Dini Ara~urmalar, Ocak-Ha.ziran 2017, Cilt: 20, Say1: 51, ss. 117 - 136 DOl: 10.15745/da.323808

YEZiDiLERDE DiNi TE~KiLATLANMANIN SOSYAL HAYATA YANSIMALARI

(BATMAN-BE~iRi ORNEGi)

Necati SOMER+ Ahmet AJ{TA~++

Oz

• 117

Mezopotamya halklanndan olan Yezidilerin, artan g69lerle giderek sa­ytlan azalmJ~tJ.r. Anavatanlannda kalanlarm bir lasmJ Ttirkiye' de y~ama­ya devam etmektedir. Yezidilerin Ttirkiye'de y~adJ.gi ~ehirlerden ·.biri de

Batman'dJ.r. Bu 9ah~mada, Batman Be~iri orneginden hareketle Yezidi toplu­mundaki din referansh yaptlanmalar ele almmJ~tJ.r. G69 ile beraber say1larJ bir hayli azalmasma ragmen kendi inan9 ve ktilttirlerini kqrumaya ~alJ~an pura:­daki Yezidilerin dini yap1Iarmm sosyal hayata yans1mafarmm inc~lenmesi, bu

dini grubun ~iupas1 a~Jsmdan onem arz etmektedir. Yezidiler, kendi i9lerin­de din adamlarJ ve mtiridler olarak iki temel smlfa aynlmJ~tJ.r. Kast sistemine benzer bu yap1, Yezidilerin sosyal hayatJ. iizerinde onemli etkiler bJrakmJ~tJ.r. Ornegin, toplumsal kastlar arasmda evlilik kesinlikle yasaklanrm~tJr. Diger taraftan, Mtirid kastmda olan ve Yezidi toplumunda en geni~ tabakayJ olu~tu­ran stradan halk, din adamlarJ kasuna k~§J ekonomik olarak sorumludur. Bu ve buna benzer konularm ele almdJgJ ve bir saha 9al1~masi olan bu makale, Yezidilerdeki dini t~kilatlanmarun onlann sosyal hayatJ.na yanstmasi tizerin­de durmu~tur. iki lastmdan olu~an bu 9al1§mada once Yezidilikteki kastlar ve bunlarm alt te~kilatlanmalarJ ve daha sonra da bu kastlann sosyal hayata yan­

Simalart ele almrru~t1r. Ekler klsmmda da Yezidi koylerinde 9ekilen fotografla­ra yer verilmi~tir. A~tJ.rma kapsarrunda temel olarak derinlemesine mtilakat teknigi kullarulmJ~tJ.r.

Anabtar Kelimeler: Y~zidilik, Dini Te~kilatlanma, Kast Sistemi, Din

Adamlar1, Mti.ridler.

+ Yrd. Do9. Dr., s·iirt Universitesi tlahiyat Faktiltesi, Dinler Tarihi Anabilim Dah, necatisumerr@gmail.com

++ Ar. Gor., Siirt Oniversitesi ilahiyat Faktiltesi, Din Sosyolojisi Anabilim Dah, aktasahmet2l@gmail.com ·

118 • YEZIDiLERDE DINl T~K1LATLANMAN1N SOSYALHAYATA YANSIMALARl (8ATMAN-B~iRI ORNEC!)

Abstract

The Reflections of Religious Organization to Social Life in Yezidis (The Sample ofBatman-Be§iri) ·

The numbers of Yezidis, who · are Mesopotamian peoples, have been gradually decreasing with the increasing immigration. Some of there mains in their homeland continue to live in Turkey. One of the cities where the Yezidis live in Turkey is Batman. In this study, religion-referenced constructions in Yezidi society were examined with the example of Batman -Be~iri. An examination of the religious reflection of the Yezidis of Turkey, which is trying to protect their own beliefs and cultures despite the decrease in numbers with migration, is important for the recognition of this religious group. Yezidi society is divided into two basic classes as Reverends and Murids (disctples).This structure, similar to the caste system, has had a significant impact on the Yezidis' social life. For example, marriage among social caste is strictly forbidden. On the other hand, the ordinary people who are in the caste of Murid and constitute the largest group in the Yezidi society are also economically responsible for the caste of the Reverends. This article, which is a field study, focuses on the reflection of religious organizations in theYezidis into their social life. In this study consisting of two parts, first the caste in Yezidism and their suborganizations, and then the reflections of these castes on the social life are discussed. Photographs taken in Yezidi villages are included in the appendix. In-depth interviewing technique was used as the basis of the research.

Keywords: Yezidism, Religious Organization, Caste, Reverends, Murids.

GiRi$

Bir Mezopotamya halkJ olan Yezidiler, bugtin dogdugu topraklardan uzakta bir hayat stirmektedir. 20. yiizy1lm ortalanna kadar Ttirkiye, Irak, Su­riye gibi iilkelerde y~ayan Yezidiler, bu tarihten sonra Almanya, ingiltere, Kanada ve ABD olmak tizere ~e~itli yerlere go9 etmi~lerdir (Aydemir, 2010: 8). Avrupa veya Amerika kltasma gidemeyenler, kendi kiilttir ve inan~larJ­

ru korumak ve boylece asirnile olmamak i~in kapal1 bir toplum hi.iviyetine btirtinmi.i~ttir. Ote yandan, Yezidiligin dl~a kapah bir inaru~ olmas1, Yezidi toplumunu kapal1 bir toplum haline getirrni§tir (Si.ivari, 2006: 98). B~ don­dtirticti bir degi~imin ya§andlgJ, kitle ileti§im ve ul~Jm ara~lar1run arttJgJ ve

~ok ktilttirltiltigi.in yerel inan~ ve ktilttirleri tehdit ettigi geni§ kapsamh bu de-

Necati SOMER • 119 Ahmet AKTA-5

gi§im ~agmda tiim inane;: ve ktilti.irel sistemler yeni §artlara uyum saglamaya

~ah§maktadJr. Soz konusu bu luzh degi§im ve donti§i.im ktic;:i.ik dini gruplarm yok olmasma da neden olabilmektedir. Kiireselle§menin bu ba§ dondiiriici.i ve her §eyi tektiple§tirici ozelliginden etkilenen f1rkalardan biri de, as1rlarca <;II§

gi.idtimlti degi§im rtizgarlarma kar§J kendi kiiltiir ve inane;: yaplSlru korumaya c;:ali§an Yezidilerdir (Bazan, 2012: 24).

Yezidileri tehdit eden bir diger olgu ise ya§adlldarJ yogun goc;:lerdir. Goc;:­

ler sonucunda niifus bakurundan azalan Yezidiler, giderek ic;:e kapanffil§; ken­di gelenek-gorenek ve inanc;:larmJ, ibadetlerini, toplumsal yapllarm1 koruma­ya onem verrni§lerdir. Yezidiler, dinsel geleneklerinin unutulacag1 kaygJSJyla

Hinduizm'deki kast sistemine benzer bir toplumsal yapllanmaya gitmi§tir.

Dinse! ve ekonomik bir te§kilatlanmayla toplumsal ·kimligini gtic;:lendiren Ye-t zidiler, boylece ic;: dinamiklerinden hareketle bir ivme kazanrru§lardJr. Bu te§-

""· kilatlanma, Yezidilerin ya§ad1g1 cografyalarda kii~tik farklJhklarla genellikle

aym goriiniimii arz etmi§tir. Bu orgi.itlenme bic;:iminin hem toplum i~indeki hem de toplum dJ§mdaki hayata dinsel, ekonomik ve sosyal yansJmalarJ ol­

mu§tur. Bu ~er~evede yapllan bu c;:ali§mada, Batman'da ya§ayan kii~tik bir topluluk olan Yezidilerin dini te§kilatlanmalarJ ve buriun sosyal hayatlarma

yansJmalari ele almacakttr.

Kapsam ve Yontem

Bu c;:alJ§marun kapsam1, Batman' m Be~iri il~esine bagh koylerde ya§ayan Yezidilerle sJrurhdJr. Bu il~ede ya§ayan Yezidilerin dinin te§kilatlanmalar1run

nasd oldugu c;:alJ§marun temel problemidir. Bu ~er~evede il~ede bulunan Ye­zidi koylerine gidilmi§ ve derinlemesine ~e§itli mi.ilakatlar yapJimi§tlr. Hem ytiz ytize hem de telefonla yapdan gorii§meler sonucunda onlann dinsel_te§ki­latlanmalan hakkmda birinci elden veriler toplanmJ§tlr. Literattir ve saha c;:a_.

h§malarJrun neticesinde Yezidilerin dinsel orgiitlenme bic;:iminin sosyal hayat­larma nas1l yansidigiyla ilgili analizler yapdffil§tJr. Mtilakatlar ve goilemler,

2017 ydmm ocak ve §Ubat aylannda yapllffil§tlr. DolayJSJyla veriler bu zaman dilimiyle sJrurhdJr. Yezidi niifusun bolgede c;:ok az olmasmdan dolay1 hangi

koyde kimin ya§ad1g1 diger Yezidiler tarafmdan genellikle bilinmektedir. Mii­lakatlar es~asmpa mtilakat yap1lan ki§ilerin kimliklerinin ortaya c;:Ikmamasi ·

ve dolayJSJyla i_stenmeyen bir durum ya§anm~asJ ic;:in kauhmcllarm isimleri

ve koyleri yazdmarru§tlr. Bunun yerine hayali isim1.er k~llarulffil§tlr. Parantez ic;:inde ki§isel gorti§me oldugunu belirtmek adJna, hayali bir isim yazddJktan sonra mtilakat tarihi yazdmJ§tlr. bmegin: (KG, Ahmet 26.01.2017)

120 • YEZIDiLERDE DINt TE~KlLATLANMANIN SOSYAL HAY ATA YANSIMALARI (BATMAN-B~iRI ORNEG1)

1. Yezidilerde Dini Yapllanma

Yezidi toplumu, gene! anlamda din adamlan ve mtiridler olmak tizere iki temel kategoriye aynlmaktadlr. Yezidi toplumunt,I, gti9lti yaplSlru bu din refe­ransh kategoriye bor9ludur. Her yezidi, dogumundan itibaren rume-babas1run bagh oldugu kastta btiy~r ve ytiktimltiltikleri ona gore belirlenir (Lescot, 2001: 76). Halk tabakasJ denilebilecek Mtiridler, tek bir smJf gortintimtindeyken din adamlarJ tabakas1 kendi i9erisinde daha 9e§itli gruplara aynlmaktadlf. BunJar Mir'ler, ~eyhler, Pirler, Qawatlar, Fakirler ve Ko9eklerdir. Yezidi koylerinde ~eyhler, Pirler, Fakirler bulunurken, Mir'ler ise daha 90k ihtiya9 duyuldu­gunda buratan ziyaret eden bir tabakad1r. Qawatlar ve Ko9ekler de ydm belli donemlerinde Yezidi koylerini dol~maktadu (Turan, 1990: 129). Bu dinsel orgtitlenme bi9imi, belli b~hklar altmda ele atmacaktJr.

Yezidi toplumundaki dini yap1lanmaya ge9meden once ~tJrma evre­nimiz olan Batman Be~iri'deki Yezidilerin kastlarmdan bahsetmek burada y~ayan Yezidilerin hangi kasta me~.sup olduklanru bilmek a91smdan onemli­dir. Be~iri'deki Yezidilerin tamarruna yakJru mtirid kasuna mensuptur. Sadece Be~iri 'ye bagh Oguz Koyti 'ode y~ayan ~eyh Yusuf, din adamlarfkastma men­suptur. Bu ki~i, e~i ile beraber olen Yezidilerin gomtilmesi SJrasmdaki rittiel­leri yerine getirmektedir. Aynca mtirid kastma mensup olup dtinyal1k i§lerden uzak duran ve kendini dine adayan Ali Kartal, bolgedeki Yezidiler arasmda dini bilgisi ile otorite olarak kabul edilmektedir (KG, Hasan, 05.06.2017).

a. Miru'l Umera ve Mirier (Emirler)

Yezidilerin dini ve dtinyevi b~kanlarma verilen isimdir. Soylanru ~eyh Adi'ye dayanduan Mirlerin en btiytigtine Miru'l Umera veya Mir-i ~eyhan ismi verilir. Her Yezidinin onun soylediklerine itibar etmesi gerekir. Yezidi f1khJnda karar verici olan bu ki~i; dava, evlilik vb. konularda htiktim bildirir. Yezidiler a91smdan bu ki~il er, ~eyh Adi 'nin vekili olarak kabul edilir. DolayJ­sJyla Mirier, belli ailelerden gelen ve dini hukuk konusunda sozti geyen yetkin kimselerdir (Bilge, 2092: 46). Yezidiler arasmda ve onlarm dJ~mda temsil go­revi goren bu ki~iler, Lali~'in bausmda bulunan Baedre denilen yerdedir. Fa- · kat gtintimtizde Mirier, genellikle Bagdat ve Musul 'da ya§arlar (Guest, 2012: 72).

b. Din Adamlan

Gerek btittin Yezidilerde gerekse de Batman omeginde dinsel yap1lanma birbirine ~ok benzerdir. Din adamlar1 smJfJ ye§itliligi fazla olmasma ragmen

bunlarJ be§ b~hk altmda ele atmak mtimktindtir:

1. Baba Seyh ve Seylzler

N~cati SOMER • 121 AhmetAKTA~

Dini gorevleri ifa eden ~eyhler, yetkinliklerini peygamberleri kabul et­tikleri $eyh Adi'ye dayandmr. Bunlarm b~mda bulunan ki~iye "Baba $eyh" ad1 verilir. $emsani ve Fakhradin ailelerinden gelmek zorunda olan bu ki~iler, · Mir tarafmdan atama usuliiyle gorevini yapar. Sakai ve biy1klarm1 kesmeyen bub~ imamlar, Yezidilerin dini nikaruru klymakla ytiktimltidtir. Baba $eyh, btittin Yezidiler tarafmdan otorite olarak kabul edilir. Oru9 ibadetine onem veren bu ki~iler, din hakkinda olduk9a kapsamh bilgiye sahiptir. Baba $eyh'in altmdan bulunan ~eyhler ise ruhanf sifata sahiptir. Bunlar Adnani (Edani) ve Kahtani (Katani) olmak tizere rki kis1mdJr. $eyhler, mtiritlerinin zekatlariru al1r. Gtintimtizde 300 civarmda ~eyh ailesi bulunmaktad1r. Lali~'te veya b~ka yerlerde bayram vakitlerini belirleme ve ziyaret yerlerini koruma gibi dini go­revl~r de icra eden ~eyhler, Mirlere k~I sorumludur (Bilge, 2002: 46; T~gm,

2013: 5~5).

<;ai•~mamiZ ozelinde Be~iri Hamduna (Kurukavak) koytindeki gorti~me­miz Sirasmda katihmcilardan biri "Bizim ~eyhimiz, Almanya'dad1r. Ailemiz zekatlar1ru Almanya'da ona verir. <;tinkti zekat, yapm~z gereken zorunlu bir ibadettir." ~eklinde bir ifade de bulundu (KG, Muzaffer, 10.02.2017). Bu . . durum, Yezidilerd~ $eyhligin belli ibadetlerin icras1 i9in onernli oldugunu or­taya koymaktad1r.

2. Pirler

Fars9ada ihtiyarlar anlammda bir kelime olan ve Plr Hasin Mamam sti­lalesinden gelen pirler, saygmhk baklrrundan ikinci ruhani smiftir. Bugtin, yakl~Ik 200 pir ailesi vard1r. Nikah, cenaze i~Ieri, namaz ve oru9 ibadeti gibi

·.·. · sosyal ve dini gorevleide ~eyhlere yardimCI olurlar. Dini ayinleri ~eyhlerle · birlikte icra eden Pirler, zamanlarmm 9ogunu tefekkiir ve ibadetle ge9irir. Bu

· ytizden onlar, idari i~lerle ugr~mazlar. Pirlerin evlenmeleri ve biyiklarJru kes­meleri ise yasaktJr (Turan, 1988: 197; Guest, 2012: 73).

3. Qawallar

Def ~alan ve Yezidi inan9 ve hikayelerini i9eren Qawl'leri ezberden anla­tabilen Qawallar, Irak'taB~ika ve Bahzani ad1 verilen koylerde y~ayan iki ailed en gelir. Biml'ar, gtintimtizde Irak' m Sincar bolgesin~eki din adamlarma Qawl soyleyen Yezidiler olarak bilinir. Qawallarm temel ozelliklerinden biri, gezdikleri yerlere kendileriyle birlikte kimliklerini ifade eden Tavus Ku~u heykelini gottirmeleridir. Bu ~ekilde Yezidi cemaatlerini dol~an Qavallar, in-

122 • YEZiDILERDE DIN I T~KiLATLANMANIN SOSYAL HA YATA YANSIMALARI (BATMAN-B~IRi ORNEGi)

sanlan bir araya getirdigini dii§iintirler. Oyle ki bu gorevin kendilerine ~eyh Adi 'den miras kaldJgma inarurlar. Qawal, Yezidi bir koy~ geldiginde muhtar onu ba§ko§eye oturtur. Bir stire sonra bir sehp~n Uzerine Tavus Ku§u hey­kelini koyan Qawal, insanlardan para toplar. Bu pararun bir k.tsnu Yezidi ttir­belerine harcarur. Pararun geri kalaru Mirlere ve kendisine aittir (Guest, 2012: 72;Turan, 1988: 197; Bilg~, 2002: 47).

Yaptlgtnuz gorii§melerde, son 20 y1lda Be§iri'ye din adamlarmdan hi~ · kimsenin gelmedigini ogrendik. YJim belli donemlerinde Yezidilerin ya§a­dtgJ yerleri dola§IP Qawl soyleyen ve f!Iliritlerden zekat toplayan Qawallar, Be§iri 'ye buradaki koylerde ~ok az ki§inin kalmast veya bazt koylerin tama­men terkedilmesinden dolayt gelmemektedir (KG, Yusuf, 02.02.2017).

4.Faldrler '·

Ahdani ailesinden ~eyh Hasan Basri 'nin soyundan gelen Fakirler, Mir-i ~eyhan'm vekilidir ve dini emirlery bu ki§i adJna teblig etmekten sorumludur. 9enellikle babadan ogula ge~en fakirlik, bazen de bu silsileyi takip etmez. Fa­kirler, ozellikle §eyhin olmadtgt zamanlarda halka yardtmct ohlr: Onlar, vaaz vermek ve aileler arasmdaki sorunlart ~ozmekle gorevlidirler. Yezidiler ara­smdaki bu misyonlarmdan dolayt cennetle mtijdelendigi ifade edilmektedir. Devamh Yezidiler arasmda dola§tr, sakallarmJ ve btyJidarJm asia kesmezler. Bu bir dini gelenektir. Erkekleri ve k.tzlar1 toplay1p def ~ald1rmak ve bazt dini rittielleri canlandJrmak fakirlerin belli ba§h gorevleridir. ~eyh Adi gibi beyaz elbise giyen fakirler, onun kabrine hizmet etmekle de yiikiimltidiir. Fakirlik mertebesine ula§marun yolu ~ok ibadet etmek ve kefaret odemekten ge~er. Bu nedenle onlar ~ok9a vaaz eder ve nasihatte bulunurlar (Guest, 2012: 72; Bilge, 2002: 47; Turan, 1988: 197).

5. Kofekler

Evlerini terk edip Lali§ 'e yerle§en ve buradaki tapmagm hizmetinde bu­lunan ki§ilerdir. Ko~~kler, tapmaga odun ta§tyan ve bayramlarda ziyaret~ile­rin ihtiya~lart.ru temin eden hactlar olarak bilinir. Bunlann oltileri kefenlemek ve gommek gibi ba§ka gorevleri de vardtr. Genellikle ~eyh Adi'nin ttirbesi ~evresinde ya§ayan Ko~ekler, sas;lanrun uzun olmastyla dikkat 9ekerler (Tu­ran, 1988: 197; Guest, 2012: 72).

c. Miiridler

Yezidi toplumunda en alt smlft temsil eden gruptur. Bunlar, Yezidilige

goniil vermi§, kabile ve a§iretlerden meydana gelen halk kitleleridir. Mtiridler,

Necati SOMER • 123 AhmetAKTA~

bir list kademedeki ruhaniler s1rufma baghdu. Her·murid, mutlak suretle bir

~eyhe veya pire baglanmak zorundadlr. Mtiridler bu ki~ilerle k~d~ugmda

onlan n elini opmek de dahl! her ttirlti sayg1y1 gostermek zorundadlr (Turan, 1990: 125).

2. Yezidilerde Dinsel Yaptlanmanm Sosyal Hayata Yansunas1 ·

Yezidi toplumu kendi i~inde dini, sosyal ve siyasi sorumluluklan olan

suuflara aynlmaktad1r. Bu s1ruf aynrru incelendiginde Hindistan'daki kast

sistemi ile benzerlik gostermektedir. Yezidi toplumunda her dogan ki~i anne­babasJrun ait oldugu tabakaya mensup olarak dtinyaya gelir. Bu toplumsal ya­

pdanmada s1ruf degi~tirmek mtimktin degildir (Ok~u. 2007: 97). Yezidi toplu­

mundaki sosyal ili~kilerin bir~ogu aileden gel en bu yap1yla yakmdan ilgilidir. Evlilik, kirvelik, ahiret kard~ligi gibi yezidi toplumundaki onemli uygulama­

lar ki~inin dogu~tan ait oldugu s1rufa gore ~ekillenmektedir.

Her tabakarun kendi kurallarJ ve sorumluluklarrvardJr. Bu sorumluluklar, dinsel olabildigi gibi bazen siyasal ve toplumsal da olabilmektedir. Yezidiler,

cografi olarak boltinmti~ olmalarmJ dinsel yapiianma aracJhgiyla btittinl~tir­

meye <;alJ~maktadJr. Bu ~er<;evede her kademedeki Yezidinin bir .list kademe­

ye bagh olmas1 ve. ona kar~J sorumlu olmas1 bu toplumu birlik ve bera~erlik

a~Jsmdan gti~lti kllmaktadir. Yezidilerdeki bu dinsel le~kilatlanma onlarm do­

gum, stinnet, evlilik ve oltim gibi hayaurun degi~ik yonlerine yansJrru~tir. Bu

etkilenme be~ ana b~hkta degerlendirilebilir:

a. Evlilik ve Bo~anma

Yezidi toplumunda evlenme, toplumun btittin kesimleri tarafmdan titiz­

likle tizerinde durulan blr konudur. Yezidiler, endogarninin (i~ evlilik) ytiz yJI­

lardan beri Odtinstiz bir bi~imde her iki cinsiyete uygulandJgJ bir topluluktur (Aydemir, 2010: 23). Kapal1 toplum ozelligi arz eden Yezidilerde b~ka din­

den biriyle evlenmenin yasaklanm1~ olmasi, onlar1 i~ine kaparuk bir _toplum

haline getirmi~tir. Bir Yezidinin, Mtisltiman bir ail eden kJZ almas1 veya onlara klz vermesi soz konusu degildir. Oyle lei bir Yezidinin b~ka inan~tan biriyle

evlenmesi onun toplumdan di~Ianrnasi hatta dinden ~Ikmas1 anlarruna gelir.

Ancak son ydlarda ni.ifusun h1zla azalmasmdan dolayJ b~ka inanca mensup oldugu halde Yezidi olmay1 kabul eden birisiyle de evlenilebilmektedir. Mtila­

katlar esnasmda orta y~h bir gorii~meci, ··ozellikle yurt d1~ma go~ eden Ye­

zidiler arasmda ayru inanca mensup birisiyle evlenme tercih edilen bir durum olmakla beraber, ktilttirel etkile~imin artmas1 ve dinsel baglarm zayJfl.ainasJyla

124 . YEZIDiLERDEDiNITE~KiLATLANMANIN SOSYALHAYATA YANSIMALARI (BATMAN-B~iRt ORNEGi)

gen~ler arasmda b~ka inanca mensup ki§ilerle evlenme durumuna rastlandi­gml'' ifade etmi§tir (KG, Yusuf, 02.02.2017).

Yezidi toplumunda ba§ka dinden biri ile evlenmek mtimkiin degildir. Ev­

lilik konusunda kendi inancmdan biriyle evlenme zorunlulugunun yarn s1ra evlenecek olan ki§ilerin ayru kast grubuna da ait olmasJ gerekir. Yani her birey

i~inde dogdugu kasttan biriyle evlenmek zorundadu. Mtirid kastma mensup bir bireyin din adamlar1 kastma mensup birisiyle evlenme veya din adamlar1

kastma mensup bir bireyin mtirid kastmdan biriyle evlenmesi dini a~1dan ya­saklanmi§tir. Din adamJarJ kastirun da kendi i9erisinde evlilik konusunda bir talam kiSitlamalara gittigi gortilmektedir. ~eyhler, Pirler ve Qawallar sadece

kendisiyle e§deger konumda olanlarla evlenebilirken son yillarda Ko9eklerin say1larmm azalmasmdan dolay1 mtirid smlfmdan birisiyle evlenebilmelerine

izin verilmi~tir (Guest, 2012: 76; KG, Salib, 26.01.2017).

Yezidiler arasmda genellikle tek e~li evlilik daha yaygm olmakla birlikte

bazen 90ke~l ilik de soz konusu olabilmektedir. Yezidilerde bu say1, be§ ile SimrlandmlmJ§tir. Ancak soz konusu Mir veya Emirler oldugund~ mtirid ta­bakasmda birfarkl1hk ortaya 91kmaktadu. <;tinkii Emir veya Mir.i~in bir sJmr­

lama yoktur. Onlann istedigi kadar ki~iyle evlenmesinde bir sakmca gortilmez (KG, Muzaffer, 10.02.2017).

Yezidilerde evlenme merasimlerinde nikah, "Pe~imam" (b~ imam) denilen din adamlar1 tarafmdan klyd1r. B~ka bir deyi§le Yezidilerde nikah memurlarJ, Pe§imam'drr. P~imam'm bulunmad1g1 durumlarda nikablar1 di­

ger din adamlar1 klyabilmektedir (Turan, 1990: 128; KG, Ash, 12.02.2017). Bo§anma da Pe§imam'm huzurunda olmalJdJr. ~inden bo~anmak isteyen bir

erkek, ii¥ s:Iefa "sen benim ~eyhim ve Pirimsin" ve" yolundan ~Iktim, serbest­sin" demek suretiyle bo§anrru§ olur. Ayru ~ekilde kadmda erkekten bo~anabil­mektedir. Neticede her tabakadaki ki§i kendi dengiyle evlenmek zorundadu.

Bir mtiridin ~eyh veya Pir tabakasmdan biriyle evlenmesi mtimkiin degildir.

Bu durum Yezidi toplut:nunda o kadar kau ve kesin sJrurlarla bel irlenrni~tir ki, ki§i e~inden bo§anacagi zaman onun kendisi i~in bir Pir veya $eyh gibi oldu­gunu ifade ederek evlilige son noktay1 ~oymaktadir (Ak9a, 2006: 106; KG, Hasan, 26.01. 2017).

b.Stinne~EJrvelik

. Yezidi toplumunda MUsltimanlar arasmda oldugu gibi yeni dogan yocuk­

lan stinnet ettirme rittieli vard1r. Yezidilerde stinnet uygulamasmm farkh bir

ozelligi vardu. 0 da kirveliktir. Yapdan stinnet merasimlerinde kirve olacak

Necati SOMER • 125 AhmetAKTA~

ki~i ile kirve olunan aile arasmda klz ahp verme durumu ortadan kalkar. Bu

ytizden genellilde mtiridler arasmdaki stinnet merasimlerinde kirv~ olarak ~eyh, Fakir, Pir ve P~imamlar arasmdan biri sec;ilir (Turan, 1991: 70). K.ir­

velik bagmdan dolay1 birbirine baglarum~ ki~iler arasmda yedi nesil boyunca klz al1p verme yasakh bir durum haline g:elir. OolayisJyla Yezidiler arasm­da ayru kasttan ki~ilerin kirve sec;ilmesi pek tercih edilmez (Kreyenbroek vd. 2011:36).

K.irve olarak belli din adamlan smlfmdan ki~ilerin sec;ilmesindeki neden yine dinsel yap!lanmadan kaynaldanmaktadrr. Yez~dilige gontil vermi§ balk

tabakas1 olan mtirid grubunun din adamlari smifmdan birisiyle evlenmesi za­ten yasakur. Bu uygulama ile miirid tabaka.st ic;erisinde evlenilecek ki~i sayt­

smm azalmas1 engellenmeye <;alJ§Jlmaktadu. Aynca kirvelik uygulamasmda kimi zaman din adamlarmm bulunmadJgi durumlarda Miisliiman ailelerden

de kirve sec;ilebilmektedir. Yezidilerin b~ka dinden biri ile evlenmeleri ya­sak oldugu ic;in zaten Mtisliimanlardan biriyle evlenme durumlar1 soz konusu degildir. Bu durumda evlenilecek ki~i sayJstrun azalmas1 veya bir klsitlamaya

gidilmesi de problem olmaktan <;IkmaktadJr (KG, Ash, 12.02.2017).

K.irveJik kurumunun kendi ic; dinamikJerinden Otiirii, kirve.Oi?lliann bir­

birJeriyJe evlenmel~ri yasaldanrru~ur. Bu durum zaten kastlar aras1 evliligin yasak oldugu Yezidi toplumunda evlenme konusunu daha da zorl~urmakta­

dJr. Bu yiizden kirve sec;iminde b~ka bir kasttan veya inanc;ta.n olmasma dik­kat edilmektedir. K.irvelik uygulamasmda bir tist kasttan kirve sec;me uygu­Jamasi, katJ bir dinsel yaplianmanm oldugu Yezidi toplumunda, kastlar aras1

. manevi baghhg1 saglayan bir kurum i§levi gormeye devam etmektedir. (KG, ~-· · Salih, 26.01.2017).

Yezidilerde b~ka irianc;tan biri ile evlenmek yasak oldugundan, Miis­liimanlardan da kirve sec;ilebilmektedir. K.irvelik bag~ taraflar1 karde~lik hu­

kuku ile birbirlerine baglamaktadu. ~elik'in Midyat Agac;hdere koyiinde yapt1g1 <;ali~mast s1rasmda yapt1g1 miilakatta edindigi §U ifadeler kirvelik kurumunun Yezidilerde ne kadar onemli bir husus oldugunu gostermektedir.

Katdtmct, "Miisliimanlarla kirve olduktan som·a o Miisliiman benim oz ve oz karde~imdi1: Benim yammda annem ve babamdan daha fazla degeri vardu: Hatta benim kir:vemin e~iyle birlikte oldugu do~ege yanlz~lzkla oturursam kzrk giln imanszz gezmii olurum" demi~tir (~elik, 2011: i69).

Yezidi taresindeki en onemli uygularnalardan biri olan kirvelik uygula­

mast, kastlar arast evliligin yasak oldugu Yezidi toplumunda kirve sec;irninde farldt uygulamalarm dogmasma neden olmu~tur. Ayru kasttan birisiyle kirve . .

126 . YEZIDiLERDE DINI TE.$KiLATLANMANIN SOSYALHAYATA YANSIMALARl (BATMAN-BE.$1Ri ORNECi)

olmak demek taraflar arasmda evlenebilme durumunu ortadan kaldirmaktadir.

Zira kirveler art1k karde§ htikmtindedir. Ntifusun azalmasJyla beraber evlene­

bilecek ki§i sayJsJrun azaldigJ Yezidilerde kirvelik uygulamasmrn bu evleni­

IebiJecek ki§i sayJsJru azaltmamasJ i~in ya ba§ka blr kasttan kirve se~ilmekte ya da farkh bir inan9tan biri kirve olarak seyilmektedir. Bu durumun iki farkh yansJmasJ oldugu soylenebilir. Birincisi kastlar aras1 manevi baghhgt sagla­

mast; ikincisi de diger inan~tan ki§ilerle yakmJa§mayJ saglamasJdir.

c. Ahiret Kard~ligi

Yezidi toplumunda onemJi sosyal kurumlardan biri de ahiret karde§ligi­

dir. Yezidilikteki genet uygulamaya gore her Yezidinin din adamlarJ strufmdan

bir ahiret karde§i vardir. Bir Yezidi, karde§ligin farz olduguna inand1g1 i9in

ahiret karde§inin kendisine ahirette yard1m edecegine inarur: Bu karde§in din adamlarma vergi vermesi ise bir zorunluluktur. {Ta§gm, 2013: 525). Batman

Be§iri omeginde de bu durum ~ok far_kJJ degildir. Buna gore buradaki Yezi­

dilerin bir §eyhi, piri ve ahiret karde§i vardu. Bunlar baztr olmadik9a olen

Yezidi 'nin cenaze namazt klhnmaz. DolayJSJyla ahiret karde§ligi, Yezidilerde

sadece mtirid tabakasmda olanlari ilgilendiren bir husustur. Her mtiridin er­

kek ve kadm olmak tizere iki ahiret karde§i olmak zorundadu. Ahiret karde§i

olanlar, kirvelikte oldugu gibi birbirleriyle evlenemezler (Ak~a. 2006: 111). Bu ytizden ahiret karde§ligi konusunda ki§i, genellikle ba§ka kasttan birini

se~tmeye ozen gosterir (Alkut, 2013: 97 vd). Ahiret karde§ligi uygulamasm­

da, ahiret karde§iyle evlenmenin yasak olmasJ kural1, her tabakadaki bireyin

ancak kendisiyle e§deger bir konumda olan biriyle evlenrne zorunlulugu da

eklenince evlenme konusunda bir klstthhk ortaya ~Jkrnaktadir. Goylerle nti­fusu giderek azalan Yezi\iiler, evlenilecek ki§iyi bulma ·konusunda stklntt ya­

§aymca ahiret karde§leri, art1k din adamlan k~sttndan seyilmeye ba§lanrru§tJr.

Bir mtiridin, din adamlan smtfmdan biriyle ve din adarru smtfmdan birisinin

de mtirid smtfmdan biriyle evlenmesi yasak oldugundan problem bu yolla a§Jlmaya yaiJ§IlmaktadJr{KG, Yusuf, 02.02.2017).

Birbiriyle ahiret karde§i olanlar, her durumda ahiret karde§ine yard1m et­

mek ve onun sJklntJlarma yoztim bulmakla ytiktimltidtir (Guest, 2012: 76).

Yezidiler arasmdaki din re~eransh bu uygulama, bir sosyal daru§ma kurumu olarak degerlendirilebilir. Ahiret karde§lerinin bir diger onernli gorevi de oltim

arunda §eyb ve pir ile birlikte ahiret karde§inin yaru ba§mda olmasJdir. Burada

ki~i ahiret karde§inin Yezidi olarak olebilmesi i~in ona telkinlerde bulunur ve

olen karde§i i~in dua eder (KG, Salih, 26.01.2017).

l i I

I

I ' j l

I I

I I

Necati SOMER • 127 AhmetAKTA~

Yezidiler, tenasiih inancmdan dolay1 aralanndaki ahiret karde~Iiginin on­ceki hayatlannda var oldugu gibi bundan sonraki hayatlannda da her zaman var olacagm1 dti~~iirler. Bu inan~ ~er~evesinde Yezidiler, ahiret karde~lerinin rublarmm ate dtinyaya daha rahat gidebilmesi i~in birbirlerine yardJmci olur­lar (Kreyenbroek &vd, 2011: 35-36). Ahiret karde~liginin toplumdaki o~ka bir i~levi de kat! bir ~ekilde uygulanan kastlar arast ge~i~ yasagmt manevi bir baglanmayla yumu~atmaktir. Nitekim bu ~ekilde alt kasttan biri, bir list ka.Stta­ki dind~1yla karde~ olup manevi anlamda ~deger olabilmektedir. Bu konuyla ilgil~ olarak kendisiyle gorti~tilen bir mtirid ~unlar1 ifade etmi~tir: "Ahiret kar­de~ligiyle bizim suadan halk olan mtiridler 'ile din adarnlar1 smtf1 arasmda bir yakmhk kurulmaktadu. Boylece din adamlar1 smlfmdan birinin ahiret karde­~im oldugunu bilmem bana gtiven veriyor" (KG,Ayom, 26.01.2017).

d. Oliim ve Mezarhk Uygulamalan

Yezidi toplumunda kastlar aras1 farkhhgm kendini hissettirdigi bir di­ger alan da mezarilklardJr. Mtirid kasti ile Fakirler ayru mezarhkta olmasma ragmen farkl1 yerlerde gomtilmektedir. Fakirler mezarhgm bir ko~esinde ve etrafmda b~ka kasttan mezarlar olmayacak ~ekilde defnedilmi~Jerdir. Bat­man Be~iri il~esind~ki Hamduna (Kurukavak) kay mezarhgmdaki bu ki~ilerin mezarlar1 c;ok sade ve stisten armm1~ vaziyettedir. Mtiridlerin gomtilii oldugu mezarlar genellikle Gtine~ ve Tavus Ku~u sembolleri ile stislenmi~ken fakir­lerin mezarlarJ sade ve gosteri~ten uzaktt. Yurt d1~mda vefat edip bu kaye getirilenlerin mezarlarmda Yezidi inanc1ru temsil eden Gtin~ ve Tavus Ku~u sembollerinin yaru ma son ydlarda olen ki~ilerin fotograflanrun da resmedil­digi gortilmektedir.

128. YEZlDiLERDE DINt T~KILATLANMANIN SOSYAL HAY ATA YANSIMALARI (BATMAN-BE$iRl ORNECI) .

Batman Be§iri Kurukavak(Hamduna) koyiinde bir Miirid'in mezan. Bunlar stislii ve gosteri~lidir. ·(Kaynak: Ar~tlrmacJiar)

Batman B~iri Kurukavak (Hamduna) koytinde Fakirlerin mezan. Bunlar

diger mezarlllclardan ayn bir yerdedir ve stisten olduk~a uzakt:Ir. (Kaynak: Ar~urmacliar)

e. Vergi ve Bag.~Iar

Yezidi toplumunda din adarnlanna zekat/vergi verme ve bag1~ta bulunma

onemli bir uygulamadtr. Miiridler, her sene din adanu smilma kazan9larmm

bir miktarm1 vermek zorundadJr. ~eyh Adi uygun gordiigti i~in mtiridler, din

Necati SUMER • 129 AhmetAKTA~

adamlan s1rufma kar§I sayg1da kusur etmedikleri gibi onlarm ge~imlerini sag­

layabilmeleri i<;in zekat ad1 alt.mda bir ttir vergi de v~rirler. Bu zekatu~ di~mda yiim belli donemlerinde QawaJiar tarafmdan Yezidi koyleri arasmda Melek

Tavus semboli.ini.i dola§tmrken de halktan bah§i§ler toplarur. Din adamlar1 S1-

rufmdan Mir'lerin bir diger gelir kaynag1 ise ~eyh Adi vakfmdan gelen gelir­

lerdir (KG, Hasan, 26.01. 2017).

Yezidiler arasmda din adamlar1 smJfma verilen bu vergi ~ndaki zekat

ve bagi§Iar konusundaki uygulamalar devam etmekle birlikte ozellikle gen9ler arasmda bu konu ele§tirilmektedir. Bununla ilgili yapdan miilakatlarm birinde

gen9 katihmcdardan biri §Unlari dile getirmi§tir:

"Miiridlerin din adamlar1 smJfmdakilere zekatlar1ru ,vermesi ve onlara ba­

gi§ta bulunmas1 somiiriiden ba§ka bir §ey degildir. Din adamlar1 elbette bizim

i9in onemli §ahsiyetlerdir ve bizim onlara kar§l sayguruz sonsuzdur. Ancak

onlarm 9al1§madan halkm slrtmdan ge9inmeleri bana gore dogru degildir. Za.­ten biz Yezidiler zor ~artlar altmda lat kanaat ge~inen insanlar1z. <;ogumuz

hayvanc1hkla ge9imimizi saglamaya 9all§Iyoruz. Ekonomik olarak kendimize zar zor yetebilirken bir de bu lasith kazan9tan bir lasm1ru din adamlan SI­

rufma .vemiek 90k mant1kl1 gelmiyor bana. Tabi bu hususu biiyi.iklerimizin

yarunda a~1k9a ifade edemiyoruz. <;iinkii onlar bu konuda 90k hassastirlar. Zaten gen~ler arasmda din adamlarma zekat verme ve bagi§ta bulunma duru­

mu ele§tirilmektedir."(KG, Muzaffer, 10.02.2017).

Qawallar y1lda bir kere Yezidi koylerini dola§arak ti.irbe ziyaretine gelme­

yenlerle irtibata ge9erler. Bu esnada yanlarma Melek Tavus'un kutsal heyke­

lini alarak koyli.i Yezidilerin bu heykeli optip etrafmda ii9 defa donerek tavaf

etmeleri saglarur. Bu ves~leyle Yezidi koyli.ilerin imaru gii9lendirilmi§ ve onlar . arasmda dayaru~ma ve kayna§ma saglanmi§ olur. Bu ritiieller esnasmda mii­

ridlerden sadala\ toplarur. Bununla birlikte ~eyh Adi'nin tiirbesinden getiri­

len Beratta'lar(Toprak ktirecikler) ve takdis edilmi§ su (Zemzem) ile bir nevi

dini ticaret de yap1hr. Bu uygulamalardan elde edilen gelirlerin yariSI ~eyh

Adi 'nin ttirbesine, dortte biri Mir'e geriye kalan ise Qawallara verilir (KG,

Yusuf, 02.02.2017). Yukar1da da deginildigi i.izere son 20 yildan beri vergi

toplamaya kimsenin gelmedigi belirtilmi§tir.

SONUC <;e§itli nedenlerden dolay1 giiniimiizde ni.ifusu iyice azalan etno-dinsel

bir topluluk olan Yezidiler, bugiin diinyarun farkl1 yerlerinde ya§amaya de-

130 • YEZIDiLERDE DiN I T~KILATLANMANIN SOSYAL HAY ATA YANSIMALARI (BATMAN-B~iRl QRNEGJ}

vam etmektedir. Yezidilerin <;ogunlugu Irak'ta bir klsrru Rusya, Amerika ve Avrupa!dadir. <;ok az bir~ok az bir klsrru da Ttirkiye'de y~amaktadu. Ulke­mizde olan Yezidilerin kii<;tik bir toplulugu da Gtineydogu Anadolu B<:Hge­sinde Batman'dadir. Bu §ehirdeki Yezicti niifusunun ktimelendigi yer, Be§iri il~esi ve koyleridir.

~tirmarruza konu olan Batman'daki Yezidilerle genet olarak diger Yezidiler arasmda benzerlilder soz konusu oldugu gibi farldthklar da vardu. Burada ya§ayan Yezidilerin ozellilde kast sistemini andtran ctini te§kilatlanma yaptsmm onlar1 bir arada tutan bir orgtitlenme bic;imi oldugu _gorillmektedir. Bu dinsel, toplumsal ve ekonomik ·sistem Yezidileri bir halk olarak ayakta tutmakta ve dinsel bir topluluk olarak onlarm ya§amlarmi idame ettirmeleri­ni saglamaktadtr. Yezidi toplumunda din referansh olu§an kastlarm en temel dayanag1 ise ki§inin anne-babasmm kasuna mensup olmasldlr. Kastlar aras1 ge<;i§in mtimktin olmad1gt Yezidi toplumunda ki§i, i<;inde dogdugu kastin yti­ktirnliiltiklerini yerine getirmek zoruridadu .

.Yezidi toplumu Mtiridler ve din adamlar1 bi<;iminde iki klsma aynlarak dini ve dtinyevi alan arasma strur koymu§lardir. Benzer aynm din-adarnlar1 arasmda da ortaya <;tkmaktadir. Kast sistemine benzeyen dini smrflar, ~eyhler, Pirler, Qawallar, Fakirler ve Ko<;ekler ~eklinde gruplara aynhr ve Yezidjler, bu sistemin sm1rlartru baz1 istisnai durumlar dt§mda <;ignemezler.

Yezidi toplumunda, dins~! yap1lanmarun etkisini hissettirdigi yerlerden biri evlilik kurumudur. Yezidi inancma gore kastlar aras1 evlilik hic;bir §ekilde soz konusu degildir. Ki§i ancak i~inde dogd':lgu kasttan biriyle evlenebilir. Yezidiler, ba§ka inan<;tan biriyle de evlenemezler. Evlilik gibi ahiret karde§li­gi de Yezidiler arasmdaki kast aynmiiun hissedildigi b~ka bir uygulamadir. Y~zidi inancma gore Mtirid kastindaki her bireyin mutlaka bir ahiret karde­§inin olmas1 gerekir. Atiiret karde§ligi uygulamasmda mtiridler genellilde din adamlar1 kasundan birisini sec;erler. Bu durum, kati bir kast anlayi§Inin oldugu Yezidilerde sm1flar arast manevi g~i§i i§levi .gortir.

Yezidiler, erkek c;oculdariru stinnet ettirdiklerinde bir kirve se<;erek aslm­da bir kast tercihi de yapmi§ olmaktad1r. <;iinkii kirve olarak sec;ilen ki§~nin ailesiyle hi<;bir §ekilde evlilik soz konusu degildir. Kirve sec;imi yapthrken o ki§inin dinen evlenilmesi yasak olan birisi olmast en onemli tercih sebebidir. Benzer §ekilde Yezidilerin kazanc;larJrun bir ktsrruru belli kastlara ayirmasJ da dinsel te§kilatlanmarun sonucudur. Dtinyevi alan1 temsil eden Mtiridler, din adamlarma bagt§ yapmak zorundadtr. Bu uygulama, maddi durumu kotti olan Miiridler arasmda bir huzursuzluk yaratsa dini te§kilatlanmarun devarru

a<;lSlndan bir zorunluluk olarak siirmektedir.

Necati SUMER • 131 AhmetAKTA~

Yezidiler arasmdaki kast farkhhg1 sadece y~a~anlar arasmda degil Oltiler arasmda da devam etmektedir. Kay mezarugmda mezarlarm yerlerini~ tercih

edili§ bi9imi ve me~arlarm estetigi, Sirufiar arast farkhltg1 a91k~a ortaya koy­maktadu. Fakirlerin mezarlar1 uzakta ve sadeyken Mtiridlerinki i9 i~e ve daha gosteri§lidir. Netice itibariyle Yezidilerin farkh Siruflar halinde olmalan kendi aralarmda baz1 donemler ele§tiri konusu olsa da bu durum oruarm hayatlanru d~varn ettirmeleri ve dinsel bir topluluk olarak y~amalar1 a91smdan bir zo­runluluktur. Gerek Batman omegindeki gerekse de diger Yezidi topluluklarm­daki bu dinsel te§kilatlanma, onlar a~lSindan bir dayaru§may1 ve birlikteligi ifade etmektedir.

EKLER

Batman Be§iri Kurukavak (Hamduna) Ktiyti

132 • YEZIDILERDE DiN I TE~KlLATLANMANIN SOSYAL HAY ATA YANSIMALARI (BATMAN-B~iRi ORNECI)

Batman'Be§iri Kurukavak (Hamduna) Koyti

Irak'tak.i Lale§ Tapmag1'ru temsil eden Yezidi Kubbesi

Necati SOMER • 133 AhmetAKTA~

_ Koyii ziyaret eden ingiliz seyyah, arkeolog, sanat tarih~isi ve yazar Sor Henry Layard (Austen Henry Layard, 1817-1894) arusma 1849'da.yapJlan

~e~me

Koy mezarhgmdaki Yezidi Kubbesinin kimin tarafmdan ve ne zaman yapJ!dJgm1 belirten ya.z.1

134. YEZJDILERDE DINi TE.$K1LATLANMANIN SOSYAL HAY ATA YANSIMALARl (BATMAN-BE$1RI ORNEOl)

Yezidi kubbesinin yaruna yapdnu~ bir Teberrtik t~t.

Koydeki Yezidi Mezarhgt

Necati SOMER • 135 AhmetAKTA$

tTzerinde Meleke Tavus motifi olan, melek heykelcigi bulunan ve

I~Iklandmnasi yap1lan bir erkek mezan

136 • YEZiDlLERDEDINlT~KtLATLANMANIN SOSYALHAYATA YANSIMALARI (BATMAN-B~iRl CRNEGt)

Kaynaklar Ak~a. M. (2006). Yezidiler, inan~ Esaslan ve Rittielleri. Ytiksek Lisans Tezi, istanbul.

Alkut, S. B. (2013). MelekTavusun Hallo Yezidiler. Istanbul: Metis Yaymlan.

Aydemir, S. (201 0). KUresel Dilnyada Kti~ilk Dini Gruplarm Varolu~sal Sorunlan ve Enteg­rasyonal Asimilasyonu: Yezidiler Cmegi. Ha"an Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, 15 (24), 7-32

Bilge, M. (2002). Yezidiler,Ankara: Kalan Yaymlan.

Bozan, M. (2012). ~eyh 'Adi'siz Yezidilik: Yezidilerin 'Ad! b. Mtisafir Alg1smda Ya~anan Farkhla~malar. Ankara Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, 53 (2), 23-41.

c;etik, ~· (2011). Yezidilerin Y~am Pratikleri ve KimlikAlgtst. Mukaddime (4), 159-173

Guest, 1. S. (2012). Yezidilik Tarihi -Meleke Tawus ve M.tshefa Re~'in lzinde- (3 b.). (1. Bingo!, c;ev.) Istanbul: Avesta Basm Yaym.

Ker~in , Y. (2015). Tarihsel ve KUltUrel Boyutlanyla Yezidilik (ldil Midyat Crne~i). ~tmak: ~tmak O'niversitesi SBE. '

Kreyenbroek, P. G.,& Re~ow, X. C. (2011). Tann ve ~eyhAd Kusursuzdur- Yezidi tarihinde Kutsal ~iirler ve Dinse! Anlalllar. (1. Bin&_ol, c;ev.) istanbul: Avesta Yaymlan.

Lescot, R. (2001),Yezidiler, istanbul, Avesta Yaymlan

Ok~u. D. (2007). Yezidilik ve Yezidiler. Konya: Tablet Yaymlan.

Sever, E. (2006). Yezidiler ve Yezidiligin Kokeni. istanbul: Bertin yaymlan.

Stivari, c;. C, (2006) Artakalanlar (Yezidilik Orneginde, Etnisite, Din ve Kimlik ln~as1), Istanbul, E Yaymlan,

• Ta~gm, A. (2013). Yezidiyye. DIA Islam Ansiklopedisi , 43, 525-527.

• Turan, A. (1990). Yezidi Din Adamlan. Ondokuzmay1s O'nv. ilahiyat Fak. Dergisi , 125-133.

Turan, A. (1988). Yezidiler. OMUIFD , 188-199.

• Turan, A. (1991). Yezidilerin Toplumsal Y~ayi~larJ. OM()lFD (5), 67-89.