIMET KILOMETRAZHE TË EKSPLOATIMIT)

Procesi i transportit është i ndarë në operacione të veçanta nga pikëpamja e vendit të

ngjarjes, respektivisht operacioneve fillestare-përfundimtare dhe operacionit të transportit. Pastaj shpenzime themelore klasifikohen në:

• shpenzime fillestare-përfundimtare

• shpenzime të rrugës së transportit (transporti i pastër); Shpenzimet fillestare-përfundimtare varen nga vëllimi i përgjithshëm i transportit. Në

lidhje me distancën e transportit, masa e operacioneve fillestare-përfundimtare mbetet e njëjtë, pavarësisht nga distanca në të cilën duhet të transportohen mallrat. Kjo do të thotë se ajo i përket shpenzimeve fikse. Nga ana tjetër, sipas njësisë së shërbimit të transportit, këto shpenzime janë në shkallë të kundërt nga distanca transportit. Nëse distanca e transportit rritet, shpenzimet ulen dhe anasjelltas.

Shpenzimet e transportit rrugor në masën e vet rriten në krahasim me distancën e

transportit. Prandaj, mund të themi se këto shpenzime janë variabile. Prej këtu vijon se për njësi shërbimet e transportit janë të barabarta, edhe atë pavarësisht nga distanca e transportit.

72

Shpenzimet kilometrazhe të eksploatimit janë proporcionale me numrin e kilometrave të kaluara me automjetin në punë. Ato mund të jenë:

- karburanti, vajrat, gomat; - mirëmbajtja teknike dhe riparimet e vogla të automjeteve; - remonti i automjeteve; - amortizimi; - largimi i defekteve në rrugës; - pagat dhe të ardhurat tjera të personelit të trafikut në bazë të rrugës së kaluar

(kilometrazhi). 5.13. PËRCAKTIMI I SHPENZIMEVE SIPAS ORËS

DHE KILOMETRIT Në shpenzimet sipas kilometrit bëjnë pjesë: a. Për automjetin tërheqës - karburanti; - gomat; - riparimi dhe mirëmbajtja; - amortizimi. b. Për gjysmë rimorkiot: - gomat; - riparimi dhe mirëmbajtja; - amortizimi. Në shpenzimet sipas orës bëjnë pjesë: a. Për automjetet tërheqëse - interesi*; - taksa e automjetit; - sigurimi i automjetit; - amortizimi. b. Për gjysmë rimorkio - interesi; - amortizimi. c. Shpenzimet për shoferin: - paga fikse; - puna jashtë orarit; - sigurimi social, taksat; - shtesa të pritshme. ____________________ * Interesi është llogaritur si vlerë mesatare e mjeteve të investuara në automjet sipas kohës.

73

5.14. PËRKUFIZIMI I SHËRBIMIT TË TRANSPORTIT Çdo sistem i prodhimit ka për detyrë prodhojë një produkt të dizajnuar për të

përmbushur nevojat e përgjithshme. Produkt i çdo organizate të transportit është shërbimi i transportit. Shërbimi i transportit në të vërtetë është rezultat i cili rrjedh nga një sërë aktivitetesh të transportuesit, edhe atë duke filluar nga krijimi i gjitha kushteve për zhvillimin e veprimtarive të transportit, përmes planifikimit të procesit transportues, përgatitjes së automjeteve dhe personelit vozitës, e deri te kryerja e transportit të mallrave. E tërë kjo duhet të jetë në kuadër të kërkesave të përmbushjes së konsumatorit, edhe atë në pikëpamje të sasisë, distancës, cilësisë, shpejtësisë, komoditetit, shërbimit etj.

Teknologjia e transportit dhe shërbimet e transportit kanë specifika të rëndësishme në

krahasim me sistemet e tjera prodhuese-teknologjike. Karakteristika themelore të teknologjisë së transportit dhe të shërbimeve janë me sa vijon:

- lënda e punës (udhëtari ose malli);

- natyra parametrike e shërbimit të transportit në drejtim të hapësirës dhe kohës;

- kohëzgjatja e funksionimit në aspektin e vëllimit dhe cilësisë së sistemeve transportuese dhe organizative-teknologjike sigurohet me rezervimin e kapacitetit, apo automjetit;

- kontrolli përfundimtar i cilësisë si faktor për besueshmërinë e sistemit në zbatimin e shërbimit të transportit;

- prodhimi i njëkohësishëm dhe konsumi i shërbimit në hapësirë dhe kohë etj. Gjatë analizës së shërbimit të transportit dallohen këto faza:

- përgatitja;

- faza e zbatimit të shërbimit të transportit dhe

- faza përfundimtare. Në fazën e përgatitjes sigurohen komponentët hyrës për punën e gjithë sistemit dhe në

këtë mënyrë i plotëson aktivitetet e mëposhtme: 1. Regjistrohet dukuria e mallit në vendin e organizatës themelore, e atë e bën

drejtori, udhëheqësi i zyrës komerciale ose referenti për eksploatim. 2. Në bazë të informatës në lidhje me paraqitjen e mallrave, e cila i transmetohet

dispeçerit të organizatës themelore, përcaktohen automjeti dhe shoferi i cili do ta kryejë atë detyrë transportuese. Zgjedhja e shoferit dhe automjetit bëhet në bazë të karakteristikave të mallit. Me këtë rast formohet tërë dokumentacionit i nevojshëm për shoferin dhe automjetin.

3. Pas marrjes së detyrës, shoferi kalon në vendin e ngarkimit, ndërsa dispeçeri e

njofton përfaqësinë se në atë territor është dërguar automjeti nga organizata themelore dhe se është e nevojshme të sigurohet malli.

74

Zbatimi i detyrave të transportit i ka aktivitetet në vijim:

- ngarkimi i mallit, ku formohet edhe dokumentacioni transportues i mallit;

- vetë transporti i mallit nga pika e ngarkimit deri në vendin e shkarkimit;

- shkarkimi i mallit ose dorëzimi i mallit te pranuesi në bazë të dokumenteve për transportin e mallit;

- pas kryerjes së shkarkimit të mallit, shoferi i lajmëron përfaqësisë së caktuar në territorin në të cilin gjendet dhe kërkon që ta udhëzojnë atë në burim të ri të mallit.

Në kuadër të fazës përfundimtare, aktivitete më të rëndësishme janë:

- kur shoferi kthehet “në shtëpi”, ai lajmërohet te dispeçeri, ku ai i dorëzon faturat e udhëtimit dhe dokumentet e faturimit;

- dispeçeri e njofton referentin për eksploatimin e detyrës përfunduare, kurse ai e drejton automjetin sipas nevojës në punëtori në bashkëpunim me punëtorinë punuese dhe shoferin;

- dispeçeri me punëtorët për llogaritje bën përpunimin e listave punuese të udhëtimit dhe të dhënat e nevojshme i paraqet për faturim, kurse ato më vonë i dërgon në bashkësinë e punës, e cila ka për detyrë që përmes shërbimeve të veta të bëjë pagesën dhe regjistrimin e shërbimeve transportuese.

5.15. PËRCAKTIMI DHE DEFINIMI I

OFERTËS TRANSPORTUESE Çmimi i shërbimit të transportit në periudhën e vrojtimit është definuar me shpenzime

të përgjithshme të punës së kompanisë së transportit për të kryer një njësi të punës transportuese. Për të përcaktuar shpenzimet e transportit për njësi të punës është i nevojshëm çmimi i kostos, d.m.th. shpenzimet e përgjithshme, të ndahen me punën e realizuar të përgjithshme transportuese në periudhën e vëzhguar kohore. Me këtë rast, është e zakonshme që shërbimet e transportit gjatë transportimit të mallrave ose pasagjerëve të shprehen me të holla për njësi të realizimit të vëllimit të transportit (tonelata, pasagjerë, për njësi të punës së realizuar transportuese ShKM, PKM), ose sipas numrit të kaluar të kilometrave.

Megjithatë, në praktikë paraqitet edhe çmimi sipas:

- m³ nga ngarkesa e transportuar;

- koha e kaluar në kilometra me ngarkesë dhe

- orët e punës së automjeteve apo ditët e inventarit. Formimi i çmimit të kostos për shërbimin e transportit varet nga raporti ndërmjet

transportuesit dhe shfrytëzuesit të transportit. Kjo mund të jetë sipas marrëveshjes ose sipas tarifës së aplikueshme, respektivisht sipas çmimit valid-verifikues nga organi kompetent.

75

Përcaktimi i çmimit të kostos së transportit për çdo ndërmarrje transporti paraqet problem kompleks. Kjo është për shkak se në nivelin e shpenzimeve të punës ndikojnë një sërë faktorësh, siç janë:

- numri i të punësuarve në ndërmarrje;

- pajisja teknologjike;

- përbërja dhe nivelin i sigurisë teknike të parkut vozitës;

- cilësia dhe vjetëria e parkut vozitës;

- teknologjia për mirëmbajtje të automjeteve dhe pajisja e punëtorisë për riparimin e automjeteve;

- regjimi i punës së automjeteve;

- aftësia profesionale të personelit tjetër vozitës;

- furnizimi me materiale, lëndëve të para dhe pjesë rezervë;

- gjendja e rrjetit të trafikut dhe rrugëve;

- kushtet klimatike e të tjera.

76

PYETJE PËR T’U RIKUJTUAR 1. Çfarë paraqesin shpenzimet e një kompanie transporti?

2. Si mund të jenë shpenzimet?

3. Cilat shpenzime janë shpenzime të energjisë?

4. Prej çka varen shpenzimet për autogoma?

5. Prej çka varet lartësia e shpenzimeve për regjistrimin e automjetit?

6. Cilët faktorë ndikojnë në lartësinë e shpenzimeve për ngarkim dhe shkarkim të ngarkesës?

7. Shpenzimet e amortizimit a janë të nevojshme dhe pse?

8. Cilat elemente bëjnë pjesë në shpenzimet kilometrazhe?

9. Sa faza dallojmë gjatë analizës së shërbimit të transportit dhe të cilat janë ato?

10. Cilat elemente duhet të merren parasysh kur krijohet çmimi i kostos të shërbimit të transportit?

77

6 TRANSPORTI I MATERIEVE TË RREZIKSHME

6.1. DEFINIMI DHE KLASIFIKIMI I

MATERIEVE TË RREZIKSHME Si materie të rrezikshme konsiderohen ato materie të cilat gjatë prodhimit, trajtimit,

transportit, shpërndarjes apo përdorimit mund të shkaktojë rrezik ndaj shëndetit të njerëzve, të mirave materiale ose ta ndotin ambientin.

Materiet e rrezikshme ndahen në nëntë klasa edhe atë: Klasa 1: Materiet eksplozive Këtë klasë e përbëjnë materiet e ngurta dhe të lëngëta kimike të cilat kanë vetinë që

gjatë veprimit të mjedisit jetësor (goditje - fërkim) me zbërthim eksploziv kimik të lirojnë energji në formë të nxehtësisë apo të gazeve. Rezultati i këtij zbërthimi është krijimi i presionit të lartë dhe temperaturës së lartë. Në grupin e materieve eksplozive përfshihen mjete për ndezjen e eksplozivëve, masa e papërpunuar e barotit, municioni komercial, nitroceluloza, artikuj piroteknik etj.

Klasa 2: Gazet Këto gaze kanë temperaturë kritike më të ulët se 50 ºC. Të lidhura me oksigjenin

digjen në praninë e burimi ndezjes. Karakteristika kryesore e të gjitha gazeve të cilat transportohen, është ajo se ato janë të ngjeshura në hapësirë nga e cila tentojnë të dalin jashtë. Presioni i gazeve të cilat janë në enët në të cilat transportohen, e përfaqësojnë edhe rrezikun kryesor nga materiali i kësaj klase. Gazet të cilat transportohen, zakonisht janë të vendosura në enë cilindrike, për shkak të transportit më ekonomik dhe më të sigurt. Efekti i këtyre gazeve mund të jetë helmues, i ndezshëm, korroziv dhe ngulfatës.

Klasa 3: Lëngjet ndezëse Ato janë lëngje ose përzierje të lëngjeve të cilat në temperaturë prej 50 ºC kanë

presion të avullit më të ulët se 3 barë dhe pikën e ndezjes më të ulët se 100 ºC. Avujt e tyre në kontakt me ajrin ndizen lehtë. Automjeti transportues me të cilin transportohen lëngjet e ndezshme gjatë ngarkimit, shkarkimit ose ringarkimit mund të derdhen në tokë dhe gypi fryrës të jetë shkaktar ndezës. Motori dhe pajisjet për ngrohje të kabinës patjetër duhet të jenë të shkyçura.

78

Klasa 4: Materiet e ngurta ndezëse Ato janë materie të ngurta të cilat, kur janë të thata, lehtë ndizen në kontakt me flakën

ose shkëndijën, por nuk janë të prira në ndezje (sulfuri, fosfori i kuq). Klasa 4 e materieve të rrezikshme është e ndarë në tri nëngrupe të cilat janë si më poshtë: Klasa 4.1: Materiet të cilat lehtë digjen Në këtë klasë përfshihen materiet që digjen lehtë dhe shfaqen në formën e pluhurit,

por edhe mund të shkrihen. Disa materie të kësaj klase vetë zbërthehen dhe për këtë arsye duhet të transportohen në kushte të temperaturës dhe presionit të kontrolluar. Shembuj të materieve të rrezikshme nga kjo klasë janë pluhuri i aluminit, goma e papërpunuar, sulfuri, fosfori i kuqe etj.

Klasa 4.2: Materiet të prira ndaj vetëndezjes spontane Në këtë klasë përfshihen materiet organike dhe inorganike t cilat janë të prira ndaj

vetëndezjes spontane. Respektivisht, që të ndizen nuk është i nevojshëm burim i jashtëm. Shembull i materieve të rrezikshme nga kjo klasë janë fosfori i bardhë dhe i verdhë, qymyri aktiv, pambuku i lagur etj.

Klasa 4.3: Materiet të cilat në kontakt me ujin krijojnë gaze të ndezshme Në këtë klasë përfshihen materieve të cilat në kontakt me ujin lëshojnë gaze të

ndezshme të cilat formojnë përzierje shpërthyese në kontakt me oksigjenin dhe ajrin. Shembuj të materieve të rrezikshme nga kjo klasë janë natriumi, kalciumi, metalet alkale e të tjera.

Klasa 5: Oksidet dhe peroksidet organike Materiet oksiduese janë ato të cilat në kontakt me materie të tjera zbërthehen dhe

mund të shkaktojnë zjarr (p.sh. kloridet, tretjet ujore të hidrogjenit etj.). Klasa 5.1: Oksidet Këto janë materie organike me një shkallë të lartë të oksidimit të cilat mund të

shkaktojë efekte të dëmshme ndaj shëndetit të njeriut. Janë të ndjeshme ndaj rritjes së temperaturës dhe goditjeve kur ato mund të shpërthejnë. Prandaj këto materie të rrezikshme nuk duhet të përzihen me materie të tjera të rrezikshme, të kihet kujdes që të mos fërkohen dhe të mos ekspozohen ndaj goditjeve.

Klasa 5.2: Peroksidet organike Në përbërjen e këtyre materialeve ekziston oksigjeni dhe elementet djegëse të cilat

ndizen lehtë, që do të thotë se nuk kanë nevojë për burimet e jashtme të oksigjenit ose të ndezësve që të ndizen. Në këtë klasë përfshihen dibenzol peroksidi, acidi peroksid e tjera.

79

Klasa 6: Materiet helmuese dhe infektive Materiet e rrezikshme nga kjo klasë janë të ndara në dy nënklasa edhe atë: Klasa 6.1: Materiet helmuese Helmet janë materie me origjinë sintetike, natyrore ose biologjike të cilat të futura në

organizmin e njeriut mund të rrezikojnë shëndetin dhe t’i çrregullojnë funksionet e organizmit. Për një kohë të shkurtër dhe në sasi të vogla mund të dëmtojnë shëndetin e njeriut dhe të shkaktojnë edhe vdekje. Helmet i sulmojnë organet e brendshme dhe sistemin nervor, e për këtë shkak nevojitet kujdes për trajtimin dhe manipulimin e tyre.

Klasa 6.2: Materiet infektive Në këtë klasë përfshihen materiet të cilat përmbajnë mikroorganizma siç janë bakteret,

viruset, parazitët etj. Mbeturinat dhe materiet infektive përhapin erë të pakëndshme dhe përmbajnë toksina. Në kontakt me to, mund të shkaktojnë sëmundje infektive te njerëzit dhe kafshët. Prandaj materiet e rrezikshme nga kjo klasë nuk duhet të transportohen me produkte ushqimore të destinuara për njerëzit dhe kafshët.

Klasa 7: Materiet radioaktive Këto janë materie të cilat përmbajnë atome radioaktive. Radioaktiviteti është aftësi që

bërthama e atomit spontanisht të zbërthehet, d.m.th. ai është proces gjatë të cilit bërthama zbërthehet në ndonjë element duke liruar grimca alfa dhe beta ose rreze gama. Materiet radioaktive i dëmtojnë organizmat e gjallë varësisht nga ajo se në çfarë doze dhe sa kohë janë ekspozuar ndaj tyre. Materiet radioaktive përdoren në mjekësi për regjistrime të ndryshme të eshtrave, në energjetikë si burim i energjisë termike, në industrinë për kontroll të cilësisë së materialeve etj. Ambalazhi, me të cilin paketohet materia radioaktive duhet të bëhet në mënyrë që mund të parandalohet përhapja e rrezatimit. Shembuj tipikë të materieve radioaktive janë uraniumi, ceziumi dhe toriumi.

Klasa 8: Materiet korrozive Materiet korrozive janë materie të cilat në kontakt me materie të tjera dhe organizma

të gjallë shkaktojnë dëme ose shkatërrim të tyre. Ato i shkatërrojnë qelizat e organizmave të gjallë, d.m.th. i hanë materiet jo të gjalla. Shembuj të materieve korrozive janë acidi nitrik, sulfurik dhe klorhidrik, materiet alkale etj. Materiet korrozive mund të transportohen në gjendje të ngurtë ose të lëngët.

Klasa 9: Materiet e tjera të rrezikshme Materie të tjera të rrezikshme janë materiet të cilat vetë më vete gjatë transportit

paraqesin rrezik të caktuar dhe nuk i përkasin ndonjë klase tjetër. Shembuj të këtyre materieve janë materiet të cilat mund të rrezikojnë shëndetin gjatë frymëmarrjes, materie të cilat

80

lëshojnë gazra të ndezshme, bateritë e litiumit, jastëkët e ajrit, xhaketat shkëlqyese, fishekzjarrët etj.

Klasat e materieve të rrezikshme dhe etiketat e tyre janë treguar në figurën numër 29.

Figura numër 29: Klasat e materieve të rrezikshme

6. 2. RREGULLAT GJATË TRANSPORTIT TË MATERIEVE TË RREZIKSHME

Ndërmarrjet autotransportuese dhe personat tjerë juridikë dhe fizikë të cilët përgatitin materie të rrezikshme për transport ose kryejnë ngarkim, shkarkim dhe ringarkim, duhet të marrin masa parandaluese dhe mbrojtëse për të mbrojtur jetën dhe shëndetin e njerëzve, mjedisin jetësor, të mirat materiale dhe sigurinë e trafikut.

Prandaj, nevojitet trajnim i organizuar dhe profesional i shoferëve të automjeteve të mallrave me të cilat transportohen materialet e rrezikshme, si dhe të gjithë personave të tjerë të përfshirë në transportin dhe manipulimin e tyre.

Transporti i materieve të rrezikshme në Republikën e Maqedonisë është përfshirë me

më shumë ligje dhe rregullore: - Ligji për transportin e materieve të rrezikshme; - Rregullorja për mënyrën e transportit të materieve të rrezikshme në trafikun

rrugor; - Rregullorja për aftësim profesional të vozitësve të automjeteve motorike me të

cilat transportohen materialet e rrezikshme dhe personave të tjerë të cilët marrin pjesë në transportin e materieve të rrezikshme;

- Ligji për mbrojtjen e materieve eksplozive; - Ligji për tregti me materie eksplozive;

81

- Ligji për prodhimin e helmeve dhe - Ligji për tregti me helmet. Qëllimi kryesor i trajnimit special të shoferëve të automjeteve të rënda të cilat

transportojnë materie të rrezikshme, përbëhet në njohjen e karakteristikave të transportit individual të materieve të rrezikshme dhe për të gjetur njohuri themelore të nevojshme për të zvogëluar mundësitë për raste të rrezikshme dhe aksidente.

6.3. DOKUMENTET PËR TRANSPORT TË

MATERIEVE TË RREZIKSHME Dërguesi i cili jep transport për mallra të rrezikshme është i obliguar që për çdo

dërgesë të materieve të rrezikshme t’i japë transportuesit dokumentin për transport dhe udhëzimin për masa të veçanta të sigurisë që duhet të merren gjatë transportit të materieve të rrezikshme. Dokumenti për transportin e materie të rrezikshme duhet të përmbajë:

1. Të dhënat për përmbajtjen e dërgesës (treguesi i llojit të mallrave, vetitë kimike

dhe teknike, emri i materieve të rrezikshme, pesha, numri i copave, numri i identifikimit nga marrëveshja përkatëse ndërkombëtare etj.).

2. Shënimin e dërguesit se janë të plotësuara kushtet e përcaktuara për transportin e materieve të rrezikshme.

3. Emrin, ose emrin personal dhe adresën e dërguesit dhe marrësit.

4. Vërejtjen se me dokumentin për transport të materieve të rrezikshme transportuesit i është dhënë edhe udhëzimi me shkrim për masa të posaçme të sigurisë që duhet të ndërmerren gjatë transportit të materieve të rrezikshme.

5. Nënshkrimin dhe vulën e dërguesit. Dokumenti për transportin e materie të rrezikshme të cilat dërgohen jashtë shtetit

duhet të jetë i shkruar në anglisht, frëngjisht, rusisht dhe gjermanisht. Dokumenti për transport përbëhet nga tri kopje identike: një mbetet te dërguesi, një i jepet transportuesit dhe një i dorëzohet marrësit të materies së rrezikshme.

Shoferi duhet të ketë:

• dokumentin, faturën e ngarkimit;

• certifikatën e rregullshmërisë së mjetit motorik;

• certifikatën e trajnimit profesional dhe

• udhëzuesin për masat e veçanta të sigurisë. Në transportin ndërkombëtar transporti i materieve të rrezikshme është rregulluar sipas

rregullave dhe rregulloreve të caktuara. Këto rregulla janë rregulluar sipas ADR - Konventës Evropiane për Transport Ndërkombëtar të materieve të rrezikshme në trafikun rrugor. Të gjitha shtetet anëtare të kësaj Konvente, duke përfshirë edhe Republikën e Maqedonisë, patjetër duhet t’i respektojnë rregullat e Konventës.

82

Kjo konventë është arritur në Gjenevë më 30.08.1957, nën kryesinë e Komisionit Ekonomik për Evropën të Kombeve të Bashkuara dhe ka hyrë në fuqi më 29.01.1968.

Përmban dy anekse, edhe atë aneksin A dhe aneksin B. Këto anekse janë publikuar në

dy vëllime në të ashtuquajturin “Libri i portokalltë”. Vetë marrëveshja është shumë e shkurtër, e qartë dhe e thjeshtë. Kryesor është neni i dytë, i cili thotë se me përjashtim të disa mallrave të rrezikshme, të gjitha mallrat e tjera të rrezikshme mund të transportohen në rrugët ndërkombëtare me kamionë të cilët i plotësojnë kushtet për:

Në aneksin A: - klasifikimi i të gjitha materieve të njohura të rrezikshme; - kushtet për etiketim dhe paketim; - lista e materieve të rrezikshme dhe sasitë e kufizuara; - përdorimi i kontejnerëve, paketimeve dhe cisternave; - procedurat për transport; - kushtet për konstruktimin dhe testimin e paketimeve, kontejnerëve dhe cisternave; - kushtet për transport, ngarkim, shkarkim dhe përdorim. Në aneksin B: - kushtet për konstruksion, pajisje dhe operacione me automjete; - ekuipazhi dhe lejimi i automjeteve. Çdo materie e rrezikshme është deklaruar me numër të vetëm katërshifror, numër i

Kombeve të Bashkuara - UN-numri, me të cilin është mundësuar identifikimi ndërkombëtar i materieve të rrezikshme.

6.4. PAJISJET E AUTOMJETEVE DHE SHOFERËVE PËR

TRANSPORT TË MATERIEVE TË RREZIKSHME Ligji për transportin e materieve të rrezikshme parashikon se automjeti motorik i cili

transporton mallra të rrezikshme, përveç pajisjeve të parashikuara me rregulloret e përgjithshme dhe me Marrëveshjen Evropiane për transport ndërkombëtar të materieve të rrezikshme në trafiku rrugor, duhet të posedojë edhe pajisje të mëposhtme:

1. Mjete dhe vegël për ngritjen e automjetit; 2. Së paku dy aparate për shuarjen e zjarrit, prej të cilave njëri për shuarjen e zjarrit

në motor, kurse tjetri për shuarjen e zjarrit të mallit në automjet, edhe 3 kg dhe 6 kg (të treguar në figurën numër 30);

3. Dy llamba dore elektrike me dritë dridhëse ose të vazhdueshme me ngjyrë portokalli;

4. Dy trekëndësha, me te cilat do të tregohet automjeti motorik i ndalur në rrugë; 5. Dy flamuj të vegjël të cilët do të tregojnë automjetin motorik i cili transporton

materie të rrezikshme; 6. Dy lopata dhe një kazmë; 7. Llambë bartëse e cila mund të kyçet në baterinë e automjetit dhe e cila është bërë

në mënyrë që të mos mund të shkaktojnë zjarr dhe 8. Direkt i kyçur në automjetin motorik mund të jetë vetëm takografi.

83

Figura numër 30: Pajisje e automjeteve për transportin e materieve të rrezikshme

(aparati kundra zjarrit) Automjeti motorik me të cilin transportohen materiet radioaktive, patjetër duhet të

ketë: 1. Pajisje për kontrollim të rrezatimit, mjet për mbrojtje dhe caktim të terrenit; 2. Dy flamuj që të tregojë automjetin me të cilin transportohen materie radioaktive. Automjetet të cilat bëjnë transportin e materieve të rrezikshme, respektivisht cisternat,

janë treguar në figurat e mëposhtme numër 31 dhe 32.

Figura nr.31: Cisterna për transportin e materieve të rrezikshme

Figura nr. 32: Cisterna – kontejner

84

Shoferët e automjeteve që transportojnë materie të rrezikshme duhet të jenë të furnizuar me pajisje të përshtatshme personale mbrojtëse. Pajisja minimale personale mbrojtëse, të cilën duhet ta kenë shoferët, është si vijon:

- kapela mbrojtëse;

- syze mbrojtëse me mbrojtje anësore;

- dorëza gome;

- çizme apo këpucë mbrojtëse me maja çeliku;

- jelek sinjalizues me shirita fluoreshente;

- llambë dore me trup plastik ose alumini;

- veshje të atestuar për mbrojtje nga elektriciteti statik, nëse transportohen lëndë eksplozive;

- lëng për shpëlarjen e syve, në qoftë se transportohen materie korrozive;

- maska mbrojtëse me filtra të përshtatshëm gjatë transportit të materieve helmuese ose infektive.

6.5. TRANSPORTI I MATERIEVE TË RREZIKSHME Kompanitë dhe personat e tjerë juridikë dhe individët të cilët japin për transport

materieve të rrezikshme ose e transportojnë me automjete të veta transportuese, janë të detyruar ta përgatisin atë në mënyrë që t’i plotësojë të gjitha kushtet e përcaktuara për transportin e tyre.

Materiet e rrezikshme nuk duhet të jepen për transport, nëse nuk plotësohen kushtet e përcaktuar për transport. Automjetet me të cilat transportohen materiet e rrezikshme duhet të jenë teknikisht në rregull dhe të ndërtuara dhe të pajisura në atë mënyrë që në kushte normale të transportit të sigurojnë transport të sigurt. Automjetet me të cilat transportohen materiet e rrezikshme duhet të jenë të etiketuara dhe të shënuara në mënyrë të përcaktuar me Ligj për materie të rrezikshme dhe me marrëveshje ndërkombëtare për transport të materieve të rrezikshme për degë të caktuara të trafikut. Në valixhen e dorës nuk duhet të transportohen materie të rrezikshme. Mund të mbahen aparate, pajisje dhe mjete të tjera të ngjashme që përmbajnë sasi minimale të materieve të rrezikshme të cilat nuk paraqesin rrezik për mjedisin, kurse shërbejnë për përdorim personal (shkrepëse, ngjyra, vernikë, etj).

Kompanitë dhe personat e tjerë juridikë dhe individët të cilët transportojnë materie të rrezikshme janë të detyruar që në rastin e zhdukjes së materies së rrezikshme gjatë transportit të ndërmarrin masa të veçanta për gjetjen e tyre. Me këtë rast, duhet ta informojnë organin më të afërt të inspeksionit sanitar ose stacionin më të afërt policor, por sipas mundësisë edhe opinionin.

Materiet e rrëzuara ose në çfarëdo mënyre qoftë materiet e derdhura të rrezikshme gjatë transportit, transportuesi është i obliguar t’i mbledhë dhe t’i heqë, respektivisht t’i derdhë në vendet e caktuara për atë ose në një mënyrë tjetër t’i bëjë të parrezikshme. Materiet e rrezikshme nuk duhet të transportohen në hapësirë të njëjtë të ngarkesës me produktet shtazore, me ushqimin e kafshëve, ilaçet dhe artikujt për përdorim të përgjithshëm që i nënshtrohet mbikëqyrjes shëndetësore.

85

6.6. MASAT E NEVOJSHME TË SIGURISË PËR TRANSPORT TË MATERJEVE TË RREZIKSHME

Gjatë transportit të materieve të rrezikshme në komunikacionin rrugor, përveç masave

të sigurisë për transport të materieve të rrezikshme siç është përcaktuar me ligj, do të zbatohen dispozitat e Marrëveshjes Evropiane në lidhje me transportin ndërkombëtar të materieve të rrezikshme në trafikun rrugor. Në automjetet motorike me të cilat transportohen materiet e rrezikshme nuk duhet të gjenden njerëz të tjerë, përveç shoferit, bashkëshoferit dhe shoqëruesit. Në automjetit që transporton mallra të rrezikshme nuk duhet të mbahen materie që shkaktojnë zjarr, nuk duhet të kryhen riparime etj. Shoferi është i detyruar ta drejtojë automjetin me kujdes të madh. Shpejtësia e lëvizjes së automjeteve motorike nuk duhet të tejkalojë 80% nga shpejtësia e lejueshme maksimale e përcaktuar nga lloji i rrugës, ose e përcaktuar nga shenjat e trafikut të vendosura në rrugë. Në asnjë rast shpejtësia nuk guxon të jetë më e madhe se 70 km/h.

Udhëzimi për masat e veçanta të sigurisë që duhet të ndërmerren gjatë transportit të materieve të rrezikshme duhet të përfshijë:

1. Përcaktimin e llojit të rrezikut që e paraqet dhe pasojat që mund të shkaktojnë materiet e rrezikshme;

2. Caktimin e masave të posaçme që duhet të ndërmerren gjatë transportit të materieve të rrezikshme dhe masave për të parandaluar ose për të zbutur pasojat e dëmshme që mund të paraqiten për shkak të aksidentit apo fatkeqësisë së automjeteve (zjarri, thyerja e ambalazhit, rrëzimet apo derdhjet e materies së rrezikshme, etj);

3. Procedurën me personin që do të vijnë në kontakt me materiet e rrezikshme; 4. Emrin dhe adresën e kompanisë ose organit i cili patjetër duhet të lajmërojë

aksidentin ose fatkeqësinë që ka ndodhur gjatë transportit të materieve të rrezikshme. Transportuesi dhe personi që drejton automjetin transportues të materieve të rrezikshme janë të detyruar që në dokumentin e transportit të materieve të rrezikshme me nënshkrimin e tyre të konfirmojnë pranimin e materies së rrezikshme për transport.

6.7. SHENJAT E AUTOMJETEVE MOTORIKE PËR

TRANSPORTIN E MATERIEVE TË RREZIKSHME Automjetet motorike me të cilat transportohen materialet e rrezikshme patjetër duhet

të kenë drita dhe shenja të veçanta: 1. Dy drita të rrumbullakëta portokalli me diametër të sipërfaqes së dritës të paktën

10cm të vendosura në kulmet e sipërme të automjetit. 2. Dy drita të rrumbullakëta të kuqe në të gjithë sipërfaqen e dritës të vendosura

10cm në kulmet e sipërme në anën e pasme të automjetit; 3. Dy shenja për të treguar automjetin që transporton materie të rrezikshme të

shkruara me numrat e identifikimit të materieve të rrezikshme që transportohen. Dritat nga pika 1 dhe 2 duhet të jenë ndezura në qoftë se materiet e rrezikshme transportohen në muzgun e parë deri në agimin e plotë, si dhe gjatë zvogëlimit të shikimit, si dhe gjatë kohës të shikimit të zvogëluar për shkak të kushteve atmosferike dhe të tjera.

86

Ato duhet të jenë të ndezura edhe kur në automjetin motorik është dezur cilado qoftë dritë për ndriçim të rrugës apo dritë për të treguar automjetin. Shenja për të treguar automjetin, me të cilin transportohen materie të rrezikshme, numri i identifikimit të disa materieve të rrezikshme dhe vendi i vendosjes së shenjave të automjeteve patjetër duhet të bëhen në përputhje me dispozitat përkatëse të Marrëveshjes Evropiane për transport ndërkombëtar të materieve të rrezikshme në komunikacionin rrugor. Automjeti motorik dhe rimorkio, me të cilat transportohen materie të rrezikshme duhet të kenë pajisje për përcjellje statike të energjisë elektrike. Shenjat në automjetet transportuese të materieve të rrezikshme janë të paraqitura në figurat numër 33 dhe 34.

Figura nr. 33: Shenjat e automjeteve për transport të materieve të rrezikshme

Figura nr. 34: Shenjat e automjeteve dhe ngarkesave për transport të materieve të rrezikshme

Gjatë transportit të materieve të rrezikshme, është e detyrueshme që automjeti në anën e tij të përparme dhe të pasme të jetë shënuar me shenja të përshtatshme të paralajmërimit. Tabelat me të cilat bëhet shënimi i automjeteve motorike në janë me ngjyra portokalli, me formë drejtkëndëshe dhe me madhësi 400 x 300mm dhe brinjë të zeza me gjatësi maksimale prej 15mm me dy fusha (të treguar në figurat nr. 35, 36 dhe 37). Në fushën e sipërme është shkruar shenja numerike e rrezikut dhe në fushën më poshtë shenja numerike e materieve të rrezikshme (4 shifra).

87

Figura nr. 35: Tabela e Kemplerit

Figura nr. 36: Tabela e Kemplerit

Figura nr. 37: Shenjat e automjeteve motorike për transportin e materieve të rrezikshme

Shenja numerike e rrezikut (numri i lartë) NUMRI I KEMPLERIT, përbëhet prej

numrave dhe shenjave. Shifra e parë tregon rrezikun kryesor si vijon: 2. - Gazi 3. – Materiet e lëngshme të ndezshme 4. - Materiet e ngurta të ndezshme 5. – Materiet oksiduese dhe peroksidet organike 6. – Materiet helmuese 8. – Materiet korrozive

88

Shifra e dytë dhe e tretë e tregojnë rrezikun shtesë ose intensitetin e reagimit. 0 - Pa kuptim 1. - Rreziku i shpërthimit 2. - Lirimin e gazit për shkak të presionit ose reagimeve kimike 3. - Lëngjet e ndezshme ose gazet 5. - Veprimi oksidues 6. - Hemlueshmëria 8. - Korroziteti 9. - Rreziku nga reagimi spontan i energjisë gjatë zbërthimit Nëse dy shifra janë të njëjta, do të thotë se rreziku kryesor është shumë i shprehur. Shembull: 33. - Lëngu që ndizet lehtë 66. – Materia mjaft helmuese 88. - Materia mjaft korrozive 42. - Materia e ngurta e cila në kontakt me ujin liron gaz Nëse para numrit të identifikimit qëndron shkronja X, kjo do të thotë se materiet e

rrezikshme NUK DUHET TË VIJNË NË KONTAKT ME UJIN, as edhe në rast të zjarrit dhe aksidenteve të automjetit ose të ngarkesës.

H323 – Lëngu që ndizet lehtë i cili reagon me ujë liron gaz të ndezshëm; H338 - Lëngu që ndizet lehtë, korroziv, i cili reagon rrezikshëm në kontakt me ujin; H333 – Lëngu që ndizet vetë në kontakt me ujin reagon dhe liron gaze të djegshme. Shënimi bëhet me letër vetëngritëse me shenja të sterilizuara të rrezikut me format

standard A5, e cila duhet të ngjitet në të gjitha paketat e veçanta. 6.8. PROCEDURA NË RAST TË DEFEKTIT

OSE AKSIDENTIT TË TRAFIKUT Sigurimi i transportit të sigurt është faktor i rëndësishëm, i cili është subjekt i

hulumtimeve, analizave dhe planifikimeve të ndryshme. Për përmirësimin e klimës për transport të sigurt të materieve të rrezikshme marrin pjesë të gjitha palëve e interesuara, pjesëmarrësit në transport dhe trafik. Përveç masave të miratuara ligjore për sigurinë e trafikut dhe transportit, të cilat duhet të respektohen, nevojiten edhe masa shtesë për mbrojtjen e njerëzve dhe pronës gjatë transportit. Kërkesat e parashtruara për drejtimin e automjetit motorik i cili transporton mallra të rrezikshme ose bën ngarkim dhe shkarkim janë dukshëm më të mëdha se sa transporti i mallrave të tjera. Kjo është kryesisht për shkak të pasojave që mund të ndodhin në rast aksidenti ose fatkeqësie. Midis situatave të mundshme negative që do të ndodhin në një rast të tillë janë derdhjet e lëngjeve, helmimi, ndotja e mjedisit, rreziqet për shëndetin e njerëzve dhe të mirave materiale etj.

89

Faktorët kryesorë që kontribuojnë në paraqitjen e një aksidenti gjatë transportit janë njeriu, automjeti dhe rruga. Por shkaqe më të zakonshme të aksidentet janë:

- mënyra në të cilën shoferi e drejton automjetin gjatë drejtimit të automjetit;

- siguria teknike e automjetit të destinuar për transport;

- lloji dhe sasia e mallrave;

- kushtet e motit;

- rruga e infrastrukturës rrugore;

- shfrytëzuesit e tjerë të rrugës;

- dështimi në përputhje me rregullat dhe rregulloret për kryerjen e ngarkimit, ringarkimit ose shkarkimit;

- ndalimi i mjetit në vendin jo të duhur pa vendosjen e duhur të shenjave dhe sinjaleve paralajmëruese etj.

Prandaj, të gjithë personat që manipulojnë me materiet e rrezikshme duhet të kenë

kryer trajnimin për përdorimin e tyre për të parandaluar dhe zvogëluar aksidentet e trafiku. Shoferi që e drejton automjetin motorik i cili transporton materie të rrezikshme, në rast

të defektit apo aksidentit, ose për shkaqe të tjera të arsyeshme do ta ndalë automjetin. Me këtë rast duhet t’i ndërmarrë të gjitha masat e nevojshme ne mënyrë që të mos i rrezikojë automjetet e tjera dhe të paralajmërojë të gjithë pjesëmarrësit e tjerët në trafik.

Shoferi duhet të ndërmarrë masat e mëposhtme:

1. Ditën dhe natën prapa automjetit të ndalur të vendosë dy shenja, me të cilat tregohet automjeti i ndalur në rrugë;

2. Gjatë natës dhe gjatë shikimit të zvogëluar për shkak të motit ose kushteve të tjera të pavolitshme të vendosë llambë me dritë dridhëse apo të vazhdueshme me ngjyrë portokalli;

3. Të dërgojë bashkëshoferin ose shoqëruesin e dërgesës që të vendosë në distancë prej 100 – 150m prapa automjetit të ndalur - ditën flamurin me të cilin tregohet automjeti që transporton materie të rrezikshme, kurse natën dhe në kushte të shikimit të dobët - llambë.

Ai duhet të paralajmërojë shoferët të cilët vinë me anën tjetër të rrugë, në të cilën

gjendet automjeti i ndaluar, në mënyrë që ato automjete me kohë mund të ndalojnë ose të zvogëlojnë shpejtësinë dhe të përgatiten për anashkalim të sigurt të automjetit të ndalur. Shenjat dhe dritat janë të vendosur në distancë prej së paku 50 m nga automjeti, edhe atë që të jenë të dukshme në distancë prej së paku 150 m për drejtuesit e automjeteve motorike që takohem të njëjtën anë të rrugës në të cilën automjeti është ndalur.

Obligimi për personelin vozitës, në rast aksidenti apo incidenti është që menjëherë ta

lajmërojë stacionin më të afërt të policisë. Në qoftë se në automjet gjendet vetëm shoferi, atëherë obligimin e tij për lajmërim ia të përcjell presonit tjetër që ndodhet në atë vend. Me këtë rast ndërmerren të gjitha masat e nevojshme për sigurimin e vendit të aksidentit apo incidentit.

90

PYETJE PËR T’U RIKUJTUAR 1. Cilat rregulla zbatohen gjatë transportit të materieve të rrezikshme?

2. Numëro klasat e materieve të rrezikshme?

3. Çfarë është ADR?

4. Cilat dokumente janë të nevojshme për transportin e materieve të rrezikshme?

5. Sa duhet të jetë shpejtësia maksimale e automjeteve të cilat transportojnë materie të rrezikshme?

6. Cilat kompani janë në gjendje të bëjë transportin e materieve të rrezikshme?

7. Me çka duhet të jenë të pajisura automjetet të cilat transportojnë materie të rrezikshme?

8. Në çfarë kushtesh duhet të bëhet transporti i materieve të rrezikshme?

9. Si duhet të jenë dritat e automjeteve për transport të materieve të rrezikshme?

10. Çfarë hapash duhet të ndërmarrë shoferi në rast aksidenti të trafikut?

91

7 TRANSPORTI I JASHTËZAKONSHËM

7.1. NOCIONI PËR TRANSPORTIN E JASHTËZAKONSHËM Transportit i jashtëzakonshëm është transporti i mallrave në të cilat dimensionet e

automjetit me mallra, apo pesha totale e automjetit ose ngarkesa e tij e boshtit janë më të mëdha nga ngarkesa e parashikuar.

Transporti i jashtëzakonshëm nuk do të fillojë, apo do të ndërpritet, nëse ndodhin

rrethana që e rrezikojnë sigurinë në rrugë ose në mënyrë të konsiderueshme e pengojnë zhvillimin e tij.

Automjeti në trafik nuk guxon ta tejkalojë ngarkesën e vet që është shkruar në lejen e

trafikut apo atë që është mbi lejen e ngarkesës, mbi masën e madhe të mundshme, mbi dimensionet e lejueshme dhe mbi mundësitë që i lejojnë vetitë e rrugës dhe mundësitë konstruktive teknike të automjetit.

Ngarkesa e automjetit është shpërndarë dhe përforcuar në mënyrë që:

• të mos e rrezikojë sigurinë e trafikut;

• të mos e dëmtojë rrugën dhe objektet në rrugë;

• të mos e zvogëlojë stabilitetin e automjeteve dhe të mos e vështirësojë drejtimin;

• të mos e zvogëlojë dukshmërinë e shoferit në rrugë;

• të mos krijojë shumë zhurmë;

• të mos i strehojë pajisjet e ndriçimit dhe sinjalet e ndriçimit të automjetit, tabelat e regjistrimit dhe shenjat e tjera të parashikuara të automjetit.

Ngarkesa e automjetit nuk mund të kalojë në pikën më të largët të anës së përparme të

automjetit më shumë se një metër. Barra që transportohet në automjet dhe në rimorkio mund të kalojnë në pikën më të largët mbrapa automjetit së paku 1/6 të gjatësisë së tij. Nëse ngarkesa e automjetit tejkalon më shumë se një metër pikën më të largët prapa, pika e saj e ngarkesës është shënuar me një leckë të kuqe.

Në shumicën e rasteve ngarkesat e tejkaluara kërkojnë shenja në anët e automjeteve të

cilat e kryejnë transportin. Këto shenja rrjedhin nga rregullat dhe rregulloret për kryerjen e transportit të jashtëzakonshëm, kurse ato janë lajmërimi i policisë dhe prania e policisë.

Nëse nuk respektohen rregullat dhe rregulloret gjatë kryerjes speciale ose transportit të

jashtëzakonshëm, organet kompetente mund të shqiptojë dënime për personin përgjegjës të subjektit juridik dhe shoferit.

92

7.2. ORGANIZIMI I TRANSPORTIT TË JASHTËZAKONSHËM

Transporti i jashtëzakonshëm paraqet bartje të veçantë të mallrave gjatë transportit. Prandaj, është e nevojshme të planifikohet dhe të organizohet mirë për të shmangur rrezikun e sigurisë së trafikut dhe transportit. Kompanitë që kanë të bëjnë me transportin e jashtëzakonshëm duhet të kenë:

- personel të trajnuar adekuat; - pajisje për të kryer transportin e jashtëzakonshëm; - rimorkio dhe gjysmë-rimorkio specifike në parkun e vet vozitës; - automjete speciale të cilat do të jenë në gjendje të transportojnë barrë

tejdimensionale; - automjete tërheqëse me ngarkesa të larta edhe deri më 400 tonelata etj. Meqë transporti i jashtëzakonshëm është transport mjaft i pazakonshëm dhe i

shtrenjtë, çdo kompani e transportit duhet t’i respektojë kushtet dhe të përmbahet në përputhje me legjislacionin. Me mosrespektimin e tyre, pasojat nga të cilat mund të vinë, janë të mëdha dhe serioze.

Transporti tejdimensional i ngarkesës së bëhet me marshrutë të parapërcaktuar prej përpara, me ç’rast më parë në mënyrë të saktë definohen mënyrat dhe kushtet e lëvizjes së automjeteve. Në figurën vijuese numër 38 është paraqitur marshruta e lëvizjes së transportit të jashtëzakonshëm në Republikën e Maqedonisë, të kryer nga “Anatolija Logistik” nga Stambolli, Turqi.

Figura 38: Marshruta e lëvizjes së transportit të jashtëzakonshëm

Nga institucionet kompetente dhe përmes mjeteve të informimit publik, qytetarët lajmërohen prej më parë për bllokimin e pjesëve nëpër të cilat do të zhvillohet transporti. Transporti duhet të kryhet ditën dhe gjatë dukshmërisë normale.

93

Nëse bëhet transporti i mallrave me dimensione dhe peshë ekstreme, është e nevojshme që prej përpara të përgatitet studimi, i cili do të japë të dhëna të sakta për marshrutën e lëvizjes së automjeteve. Këtu mendohet për kalim nëpër ura, (ngarkesë të boshtit), tunele, viadukte etj.

7. 3. DOKUMENTACIONI PËR TRANSPORTIN

E JASHTËZAKONSHËM

Transportuesit të cilët kryejnë transport special, ose transport të jashtëzakonshëm, duhet të marrin lejeve të përshtatshme për kryerjen e tij. Pëlqimin për të kryer transport të tillë merret nga Ministria e Punëve të Brendshme dhe personi juridik i cili është përgjegjës për mirëmbajtjen e rrugëve. Ministria e Punëve të Brendshme e jep lejen në afat prej 48 orëve pas marrjes së kërkesës për dhënien e pëlqimit për kryerjen e transportit të jashtëzakonshëm.

Transportuesi vendas ose i huaj patjetër duhet ta drejtojë automjetin motorik vetëm me leje për transport të jashtëzakonshëm. Në lejen për transport të jashtëzakonshëm caktohen mënyra, kushtet për kryerjen e transportit dhe afati i vlefshmërisë së lejes. Kushtet e veçanta që i përmban pëlqimi për transport të jashtëzakonshëm përcaktohen nga lloji dhe karakteri i mallrave që devijojnë nga rregulloret dhe që janë me rëndësi për sigurinë e trafikut.

Në këto kushte përfshihen me sa vijon:

- transporti të bëhet vetëm gjatë ditës dhe në kushte të tejdukshmërisë së mirë;

- në rrugën e përcaktuar saktë, respektivisht në një pjesë të rrugës ose udhës;

- në kohën e përcaktuar saktë kur trafiku nuk është i dendur;

- të sigurohet përcjellje nga një ose më shumë automjete me dritë të verdhë rrotulluese ose nga automjete të policisë me një ose më shumë policë;

- të sigurohet vinç të veçantë për heqjen dhe uljen e ngarkesës;

- të sigurohet buldozer, ngarkues e tjera në varësi të nevojave për kryerjen e sigurt dhe të qetë të transportit.

Në Republikën e Maqedonisë nuk ka legjislacion ligjor me të cilin përshkruhet se kush

mund të merret me kryerjen e transportit të jashtëzakonshëm. Mund ta kryejnë ndërmarrje të transportit ose të shpedicionit të cilat do të marrin pëlqim për kryerjen e transportit të jashtëzakonshëm nga organi kompetent. Në kryerjen e transportit të jashtëzakonshëm mund të marrin pjesë të gjithë ata që i plotësojnë kushtet e veçanta për transportin e tillë. Dhe ky, para së gjithash, është sigurimi i transportit dhe trafikut të sigurt.

7.4. MASAT E SIGURISË PËR KRYERJEN E

TRANSPORTIT TË JASHTËZAKONSHËM

Për zbatim të sigurt dhe të papenguar të transportit të jashtëzakonshëm, është e nevojshme të ndërmerren masa të duhura të sigurisë për zbatimin e tij. Të gjithë pjesëmarrësit në transportin e jashtëzakonshëm duhet të marrin pjesë aktive në realizimin e transportit të jashtëzakonshëm. Këtu përfshihen edhe institucionet të cilat janë përgjegjëse për rrugët,

94

sigurinë dhe trafikun. Në vendin tonë ato janë NP “Makedonija pat”, sektori për punë të trafikut dhe Ministria e Punëve të Brendshme.

Në qoftë se është fjala për kryerjen e transportuar të jashtëzakonshëm me automjete të shumta, atëherë karvanin duhet ta ndjekin shumë automjete të policisë. Gjatë qetësisë të automjeteve të cilat kryejnë transportin, është e nevojshme të caktohen automjetet, të vendosen shenjat e komunikacionit dhe barrierat reflektuese në anën e përparme dhe të pasme të rrugës, në distancë të duhur. Me caktimin e automjeteve rrugore, pjesëmarrësit e tjerë për një kohë të duhur lajmërohen për situatën e trafikut në kushte të natës.

Pjesëmarrësit të cilët janë drejtpërdrejt përgjegjës për koordinimin dhe zbatimin e sigurt të transporti të jashtëzakonshëm është e nevojshme vazhdimisht t’i mbikëqyrin pjesët në të cilat kryhet transporti. Me këtë realizohet zhvillimi i qetë i transportit të jashtëzakonshëm dhe eliminimi i situatave të padëshirueshme për sigurinë e pjesëmarrësve në komunikacion.

Shpejtësia e lëvizjes së automjeteve të cilat e kryejnë transportin, atë duhet ta përshtatin kah kushtet konkurrente të rrugës, gjendja e trafikut dhe kushtet e motit. Por kjo nuk duhet të jetë më e madhe se 25 km/h e posaçërisht duhet pasur kujdes kur kalohen urat, viaduktet, tunelet etj.

Pjesëmarrësit e tjerë të trafikut, kur hasin në transportin e jashtëzakonshëm në rrugë, duhet të respektojnë rregullat dhe rregulloret për zhvillim të sigurt të trafikut. Për siguri më të madhe në trafik, kur shoferët do të hasin në automjete të rëndë të ngarkesës me drita të verdha rrotulluese dhe me përcjellje të policisë, duhet të dinë se është fjala për transport me ngarkesë tejdimensionale. Me këtë rast shoferët janë të detyruar të vozisin me kujdes dhe nëse është e nevojshme, edhe ta ndalin automjetin. Me atë nuk bëhet ndërprerja e zhvillimit normal të trafikut rrugor dhe aksidentet e mundshme. Në figurat vijuese janë treguar automjeteve që kryejnë transport të ngarkesës së veçantë.

Fig. nr. 38: Transportimi i anijes nëpër rrugë Fig. nr. 39: Transportimi i kabllove

Fig. nr. 40: Transportimi i ngarkesës tejdimensionale Fig. nr. 41: Transportimi i drurit

95

PYETJE PËR T’U RIKUJTUAR 1. Çfarë nënkuptohet me ngarkesën tejdimensionale?

2. Si duhet të jetë e përforcuar dhe e vendosur ngarkesa tejdimensionale në automjet?

3. Nën cilat kushte duhet të kryhet transport i jashtëzakonshëm?

4. Çka duhet të posedojnë kompanitë të cilat kryejnë transport të jashtëzakonshëm?

5. Si janë të shënuara automjetet që kryejnë transport të mallrave tejdimensionale?

6. Cilët faktorë duhet të merren parasysh kur organizohet transporti i jashtëzakonshëm?

7. Cili institucion jep leje për të kryer transport të jashtëzakonshëm?

8. Sa duhet të jetë shpejtësia e lejuar maksimale e automjetit i cili bën transport të jashtëzakonshëm?

9. Cilat masa të sigurisë duhet të ndërmerren kur kryhet transporti i jashtëzakonshëm?

10. Si duhet të veprojnë shoferët e automjeteve motorike, kur ndodhen në transport të ngarkesës tejdimensionale?

96

97

8 MASAT EKOLOGJIKE

8.1. MASAT EKOLOGJIKE Burim i rëndësishëm i ndotjes së ajrit janë emisionet e gazeve lëshuese (të dëmshme)

nga motorët me djegie të brendshme. Dioksidi i karbonit (CO2) i cili lëshohet gjatë djegies së lëndëve djegëse fosile e rrit përqendrimit të gazeve që të çojnë deri te “efekti i kopshtit të qelqtë”. Kjo sjell ndryshimin e klimës në planetin tonë.

Burimet kryesore të zhurmës janë automjetet motorike dhe aviacioni. Zhurma e padëshirueshme më e shprehur është në zonat urbane.

Për ndotës në mjedisin jetësor mund të konsiderohen automjetet e vjetra dhe të havarisura. Ato konsiderohen si mbeturina të ngurta dhe asgjësimi ose shkatërrimi i tyre është një problem i madh. Ndotja e ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore vjen nga rrjedhja e naftës së papërpunuar dhe gazit natyror nga naftpërcjellësit dhe gazpërcjellësit, si dhe nga kullimi i ujërave atmosferike në sipërfaqet rrugore.

Infrastruktura e transportit drejtpërdrejt e zë tokën, me çka zvogëlohen vendbanimet natyrore të botës së egër bimore dhe shtazore.

Klasifikimi i ndotësve të mjedisit jetësor që e ka origjinën nga trafiku është:

- ndotësit e ajrit;

- ndotësit e ujit;

- mbetjet e ngurta;

- zhurma;

- ndikimet ndaj përdorimit të tokës. Trafiku është një burim i shumë ndikimeve direkte dhe indirekte ndaj përdorimit të

tokës dhe ndryshimit të vendbanimeve natyrore të botës së gjallë. Me ndërtimin e rrugëve dhe infrastrukturës plotësuese, siç janë rrugët e gjera, aeroportet, limanet, terminalet, zihet një hapësirë e madhe e tokës dhe zvogëlohet gjelbërimi, i cili ka rëndësi të madhe estetike, por njëkohësisht rrezikohen vendbanimet natyrore të llojeve të ndryshme të kafshëve dhe bimëve. Kjo do të thotë shkatërrim i biodiversitetit ose ekosistemeve natyrore.

Ndotjet e ajrit që rezultojnë nga trafiku janë rezultat i emisionet nga motorët me djegie

të brendshme. Ato janë:

- grimca e suspenduara (grimcat e ngurta dhe të lëngëta që notojnë në ajër);

- dioksidit të sulfurit (gaz pa ngjyrë me erë të ashpër ngacmimi);

- monoksidi i karbonit (gaz pa ngjyrë, pa erë);

- hidrokarburet (komponime të karbonit dhe hidrogjenit);

- ozoni (gaz pa ngjyrë me erë depërtuese);

- dioksidit të azotit (gaz me ngjyrë kafe me erë depërtuese);

- plumbi (metal i rëndë helmues).

98

8.2. NDOTJA E UJIT Ndotës më të mëdhenj të ujit që kanë prejardhje nga trafiku dalin nga rrjedhja e naftës

dhe derivateve të naftës nga tankerët, naftpërcjellësit dhe gazpërcjellësit, si dhe nga rezervuarët nëntokësorë dhe mbitokësorë për deponimin e tyre. Pastaj, lëshimet e përdorura të vajit të motori, antifrizit, lëngjeve nga sistemet e frenimit të mjeteve motorike, përfundojnë në sistemet e kullimit dhe kanalizime, pastaj në ujërat nëntokësore, lumenjtë, liqenet dhe detet. Uji atmosferik i sjellë nga rrugët pas reshjeve e ndotin sipërfaqen dhe ujin nëntokësor, kurse përdorimi i kripës në dimër kontribuon në rritjen e përqendrimit të kripës në ujë në tokën përreth, që e dëmton vegjetacionin. Gjatë aksidenteve të trafikut në të cilat përfshihen automjetet që transportojnë mallra të rrezikshme dhe kimikate, gjithashtu mund të ndodhë ndotja e ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore.

Shkalla e ndotjes varet nga madhësia e trafikut, vendndodhja e rrugëve, aktiviteteve që

lidhen me mirëmbajtjen e automjeteve, si dhe kushteve klimatike. 8. 3. NDOTJA NGA MBETURINAT E NGURTA Llojet kryesore të ndotjes së mbeturinave të ngurta me prejardhje nga trafiku janë:

- automjetet e vjetra dhe të shkatërrua;

- gomat;

- akumulatorët e vjetër;

- materialet për ndërtimin e rrugës etj. Mbeturinat e automjeteve të shkatërruara bëhen problem më i madh duke pasur

parasysh rritjen e vazhdueshme të prodhimit dhe posedimin e automjeteve motorike. Problem i veçantë i lidhur me ndotjen e mjedisit jetësor nga transporti është bartja e

materieve të rrezikshme. Në rastin e fatkeqësive të trafikut dhe aksidenteve të tjera mund shkaktohen pasoja serioze për mjedisin, varësisht nga lloji (klasa) e materieve të rrezikshme që transportohen.

8.4. ZHURMA NGA TRANSPORTI DHE TRAFIKU Zhurma është zë i padëshirueshëm dhe i pakëndshme, ku njerëzit sa më gjatë janë të

ekspozuar ndaj zërit të lartë mund të shkaktojë dëmtime fizike dhe psikologjike. Zhurma vjen nga energjia e liruar atmosferë dhe nga trupat që vibrojnë ose lëvizin. Zhurma ka efekt të pakëndshëm dhe shqetësues, që shkakton ose kontribuon në paraqitjen e gjendjes së stresit mental dhe dëmtimin e shëndetit. Në zhurmën nga trafiku vazhdimisht janë ekspozuar një numër i madh i njerëzve. Ekspozimi i vazhdueshëm ndaj zhurmës çon në dëmtim të dëgjimit. Zhurma nuk shkakton sëmundje apo vdekje, por është burim i stresit psikologjik dhe e pengon bisedë në mes njerëzve.

99

Burimet e zhurmës në trafik janë automjet për transportin rrugor dhe aviacioni. Në vitet e fundit të prodhimit të automjeteve motorike është evidente tendenca për prodhimin e automjetet më të fuqishme. Me rritjen e forcës dhe numrit të rrotullimeve të motorit, rritet edhe forca e zhurmës që rezulton nga këto automjete. Zhurma nga automjetet nuk ndikon vetëm te shoferët, por edhe në mjedis.

Zhurma nga transporti rrugor e cila vjen nga automjetet, kamionët e lehtë dhe të rëndë,

është si rezultat i rrokullisjeve të gomave në rrugë, punës së motorit, përshpejtimit, respektivisht ngadalësimit të punës së motorit, cilësisë së rrugëve, sistemit të frenave dhe sistemit të lëshimit të gazeve. Tek automjetet e transportit urban publik të udhëtarëve, respektivisht autobusëve, burimi kryesor i zhurmës janë motori, ventilatori, kompresori, pjesa për thithje të ajrit, transmisioni, gypat fryrës, zhegu, gomat dhe karroceria.

Intensiteti i zhurmës matet me ndihmën e njësisë për matje bel (B). Për shprehje më të

saktë përdoret njësia decibel (dB), e cila paraqet një të dhjetën e njësisë bel. Pragu i dëgjueshmërisë së njeriut është 0 dB, tingujt që mund të shkaktojnë dhimbje te njeriut janë 140 dB. Për krahasim, shih tabelën e cila tregon shkallën për nivelin e zhurmës dhe ndjeshmërinë e njeriut.

Tabela. 1: Burimet e zhurmës dhe efekti i saj

Burime të zakonshme dB Efekti

Aeroplani reaktiv Sirena për alarm

140

Dhimbja

Fluturimi i aeroplanit reaktiv 130

Diskoteka 120 Komunikimi i vështirë

Trumbeta e automobilit 110

Kamion për mbledhjen e mbeturinave

100

Kamion i rëndë Trafiku rrugor

90 Shumë e pakëndshme Dëgjim i dëgjimit

Restorant i zhurmshëm Trafiku në autostradë Zëri i njeriut

70 Përdorimi i telefonit është i rëndë

Trafik i dobët automobilistik 50 Qetë

100

8.5. MASAT PËR TË ZBUTUR ZHURMËN TË SHKAKTUARA NGA TRAFIKU DHE TRANSPORTI

Strategjitë e kontrollit dhe zvogëlimi i zhurmës nga trafiku mund të klasifikohen në tri

grupe kryesore: 1. Kontrolli i burimeve të zhurmës - kontrolli i trafikut (kufiri i shpejtësisë, kufizimet gjatë natës, etj); - certifikata nga prodhuesi; - kontrolli periodik i automjeteve (testimi dhe zhurma e matjes); - projektimi i rrugës dhe rrjetit rrugor; - shfrytëzuesit e sistemit të transportit. 2. Kontrolli i rrugës së zhurmës, edhe atë me dizajn të veçantë të rrugës. Mund edhe

nëpërmjet shfrytëzimit të barrierave natyrore dhe artificiale që shërbejnë për absorbimin e zërit.

3. Kontrolli i pranuesit të zhurmës - planifikimi i përdorimit të tokës; - dizajni i duhur i ndërtesave dhe objekteve; - edukimin e njerëzve. Si pengesa natyrore që shërbejnë për të zvogëluar zhurmat, të shkaktuara nga trafiku,

konsiderohen drurët, kurse si barriera artificiale është ndërtimi i gardheve pranë rrugëve. Në figurat e mëposhtme tregohen pengesat artificiale që shërbejnë për absorbimin e

zhurmës.

Figura nr.42: Barriera artificiale është ndërtuar pranë rrugës

Figura nr.43: Barriera artificiale është ndërtuar pranë rrugës

101

Figura nr.44: Barriera artificiale është ndërtuar pranë rrugës

Figura nr.45: Barriera artificiale është ndërtuar pranë rrugës

Sipas Komisionit Evropian janë futur standardet për kufizimin e zhurmave të

shkaktuara nga automjetet motorike. Standarde janë adoptuar për të gjitha llojet e automjeteve, edhe atë nga Direktiva 81/334/EC. Ata janë treguar në tabelën e mëposhtme.

Tabela nr. 2: Standardet për kufizimin e zhurmës

AUTOMJETET E PASAGJERËVE dB (A) automjete me më pak se 9 vende duke përfshirë edhe shoferin 74 automjete me ngarkesa më pak se 2,000 kg 76 automjete me ngarkesa < 2000 kg, kurse > 3,500 kg 77 automjete, respektivisht autobusë me bartje > 3,500 kg 78-80 AUTOMJETET TRANPORTUESE automjete transportuese < 2,000 kg 76 automjete transportuese < 2,000 kg, kurse > 3500 kg 77 automjete transportuese > 3500 kg 78-80

8.6. STANDARDET NDËRKOMBËTARE EKOLOGJIKE

TË AUTOMJETEVE MOTORIKE Transporti rrugor kontribuon në uljen e cilësisë së ajrit dhe mjedisit nëpërmjet

emetimit të gazeve dalëse. E gjithë kjo çon që të paraqiten probleme shëndetësore te njerëzit, veçanërisht në sistemin e frymëmarrjes dhe kardiovaskular. Për të ruajtur mjedisin dhe për të rritur cilësinë e ajrit, respektivisht që të kemi “ajër të pastër” automjetet patjetër duhet t’i përmbushin standardet e përcaktuara për emetimin e gazeve dalëse para se ato të jenë përfshirë në trafik dhe transport.

102

Prandaj, janë futur EURO-standardet për automjetet e pasagjerëve, autobusëve dhe kamionëve, të cilat prodhuesit patjetër duhet t’i respektojnë. Këto standarde janë futur në vitin 1993 nga shtetet anëtare të Bashkimit Evropian. Standardet janë të përcaktuara në seri sipas direktivave të Komisionit Evropian dhe ato janë me sa vijon:

- EURO 1-standardi është aplikuar në vitin 1993, edhe atë për automjetet e udhëtarëve sipas 91/441/EEC-direktivës dhe për automjetet e lehta bartëse sipas 93/59/EEC-direktivës;

- EURO 2-standardi është aplikuar në vitin 1996 për automjetet e udhëtarëve sipas 94/12/EC-direktivës dhe për motoçikleta sipas 2002/51/EC-direktivës;

- EURO 3-standardi është aplikuar në vitin 2000, për të gjitha automjetet sipas 98/69/EC-direktivës dhe për motoçikleta sipas 2002/51/EC-direktivës;

- EURO 4-standardi filloi funksionimin në vitin 2005 dhe vlen për të gjitha automjetet sipas 98/69/EC- direktivës;

- EURO 5-standardi zbatohet për të gjitha automjetet motorike që përdorin benzinë dhe naftë, veçanërisht për kamionët. Ky standard është aplikuar në vitin 2008 sipas 2007/715/EC-direktivës dhe;

- EURO 6-standardi duhet të zbatohet në vitin 2014. 8.6.1. Standardet për rregullimin e emetimeve te gazeve lëshuese Një pjesë e madhe e gazit lëshues të cilin e lëshojnë automjetet motorike, respektivisht

kur karburanti digjet plotësisht, kthehet në dioksid karboni (CO2) dhe ujë. Por kur karburanti nuk digjet plotësisht, atëherë një pjesë e tij kalon në komponime organike. Këto komponime janë monoksidi i karbonit (CO), oksidi nitrik (NOx), karbohidrati (HC) dhe grimcat e karbonit. Emetimi i këtyre komponimeve është rregulluar për të gjitha llojet e automjeteve motorike, siç janë automjetet e udhëtarëve, kamionët, trenat, traktorët etj. Aderimi kah standardet evropiane vlen vetëm për automjetet e prodhuara nga fillimi i miratimit të ligjit. Ligji nuk zbatohet për automjetet e prodhuara para atij viti, kurse tanimë përdoren në trafikun rrugor dhe në transport. Prodhuesit e modeleve të reja të automjeteve motorike patjetër duhet t’i përmbushin kërkesat aktuale dhe të planifikuara për standardet. Në tabelat e mëposhtme janë treguar kufijtë sipas standardeve evropiane për emisionet e gazeve lëshuese për të gjitha llojet e automjeteve, prej motoçikletave deri te kamionët e rëndë.

Tabela nr. 3: Standardet për kufizimin e emetimit të gazeve lëshuese Viti CO (g/km) HC (g/km) NOx, (g/ km) Grimcat e

karbonit (g/km)

EURO 1 1993 2,72 - 6,9 0,97 - 1,7 0 – 1,23 0,14 - 0,19 EURO 2 1996 1,5 - 5,0 0,7 - 1,2 0 - 1,1 0,08 EURO 3 2000 0,64. – 5,22 0,56 - 86 0,18 - 0,78 0,05 EURO 4 2005 0,740 - 2:27 0,30 - 0,46 0,25 - 0,39 0,025 EURO 5 2008 0,5 - 2,72 0,23 - 46 0,06 – 0,235 0,005 EURO 6 2014 0,5 - 2,27 0,170 – 0,06 0,46 – 0,08 0,005

103

Vëmendje e veçantë i është kushtuar kufizimit të emetimeve të gazeve lëshuese të automjeteve të rënda ngarkuese. Komisioni Evropian ka sjellë standarde për zvogëlimin e ndotjes nga kamionët. Ato duhet të përmbushin kërkesat dhe kriteret e caktuara të cilat janë quajtur euronorma. Në tabelën e mëposhtme janë treguar kufijtë sipas Komisionit Evropian për standardet e gazeve lëshuese nga kamionët.

Tabela nr. 4: Standardet për kufizimin e emetimit të gazeve lëshuese nga kamionët

Viti CO (g/km) HC (g/km) NOx, (g/ km) Grimcat e karbonit (g/km)

EURO 1 1993 4,9 1,23 9,0 0,40 EURO 2 1996 4,0 1,1 7,0 0,15 EURO 3 2000 2,1 0,66 5,0 0,1 EURO 4 2005 1,5 0,46 3,5 0,02 EURO 5 2008 1,5 0,46 2,0 0,02 EURO 6 2014 - - - -

8.6.2. Masa për zvogëlimin e emetimit të gazeve lëshuese Të gjithë pjesëmarrësit në trafik dhe në transport duhet të kontribuojnë në zvogëlimin

e emetimeve të gazeve lëshuese. Me këtë do të ruhet mjedisi dhe do të rritet cilësia e ajrit dhe shëndetit të njeriut. Komisioni Evropian i detyron prodhuesit e automjeteve motorike të instalojnë filtra katalizatore dhe të prodhojnë karburant me intensitet të zvogëluar të dioksidit të karbonit.

Por emetimi i gazeve dalëse mund të zvogëlohet me:

- vozitje ekonomike, respektivisht përdorim racional të energjisë;

- mirëmbajtje të vazhdueshme teknike të automjeteve, respektivisht riparim të gjendjes së motorit, gomave, etj;

- drejtim të duhur të mjeteve motorike;

- respektim të shpejtësisë së trafikut dhe rregullave dhe rregulloreve të tjera të trafikut;

- mbajtje të evidencës për konsumin e karburantit;

- përdorim të karburanteve dhe të naftës me cilësi të mirë etj. 8.7. MASAT EKOLOGJIKE PËR ULJEN E NDOTJES

NGA TRAFIKU DHE TRANSPORTI Masave për zvogëlimin e ndotjes së ajrit nga trafiku mund të ndahen në tri grupe: - standardet për cilësinë e ajrit; - standardet për emetimet e gazeve lëshuese nga automjetet; - shfrytëzimi i tokës, planifikimi dhe projektimi i sistemeve të transportit. Grupi i parë i masave ka të bëjë me futjen e standardeve të cilësisë së ajrit,

respektivisht emisioneve të lejuara maksimale të ndotësve të caktuar në periudhë të caktuar.

104

Një numër gjithnjë më i madh i vendeve në botë, duke përfshirë edhe vendin tonë, miratojë ligje me të cilat rregullohen këto standarde.

Grupi i dytë ka të bëjë me zbatimin e masave për zvogëlimin e ndotjes së ajrit nga

emetimet e gazeve lëshuese. Masat kanë për qëllim përmirësimin e motorëve me djegie të brendshme ose zëvendësimin e tyre të plotë me motorë që nuk ndotin. Këtu mund të përmendet:

- modifikimi i benzinës; - modifikimi i motorëve me djegie të brendshme; - dhënia e pajisjeve për kontrollin e gazeve; - zhvillimi i llojeve të reja të motorëve. Më të rëndësishme janë automjetet elektrike, turbinat me gaz dhe qelitë e

karburanteve. Grupi i tretë i masave kanë të bëjë me metodat për zvogëlimin e ndotjes së ajrit me

masa të planifikuara. Këto masa përfshijnë planifikimin urban dhe planifikimin e sistemeve të transportit:

- përdorimi i tokës; - planifikimi i trafikut; - rregullimi i trafikut; - projektimi i objekteve të transportit. PYETJE PËR T’U RIKUJTUAR: 1. Cila është rëndësia e masave ekologjike?

2. Cilët janë ndotësit e mjedisit jetësor të shkaktuar nga trafiku dhe transporti?

3. Cilat janë efektet e dëmshme të trafikut dhe transportit ndaj mjedisit jetësor dhe njerëzit?

4. Çfarë përfshihet në mbeturinat e ngurta?

5. Cilët janë ndotësit më të mëdhenj të ujit?

6. Çfarë masash ekzistojnë për zvogëlimin e zhurmës nga trafiku dhe transporti?

7. Çfarë masash standarde mjedisore janë futur për automjete motorike?

8. Si mund të zvogëlohen emetimet e gazeve lëshuese?

9. Çfarë masash ekologjike mund të ndërmerren për zvogëlimin e ndotjes nga trafiku dhe transporti?

10. Jepni një shembull se si ju do të kontribuonit në zvogëlimin e ndotjes së mjedisit jetësor.

105

PËRMBAJTJA PARATHËNIE................................................................................................................. 3 1. PLANIFIKIMI I TRANSPORTIT............................................................................. 5

1.1. Karakteristikat e transportit................................................................................... 5 1.2. Elementet e planifikimit të transportit.................................................................. 6 1.3. Fazat e planifikimit të transportit.......................................................................... 7 1.4. Kriteret për zgjedhjen e rrugëve dhe automjeteve................................................ 8 1.5. Rrugët e transportit............................................................................................... 9 1.6. Automjetet e transportit dhe mënyra e transportit

Të llojeve të ndryshme të mallrave...................................................................... 14 1.6.1. Transporti i mallrave të veçanta ose copave të mallrave............................. 14 1.6.2. Mallrat rinfuze............................................................................................. 15 1.6.3. Mallrat derdhëse (të lëngëta)....................................................................... 16

1.7. Zgjedhja e mjetit transportues............................................................................. 17 1.8. Koha e transportit................................................................................................. 18 1.9. Zgjedhjen e rrugëve të transportit dhe mjeteve të transportit.............................. 19

1.9.1. Distanca e transportit.................................................................................. 20 1.9.2. Pesha apo vëllimi i mallrave....................................................................... 20 1.9.3. Lloji i mallit................................................................................................. 20 1.9.4. Kushtet e eksploatimit................................................................................. 21 1.9.5. Cilësia e transportit...................................................................................... 21 1.9.6. Dendësia dhe zhvillimi i rrjetit të trafikut................................................... 21 1.9.7. Vëllimi i transportit...................................................................................... 21 1.9.8. Ekonomizimi i transportit............................................................................ 21

2. DOKUMENTET PËR TRANSPORT....................................................................... 23

2.1. Dokumentet kryesore për transport..................................................................... 23 2.1.1. Dokumentet e transporti.............................................................................. 23 2.1.2. Fatura e udhëtimit....................................................................................... 23 2.1.3. Lista e ngarkesës........................................................................................ 26 2.1.4. Dokumentet për automjetin........................................................................ 26 2.1.5. Dokumente për mallrat............................................................................... 27 2.1.6. Dokumentet për shoferin............................................................................. 28

2.2. Dokumentet për transport ndërkombëtar............................................................. 29 2.2.1. Kontrata për transport ndërkombëtar të mallrave (CMR)........................... 30

2.3. CMR – Lista e ngarkesës..................................................................................... 31 2.4. CEMT - licencat.................................................................................................. 42 2.5. Sistemi TIR - Transporte International par la route............................................ 34

2.5.1. Qëllimet e TIR-sistemit............................................................................... 34 2.5.2. Parimet e TIR-sistemit................................................................................ 35 2.5.3. Funksionimi i TIR-sistemit......................................................................... 36 2.5.4. Procedura e TIR-operacionit....................................................................... 36 2.5.5. Përparësitë e TIR-karnetit.......................................................................... 38

2.6. ATA-karneti......................................................................................................... 41 2.7. Automjetet për transportin e mallrave në

transportin rrugor ndërkombëtar.......................................................................... 44

106

3. KOHA E LEJUAR PËR VOZITJE GJATË TRANSPORTIT.............................. 45 3.1. Koha e vozitjes..................................................................................................... 45

3.1.1. Rregullat në Bashkimin Evropian............................................................... 45 3.1.2. Rregullat e AETR-konventës...................................................................... 46 3.1.3. Rregullat kombëtare................................................................................... 46 3.1.4. Rregulla të tjera.......................................................................................... 46

3.2. Instalimet për kontrollin e kohës së vozitjes....................................................... 48 3.2.1. Obligimet e punëdhënësit........................................................................... 48 3.2.2. Obligimet e shoferit.................................................................................... 48 3.2.3. Kalibrimi dhe kontrolli............................................................................... 49 3.2.4. Pllaka për kalibrim..................................................................................... 49 3.2.5. Ndryshimi i kohës....................................................................................... 49 3.2.6. Prishja e takografit...................................................................................... 49

3.3. Rregullat për fletët e takografit............................................................................ 49 3.3.1. Shënimet e takografit.................................................................................. 49

3.4. Treguesit e shpejtësive......................................................................................... 50 3.4.1. Shpejtësia teknike....................................................................................... 50 3.4.2. Shpejtësia e trafikut..................................................................................... 51 3.4.3. Shpejtësia komerciale................................................................................. 52 3.4.4. Shkalla e eksploatimit................................................................................. 52

4. SISTEMET PËR LIDHJEN ME SHOFERIN DHE AUTOMJETIN................... 53

4.1. Teknologjia e informacionit dhe transporti rrugor i ngarkesës........................... 53 4.2. Sistemet klasike në transportin rrugor................................................................. 54 4.3. Navigacioni satelitor............................................................................................ 54

4.3.1. Fnskionimi i GPS....................................................................................... 55 4.4. Automjetet e transporti rrugor dhe

sistemet bashkëkohore të lidhjes.......................................................................... 56 4.4.1. Sistemet e avancuara të udhëtimit - ATIS (Advanced Traveler Information System)............................................................ 56 4.4.2. Përcaktimi i sistemeve itinerare dhe navigacionit - IRANS (In Vehicle Routing and Navigation Systems)...................................................... 56 4.4.3. Sistemi i informacionit për automjetet me ndihmën e shenjave - ISIS (In Vehicle Sign Information System)........................................................ 56 4.4.4. Sistemet e sigurisë dhe paralajmëruese - IVSAWS (In Vehicle Safety and Warning Systems)............................................................ 58

4.5. Sistemet e komunikimit të avancuar.................................................................... 58 4.6. Sistemet për lokacion automatik të automjetit..................................................... 59 4.7. Lidhja e shoferit dhe automjetit me ndihmën e hartës......................................... 59

5. SHPENZIMET NË TRANSPORTIN RRUGOR.................................................... 61

5.1. Nocionet themelore për shpenzimet e transportit................................................ 61 5.2. Në përgjithësi për shpenzimet në transportin rrugor........................................... 61 5.3. Shpërndarja e shpenzimeve................................................................................. 62 5.4. Shpenzimet e përhershme (fikse)........................................................................ 63 5.5. Shpenzimet e ndryshueshme (variabile).............................................................. 64 5.6. Llogaritja e shpenzimeve për materiale pogoni................................................... 65

5.6.1. Shpenzimet e karburantit............................................................................ 65 5.6.2. Shpenzimet e vajit motorik........................................................................ 67 5.6.3. Shpenzimet për autogoma........................................................................... 67

107

5.7. Shpenzimet për ngarkim dhe shkarkim.............................................................. 69 5.8. Llogaritja amortizimit........................................................................................ 60 5.9. Shpenzimet për mirëmbajtje investive............................................................... 70 5.10. Shpenzimet për regjistrim dhe mirëmbajtje të e automjeteve........................... 70 5.11. Shpenzimet kohore të eksploatimit.................................................................... 71 5.12. Shpenzime varësisht nga distanca e transportit

(shpenzimet kilometrazhe të eksploatimit)........................................................ 71 5.13. Përkufizimi i shpenzimeve sipas orës dhe kilometrazhit................................... 72 5.14. Përkufizimi i shërbimit të transportit................................................................. 73 5.15. Përcaktimin dhe definimi i ofertës së transportit................................................ 74

6. TRANSPORTI I MATERIEVE TË RREZIKSHME............................................. 77

6.1. Definimi dhe klasifikimi i materieve të rrezikshme............................................ 77 6.2. Rregullat gjatë transportit të materieve të rrezikshme......................................... 80 6.3. Dokumentet për transport të materieve të rrezikshme......................................... 81 6.4. Pajisjet e automjeteve dhe shoferëve për

transport të materieve të rrezikshme................................................................... 82 6.5. Transporti i materieve të rrezikshme.................................................................. 84 6.6. Masat e nevojshme të sigurisë për

Transport të materieve të rrezikshme.................................................................. 85 6.7. Shenjat e automjeteve motorike

për transportin e materieve të rrezikshme........................................................... 85 6.8. Procedura në rast të defektit ose aksidentit të trafikut........................................ 88

7. TRANSPORTI I JASHTËZAKONSHËM.............................................................. 91

7.1. Nocioni për transportin jashtëzakonshëm........................................................... 91 7.2. Organizimi i transportit të jashtëzakonshëm....................................................... 92 7.3. Dokumentacioni për transportin e jashtëzakonshëm........................................... 93 7.4. Masat e sigurisë për kryerjen e transportit të jashtëzakonshëm.......................... 93

8. MASAT EKOLOGJIKE........................................................................................... 97

8.1. Masat ekologjike................................................................................................. 97 8.2. Ndotja e ujit........................................................................................................ 89 8.3. Ndotja nga mbeturinat e ngurta.......................................................................... 98 8.4. Zhurma nga transporti dhe trafiku...................................................................... 98 8.5. Masat për të zbutur zhurmën të shkaktuar

nga trafiku dhe transporti................................................................................... 99 8.6. Standardet ndërkombëtare ekologjike të automjeteve motorike........................ 101

8.6.1. Standardet për rregullimin e emetimit të gazeve lëshuese........................ 102 8.6.2. Masat për zvogëlimin e emetimit të gazeve lëshuese................................ 103

8.7. Masat ekologjike për uljen e ndotjes nga trafiku dhe transporti......................... 103

108

LITERATURA E SHFRYTËZUAR 1. Гладовић Павле, „Технологија друмског саобраћаја“, Универзитет у Новом Саду,

Факултет техничких наука, Нови Сад, 2004;

2. Гладовић Павле, Симеуновић Милан, „Системи јавног аутотранспорта робе“, Универзитет у Новом Саду, Факултет техничких наука, Нови Сад, 2004;

3. Hobbs. F. D “Traffic Planning and Engineering”, 2nd Edition, University of Birmingham, England;

4. Јагода Станишић, Богољуб Марковић, „Организација превоза путнике и робе“, Београд, 2007;

5. Петар Савинов, „Организација на патниот сообраќај“, Просветно дело, Скопје, 1988;

6. Б. Ристиќ, „Сообраќајно планирање“, Просветно дело, Скопје, 1997;

7. Б. Ристиќ, „Економика и организација на сообраќајно претпријатие“, Просветно дело, Скопје, 1990;

8. Македонија Сообраќај – Скопје, „Прирачник за превоз на опасни материи“, Центар за обука на транспортери, Скопје, 2003;

9. Иво Дукоски, „Организација на патен транспорт“, Универзитет „Св. Климент Охридски“ – Битола, Технички факултет – Битола, 2003;

10. Иво Дукоски, „Одржување на моторни возила“, Универзитет „Св. Климент Охридски“ – Битола, Технички факултет – Битола, 2003;

11. Никола Крстаноски, „Планирање на јавен градски превоз“, Универзитет „Св. Климент Охридски“ – Битола, Технички факултет – Битола, 2003;

12. Вујадин Б. Вешовић, „Организација саобраћајних предузећа“, Универзитета у Београду, Саобраћајни факултет, 1998;

13. Др. Станиша Милошевић, „Човек и саобраћајна бука“, Научна књига, Београд, 1987;

14. Томе. И. Јолевски, „Организација и економика на претпријатијата“, Универзитет во Битола, Технички факултет – Битола, 1992;

15. Др. Ристо А. Перишић, „Савремене технологије транспорта“, Саобраћајни факултет Универзитета у Београду, Београд, 1991;

16. Др. Радослав Драгаћ, „Безбедност друмског саобраћаја“, Саобраћајни факултет Универзитета у Београду, Београд, 1989;

17. Светозар В. Вукадиновић, Јован Б. Поповић, „Случајни процеси и њихова примена у саобраћају и транспроту” Грађевинска књига, Београд, 1989;

18. Слободан Војводић и Снежана Филиповић, „Економика и Организација саобраћаја“, Завод за уџбенике и наставна средства, Београд, 2003;

19. Милан Адамовић, „Увод у саобраћају“, Универзитет у Београду, Саобраћајни факултет, Београд, 2004;

20. Миле Стефановски, „Сообраќајот во Македонија“, Матица Македонска, 2001.