tehnologija, kultura, razvoj -...

Udruženje ''Tehnologija i društvo'' Elektrotehnički fakultet, Podgorica

Institut ''Mihajlo Pupin''

Centar za istraživanje razvoja nauke i tehnologije Ekonomski fakultet Subotica

TEHNOLOGIJA,

KULTURA, RAZVOJ

Tematski zbornik radova

XXI naučnog skupa

međunarodnog značaja

''Tehnologija, kultura i razvoj''

Kontekst skupa

Zapadni Balkan na putu ka Evropskoj uniji

Prva tema skupa Tehnologija i preduzetništvo za održivi razvoj

Druga tema skupa

Razvoj zasnovan na znanju: Preduzetništvo u obrazovnom i istraživačkom sistemu

održan u Tivtu, Crna Gora

od 2. do 4. septembra 2014. godine

Beograd, 2014.

Udruženje ''Tehnologija i društvo'' Elektrotehnički fakultet, Podgorica


Centar za istraživanje razvoja nauke i tehnologije

Ekonomski fakultet Subotica

*

Urednik

Prof.dr Vlastimir Matejić

*

Redaktori

Dr Dušica Semenčenko

Lazar Živković, Msc

*

Recenzenti

Prof.dr Danica Drakulić

Prof.dr Novak Jauković

ISBN 978-86-915151-3-3

Tiraž: 200 primeraka

Štampa: PRINTEX, Subotica

Organizatori naučnog skupa:

Udruženje ''Tehnologija i društvo''


Centar za istraživanje razvoja nauke i tehnologije

Elektrotehnički fakultet Podgorica

Ekonomski fakultet Subotica

Grad Subotica

S a d r ž a j Strana

NAPOMENE UREDNIKA

1

ČOVEK I NJEGOVO TEHNOLOŠKO DELO

Vida Ognjenović: INTERNET (IZAM) - REVOLUCIJA KOJU JEDU

NJENA DECA

6

I DEO: PREDUZETNIŠTVO U OBRAZOVNOM I

ISTRAŽIVAČKOM SISTEMU

Vlastimir Matejić: UTICAJ TRANZICIONOG KONTEKSTA NA

PREDUZETNIŠTVO U OBRAZOVNOM I ISTRAŽIVAČKOM

SISTEMU

13

Dragan Domazet, Avram Adižes: PRIMENA KONCEPTA

PREDUZETNIČKO-INOVATIVNOG UNIVERZITETA – PUT KA

STVARANJU NOVE INDUSTRIJE ZNANJA I RAZVOJA

SAVREMENOG I OTVORNOG UNIVERZITETA

23

Vojin Šenk: SUPPORTING INNOVATIONS IN SERBIA - SPIN-OUT

COMPANIES, INCUBATORS, PARKS, ACTIVITIES

39

Dragan Jovanović, Radivoje Mitrović, Gradimir Ivanović, Žarko Mišković,

Zoran Stamenić: UNAPREĐENJE POSLOVANJA PD

TERMOELEKTRANE I KOPOVI KOSTOLAC SARADNJOM SA

UNIVERZITETOM U BEOGRADU

49

Milica Đurić-Jovičić, Branko Kovačević: PREDUZETNIŠTVO U

VISOKOM OBRAZOVANJU - PRIMER ELEKTROTEHNIČKOG

FAKULTETA UNIVERZITETA U BEOGRADU

68

Drago Pupavac: OBRAZOVANJE – LAKA INDUSTRIJA ILI KOVČEG

PANACEJE DRŽAVA JUGOISTOČNE EUROPE

79

Lazar Živković: TRANSFER TEHNOLOGIJE I KOMERCIJALIZACIJA

ISTRAŽIVANJA. OGRANIČENJA I KONFLIKTI INTERESA

91

II DEO: TEHNOLOGIJA I PREDUZETNIŠTVO ZA ODRŽIV

RAZVOJ – KONKRETNE PRILIKE, IZAZOVI I REŠENJA

Varja Đukić: KNJIŽARA KARVER – PREDUZETNIŠTVO U KULTURI

- RITAM U PROMJENLJIVIM PARAMETRIMA

101

Valentina Semenčenko, Milica Radosavljević, Marija Milašinović-

Šeremešić: BIOTEHNOLOGIJA U SLUŽBI ODRŽIVOG RAZVOJA –

PRIMER: BIOETANOL

108

Mihailo Ostojić: SIRARSTVO IZAZOV ZA PREDUZETNIŠTVO

117

Branislav Jevtić: SPORT I PREDUZETNIŠTVO

122

Vlado Delić: RAZVOJ I PRIMENE GOVORNIH TEHNOLOGIJA

ZA JEZIKE ZAPADNOG BALKANA

135

Ljubiša Topisirović: ISTRAŽIVANJA BAKTERIJA MLEČNE KISELINE

KAO OSNOVE ZA PROIZVODNJU AUTOHTONIH SIREVA

147

Bogomir Dimitrijević, Sanda Dimitrijević: MATIČNE ĆELIJE KAO

SVETI GRAL

157

Velimir Petrović, Zlata Bracanović, Branka Grozdanić: SMANJENJE

IZDUVNE EMISIJE VOZILA KAO JEDNOG OD USLOVA ODRŽIVOG

RAZVOJA SRBIJE

162

Radoslav Grujić, Stevan Trbojević, Husein Keran, Mitar Perušić, Milan

Vukić, Dalibor Drljača: PODRŠKA PRIMJENI INOVACIJA U

POLJOPRIVREDNO-PREHRAMBENOM SEKTORU U BIH

171

Goran Bulajić: UTICAJ NOVIH TEHNOLOGIJA NA SAVREMENU

DRAMATURGIJU

182

Dragan Babić, Biljana Stošić, Đuro Kutlača, Dušica Semenčenko:

ODRŽIVI RAZVOJ NAUKE I DRUŠTVA – ANALIZA OSNOVNIH

POKAZATELJA STANJA U SRBIJI

186

III DEO: TEHNOLOGIJA I PREDUZETNIŠTVO ZA ODRŽIV

RAZVOJ – STANJE POTREBNIH USLOVA

Đuro Kutlača, Dušica Semenčenko: IZGRADNJA NACIONALNOG

INOVACIONOG SISTEMA U SRBIJI: NEMOGUĆA MISIJA ILI

STANJE NACIJE

197

Čedomir Marović: INSTITUCIONALNI RAZVOJ KAO SISTEMSKA 204

PODRŠKA PREDUZETNIŠTVU U POLJOPRIVREDI I RURALNOJ

PRIVREDI U CRNOJ GORI

Sunčica Stefanović Šestić, Đuro Kutlača: STATISTIKA NAUKE,

TEHNOLOGIJE I INOVACIJA U SRBIJI

212

Stana Petrović, Velimir Petrović: ISTRAŽIVANJA U SRBIJI I ODRŽIVI

RAZVOJ

220

Mirjana Dokmanović: USPOSTAVLJANJE PODRŽAVAJUĆEG

OKRUŽENJA ZA ŽENSKO PREDUZETNIŠTVO U SRBIJI PRED

PRISTUPANJEM U EU

231

Sandra Tinaj, Đuro Kutlača: METODOLOGIJA SKENIRANJA

INOVACIONOG KAPACITETA KOMPANIJA

241

Milenko Gudić: DRUŠTVENO PREDUZETNIŠTVO I OBRAZOVANJE

ZA MENADŽMENT

249

Slobodan Miladinović: OBRAZOVANJE ZA DRUŠTVENO

ODGOVORNO PREDUZETNIŠTVO

261

Rašid Zuko: STRUČNI STUDIJI U FUNKCIJI ODRŽIVOGA RASTA I

RAZVOJA REGIJA

271

Blagoje Grahovac: BEZBJEDNOSNI RESURS KAO OSNOV RAZVOJA 278

1

NAPOMENE UREDNIKA

U ovom Zborniku objavljeno je 29 radova koji su saopšteni na XXI

međunarodnom naučnom skupu Tehnologija, kultura i razvoj, održanom od 2. do 4.

septembra 2014. godine u Tivtu, Republika Crna Gora. Ovaj skup je, u okviru tradicije

koju gradi, imao dve osnovne teme, obe u kontekstu Zapadni Balkan na putu ka

Evropskoj uniji. Prva tema skupa je glasila Tehnologija i preduzetništvo za održivi

razvoj. Druga tema, pod nazivom Preduzetništvo u obrazovnom i istraživačkom

sistemu, je specifična konkretizacija šireg i trajnijeg predmeta skupa koji glasi Razvoj

privrede i društva zasnovan na znanju i kulturnim osobenostima. Ovo je bio trinaesti u

nizu prethodno održanih skupova Tehnologija, kultura i razvoj koji su posvećeni

specifičnim a ključnim problemima ulaska zemalja Zapadnog Balkana u Evropsku

uniju. Sledi nekoliko reči objašnjenja izbora tema ovog skupa.

Svaka zemlja Zapadnog Balkana je u mnogo čemu specifična ali je svaka od

njih (a) u tranziciji čiji dosadašnji ishodi nisu ni ekonomski ni socijalno

zadovoljavajući, (b) u zabrinjavajućoj i već veoma dugoj ekonomskoj krizi koja

proizvodi brojne negativne posledice i nezadovoljstva, (c) na nekoj tački putanje ka

Evropskoj uniji u kojoj će se, kada postanu članice ove unije, gotovo izvesno naći na

njenoj periferiji sa rizikom da se tamo duže zadrže ako ne ostvare potreban a mogući

ekonomski i socijalni razvoj i (d) pred izazovima izbora puteva svog ukupnog razvoja

koji, po samoj prirodi stvari, nosi brojne rizike lošeg izbora čije smanjenje je

uslovljeno pouzdanim razumevanjem globalnih tendencija razvoja i potrebnih

promena misija, uloga, ponašanja i odgovornosti ključnih razvojnih aktera. U

oblikovanju programa ovog skupa pošlo se od uverenja da su, ne samo sada ali sada

veoma naglašeno, od suštinskog značaja za održiv nacionalni razvoj dva faktora:

tehnologije i preduzetništvo. Sledom ovog uverenja definisane su osnovne teme skupa

koje su pobudile zainteresovanost podnosilaca radova i učesnika u raspravama na

skupu znatno iznad očekivanja koja su organizatori skupa imali pre njegovog

održavanja. Sledi nekoliko reči o sadržaju koji se nalazio iza naslova osnovnih tema

skupa.

Održiv razvoj, u prvom redu ekonomski, u svom punom i pravom značenju,

moguće je ostvarivati ako se, uz još neke uslove, strukturne promene nacionalnog

proizvodnog sistema obavljaju saglasno globalnim strukturnim promenama

zasnovanim na tehnološkom razvoju a modernizacija sasvim lokalnih proizvodnih

procesa obavlja odgovarajućim tehnologijama. Ovo stoga jer je tehnološki razvoj uvek

bio i uvek će biti jedan od ključnih faktora ekonomskog i drugog održivog razvoja,

zaposlenosti, konkurentnosti, rasta i ostalog poželjnog. Nove tehnologije nastaju na

nekom lokalitetu pa se, pošto se njihov prvi i najisplativiji potencijal tu iskoristi,

njihova difuzija obavlja na globalnom nivou. Nacionalni sistem razvoja koji je

sposoban da razvija nove tehnologije, da učini pravi izbor onih tehnologija koje su od

ključnog značaja za sopstveni razvoj i da izvrši transfer, usvajanje i prilagođavanje tek

nastalih a dostupnih ali i sasvim zrelih tehnologija, je činilac koji ključno određuje

razvojnu budućnost nacije. Transfer sasvim zrelih tehnologija, koji sada preovlađuje u

2

razvoju zemalja Zapadnog Balkana oslonjen na direktne strane investicije, uz sva

opravdanja da je to iznuđeno rešenje dugotrajnih ekonomskih kriza ovih zemalja, je

razvojno veoma ograničeno rešenje. Dakle, nacije koje su spremne da se ozbiljno

posvete svom održivom razvoju trebalo bi, pre svega, da se posvete razvoju, transferu

i primeni novih znanja i tehnologija, nikako u svemu i za svašta, već sasvim

fokusirano na dostižno a valjano. Ovo je osnov za razmatranje tehnologija koje

odgovaraju zahtevima održivog ekonomskog, socijalnog i drugog razvoja specifičnog

za svaku zemlju Zapadnog Balkana.

Mudar izbor, razvoj, pribavljanje, upošljavanje, usavršavanje, zamenu itd.

tehnologija mogu da obave samo preduzetnici, u pravom smislu značenja ove reči. To

ne rade, iz mnoštva razloga, ni investitori, ni država niti bilo ko treći. U zemljama

Zapadnog Balkana, iz poznatih ideoloških, kulturnih i drugih razloga, razvojno

orijentisano preduzetništvo je tokom dobrog dela dvadesetog veka prigušivano do

nestanka ili, u boljem slučaju, do održavanja u dubokoj pritajenosti. Kada sasvim

razumemo i shvatimo da je tekuće restrukturiranje globalnog privrednog sistema

usmereno ka rastu malih i srednjih proizvođača na račun velikih koja su karakterisala

materijalno i energetski intenzivan industrijski sistem, zaključujemo da su

nacionalnom razvoju zemalja Zapadnog Balkana (ne samo njima, ali je ovde o njima

reč) veoma neophodni razvojno orijentisani preduzetnici, sposobni da podrže stvaranje

novih znanja i da iskoriste proizvodne i tržišne potencijale novih znanja i invencija.

Preduzetničke sposobnosti i sklonosti u novom dobu ne tiču se samo pojedinaca već

doslovce svih organizacija u svim delatnostima i sektorima, uključujući

administrativni koji, da bi bio razvojno sposoban i produktivan, treba da je

preduzetnički motivisan i posvećen ispunjenju svoje misije u društvu. Na tragu ovih i

sličnih razumevanja modernog razvoja pitanje preduzetništva je drugi centralni

predmet kojim se bavio ovaj skup.

Sasvim specifična problematika tehnologija i preduzetništva za održivi razvoj

postavljena je u drugoj osnovnoj temi skupa: preduzetništvo u obrazovnom i

istraživačkom sistemu. Jer, ako znanja i invencije najvećim delom nastaju u

obrazovnom i istraživačkom sistemu osnovano je upitati se: zašto i kako bi obrazovne

i istraživačke institucije trebalo da postanu i preduzetničke te da, češće u zajednici sa

drugim sistemima ali i sasvim samostalno, svoje invencije prevode u inovacije na

kojima razvijaju proizvodne sisteme koji zapošljavaju one koje su obrazovali i

nastavljaju sa novim invencijama i inovacijama u toj sredini koja je istovremeno

obrazovna, istraživačka i proizvodna. Razvoj preduzetništva u ovim institucijama,

prema preovlađujućem uverenju, ograničavaju u prvom redu tradicija, navike, inercija,

odsustvo motiva, čuvanje stečenog, sklonost ka zatvaranju, izbegavanje konkurencije,

averzija prema riziku, oslonac na državni budžet i mnogo toga nataloženog vekovima

tokom razvoja ovih institucija. Sve to a i mnoštvo toga ovde ne navedenog, je drugom

temom skupa stavljeno pod kritičko sagledavanje i razumevanje u nameri da se ostvari

potrebna modernizacija ovih sistema i da se pri tome izbegnu izazovi neosnovanih

imitacija, pomodnosti bez sadržaja i pogrešnih orijentacija.

3

Radovi objavljeni u ovom Zborniku su grupisani pod sledeća tri naslova. Prvu

grupu čini 7 radova koji se bave isključivo preduzetništvom u obrazovnom i

istraživačkom sistemu. Ovaj relativno manji broj radova ne izražava odvijanje skupa

koje je bilo najviše koncentrisano na ovu osnovnu temu skupa. To tumačimo

sledećim. Prvo, ova tema je veoma izazovna na globalnom ali i na našem lokalnom

nivou jer zagovornici razvoja ovog preduzetništva najavljuju potrebne a sasvim velike

promene u misiji i funkcionisanju obrazovnih i istraživačkih sistema; jednu vrstu

revolucionarnih poduhvata za obavljanje tih promena. Drugo, većina učesnika ovog

skupa je iz institucija visokog obrazovanja kojih se ovaj predmet i sasvim lično tiče

ma kakav bio ishod razvoja ovog preduzetništva. I treće, kriza obrazovnih sistema,

posebno u zemljama u tranziciji, je po svoj prilici toliko duboka da bilo koji predmet u

vezi obrazovanja da se pojavi na nekom skupu, isti prevlada sve druge predmete tog

skupa. Ova sveprisutna kritičnost prema tekućem stanju u obrazovnim sistemima i

zainteresovanost za njihov razvoj, modernizaciju i eventualno preuzimanje novih

misija u društvu je razlog da su radovi u ovom Zborniku koji se tiču obrazovanja

smešteni na sam početak Zbornika.

U drugom delu zbornika čiji je naziv Tehnologija i preduzetništvo za održiv

razvoj – prilike, izazovi i ostvarenja nalazi se 11 radova koji prikazuju realizovana

preduzetništva na novim tehnologijama koja su se pokazala delotvornim za održiv

razvoj kao i radove koji razmatraju konkretne prilike koje se mogu preduzetnički

realizovati ili sasvim konkretne izazove koji proističu iz razvojnih prilika. Pošto svaki

od ovih radova zaslužuje preporuku čitaocima da mu poklone svoju pažnju, umesto

toga preporuka čitaocu da pročita sve radove uređene u ovom delu zbornika.

Naslov trećeg dela zbornika je Tehnologija i preduzetništvo za održiv razvoj –

stanje potrebnih uslova. Ovde se nalazi 10 radova koji razmatraju aktuelno i poželjno

stanje uslova za razvoj preduzetništva i tehnologija kojima se osigurava održivi razvoj

ekonomija u zemljama Zapadnog Balkana. Ovih deset radova su od značaja za nalaze

koji su saopšteni u radovima grupisanim iz obe prethodne grupe i pokrivaju široku

lepezu potrebnih uslova – od institucionalnih do obrazovnih. Nadamo se da će čitalac

ovih radova naći odgovore na pitanja kao što su: šta sprečava razvoj preduzetništva?

šta je potrebno a moguće učiniti za razvoj tehnologija i produktivnog preduzetništva?

zašto i kako je moguće tekuću vladavinu špekulantskog i transakcionog preduzetništva

u ekonomijama Zapadnog Balkana zameniti razvojno orijentisanim?

Po redosledu prvi rad objavljen u ovom Zborniku, koji prethodi radovima

uređenim u tri napred navedena dela Zbornika, je jedan naučno-književni esej koji

razmatra interakciju čoveka i jednog njegovog tehnološkog dela. Reč je o

tehnologijama i globalnom tehnološkom sistemu na njima nastalom, koji je u stalnom

burnom razvoju a da mu se ne vide niti znaju konačne granice, ako ih uopšte može

imati. Ovaj globalni tehnološki sistem najvernije karakteriše savremeno čovečanstvo.

Reč je o Internetu, tehnologijama koje ga čine, njegovom uticaju na čoveka i odnosu

tog tvorca prema svojoj tvorevini – kako ih autorka ovog eseja danas vidi. U svakom

slučaju, obavezno pročitati i o pročitanom posvećeno promišljati.

Na ovom skupu je usmeno saopšteno ukupno 62 rada. Izostalo je saopštavanje

nekoliko prijavljenih radova iz razloga koji se nazivaju viša sila: bolest, novonastale

4

neodložne obaveze i slično. U Zborniku se nalazi 47% saopštenih odnosno 41%

prijavljenih radova. Uz razumljive razlike u vrednostima ovih procentima izraženih

indikatora, slično je bilo na prethodnih dvadeset skupova. Nalazimo da ovo zaslužuje

nekoliko napomena. Prvo, polazimo od potvrđene neophodnosti i korisnosti naučnih

skupova tokom cele istorije razvoja nauke jer se na njima saopštavaju i kritički

procenjuju naučni nalazi, često po prvi put; vodi naučna rasprava koja je nezamenljiv

deo procesa naučnog istraživanja; obrazuju se i uvode u naučnu zajednicu istraživači

početnici; razvija i učvršćuje naučna zajednica, njena etika i pravila njenog ponašanja

unutar sebe i prema spoljnjem svetu, itd. Drugo, u novije vreme, učešće u radu

naučnih skupova je postalo jedan vrsta institucionalizacije ocenjivanja i valorizacije

rezultata naučnog procesa, što je sasvim u redu: ono što opominje je da se sve češće

samo učestvovanje na skupu uzima kao potvrda valjanosti rezultata podnesenog

naučnog rada. Treće, kao posledica napred navedenog broj usmenih saopštavanja se

održava, uprkos krizama koje pogađaju naučnu zajednicu, dok procenat kvalitetno

urađenih radova u pisanoj formi opada. Ovo objašnjavamo lakoćom generisanja ideja

- karakteristična za naše kulture - koja nije praćena radom na kritičkoj razradi tih ideja

sve do dobijanja „finalnog proizvoda“ – napisanog naučnog rada. Nešto slično

odnosu proizvodne, socijalne, političke i duge ideje i invencije i njihovog prevođenja

u inovaciju – proizvod koji je doneo vrednosti potrošaču i korist proizvođaču. Ima i

dodatnih objašnjenja, jedno od njih je nacionalna sklonost ka epskom kazivanju i

nesklonost ka tačnom beleženju, koja je podstaknuta razlikama u odgovornosti za

kazanu i napisanu tvrdnju.

Organizatori skupa su postavili dovoljno stroge kriterijume za prihvatanje

radova koji se saopštavaju na skupu i stroge a neophodne za tekstove koji se

objavljuju u Zborniku radova. Problemi do kojih dolazi tokom odvijanja skupa nisu

novost jer se često teži odstupanju od osnovnih tema skupa i time njegove svrhe.

Postoje odstupanja od poštovanja standarda formata u kome se pišu radovi i opiranja

doradama radova prema prihvaćenim nalazima recenzenata. Cela stvar se, kako to

obično i biva, završi na valjan način što je, nadamo se, slučaj i sa radovima koji se

nalaze u ovom Zborniku. Za ovakav ishod zahvalnost urednika ide svim recenzentima

i, sasvim posebna, saradnicima na izdavanju Zbornika, Dušici Semenčenko i Lazaru

Živkoviću. Naša zadnja napomena već toliko puta ispisana ponavlja se i ovde: u

ovom Zborniku su očuvani ideje i nalazi svakog autora objavljenih radova te su autori

jedini nosioci pohvala i naučnih odgovornosti za kvalitet svojih radova.

Vlastimir Matejić

5

ČOVEK I NJEGOVO TEHNOLOŠKO DELO

Internet(izam) – Revolucija koju jedu njena deca

6

Vida Ognjenović

INTERNET(IZAM) - REVOLUCIJA KOJU JEDU NJENA DECA

Apstrakt: Da li svet kibernetske brzine komunikacije, široke dostupnosti

informacija, lakoće povezivanja diljem planete, neiscrpno obilje podataka

najrazličitije vrste iz svih oblasti, doslovno na dohvat ruke, čine korisnike ovih

tehnologija intelektualno bogatijim i humanijim? Postoji li opasnost od internet-

apsolutizma: naizgled neoganičenih mogućnosti korišćenja podataka koji vode ka

produkciji kvazi inteligencije; smanjenju kvaliteta naučnih radova; uzurpiranju

privatnosti kao važnog činioca čovekovog individualiteta? Zbog svega toga Internet-

religija modernog doba, sa najviše vernika na svetu, već počinje da trpi ozbiljnu

pobunu svog protestantskog pokreta.

Ključne reči: Internet, kompjuter, intelekt, komunikacija, kultura,

internetizam

INTERNET(ISM) – A REVOLUTION WHICH EAT HER CHILDREN

Abstract: Does the world of cyber communication speed, wide availability of

information, ease of connectivity across the globe, inexhaustible abundance of

different kinds of data from all areas, literally at your fingertips, make the users of

these technologies intellectually richer and more humane? Is there a danger of

internet-absolutism: seemingly limitless use of data; leading to the production of

quasi-intelligence, reducing the quality of scientific papers; the usurpation of privacy

as an important element of man's individuality? Because of that, Internet- religion of

the modern age, with most believers in the world, is already beginning to suffer

serious rebellion of his Protestant movement.

Key words: Internet, computer, intellect, communication, culture, internet-

ism

Najnovija kibernetička euforija izazvana je marketinški ubedljivo plasiranom

najavom buma veštačke inteligencije, u vidu biološki inspirisanog kompjutera koji će

moći da obavlja sve funkcije ljudskog mozga. Biće u stanju da misli, da uči, da vrši

najsloženije statističke analize, da razvija sopstveni ukus, da raspoznaje boje, mirise i

ukuse, da se usavršava čak i na sopstvenim greškama koje će usput sam ispravljati. Te

najave uz napadne komercijalne fanfare kojima se otvaraju vrata novoj elektronskoj

eri, pobuđuju usijanu radoznalost kompjuterskih posvećenika, po koju naučno

zasnovanu sumnju ozbiljnih stručnjaka, potcenjivanje i žustri otpor skeptika, a sasvim

sigurno veliku neodumicu ako ne i strah kod onih koji ne spadaju ni u jednu od ovih

grupa.


7

Da li se to humana vrsta priprema na veštački život koji će konkurisati ovom

našem prirodnom, mada već prilično digitalizovanom i kompjuterski isparcelisanom

životu. Znači li to da idemo u susret stvaranju paralelnog sveta mehanički živih bića

sa ljudskim mogućnostima, ali bez humane odgovornosti, tako da će čovekov radni i

misaoni potencijal stagnirati, dok će inteligentna mehanika ubrzano nadilaziti njegove

sve više rudimentisane sposobnosti. Ti će dakle precizni konstrukti pomoću pogona

koji će u svemu oponašati rad ljudskog mozga, umeti ne samo da izvode razne složene

misaone poduhvate, kao i mehaničke i druge radnje, već i da ih unapređuju i time da

izgrađuju sopstveni postupak. Usto moćiće da pokazuju osećanja, da se takmiče i da se

sukobljavaju, pa i ratove da vode jedni protiv drugih (zašto da ne kad imaju ljudski

mozak) dok se ne okrenu i protiv čoveka, svoga tvorca, nad kojim će trenirati svoju

inteligenciju kao bokser na bokserskom džaku.

Stvara li se to jedna nova metaljudska vrsta, naraštaji humanoida sa kojima

ništa osim mozga čovek neće imati zajedničko, a koji će imati nad svojim izumiteljem

i tvorcem mnoge prednosti, pre svega, na primer, tu da neće obolevati od neizlečivih

bolesti. Dakle ta mašina će imati sva preimućstva namenski konstruisane naprave,

usto biće opremljena za sve funkcije moždanih vijuga koje su, po uzoru na čovečje,

odnosno sklopljene prema biološkom modelu. Prirodni humani materijal postaje u

tom sparingovanju samo model za pravljenje znatno otpornijeg odlivka.

Zastrašujuće, zar ne. I to se sve dešava sada, upravo u vreme kad smo počeli

da shvatamo i neke nimalo naivne nevolje koje nam stvaraju kompjuter i internet, čije

smo blagodeti sa zahvalnošću prepoznali, prihvatili i slavili već od prvog sasvim

jednostavnog modela.

Naravno da nas je oduševio svet kibernetske brzine komunikacije, široka

dostupnost informacija, lakoća povezivanja diljem planete, neiscrpno obilje podataka

najrazličitije vrste iz svih oblasti bezmalo u svako doba, a doslovno na dohvat ruke.

Naravno, krenuli smo u primenu i intenzivno korišćenje tih prednosti. Olakšali smo

sebi mnoge poslove, od svakidašnjih do vrlo složenih radnih obaveza. Pojačala se

efikasnost proizvodnje, administriranja, funkcije uslužnih delatnosti. Unapređeno je

naučno ispitivanje mnogih oblasti. Svet je umrežen, stavljen u vrtuelni pogon. I

vremenom smo doterali do ozbiljne zavisnosti. Sad već lagano počinje buđenje iz te

primenjene naučne bajke. Počeli smo da uviđamo da smo prilično bezglavo zabasali u

internet orbitu i nismo ni primetili da se već nalazimo u ozbiljnom informacionom

haosu kroz koji srljamo pomalo otuđeni i zbunjeni činjenicom da se tako brzo

informišemo, a tako malo stvarno saznajemo.

Jezik i njegova socijalno komunikacijska uloga prva su i možda najozbiljnija

žrtva interneta. Umesto da se u govornoj upotrebi jezik slobodno razvija i bogati,

redukuje se na skraćenice i jezičke grimase. To se najbolje pokazuje u sužavanju

verbalnog obima dečjeg izražavanja. Odnos dece i kompjutera treba i inače da bude

predmet posebnog istraživanja. U ovo digitalno doba, ne samo da su deci koja se i uz

kazne teško odmiču od kompjutera, dioptrije sve veće, a socijalne potrebe sve manje,

nego na pitanje ko im je najbolji drug s kojim se najčešće igraju, listom, daju (istinit)

odgovor: moj kompjuter. Sve manje se razgovara, (a to važi i za odrasle), a sve više

četuje (kakva nakazna reč). Prava zainteresovanost za sagovornika je redukovana,


8

važno je da smo ulogovani. Telegrafski odgovori su tipizovani i glase: da, ne, ili, ne

znam. Obrazloženja su sužena, ili najčešće izostaju. Izgleda da je u ovo kibernetski

unezvereno vreme veoma teško da se izgovori ono što se sažeto i posebnim žargonom,

napiše u elektronskoj poruci. Uostalom te poruke imaju posebnu jezičku matricu punu

specifičnih znakova, vedrih poigravanja, čudnih kombinacija i maskirnih reči da bi

mogućem čitaocu koji nije unutar tog jezičkog obrasca bile što manje razumljive.

Rukopis skoro da više ne postoji. Piše se uglastim štampanim slovima (moj font je

grozan, teško ćete ga pročitati, kaže mi devojčica misleći na svoj rukopis). Dakle

razmena poruka na kompjuteru u stvari nije dopisivanje, već brza komunikacija

ukucavanjem raznih imitacija reči, poštapalica, dogovorenih znakova, onomatopeja i

rebusa, a to sve da bi bilo što brže i neobaveznije, a u krajnjoj instanci da ne gubi

zabavnu karakteristiku.

Tako smo došli do situacije da deca i adolescenti u fazi učenja i prikupljanja

raznih znanja, sve s čim se susreću dele na dosadno, ono što smara (činjenice, podaci

kojima moraju ovladati da bi razumeli svet) ) i super, ono što je kul (igre, razne

zabavne simulacije i kompjuterska primenjena kombinatorika).

Druga važna oblast koju je kompjuterska komunikacija ugrozila jeste oblast

autorstva. Umesto efikasne istraživačke dosegljivosti, čemu je prvobitno bio namenjen

enciklopedijski korpus kompjuterizovanih podataka, danas je to već preraslo u ne-

dovoljno negovanu šumu proverenih i neproverljivih (audio-vizuelnih, pisanih,

govornih i drugih) materijala svih provenijencija po kojima se manje više slobodno

vršlja i tumara. Većina tekstova, fotosa, muzičkih delova, govornih nastupa, i nji-

hovih kombinacija koji kruže internetom je bez autorskog potpisa. No i kad ga ima,

korisnici tu činjneicu zanemaruju, jer to što je na internetu, smatra se javnim dob-

rom, i tu je da bude iskorišćeno prema nahođenju i potrebama korisnika. Kompju-

tersko piratstvo cveta. Knjige se sakate isečcima, tekstovi se razlamaju na citate gde

rečenice gube kontekst i menja im se značenje, spajaju se teško spojivi delovi, a sve to

da bi se slobodno fabrikovale i kombinovale površne i lako prijemčive informacije,

bez prave suštine i odgovornosti. Tako se po tom seci-lepi sistemu stvaraju magi-

starske i doktorske teze, stručna saopštenja za kongrese i skupove, pismeni, maturski i

drugi habilitacioni radovi o problemima o kojima korisnik od osnovca, preko

maturanta do doktoranda nikad nije ni razmišljao, a kamo li da ih je proučavao. Ili se

preko interneta rad naruči i prepiše, ili se napravi pačvork postupkom od mnoštva

sličnih, ili, ne retko, hladno prepiše u celosti. To je „studijsko stvaralački“ put do

akademskog zvanja. Put i način na koji se stvara fantomski intelektualni sloj kojeg

čine diplomandi univerzalne elektronske katedre, čije su diplome u stvari prazne

ljušture, a oni su erzac akademski građani, a intelektualci su isto onoliko koliko je

prženi ječam kafa. Sve je u tome nakaradno i bilo bi smešno da nije velike opasnosti

što im te imitacije diploma daju tim, takvom veštačkom akademskom oplodnjom

prizvedenim, doktorima da ordiniraju terapije, propisuju recepte ili vrše operacije,

sudijama da donose zakone i presuđuju po njima, profesorima da vaspitavaju studente

prema sopstvenom primeru. Ta društvena klasa elektronskih intelektualaca od slame

dovodi do ozbiljne atrofije društva i slabljenja njegovih temelja.


9

Treća opasnost od internet-apsolutizma jeste nesigurnost podatka, odnosno

činjenica da se nedovoljno pažnje posvećuje kvalitetu i tačnosti navoda. Naravno,

poželjna je brzina obaveštavanja. Ljudi treba na vreme da saznaju pojedinosti o

značajnim događajima, izuzetnim slučajevima i pojavama koji na određen način utiču

na globalni humani poredak. No široka otvorenost polja kompjuterskog pribiranja i

odašiljanja vesti čini da se istom brzinom šire i neproverene, šaržirane, zlonamerne

vesti, kvazi informacije, što izaziva informacionu zbrku, opšte pometnje i

manipulativne zabune. Na osnovu takvih poluobaveštenja, nastalih na osnovu loše

predpostavke, a često ciljano friziranih iz određenih razloga, donose se pogrešne

odluke, brane se neprovereni stavovi, propadaju moguće korisni poslovi, osuđuju

nedužni ljud, što izaziva ozbiljne individualne i društvene traume.

Sve to vodi ka već uveliko vidljivoj opasnosti koju više nije lako izbeći ako je

uopšte i moguće, a to je osetno uzurpiranje privatnosti kao važnog činioca čove-

kovog individualiteta. To tako dobro zamišljeno i brzo prihvaćeno umrežavanje, u

međuvremenu je ozbiljno počelo da gubi humani naboj. To ponekad i nevoljno

povezivanje, bez promišljenog odabira po nekoj pronađenoj, ili bar predpostavljenoj

srodnosti, dovelo je do neke histerije posrednog upoznavanja. Kruženjem svakovrsnih

upitnika preko kojih se vrši razmena privatnih podataka, čovek se upušta u javno

poziranje, pomalo se nasilno nameće ne vodeći računa o širini opsega kruga kojem se

obraća, ni različitosti umreženih ljudi. To nasilno demaskiranje, pri čemu se i koža

lica smatra maskom, plodno je tle za najrazličitije zloupotrebe od kriminalnih prevara,

falsifikovanja ličnosti, krivotvorenja dokumenata, do pedofilije. Došli smo dotle da je

danas najmoćnije umreženo društvo, udruženje “hakivista” kako inače zovu razne

upadače u lozinke i lične materijale na kompjuteru, koji to krčme kao robu ili izvor

ucene, već u zavisnosti od svrhe i cilja hakovanja. Oni drmaju svetom, a ne Pentagon,

kako smo dosad naivno mislili.

Zbog svega toga Internet- religija modernog doba, sa najviše vernika na svetu,

već počinje da trpi ozbiljnu pobunu svog protestantskog pokreta.

Dva istaknuta savremena jeretika, obojica disidenti iz internet galaksije,

Džaron Lanijer i Evgenij Morozov, privlače svojim knjigama i člancima najveću

pažnju. Imaju i dosta sledbenika, a i oponenata, mada ovi drugi čak više potvrđuju da

ove naučnike treba uzeti ozbiljno. Oni u svojim najnovijim knjigama, tvrde da će

internet i frontalna, nezaustavljiva digitalizacija, na duge staze, biti daleko štetniji

nego što nam izgleda, o čemu ne vodimo dovoljno računa, jer je kompjuter opšte

prihvaćen kao pronalazak ravan otkriću vatre.

Obe knjige su objavljene prošle, 2013 godine. Lanijerova Ko poseduje

budućnost je zapravo dobro strukturiran opširan rezime dokaza izvedenih iz njegovih

ranijih istraživanja o internetu, naročito iz knjiga: Digitalni Maoizam (2006) i Vi niste

igračke (2010). Morozov, mladi deserter iz internet orbite, u svojoj knjizi: Ako hoćeš

da sačuvaš sve, pritisni ovde, žestoko napada internet, digitalnu eru i tehnološki

trijumfalizam, kao najveće prevare našeg vremena kojih smo sami i tvorci i žrtve. Iako

naglašava da mu Lanijer nije saveznik u stavovima, i te kako se oslanja na njegova ob-

razloženja i zaključke, samo što ih zaoštrava do kraja, čineći da mu rečenice zvuče

više kao prasak eksplozivne naprave nego kao naučni dokazi.


10

Džaron Lanijer, doktor tehničkih nauka, profesor i predavač na svim

značajnijim svetskim univerzitetima, stožerna figura Silikonske doline, direktor i autor

mnogih značajnih tehnoloških inovacija u kibernetici i dizajner uporišta digitalne

ideologije, vodeća ličnost među pet najpoznatijih u toj oblasti, danas je svojevoljno

potpuno izvan svega toga. Živi kao kompozitor i izvođač klasične muzike. Komponuje

za stare azijske drvene duvačke i žičane instrumente i priređuje koncerte solo i sa

orkestrom, diljem Amerike, a gostuju i na drugim kontinentima.

Napustio je kibernetiku jer je, piše, uočio opasnost da čovek počne da

modeluje sebe prema kompjuteru, a ne obrnuto. Na najavu konstrukcije čovekomoćne

mašine sa ljudskim mozgom kategorički je ustvrdio da je to nemoguće i da je to

komercijalno reklamiranje neostvarive, detinjaste, ali u suštini vrlo opasne ideje. U

knjizi Ko poseduje budućnost objasnio je svoj stav da kompjuter jeste korisna sprava,

da je sama po sebi i te kako potrebna, ali da je pogrešna njegova deizacija, odnosno to

da se ona tretira kao Sveto pismo, kao zbirka uputstava za život i isključivi nosač pra-

vih i jedinih istina i pravila za razumevanje života i stvarnosti. I da se razumemo,

napisao je: Što se tiče čuvene maksime o slobodi interneta, ona se odnosi na slobodu

podataka, a ne na slobodu čoveka, a to je velika razlika. Taj koji prikupi najviše

informacija, pretvara ih u monetu i snabdeva njima druge za dobre pare. Prema tome

internet je sistem za promet robe, kao i svi drugi sistemi na svetu podešeni za to.

Stvoren je monopolistički algoritamski osnažen čvor kompjuterski akumulisanih

podataka koji dominiraju svetskom ekonomijom. Među moćnim pogonima te vrste su

Gugl, Amazon i Fejisbuk na primer. Dakle reč je uglavnom o profitu, a ljudi veruju u

kompjuter kao bigotni vernici u Boga, ili levičari u Marksa. Oni misle da je to izvor

spasa i princip organizacije i taj privid objektivne nužnosti sprečava ljude da se tome

suprotstave i da uvide da upravo razvoj te vrste tehnologije najviše pauperizuje mase.

Ja nisam ineternet-skeptik, podvukao je više puta, ja sam protiv diktature interneta,

kao što sam uvek bio i jesam protivnik svake diktature.

Evgenij Morozov, mladi dobro obrazovani naučnik koji je prešao dug put iz

rodnog rudarskog gradića Soligorsk u Belorusiji, preko Otvorenog Univerziteta u

Sofiji, i prakse u čuvenoj finansijskoj bankovnoj tvrđavi J.P.Morgan, u Londonu,

zatim rada u Berlinu i Pragu, u oblasti medija, do Amerike. Tamo je na odličnim

univerzitetima (Stanford, Harvard) unapređivao svoja znanja iz kibernetike, da bi u

svojoj dvadeset devetoj godini postao ogorčeni protivnik i te nauke i prakse. U

zavisnosti s kim razgovarate, piše prikazivač njegove knjige: „Da sačuvaš sve, pritisni

ovde“, Majkl Mejer, Morozov je najpronicljiviji ili potpuno neupotrebljiv pisac o

digitalnoj tehnologiji danas i ovde.

Internet nije entitet za sebe i ako verujemo u suprotno, potpuni smo idioti,

tvrdi Morozov. Optužuje Gugl da ništa drugo nije uradio nego udario cenu na svaku

informaciju i sad gleda da na tome što više zaradi. Optužuje teoretičare digitalne teh-

nologije da su varalice i da su njihove teorije čista maskarada. Pišući o knjizi jednog

od njih (profesora O’Rijli-a) kaže: Marketing maskiran u teoriju, šarlatani maskirani

u filosofe, Kult Novog doba maskiran kao univerzitet, poslovni trikovi maskirani u

iskupljenje, a slogani maskirani u istinu.


11

Morozov je skovao reči “Internetizam” i “Rešenjizam” kao ključne za

demistifikaciju interneta i ozbiljno poziva na sekularizaciju pristupa internetu u borbi

protiv diktature tehnološkog apsoluta. On smatra da je poverenje u svemoć interneta

naivno i da je čuvena izjava Ronalda Regana da će Mikročip David, oboriti

Totalitarizam Golijata tipično američko poverenje u svemoć izabranih stvari. Mo-

rozov ukazuje na to da je čovek izgubio ličnost, otupela mu je moć rezonovanja, on se

danas kompjuteru obraća kao hromi invalid protezi. Ne odriče on kompjuteru

praktičnost, naročito u komunikaciji i sređivanju nekih svakodnevnih potreba, ali

napada formulu da je internetizam nauka o svim rešenjima i tvrdi da je polje rada

kompjutera čisti rešenjizam, po sistemu daj da se što brže dođe do rešenja, a posle

ćemo da vidimo je li bilo pravo. Dakle, po Morozovu upotreba kompjutera kao sve-

mogućeg vodiča do rešenja nije ništa drugo nego čista samoobmana. On isto kao i

Lanijer (a još ranije i Nikiolas Kar) ustaje u odbranu prava na privatnost od kom-

pjuterski hladnog i bezobzirnog uzurpiranja činjenica i opominje da se ne zaboravi

činjenica da je prvi uslov za postizanje određenog ideala građanske demokratije

poverenje u građanina i poštovanje njegove pune privatnosti. Morozov, piše Mejer, ne

poriče transformativni učinak tehnologije umrežavanja, on samo smatra da je internet

svesno natrpan svakojakim beskorisnim otpadom, i kao takav očigledno postao i sam

opasan u svojoj prezasićenosti.

Ja rušim internet-centrični svet kojeg sam izdanak, objašnjava svoj stav i

ulogu Morozov. I ako u tome budem zaista uspešan, treba vremenom da postanem

potpuno irelevantan.

Bilo kako bilo, ma kako da nadalje bude tekao razvoj internetizma, vreme je

da mi razmišljamo o kompjuteru, a ne da verujemo da je on stvoren kao božanstvo

koje razmišlja umesto nas.

12

I DEO: PREDUZETNIŠTVO U OBRAZOVNOM I

ISTRAŽIVAČKOM SISTEMU

Uticaj tranzicionog konteksta na preduzetništvo u obrazovnom i istraživačkom sistemu

_______________________________________________________________

13

Prof. dr Vlastimir Matejić

1

UTICAJ TRANZICIONOG KONTEKSTA NA PREDUZETNIŠTVO U

OBRAZOVNOM I ISTRAŽIVAČKOM SISTEMU

Apstrakt: Proizvodno preduzetništvo u istraživačkom sistemu i visokom

obrazovanju nastalo je, kao nešto sporadično, dosta davno da bi vremenom dobijalo

ulogu jednog od činilaca ekonomskog razvoja. U zemljama u tranziciji razvoj ovog

preduzetništva je imao svoje šanse koje nisu iskorišćene iz mnoštva razloga. U prvom

redu usled pogrešnih ekonomskih i razvojnih politika, potom sistemskih nedostataka i

opadajućeg kvaliteta ishoda istraživanja i visokog obrazovanja, rasta špekulantskog

ponašanja u svim delovima društava u tranziciji te, na kraju a od velikog uticaja,

ulaska u ekonomsku i drugu krizu i traženje izlaska gotovo isključivo u direktnim

stranim investicijama. Tako se ispostavilo da je tranzicioni konkekst nepovoljan za

razvoj ovog preduzetništva čija poželjna budućnost je uslovljena sledom dobre

strategije, savladavanjem brojnih tekućih prepreka i osiguranjem povoljnih

unutrašnjih i spoljnih uslova i odgovarajuće podrške za njegov razvoj. U prvom redu

neophodni su redefinicija misija i struktura istraživanja i visokog obrazovanja i

instrumenti spoljne podrške kao što su riziko kapital, subvencije za realizaciju

inovacija i slično.

Ključne reči: Preduzetništvo, istraživanja, visoko obrazovanje, tranzicija,

misija, struktura, evolucija, ekonomija zasnovana na znanju.

THE INFLUENCE OF TRANZITIONAL CONTEXT ON

ENTERPREUNERSHIP IN EDUCATIONAL AND RESEARCH SYSTEMS

(font Times New Roman bold 12 pt)

Abstract: Entrepreneurship as a mission of public research and higher

education systems appeared rather long ago but as something sporadic to become of

greater importance for knowledge based economies. In countries in transition this

entrepreneurship has had its chances at the beginning of transition which have been

lost due to many reasons. Such as rather wrong economic and development policies,

inappropriate structure of research and higher education sectors, speculative

behavior of the whole society, to mention only those. Thus, the transitional context has

not been supportive to this entrepreneurship. In order to start developing this

entrepreneurship in countries in transition it is of crucial importance to (a) remove

main obstacles to it, first cultural, (b) to reform the structure of research and higher

1 Redovni profesor i naučni savetnik u penziji, Predsednik Udruženja „Tehnologija i društvo“,

Predsednik Evropskog pokreta u Srbiji, Redovni član Akademije inženjerskih nauka Srbije,

+381 11 367 2447; + 381 63 337 142; [email protected] i [email protected].

mailto:[email protected]



_______________________________________________________________

14

education systems and (c) to apply appropriate measures and mechanisms as a

necessary support to it.

Key words: Entrepreneurship, research, higher education, transition,

structure, mission, evolution, knowledge based economy.

1. Uvod

Ovaj rad počinjemo objašnjenjem značenja ključnih termina koji će se u

njemu pojavljivati. Značenje reči preduzetnišvo nije jednoznačno, iako su alternativna

značenja u mnogo čemu slična [1]. U ovom radu preduzetništvo označava proces

stvaranje novog poslovanja (biznisa) odnosno nove organizacije, zasnovanog na

korišćenju nekog noviteta (invencija, ideja itd) koji može biti tehnološki,

organizacioni ili neki drugi. Kada iz jezičkih ili nekih drugih razloga to bude potrebno,

ovo preduzetništvo će se ovde nazivati tj. ispisivati kao VOIS preduzetništvo. Termin

obrazovni sistem odnosi se, u prvom redu, na institucije visokog obrazovanja, kako

akademske tako i strukovne, dok termin istraživački sistem označava samo javne

istraživačke institucije. Termin tranzicioni kontekst označava osnovne karakteristike

institucionalnog, socijalnog, ekonomskog i drugih sistema zemalja u tranziciji.

Predmet ovog rada je: identifikacija i analiza uticaja koji ima tranzicioni

kontekst na nastanak i razvoj VOIS preduzetništva. Iako je tranzicija u zemljama

Zapadnog Balkana u mnogo čemu veoma slična, sve rečeno u ovom tekstu rada se

odnosi isključivo na Srbiju, u uverenju da se najveći broj nalaza i sugestija istih može

podjednako odnositi i na ostale zemlje Zapadnog Balkana.

2. Svrha rada

Postoje u nas brojna razumevanja ovog preduzetništva kao što su sledeća:

Jedna od prolaznih modnih tema; Imitacija nečega što je negde nastalo te nam se čini

da ne treba izgubiti korak sa takvim novitetom; Prazna intelektualna spekulacija,

„prodaja magle“, koja plodno nastaje na tlu ekonomija i društava u krizi; Još jedan

proizvod neo – liberalne ideologije; Novitet koji menja strukturu ekonomskih i drugih

sistema čiji značaj i domete treba što potpunije razumeti. Brojnost raznolikih

razumevanja ovog preduzetništva potiče od brojnosti ideoloških, političkih, interesnih,

naučnih, ontoloških i drugih stanovišta koja oblikuju naše viđenje i razumevanje

realnog sveta. Činjenica da su različita razumevanja preduzetništva legitimna nikako

ne znači da su podjednako valjana i tačna. Ova konstatacija opravdava svaku pa i našu

potragu za razumevanjem uloge ovog preduzetništva u rešavanju tekućih i razvojnih

problema i, posebno, u oblikovanju budućih ekonomskih, socijalnih i drugih

nacionalnih i širih sistema.

Tri su svrhe ovog rada. Prva, da identifikuje dosadašnju evoluciju i

najverovatniju budućnost ovog preduzetništva; druga, da ukaže na prepreke toj

evoluciji u tranzicionom kontekstu i, treća, da navede neke potrebne uslove poželjne

evolucije ovog preduzetništva, posebno u zemljama u tranziciji.


_______________________________________________________________

15

3. Dosadašnja i predstojeća evolucija VOIS preduzetništva

Većina nacionalnih ekonomija je u krizi dok je veći broj zemalja u tranziciji u

izrazitoj krizi. Očekivanja i najave da će se iz krize izaći stalno se pomeraju u

budućnost jer su koreni krize duboki i jaki. Izlaz iz krize, kao i iz svake neželjene

situacije, se traži u ovladavanju uzrocima njenog nastanka. Dakle, u našem

razumevanju kako je i zašto do krize došlo.

Prema jednom razumevanju [2], kriza nastaje kada primetan broj proizvodnih

sektora, grupa proizvoda, tehnologija itd. toliko zastari, sa stanovišta njihove

sposobnosti da zadovolje potrebe potrošača, te su osuđeni da napuste proizvodni

sistem. Ako kriza ovako nastaje, izlaz nije u ponavljanju ili povećanju onoga što je

preživelo već u novim proizvodnim i investicionim prilikama čiji je koren, u prvom

redu, u novim znanjima odnosno novim primenama postojećih znanja. Razume se

krizu generišu i drugi faktori te se i u ovladavanju njima traže izlasci iz krize. Polazišta

ovog rada su sledeće tvrdnje.

Ekonomski život ispoljava, uz svu brojnost faktora koji ga oblikuju, ipak neku

prepoznatljivu pravilnost; nikako u detaljima, svakako u opštem smeru evolucije

ekonomija. Ta evoluciona pravilnost se ispoljava cikličnim nastankom i

prevladavanjem ekonomskih kriza tj. smenjivanjem perioda kriza periodima

prosperiteta. Tokom prosperiteta imamo visoku zaposlenost, rast BDP,

zadovoljavajući povraćaj na uloženi kapital, rast životnog standarda zaposlenih i celog

stanovništva itd. Dakle, ekonomski sve poželjno, uključivo socijalni mir, političku

stabilnost, izglednu budućnost za nove generacije itd. Kriza je, najkraće rečeno, sve

suprotno od onog što karakteriše period prosperiteta.

Pravi kandidati za investiranje kojima se izlazi iz krize su proizvodi za kojima

postoji značajna i rastuća tražnja. U prvom redu to su novi proizvodi dok nove

tehnologije rešavaju samo krizne probleme njihovih proizvođača odnosno onih čiji je

problem efikasnost upotrebe resursa. Proizvodi koji daju najveći doprinos razvoju su

praktična (proizvodna) realizacija potencijala koji se nalaze u novim invencijama.

Neke od tih invencija mogu imati toliko veliki razvojni potencijal da vode ka nastanku

novih proizvodnih sektora te otuda nove proizvodne strukture; u tokovima

međunarodne trgovine, sve do nastanka novih „pravila igre“, nove raspodele bogatstva

i moći itd. Na korišćenju potencijala takvih invencija radikalno se menjao globalni

proizvodni sistem. Ilustracije radi, podsetimo se uloge koju su odigrali parna mašina,

električni motor, hemijska sinteza novih materijala, mikro procesor odnosno računar

itd. sve do potencijala nove biotehnologije, novih energetskih tehnologija, nano-

tehnologija itd. Uvođenje značajnijih noviteta u privredni život rekonstruiše postojeći

proizvodni sistem sa svim posledicama na ostale delatnosti i društvo u celini.

U sadašnje doba, za razliku od ne tako davne prošlosti, prevladavaju invencije

nastale kao rezultat organizovanog naučnog istraživanja. Ovaj strukturni novitet je

početak onoga što se kolokvijalno naziva „ekonomija zasnovana na znanju“. Uz

napomenu da je svaka ekonomija oduvek bila zasnovana na znanju, pitanje je samo na

kom i kakvom. Sa ovim na umu, ekonomije modernog i budućeg doba trebalo bi,


_______________________________________________________________

16

tačnosti radi, nazivati „ekonomije zasnovane dominantno na naučnom znanju“. Jer će,

pored naučnog znanja, osnovu svih budućih ekonomija činiti i druga znanja.

Prethodno rečeno izvodi na privrednu pozornicu istraživačke i visokoškolske

institucije i kao institucionalne aktere u okviru kojih mogu nastati novi proizvodi i

novi proizvođači, kao rezultat samostalnog ili zajedničkog preduzetništva ovih i drugih

organizacija2. Iako su sve do sadašnjih vremena istraživanja, obrazovanje i proizvodni

rad bili (u mnogim slučajevima i ostali) međusobno odvojeni i u sebe zatvoreni,

postoji i značajna istorija ukidanja te zatvorenosti. Podsetimo da su tokom XX veka

brojne proizvodne firme obrazovale radnike za svoje i tuđe potrebe te otuda i kovanica

„firma kao škola“. Velike proizvodne organizacije danas imaju veoma razvijena

sopstvena istraživanja; neke od njih i sasvim fundamentalna te beležimo Nobelove

nagrade za prirodne nauke naučnicima zaposlenim u istraživačkim jedinicama

privrednih preduzeća. I dalje: šta su medicinske klinike? Istraživačke i institucije

visokog obrazovanja ali i „preduzeća“ koja pružaju medicinska usluge kao što neka

druga pružaju druge vrste usluga. U pozorišnim akademijama, pored obrazovanja,

nastaju i pozorišne predstave. U Srbiji je najveći broj političkih partija i aktivnih

političara, početkom devedesetih prošlog veka, nastao u nekoliko instituta društvenih

nauka čija istraživanja su, prema nazivu i finansiranju, bila fundamentalna. Dakle,

istorija preduzetništva istraživačkih i institucija visokog obrazovanja niti je vremenski

mlada niti je siromašna svojim uspešnim ishodima. Samo je siromašnije ispisana nego

što zaslužuje.

Ovako shvaćeno, očekujemo burnu i bogatu buduću evoluciju preduzetništva u

okviru ili u vezi sa istraživačkim i obrazovnim sistemima. Jer, prema uočenom pravilu,

preduzetništvo u opštem slučaju nastaje tamo gde se nalazi za njega ključni resursi i

potrebni uslovi. Nekada je to bilo u okolini rudnika, na plodnim poljoprivrednim

prostranstvima, u blizini izvora primarne energije, u prisustvu institucija finansijskog

kapitala itd. da bi se razvojem transporta i komunikacija prostor nastanka

preduzetništva proširio sve do globalnog obuhvata. Kako je preduzetništvo po svojoj

prirodi inovacioni poduhvat ono će u svom daljem razvoju sve više da se začinje u

blizini onih koji stvaraju znanje i invencije koje su investiciono privlačne. A to su,

iako ne isključivo, u prvom redu istraživačke i institucije visokog obrazovanja. Sledom

ovog razumevanja nastanka novih stvari, istraživački sistem i visoko obrazovanje -

kako javni tako i privatni – dobijaće novu svrhu svog postojanja (neki to nazivaju

„treća misija“): da aktivno učestvuju u brzom pretvaranju novog znanja i naučnih

invencija u nove proizvode. Ova uloga istraživanja i obrazovanja je novitet u njihovoj

tradicionalnoj misiji koji će se postajati sve značajniji uprkos preprekama koje nastaju

2 Postoje istorijski značajni i ugledni slučajevi izlaska iz krize i uz razvoj preduzetništva u

okviru istraživačkih i visokoškolskih institucija. Za autora ovog rada veoma su poučni

slučajevi sledećih država: Masačusec (velika kriza javnog budžeta i GDP tokom 1970-tih),

Irska (kriza izazvana zatvaranjem pogona direktnih stranih investicija u regionu Šenon) i

Finska, koja je iz krize tokom 1970-tih izašla zahvaljujući kvalitetnom obrazovanju najvećeg

dela populacije i preduzetnicima koji su investirali u proizvodne prilike koje su bile najviše

zasnovane na znanju. U ovom radu nema prostora za detaljno razmatranje ovih slučajeva.


_______________________________________________________________

17

na putu svake promene i inovacije. Ovu novu misiju ne vidimo u dovoljnoj meri u

zemljama u tranziciji što je još jedan od defekata dosadašnje tranzicije. Identifikacija

uticaja tranzicionog konteksta na razvoj ovog preduzetništva je predmet narednog dela

ovog rada.

Ovaj deo rada završavamo našim prepoznavanjem dosadašnje evolucije

preduzetništva o kome je ovde reč. Prepoznali smo sledeće tipične delove inače

višeslojne dosadašnje trajektorije te evolucije: (a) samostalni ili drugačiji

preduzetnički poduhvati univerzitetskih nastavnika i naučnih radnika u korišćenju

svojih invencija i patenata – slučajevi prema kojima akademska zajednica i

intelektualna javnost nije bila naklonjena; (b) obavljanje ugovorima specificiranih

istraživačkih i drugih poslova za preduzetnike i privrednike; (c) angažovanje na većim

proizvodnim poduhvatima u formi autsorsinga za poslove koje nosioci poduhvata

(proizvodna preduzeća) nemaju sopstvene sposobnosti, najčešće u formi ugovorene

podele dobiti iz takvih poduhvata; (d) institucionalizovano učešće akademskih i

istraživačkih organizacija u uspostavljanju i radu centara izvrsnosti (istraživačke,

obrazovne, proizvodne), naučno-tehnološkim parkovima i sličnim tipovima

organizacija čija je centralna misija ubrzanje transfera naučnih invencija u proizvodne

inovacije putem većih zajedničkih preduzetničkih poduhvata, (e) institucionalizovano i

veoma organizovano interno preduzetništvo univerziteta sa ciljem da se patenti,

invencije i drugo nastalo na univerzitetu, čim pre i što isplativije transferišu u nove

tehnologije i proizvode. Budući delovi ove trajektorije, koji se sada jasno vide ili samo

naziru su: (f) nastanak nove proizvodnje u zajednici sa privrednim preduzećima, u

raznim formama lokacije te proizvodnje; (g) inkubacija novih kompanija unutar

istraživačkih i obrazovnih institucija sa brojnim alternativama buduće organizacijske

lokacije; (h) rastući broj novih preduzeća u okolini istraživačkih i institucija visokog

obrazovanja, jedna vrsta umnožavanja slučaja silicijumske doline itd. Sve u svemu, uz

nešto mašte, moglo bi se reći da će, u ne tako dalekoj budućnosti, istraživački i

akademski sektor porađati primetan deo nove proizvodne strukture čime će se brisati

granice između istraživačkog, obrazovnog i proizvodnog rada. Ova evolucija

preduzetništva će, veoma verovatno, značajno oblikovati i evoluciju finansiranja

obrazovanja i istraživanja. Nagađamo da da će u budućnosti univerziteti tražiti

kvalitetne studente i školovati ih besplatno za razliku od sadašnje situacije kada

studenti traže kvalitetne univerzitete kojima plaćaju svoje obrazovanje.

4. Uticaji dosadašnje tranzicije na nastanak VOIS preduzetništva

Odomaćeni termin „ekonomije u tranziciji“ označava prelaz centralno-planskih

tj. netržišnih ekonomija u tržišno regulisano ponašanje ekonomskih aktera. Većini ovih

ekonomija tranzicija je donela niz neočekivanih poremećaja (poželjnih i nepoželjnih),

gubitaka, socijalnih i drugih nezadovoljstava. Razumno je očekivati da je ta

specifičnost tranzicije stvorila i kontekst sa posebnim, ne-evolutivnim, uticajima na

promene privredne strukture i, sa tim u vezi, na razvoj VOIS preduzetništva. Da


_______________________________________________________________

18

navedemo neke karakteristike tranzicije koje su u tesnoj vezi sa predmetom ovog rada.

U najkraćem, reč je o sledećem [3].

Tranzicija je već na svom početku otkrila tržišnu zastarelost brojnih

proizvodnih programa koji su se, pre tranzicije, održavali zahvaljujući zatvorenosti i

neinovativnosti ekonomija socijalističkih zemalja. Tranzicija je otkrila i tehnološku

zastarelost brojnih proizvođača. Ove dve stvari, uz pohlepom i špekulacijama vođenu

privatizaciju, su vrlo brzo urušili proizvodne sisteme zemalja u tranziciji i učinile ih

povoljnim tlom za krize svake vrste. Ali, to urušavanje je moglo biti i korisno da se, na

samom početku tranzicije, ono što nije konkurentno, zamenjivalo nečim boljim. Jer,

početne godine tranzicije su dosta bezbolno „očistile teren“ za nastanak novog

proizvodnog sistema do čega, sa odgovarajućim izuzecima, nije došlo. I to je najkraća

priča o brzom ulasku ekonomija Zapadnog Balkana u područje koje je bogom dano za

svaku krizu.

Pošto su tranziciona privatizacija i preduzetništvo bili uglavnom špekulantski

došlo je do redukcije proizvodnog sistema po obimu, konkurentnosti, razvojnom

sadržaju i sposobnostima da se ovlada krizom kada do nje dođe. Kriza je došla veoma

brzo i proizvela političku i drugu paniku tj. situaciju koja egzistencijalno i razvojno

ništa dobro ne obećava.

Ekonomije u tranziciji izlaz iz krize traže, neke i dovoljno uspešno nalaze, u

privlačenju direktnih stranih investicija. Dolazak stranih investitora je motivisan

osvajanjem tržišta, smanjenim investicionim rizicima jer su ulaganja subvencionisana

iz budžeta zemalja u tranziciji, osiguranjem konkurentnosti po osnovi nižih troškova

rada, često energije i, po pravilu, socijalnih i fiskalnih izdataka. Direktne strane

investicije uvek transferišu samo zrele, standardizovane tehnologije (jer se nove

tehnologije, još nestandardizovane, teško ili nikako ne mogu transferisati). Uz ovo,

tehnologije novih proizvoda nose značajnu inovacionu rentu te ih preduzeće inovator

zadržava u svojoj centrali, nikako ih ne prenosi drugima. Dakle, konkurentni noviteti

nisu niti će ikada biti predmet transfera u manje razvijene zemlje sve dok je renta na

njima visoka. Stoga je izlazak iz krize zemalja u tranziciji sporiji nego što je to slučaj

sa razvijenim i na inovacijama zasnovanim ekonomijama. Da zaključimo: transfer

zrelih tehnologija, zajedno sa pogodnostima koje donosi, ima za posledicu i rast

sklonosti ekonomija primaoca tih tehnologija ka budućim krizama.

Tranzicija istraživačkog sistema u Srbiji je, u vezi sa predmetom ovog rada, išla

ka (a) nestanku istraživačkih jedinica u okviru privrede, (b) pokušajima da se razviju

istraživanja na univerzitetima, (c) finansiranju istraživanja gotovo u potpunosti iz

vladinog budžeta što je redukovalo primenjena i razvojna istraživanja i (d) održavanju

postojeće strukture ovog sistema po svaku cenu, bez obzira na njenu nepodesnost.

Tekuće stanje istraživačkog sistema, uz neke izuzetke, nije pogodno za razvoj

preduzetništva o kome je reč u ovom radu

Tranzicija visokog obrazovanja u Srbiji najviše se ispoljila u (a) nastanku

privatnih visokoškolskih institucija, (b) „profitnoj“ orijentaciji državnih univerziteta na

račun opadanja kvaliteta i nepoštovanja obrazovnih normativa, (c) neuspešnim

pokušajima reformi visokog obrazovanja što se očitovalo izostankom integrisanih

univerziteta i studija, te izostankom fokusa na studente i kvalitetne ishode


_______________________________________________________________

19

obrazovanja, (d) slabljenjem materijalnih uslova univerzitetske nastave, (e) izvan-

obrazovnim motivima izlaska u susret zahtevima studentske populacije i tsl. Pošto je

industrija tokom tranzicije desetkovana, saradnja univerziteta sa privredom je

redukovana uz izostanak preduzetništva unutar visokog obrazovanja, sa izuzetkom

Univerziteta u Novom Sadu i nekih fakulteta Univerziteta u Beogradu. Privatne

visokoškolske institucije tokom dosadašnjeg postojanja sav svoj preduzetnički

potencijal i motive su koncentrisale na rast prihoda i profita isključivo iz školarina,

često po bilo koju cenu. Tranzicija sistema visokog obrazovanja i istraživanja u Srbiji

je, uz neke veoma uspešne izuzetke na koje se gotovo niko nije ugledao, učinila ove

sisteme nevoljnim, nezainteresovanim pa i nesposobnim za preduzetništvo. U nešto

manje kritičkoj oceni ove tranzicije reklo bi se da je tranzicija istraživačkog sistema i

visokog obrazovanja u Srbiji bila razvojno neutralna.

Da rezimiramo. Tranzicioni kontekst u bivšim socijalističkim zemljama – u

pitanju je slučaj Srbije iz kog su izvedena ova uopštavanja - imao je sledeće uticaje na

preduzetništvo u obrazovnom i istraživačkom sistemu (a) stvorio je, na početku

tranzicije, teren za nastanak ovog preduzetništva, (b) nije ga motivisao niti podržao u

potrebnoj meri te je ovo preduzetništvo, sem sporadičnog pojavljivanja, uglavnom

izostalo, (c) oslabio je neke ključne faktore potrebne za uspešan razvoj ovog

preduzetništva, (d) pojačao je, negativnim ishodima tranzicije, potrebu za ovim

preduzetništvom i (e) uspostavio nove prepreke njegovom nastanku.

5. Tri odrednice razvoja VOIS preduzetništva u zemljama u tranziciji

Iako je evoluciono nužan, razvoj VOIS preduzetništva, u opštem slučaju a

posebno u zemljama u tranziciji, nije spontani proces koji nastaje na pravi način i sa

pravim ishodima. Da bi nastalo takvo preduzetništvo potrebne su sledeće tri stvari.

Prvo, izbeći izazove razvoja preduzetništva koje je surogat pravom. Dakle, ili razvoj

pravog preduzetništva ili zaboraviti na to. Drugo, identifikacija prepreka na koje

nailazi pravo VOIS preduzetništvo sa ciljem da se te prepreke uklone, snize ili

zaobiđu. I treće, obezbeđenje potrebne spoljne podrške i opštih uslova za razvoj ovog

preduzetništva. Pristupamo kratkom razmatraju svake od ove tri odrednice.

5.1. Pravo VOIS preduzetništvo

Pravo VOIS preduzetništvo, kao i svako pravo preduzetništvo, nije ponavljanje

poznatog već proizvodna realizacija nečeg novog, u ovom slučaju sopstvenih

invencija. Ovo naglašavamo iz sledećih razloga. Ponavljanje postojećeg je ulazak u

arenu jake konkurencije postojećeg proizvodnog sistema što nije posao istraživanja i

visokog obrazovanja. To je posao privrednih preduzeća. Drugo, preuzimanje nečega

što se može dobiti u spoljnjem svetu (razni proizvodi i usluge) nije preduzetništvo

makar to bilo isplativo. Primera radi, otvaranje skriptarnice, restorana, bifea,

prodavnica raznih materijalnih sitnica i/ili usluga itd. u okviru fakulteta ili univerziteta

nije preduzetništvo makar koliko bilo finansijski isplativo. To je više ili manje


_______________________________________________________________

20

uspešna imitacija i ništa više od toga. Treće, bilo šta preuzeto od drugoga je kandidat

za zastarevanje te lako ulazi u kriznu. Dakle, preduzetništvo istraživačkog sistema i

visokog obrazovanja je samo ono koje pokušava da ostvari koristi od sopstvenih

invencija.

5.2. Prepreke i otpori VOIS preduzetništvu

Veoma je verovatno da uspostavljanje pravog VOIS preduzetništva može da

služi kao alibi za špekulantsko preduzetništvo koje uvek kompromituje pravo

preduzetništvo. Tako se može desiti da se umesto prave razvije neželjena stvar. Pored,

i nezavisno od ovoga, postoje brojne prepreke nastanku pravog VOIS preduzetništva.

Navodimo sledeće. Prvo, tradicija visokog obrazovanja i naučnih istraživanja je razvila

svoju kulturu i sopstvenu etiku koje se odupiru, često sa velikim prezirom, svemu

praktičnom a posebno onom praktičnom koje je profitabilno. U jednom

sveobuhvatnom anketnom popisu naučnih radnika u Srbiji, sedamdesetih godina

prošlog veka, preko 80% anketiranih je svoj rad označilo kao fundamentalna

istraživanja, sa naglaskom da su obavljana bez ikakvih praktičnih pomisli. Zašto?

Stoga jer je etika istraživačke zajednice (instituti i univerziteti) ovu orijentaciju

smatrala poželjnom dok su praktična istraživanja bila nisko na lestvici vrednosti ove

zajednice pošto su nosila nešto komercijalno i ekonomski poželjno. Dakle, kulturne

prepreke preduzetništvu su veoma ukorenjene i delujuće čak i kada se u okviru ove

zajednice dešavaju i etički neprihvatljiva ponašanja. Drugo, VOIS preduzetništvo

otvorena instituciju prema okruženju, otkriva stvarnu (ne)plodnost institucije, pokazuje

njenu staromodnost odnosno modernost i izlaže ishode njenog delovanja oceni šire

javnosti. Sve ovo je veoma nepoželjno sa stanovišta tradicionalnih akademskih

institucija. Tako, univerziteti u zemljama u tranziciji pre prihvataju da se izlože

međunarodnom rangiranju po osnovi objavljenih radova nego po osnovi broja

zaštićenih patenata, inovacija nastalih na njihovim invencijama, broju novoosnovanih

preduzeća, broju urađenih projekata za privredu i društvo i tsl. Najzad, uspešno VOIS

preduzetništvo bi dovelo i do poremećaja u tekućim plaćanjima i zaradama što je za

unutrašnje odnose u ovim institucijama veliki izazov i rizik za njihove međuljudske

odnose. Dodajmo ovome i sasvim izvesne poremećaje u organizacijskoj distribuciji

moći i uticaja da bi se videlo da će VOIS preduzetništvo imati pred sobom brojne

prepreke i protivnike.

5.3. Potrebni uslovi i podrške za razvoj VOIS preduzetništva

Da ponovimo: noviteti ne nastaju spontano, oni traže odgovarajuće okruženje,

uslove i sasvim specifičnu spoljnu podršku. To je slučaj i sa nastankom i razvojem

VOIS preduzetništva. Dakle, koji su to potrebni a mogući uslovi i podrške da bi

nastalo i evoluiralo ovo preduzetništvo. Navodimo najznačajnije.

Prvo, potrebno je kulturno i interesno prihvatanje da akademska zajednica,

pored tradicionalnih misija – istraživanja i obrazovanje – ima i misiju aktivnog aktera

razvoja proizvodnog sistema preko ovog preduzetništva. Razume se, nije dovoljna


_______________________________________________________________

21

samo pozitivna deklaracija o prihvatanju nove misije; potrebni su uslovi da se misija

može ostvarivati. Pošto je inovacioni (preduzetnički) proces multidisciplinarni i multi

funkcijski po svojoj prirodi, pored tehničko-tehnoloških potrebne su i druge funkcije i

kompetentnosti, u prvom redu, ekonomske (istraživanje tržišta, marketing,

računovodstvo, finansije), pravne (zaštita intelektualne svojine, ugovaranje sa

učesnicima i saradnicima), organizacione, menadžerske itd. Odavde sledi da je

integrisani univerzitet – ne bilo kakav već onaj u kome su u ravnoteži i saradnji

zajedničko i individualno, opšte i lokalno, integracija i decentralizacija. Jer ovo je

pravi i potreban organizacioni aranžman za sled napred navedene nove misije.

Drugo, potrebni su institucionalni i organizacioni kapaciteti, koji su novitet u

organizovanju akademskih institucija, servisi koji profesionalno i efikasno obavljaju

poslove i usluge koji su „izvan“ preduzetničkih tj. inovacionih poslova. To mogu biti

inovacioni centri, zajedničke službe naučno-tehnoloških parkova itd. Na veb

stranicama univerziteta koji su uspešni sa ovim preduzetništvom3 nalaze se detaljni

opisi tog unutrašnjeg organizacionog konteksta. Apsolutno je nepreporučljivo

pokretati ovo preduzetništvo bez ove unutrašnje organizacione i institucionalne

podrške. Razume se, njeno uspostavljanje treba da je postepeno i ekonomski

opravdano jer, u protivnom, može biti uzrok koji kompromituje ovo preduzetništvo.

Treće, sve dok ovo preduzetništvo ne postane ekonomski akumulativno,

potrebno je spoljnje finansiranje otpočinjanja preduzetničkih poduhvata, nikako na

račun finansija tekućih obrazovnih i istraživačkih aktivnosti univerziteta. U prvom

redu, potreban je tzv. venture kapital; ne računati u zemljama u tranziciji na mecene jer

ih dugo neće biti, ako se ikada i pojave. Venture kapital u Srbiji ne postoji i verujemo

da je to slučaj sa brojnim zemljama u tranziciji. U takvoj situaciji ostaje da se, bar za

početak, prave aranžmani i veze sa inostranim venture kapitalom i sličnim

institucijama, na jednoj strani, i da se deo budžetskih sredstava za subvencioniranje

direktnih stranih investicija koristi kao zamena za nedostajući venture kapital ili pak

kao čista subvencija ovom preduzetništvu, na drugoj strani. Dakle, od subvencija

transfera zrelih tehnologija ka podržavanju sopstvenih inovacija!

Da završimo sa ovim navodima naglašavanjem potrebe da se, unapred i

jednoznačno, zna šta i koliko pripada svakom od aktera ovog preduzetništva, kako od

pozitivnih efekata i rezultata tako i od rizika koji je svojstven ovim poslovima. Jer, bar

u ovdašnjim kulturama, neodređenost šta i koliko kome pripada je sasvim dovoljan

uslov da cela stvar već na svom početku doživi propast.

6. Završna napomena

Preduzetništvo, kojim se ovde bavimo nije nikakva pomodnost kojih inače ima

jako mnogo, već jedan od rastućih činilaca ekonomskog, socijalnog i drugog razvoja.

3 Veoma je uputno pogledati opis ovih infrastrukturnih kapaciteta, na primer Univerziteta

Masačusec, Kolumbija univerziteta i drugih, da bi se videlo šta sve treba imati od ovoga za

uspešno preduzetništvo te da se u sve to ne upušta za slučaj da ne postoji potrebna

infrastrukturna podrška..


_______________________________________________________________

22

Posebno u zemljama u tranziciji i naglašeno u onima čiji je proizvodni sistem

devastiran, konkurentnost niska, nezaposlenost velika, kriza koja dugo traje itd. te su

kandidati za svaki vid kolonizacije. U takvoj situaciji istraživački sistem i visoko

obrazovanje imaju, pored prirodne evolucije svojih misija u društvu, dodatnu šansu i

odgovornost da pomognu da se ono što stvore čim pre proizvodno oplodi. Jer to je

jedini pravi put ka ekonomiji i društvu zasnovanim na znanju, i ka još nekim sasvim

poželjnim ciljevima. Reč je o bolnoj promeni ovih sistema, viđeno sa stanovišta

tradicionalnog shvatanja misija istraživanja i obrazovanja ali i neizbežan put njihovog

daljeg razvoja i zajedništva sa ostalim sektorima u društvu.

7. Literatura

[1]. http://en.wikipedia.org/wiki/Entrepreneurship

[2]. G. Mensch: Stalemate in Technology: Innovations Overcome the Depression,

Ballinger Publishing Company, Cambridge, Massachusetts, 1979.

[3]. V. Matejić: Zašto napustiti tekuću i kreirati novu tranziciju – slučaj Srbija, u: V.

Matejić (Ur.) Zbornik radova 19. naučnog skupa Tehnologija, kultura i razvoj, Tivat,

Crna Gora, Udruženje „Tehnologija i društvo“, Beograd, 2013. str. 4-13.

http://en.wikipedia.org/wiki/Entrepreneurship

Primena koncepta preduzetničko-inovatiivnog univerziteta – put ka stvaranju nove

industrije znanja i razvoja savremenog i otvornog univerziteta

_______________________________________________________________

23

Dragan S. Domazet4, Avram Adižes

2

PRIMENA KONCEPTA PREDUZETNIČKO-INOVATIVNOG

UNIVERZITETA – PUT KA STVARANJU NOVE INDUSTRIJE ZNANJA I

RAZVOJA SAVREMENOG I OTVORNOG UNIVERZITETA

Apstrakt:. U radu se analiziraju mogućnosti intenzivnijeg razvoja nove

industrije Srbije, pre svega u tri prioritetna sektora. Predlažu se tri principa na

kojima ova industrija treba da se razvija i predlaže matrično planiranje mera za

podsticaj razvoja industrije. Posebno se analizira uloga obrazovanja, pre svega

visokog obrazovanja na potencijalni razvoj nove industrije znanja u Srbiji. Autori

konstatuju da sadašnje visoko obrazovanje nije spremno da postane faktor razvoja

nove industrije znanje. Autori predlažu pet načelnih opredeljenja za suštinsku reformu

visokog obrazovanja, kao preduslova da visoko obrazovanje postane i nosilac razvoja

nove industrije znanja. U tom smislu se predlaže i primena koncepta preduzetničkog

univerziteta. Na kraju, izlažu i model razvoja inovativnih startap firmi koje primenjuju

na Univerzitetu Metropolitan, koji je prihvatio koncept preduzetničkog univerziteta

kao svoju stratešku orijentaciju.

Ključne reči: preduzetništvo, preduzetnički univerzitet, razvoj inovativnih

firmi, finansiranje visokog obrazovanja

APPLYING THE CONCEPT OF ENTERPRENEURIAL AND INNOVATIVE

UNIVERSITITY - A PATHWAY IN CREATING A NEW KNOWLEDGE-

BASED INDUSTRY IN SERBIA AND DEVELOPMENT OF MODERN AND

OPEN UNIVERSITIES

Abstract: The paper analyzes the possibilities for dynamic development of

new industries in Serbia, primarily in the three priority sectors. Five principles on

which the industry should be developed are proposed and a matrix-based planning of

measures for stimulating the development of the industry is suggested. As higher

education is of the crucial importance for development of new knowledge-based

industry, the authors propose five commitments to a fundamental reform of higher

education in Serbia, as a prerequisite for higher education to become the driver of the

development of new knowledge-based industry. Accordingly, they propose the

adoption of the concept of entrepreneurial university as the most appropriate for the

new, third mission of universities in Serbia – innovation development through

entrepreneurship. They report the first step of the Belgrade Metropolitan University

4 Redovni profesor Univerziteta Metropolitan, [email protected]

2CEO i osnivač A+Crowd Investment iz Toronta




_______________________________________________________________

24

(BMU) towards its strategically orientation to become first entrepreneurial and

innovative university in Serbia. They describe the business model they are

implementing for development of new innovative start-up companies in the Business

and Education Centre of BMU in Niš.

Key words: entrepreneurship, entrepreneurial university, the development of

innovative companies, higher education funding

1. Uvod

U Evropi i dalje dominira klasičan, Humboltov model univerziteta, u kome je

osnovna funkcija univerziteta da obrazuje studente i da se bavi istraživanjima. To

samo po sebi nije loše, ali su loše okolnosti u kojima se obavljaju obe ove osnovne

funkcije univerziteta.

Prvo, obrazovanje se u suštini odvija na način koji je star stotinama godina, po

programima koji zaostaju za savremenim potrebama i izazovima društva, a profili koje

univerziteti proizvode u dobrom delu nisu konzistentni sa potrebama društva. Kao

rezultat - imamo veliki broj mladih, diplomiranih studenata bez posla širom Evrope, a

još više, kod nas u Srbiji.

Drugo, istraživanja su najvećim delom vođena znatiželjom i interesom

istraživača i profesora, a manjim delom, potrebama društva. Naučna publisticika, kao

osnovni kriterijum za izbor nastavnika, je glavni podsticajni faktor „istraživanja za

biblioteke” umesto „istraživanja za rešavanje potreba društva”. Zbog toga, istraživački

rad najkvalitetnijeg ljudskog potencijala svakog društva – naučnika i profesora

univerziteta – dobrim delom nisu u funkciji razvoja društva, već samo u funkciji

razvoja njihove karijere.

U Srbiji je ova situacija još gora. U obrazovanju, zbog finansijskog interesa

visokoškolskih ustanova da školuju što veći broj studenata, a u odsustvu uslova

konkurencije u pružanju obrazovnih usluga (državne visokoškolske ustanove imaju

jasan monopol na budžetska sredstva namenjena obrazovanju), kvalitet obrazovanja je

vidno opao. Istraživanja se odvijaju ili individualno i neorganizovano, „radi

objavljivanja radova”, ili u okviru istraživačkih projekata koje finansira Ministarstvo

prosvete, nauke i tehnološkog razvoja. Na žalost, i ova druga istraživanja se dobrim

delom odvijaju sa prvenstveno sa ciljem „sakupljana poena”, pod parolom „važno je

objaviti (po mogućstvu u časopisu sa SCI liste) bilo šta, bez obzira šta je planirano u

projektu”. Ta jednostranost u cilju i jurnjava „za poenima”, dovela je do situacije u

kojoj i onaj bolji deo univerzitetske javnosti (u istraživačkom smislu), ne doprinosi

razvoju svog okruženja, već isključivo svoje karijere. Univerzitetska autonomija je

pretvorena u univerzitetsku samoizolaciju i samodovoljnost, a odnos prema

društvenom okruženju je uglavnom u funkciji sintagme „dajte nam još više para, i ne

mešajte se u našu autonomiju”.

Imajući u vidu da danas Srbija praktično nema industriju, bar ne onu koja

može da bude međunarodno konkurentna i koja može da nosi razvoj zemlje,

postavljaju se sledeća pitanja:



_______________________________________________________________

25

Da li Srbija ima bilo kakve mogućnosti da razvije svoju industriju u skladu

sa zahtevima globalnog tržišta i oštre međunarodne konkurencije?

Da li univerziteti, ovakvi kakvi su danas, mogu biti značajan faktor u razvoju

novih inovativnih proizvoda, tehnologija i procesa, što je neophodno za

uspešan industrijski razvoj?

U ovom radu, čini se pokušaj da se pruži odgovor na ova dva osnovna pitanja.

2. Mogućnost razvoja nove industrije

Zemlje sa malim tržištem i oskudnim resursima, mogu da imaju razvijenu

industriju, samo ako uspešno definišu svoje razvojne oportunitete, i ako uspeju da sve

svoje resurse, kao i sve razvojne mehanizme, koje jedna država može da pruži, usmere

ka razvoju industrije u vrlo usko i precizno definisanim prioritetima. Više strategija

rađenih u poslednjih 10-15 godina, je ukazalo na nekoliko industrijskih sektora u

kojima Srbija ima mogućnosti razvoja. Ovde se posebno izdvajaju sledeća tri sektora:

prehrambena industrija, oslonjena na znatno produktivniju i kvalitetniju

poljuprivredu. s obzirom na velike potencijale i uslove za mnogo veću i bolju

poljoprivrednu proizvodnju u Srbiji;

informacione tehnologije, a prvenstveno razvoj softvera i softverske

industrije, jer ne zahteva velika investiciona ulaganja, već prvenstveno

ulaganje u obrazovanje visokokvalifikovanih stručnjaka;

sabraćaj, imajući u vidu položaj Srbije i mogućnost putnog, železničkog,

vazdušnog i rečnog međunarodnog sabraćaja preko Srbije.

Ovde su izdvojena samo tri sektora, i to ona za koje postoje najviše izgleda za

uspešan razvoj, s jedne strane, a s druge, i zbog potrebe za što većim fokusom u

usmeravanju oskudnih nacionalnih resursa u razvoj. Sigurno da postoje mogućnosti,

čak i uspešni pojedinačni primeri razvoja i u drugim sektorina (npr. automobilska

industrija, proizvodnja električne energije, i dr), međutim, u tim oblastima nema

prostora za intenzivniji i širi razvoj, te ne treba očekivati veće industrijske prodore u

tim sektorima.

Pored ukazivanja na prioritetne sektore za potencijalni industrijski razvoj,

neophodno je ukazati i na ciljni profil proizvodnje u ovim sektorima. Imajući u vidu

da Srbija ne može imati industriju za masovnu proizvodnju bilo čega (malo lokalno

tržište, ograničena investiciona sredstva, dominantan tržišni položaj Kine i dr), njena

industrija mora prvenstveno da se usmeri ka specifičnim proizvodima. Na primer,

u prehrambenoj industriji i poljoprivredi: proizvodnja zdrave i kvalitetne

hrane i finalnih prehrambenih proizvoda;

u industriji softvera: razvoj inovativnih softverskih proizvoda, tj. onih koji

realizuju nove ideje koje integrišu IT i poslovne modele, a ne isključivo rad na

autsorsingu razvoja softvera, zbog cenovne konkurentnosti (međutim, to nije

dugoročno rešenje);



_______________________________________________________________

26

sabraćaj: primena integralnog pristupa u razvoju (multimodalnog) saobraćaja

i pratećih industrijskih kapaciteta (pre svega za inostrane kompanije) duž

glavnih međunarodnih koridora

Samoodrživ i stabilan industrijski razvoj Srbije je moguć ako se on zasniva na

nekoliko osnovnih principa:

1. Angažovati i usmeriti sve nacionalne resurse u prioritete razvoja,

omogućavajući u što većoj meri inovativnost (komercijalizacija znanja),

preduzetništvo (masovvi kapitalizam), i slobodnu konkurenciju. Državni

sektor ne sme da guši privatni sektor privilegijama javnog sektora.

2. Neophodno je ostvariti stabilno i prospiretetno političko, ekonomsko i pravno

okruženje (vladavina zakona), razviti efikasnu, kompetentnu i nekorumpiranu

državnu uprava, a ulogu države definisati pre svega kao regulatora i

usmerivača razvoja (preko podsticajnih mera). Usluge banaka i finansijskih

institucija treba da budu slične i uporedive kao u drugim državama Evrope.

3. U pojedinim sektorima od nacionalnog interesa, treba ograničiti nivo učešća

inostranih investitora u vlasništvu kompanija, prava eksploatacije prirodnih

resursa i udela na domaćem tržištu.

4. Neophodno je da se za prioritetne, a i važnije industrijske sektore pripreme

posebni programi razvoja i podsticaja domaće industrije, koji obuhvataju

precizno definisane i sveobuhvatne mere. One treba da budu definisane na

sektorski specifičan način, ali i specifičan i u odnosu na veličinu kompanija.

Na slici 1 je dat jedan matrični način prestavljanja ovih programa i mera, u

kome svako polje matrice sadrži specifične programe razvoja domaće

industrije.

Slika 1: Matrično predstavljanje integralnih programa mera za razvoj domaće

industrije

5. Podsticati forme direktnog investiranja i finansiranja neindustrijskog sektora

od strane kompanija, jer se na taj način njihova sredstva svrsishodnije i

efikasnije plasiraju nego posredstvom države (i budžeta). To znači da

kompanije koje, na primer, ulažu u naučnoistraživačku delatnost (opremanje

univerzitetskih laboratorija, finansiranje istraživačkih projekata), obrazovanje



_______________________________________________________________

27

(stipendije, plaćanje školarina), zdravstvo (pokrivaju deo troškova lečenja ili

zdravstvene preventive svojih zaposlenih, donacije zdravstvu) i slične

inicijative, dobijaju jasno definisane poreske podsticaje i poreska oslobađanja.

To bi stvorilo uslove za direktnije i efikasnije povezivanje privrede i

univerziteta, a to je preduslov za razvoj industrije zasnovane na znanju.

3. Kakvo je obrazovanje neophodno za podršku industrijskom razvoju?

Savrmena i konkurentna industrija traži znanje, kao preduslov njenog razvoja.

Kako, po definiciji, univerziteti stvaraju novo znanje i stvaraju nove stručnjake za

primenu znanja (diplomirani studenti), postavlja se pitanje da li univerziteti u Srbiji

uspešno ispunjavaju tu svoju osnovnu misiju. Na žalost, u ovom trenutku, univerziteti

ne ispunjuju zadovoljavajuće tu svoju funkciju, jer je industrija znanja u Srbiji

zanemarljiva, što pokazuje struktura proizvoda i usluga koje Srbija izvozi. Po

mišljenju autora, univerziteti u Srbiji su danas zatvorene i konzervative institucije koje

se bave odbranom sopstvenih interesa i ne pokušavaju da aktivno doprinesu

privrednom i opštem ekonomskom i društvenom razvoju Srbije. To se ogleda u

sledećim pojavama:

Programi po svom sadržaju i broju studenata nisu usklađeni sa potrebama

Srbije, te se javlja veliki broj viška kadrova pojedinih profila, a nedostatka

drugih profila.

Istraživanja na univerzitetima (i u institutima) nisu usmerena ka

komercijalizaciji istraživačkih rezultata, niti ka rešavanju aktuelnih problema

u privredi i u društvu. Izrazito dominiraju istraživanja koje finansira

ministarstvo nadležno za nauku (a u njima primenjena i razvojna istraživanja

su u inferiornom položaju), u odnosu na istraživanja i razvoj koji finansiraju

kompanije. Za ovu pojavu nisu krivi samo univerziteti, već i nosioci javne

politike u oblasti naučnoistraživačke delatnosti.

Istraživanja su prvenstveno usmerena ka publikovanju naučnih radova, a u

cilju zadovoljenja kriterijuma za izbor u zvanje nastavnika. Na primer,

kriterijumi za ocenu uspešnosti projekata istraživanja koje država finansira

prvenstveno se zasnivaju na oceni publikovanih radova (čak i ako nisu u

oblasti projekta), a kod ocene predloga projekata, mnogo je važnija

referentnost predlagača, nego sama ideja projekta. Čak se ni u projektima

tehnološkog razvoja ne traži participacija mogućih korisnika rezultata (jer ih

verovatno, zbog karaktera projekta, i nema), a nosioci tzv, inovacionih

projekata su visokoškolske ustanove (preko njihovih inovacionih centara), a

ne industrija, tj. kompanija koje posluju na tržištu.

Saradnja univerziteta i privrede, i gde postoji, uglavnom se zasniva na nekom

obliku angažovanja nastavnika (uz eventualnu pomoć i asistenata) u rešavanju

nekih konkretnih problema u privredi, ali bez studenata i bez trajnih oblika

saradnje (zajedničke laboratorije, razvojni centri, podela prava intelektulne

svojine, zajednička ulaganja u startap firme i dr).



_______________________________________________________________

28

Da bi Srbija mogla da ostvari svoj industrijski i ekonomski razvoj, mora suštinski

da reformiše svoj obrazovni sistem. Usvojena Strategija razvoja obrazovanja do 2020.

godine [1] daje osnovne smernice neophodnih promena. Međutim, primena

navedenih opredeljenja može biti različita i nedosledna, što je čest slučaj u primeni

strategija. To je često način da se «amortizuju» efekti promena od strane onih koji su

suštinski protiv promena. Suštinske i efektivne promene u obrazovanju, a pre svega u

visokom obrazovanju, moraju da obuhvate, po mišljenju autora, sledeća načelna

opredeljenja:

1. Povećanje broja i kvaliteta brucoša: Kvalitetno gimnazijsko obrazovanje

(koje treba reformisati i unaprediti) treba da obuhvati najmanje 60% učeničke

populacije, jer je to najbolja (i najjeftinija) priprema za studije.

2. Država treba da preduzme svoju ulogu i odgovornost: To znači sledeće:

a. da u potpunosti obezbedi ravnopravnost državnog i nedržavnog

sektora u obrazovanju;

b. da se postavi kao neutralni, ali aktivni i «sudija» i «pisac pravila»

ponašanja u visokom obrazovanju, umesto što je često automatski i

nekritički podržavalac ustanova čiji je formalni osnivač, a ponekad je

i nemi posmatrač (pa saučesnik) negativnih pojava u visokom

obrazovanju (upis studenata preko dozvoljenog broja, korupcija u

obrazovnim ustanovama i dr);

c. da defiinše ciljeve rada visokoškolskih ustanova čiji je osnivač, da

postavi jasne smernice i indikatore uspešnosti, i da se aktivno uključi

u nadzor ostvarivanja postavljenih ciljeva i smernica ustanova čiji je

osnivač. Činjenica je da u savetima mnogih visokoškolskih ustanova

država i posle više godina nije imenovala svoje predstavnike, kao i da

oni čine samo jednu šestinu članova saveta, te je njihov uticaj

marginalizovan (zbog borbe «za autonomiju»).

3. Postaviti novi sistem finansiranja visokog obrazovanja: To znači sledeće:

a. Svaka visokoškolska ustanova (VŠU) treba sama da odredi školarinu,

tj. cenu obrazovanja na svojim studijskim programima po studentu, a

koja obuhvata kako operativne, tako i razvojne troškove. To znači da

sve VŠU (i državne) svoj prihod za pružanje obrazovnih usluga,

ostvaruju isključivo preko školarina

b. Za sve oblasti i discipline, država definiše broj studenata za koje

obezbeđuje finansijsku podršku, bilo u vidu plaćene školarine u

potpunosti, bilo u vidu obezbeđenja povoljnog studentskog kredita, ili

kombinacijom ova dva oblika finansijske potpore.

c. Svi akreditovani studijski programi i sve akreditovane VŠU, bez

obzira na osnivača, imaju ista prava upisa studenata koji dobijaju

finansijsku podršku države;

d. Nosilac finansiranja obrazovanja je student, a ne institucija. To znači

da student na konkursu (koji država organizuje) dobija određeni tip

finansijske potpore (potpunu ili delimično plaćenu školarinu, i kredit).



_______________________________________________________________

29

Država sa studentom pravi ugovor u kome i student preuzima

obavezu redovnog studiranja i vraćanja dobijenih sredstava ako

odmah posle studija odlazi u inostranstvo;

e. Država može da koristi jedan od dva mehanizma implementacije

finansijske potpore studentima:

i. Vaučeri: Studenti dobijaju vaučere za određenu disciplinu i

studijski program i sami biraju VŠU koja im nudi

odgovarajuće akreditovane studijske programe.

ii. Ugovor sa VŠU: Država sklapa ugovore sa akreditovanim

VŠU o broju studenata (po studijskim programima) za koje

država plaća celu ili delimičnu školarinu;

f. Visina finansijskih sredstava koje država treba da obezbedi za

finansijsku podršku studentima zavisi od njenih mogućnosti. Ona

može da ograniči maksimalni iznos školarine (tzv. standardizovana

školarina), po oblastima obrazovanja, a koja može da obezbedi

eventualnu razliku do stvarne školarine (ako je ona veća od

standardizovane školarine) mora da pokriva student (uz eventualnu

podršku kredita). U cilju obezbeđenja finansijske podrške svih

studenata (makar i samo kreditom), država treba da smanji broj

studenata kojima «daje sve», da ne bi imala studente «kojima ne daje

ništa», što je sadašnja (politički i etički) neprihvatljiva siituacija;

g. Sve VŠU (uključujući i državne) imaju punu samostalnost i

autonomiju u trošenju ostvarenih prihoda od školarina, ali preuzimaju

i punu odgovornost za pružanje kvalitetnih obrazovnih usluga.

Ukoliko su nerealno odredile svoje školarinu, tj. precenile njihov

nivo, VŠU preuzimaju rizik za manji upis studenata, što može biti

slučaj ako je školarina određena od strane VŠU veća od

standardizovane školarine koju država plaća. Ako se primenjuje

vaučerski sistem, sami studenti će izbegavati upis studija za koje

moraju da doplaćuju školarine. Ako se plaćanje školarina reguliše

ugovorima države sa VŠU, onda država može da smanji broj

studenata koje podržava na VŠU koje su skupe;

h. U slučaju da privredna društva direktno plaćaju školarine i

stipendiraju studente, država im za iznos tako uloženih sredstava,

smanjuje poresku osnovicu ili umanjuje porezu;

i. U slučaju osnivanja novih državnih VŠU, država ima obavezu

investiranja u osnivanje. Po predaji «ključa u ruke» rukovodstvu

VŠU, ona svoj prihod od obrazovnih usluga obezbeđuje isključivo

preko školarina, bez dodatnih finansijskih potpora od strane države.

4. Obrazovanje nije «javno dobro» već «javna obaveza»: Ne postoji «besplatno

obrazovanje» jer svaka aktivnost košta jer je prate troškovi. Zato,

obrazovanje ne može biti shvaćeno kao «javno dobro» koje je svima ili samo

privilegovanima, besplatno dostupno, bez ikakvih obaveza. Obrazovanje treba



_______________________________________________________________

30

da bude «javna obaveza» države da u što većoj meri finansijski podrži

studente, a koji moraju da imaju jasnu odgovornost za svoj uspeh u studiranju.

Država u što većoj meri treba da pruža finansijsku potporu studentima, kako

bi visoko obrazovanje bilo dostupno svakome. Tržište obrazovanja se

priznaje, ali mora i da se reguliše, kako bi se afirmisale njegove prednosti, a

neutralisale negativne moguće posledice.

5. Zajedništvo obrazovanja i poslodavaca: Umesto dva nezavisna «sveta»,

visokoškolske ustanove i poslodavci, pravi korisnici rezultata visokog

obrazovanja, treba da razvijaju ne samo što bliže modele saradnje, već i

modele zajedništva. Time treba da «zaobiđu» u što većoj meri neefikasnu i

nezainteresovanu državu, kao posrednika između sveta rada i sveta

obrazovanja. Ta dva «sveta» treba ujediniti, jer ih spaja isti interes:

obrazovati studente sa znanjima, veštinama i kompetencijama koja traže

poslodavci, odnosno, radna mesta. A to je i definicija kvaliteta obrazovanja.

Kvalitetno obrazovanje je ono koje u potpunosti zadovoljava potrebe

poslodavaca diplomiranih studenata.

Ovde se reforma, prvenstveno visokog obrazovanja, na prvi pogled vrlo uprošćeno

predstavlja, ali autori su mišljenja da su ova fundamentalna opredeljenja neophodna

za uspešnu suštinsku reformu obrazovanja, a pre svega visokog obrazovanja. Mnoge

druge mere i ponašanja zavise od navedenih opredeljenja. Način finansiranja, u bilo

kojoj oblasti, prvenstveno usmerava ljude, a i organizacije, na ponašanja koje im

postojeći sistem finansiranja omogućava, po principu «minimuma energije», tj. da se

»što bolje prođe, sa što manje muke». U položaju u kome se Srbija nalazi, svi moraju

mnogo više da se «muče», ali sa perspektivom jasnog dobitka. Zato su suštinske i

sistemske reforme u obrazovanju nužne, kao preduslov opšteg ekonomskog i

društvenog preobražaja Srbije.

Postavlja se pitanje, da li smo spremni za takve reforme? Na slici 2 dat je određeni

broj pitanja i mogućih odgovora, i to u dve varijante A i B. Odgovori na postavljena

pitanja jasno ukazuju na opredeljenost ili za konzerviranje sadašnjeg sistema rada

(odgovori pod A), ili za izgradnju novog sistema obrazovanja (odgovori pod B).



_______________________________________________________________

31

Slika 2: Pitanja za samotestiranje spremnosti za suštinsku reformu obrazovanja

Ako bi se anketa sprovela na našim univerzitetima, najverovatnije da bi

najveći broj odgovora bio u kategoriji A. Najveći broj akademske javnosti radi na

državnim univerziteima, na kojima se oseća bezbedno i zaštićeno, a sa primanjima

koja su uglavnom pristojna, a na pojedinim fakultetima i visokim školama i

izuzetnim, te nikakve promene tu nisu poželjne. Po pravilu, ljudi ne vole promene

(zbog mentalne inercije, i nespremnosti na preuzimanje rizika), a pogotovu kada se

uvodi konkurencija koja, po definiciji, tera sve da što više i bolje rade, da bi

obezbedili bolji položaj, ili čak da bi «poslovno preživeli». Međutim, ne treba ni

očekivati niti tražiti od ljudi na univerzitetima da većinski podržavaju promene.

Nosilac promena treba da bude država, kao osnivač univerziteta na kojima studira

85% studenata, a glavni pokretači i faktori «pritiska za pokretanje promena» treba da

budu ostali zainteresovani akteri, kao što su poslodavci, profesionalna udruženja,

ministarstva (jer u njihovim sektorima imaju potrebu za bolje obrazovanim

stručnjacima), privredne komore i poslovna udruženja, studenti i njihovi roditelji.

Opšti interes je razvoj kvalitetnog, efikasnog i efektivnog obrazovanja, a radi

ostvarivanja preduslova razvoja industrije znanja i dinamičkog razvoja Srbije, Država

mora da sprovede suštinske reforme u obrazovanju, bez obzira na očekivane otpore

mnogih koji u njemu rade. Opšti interes uvek treba da ima prednost u odnosu na

posebne interese zaposlenih u obrazovanju.



_______________________________________________________________

32

4. Preduzetnički univerziteti – jedan od strateških pravaca razvoja naših

univerziteta

Jedan od mogućih modela univerziteta koji bi odgovarao situaciji u Srbiji je i

primena koncepta tzv. preduzetničkog univerziteta. O tom konceptu se već dosta dugo

piše i debatuje [2], ali je malo slučajava dosledne primene tog koncepta, a naročito u

Evropi gde dominira i dalje klasični koncept Humboltovog univerziteta. Zbog

ograničenog prostora, ne možemo se ovde detaljnije baviti konceptom preduzetničkog

univerziteta, ali moramo da skrenemo pažnju, šta on jeste a šta nije, kao i zašto

mislimo da on može biti pogodan model za mnoge univerzitete u Srbiji.

Po definiciji, svaki preduzetnički univerzitet treba da ispunu tri osnovna

preduslova [2]:

1. Sam univerzitet, kao organizacija, mora da postane preduzetnički.

2. Svi na univerzitetu, profesori, zaposleni i studenti treba na određeni način da

postanu preduzetnici.

3. Interakcija univerziteta sa svojim okruženjem treba da se odvija u skladu sa

preduzetničkim šablonom, tj. u skladu sa principima preduzetništva.

Na ovim principima se i zasniva tzv. Šumpeterov (Schumpeter) model

univerziteta. Po njemu, umesto ulaznih parametra (budžet za obrazovanje, broj

zaposlenih, infrastruktura, poslovni prostor i dr), univerziteti treba da koriste izlazne

parametre kao indikatore razvoja (npr. broj direktno i indirektno nastalih inovacija).

To znači da inovativni preduzetnik mora da bude u središtu preduzetničkog

univerziteta.

Preduzetnički univerzitet, po definiciji, treba da teži maksimalnoj efikasnosti

resursa i korišćenju ulaznih faktora, i maksimalno koristi svoju unutrašnju dinamiku

razvoja inovacija, nezavisno od ulaznih faktora [2]. Univerzitet mora da preuzme svoj

deo odgovornosti uvećanja društvenog bogatstva i povećanja zaposlenosti, a pre

svega, svojih diplomiranih studenata. Zato, pored visokog kvaliteta znanja koji

njegovi studenti treba da poseduju, VŠU treba da im obezbedi i kompetencije

profesionalnog preduzimača. Pri tom se misli na inovativnog preduzimača u oblasti

tehnoloških, tehničkih i procesnih inovacija. To znači, preduzetnički univerzitet treba

da se bavi prvenstveno primenjenim istraživanjima, i da zajedno sa industrijom,

učestvuje u razvoju inovativnih proizvoda, tehnologija i procesa (formiranjem

zajedničkih inovativnih startap firmi, zajedničkih razvojnih centara, i dr.).

Ovo ne znači da univerzitet treba da se direktno bavi razvojem inovacija i borbom

na tržištu sa konkurencijom. Ovo znači samo da ljudi na univerzitetu, kao inovativni

preduzimači, treba da [2]:

a) prenose znanje u postojeće firme,

b) prenose znanje pojedincima koji stvaraju nove firme, i

c) osnivaju sami nove firme (zajedno sa partnerima).



_______________________________________________________________

33

Nosilac inovacije i poslovanja na tržištu treba da bude firma, ali firma sa kojom i

univerzitet i ljudi sa univerziteta imaju ili blisku saradnju, ili su, što je bolje, deo te

firme (kao delimično zaposleni, ili kao suosnivači i dr).

Teško je ostvarljiv prenos nestrukturisanog (tacitnog) znanja. Najlakši i najbrži

način je da istraživači i inovatori, sa upotrebljivim znanjima, invencijom i

intelektualnom svojinom, pređu (delimično ili potpuno) u inovativnu firmu i da od

svoje invencije pokušaju da naprave inovaciju (tržišno valorizovanu invenciju). Zato,

inovativne firme i univerziteti treba što bliže da sarađuju, ili još bolje, univerzitet treba

da bude njihov suosnivač i prvi sponzor.

Ulaganje u istraživanja, u cilju povraćaja ulaganja u njih, je vrlo rizičan posao.

Sve veći broj firmi, pogotovu manjih, ima velike probleme da drži korak u razvoju

novih i inovativnih proizvoda. Tu je prostor za podršku države i specijalizovanih

finansijskih organizacija (investicioni anđeli, fondovi rizičnog kapitala, organizacija

privlačenja masovnih investitora i dr). U tom konceptu, naznačajnije mesto treba da

ima sledeći inovacioni lanac: nova ideja-istraživanje-razvoj-promocija inovacije-

prodaja firme (ukrupnjavanje inovativne firme). U praksi ta linearnost inovacionog

modela ne postoji, već mreža povezavanih i paralelnih aktivnosti. Poslednja faza nije

nužna, ali je česta pojava (naročito u industriji informacionih tehnologija, jer globalni

plasman inovacija mogu da uspešno i brže realizuju velike firme). S druge strane,

njima je manje rizično i brže da za vrlo visoke cene kupe inovativne firme (sa svom

intelektualnom svojinom i kadrovima), nego da sami lutaju u istraživanjima i razvijaju

nove tehnologije. Mala firma okuplja mlade i ambiciozne ljude oko ideje koju su

stvorili, i sa visokom dozom motivacije, ali i znanja, imaju bolje predispozicije za

uspeh nego neko razvojno odeljenje velike firme u kome godinama rade isti

istraživači i inženjeri kod kojih je doza «tehnološke birokratije» i inertnosti, stalno i

bezbedno zaposlenih, već uzela maha. Zato, nosilac razvoja inovacija treba da budu

nove, male firme u kojima učestvuju nosioci ideje ili invencije, ali uz odgovarajuću

pomoć partnera (suosnivača, organizacija za finansijsku i drugu podršku i dr). U

slučaju uspeha i prodaje inovativne firme, zarada je mnogo veća od ulaganja, a dolazi

odmah po prodaji i bez rizika daljeg plasmana na globalnom tržištu. Ostvarena zarada

stvara osnov za dalje inovativne poduhvate njihovih osnivača (ako ne žele da dalje

rade u kupljenoj firmi) i oni postaju sada i investitori u buduće inovacije. Tako se rađa

nova klasa «inovativnih preduzetnika»: mladi, uspešni preduzetnici, a i sa solidnim

finansijskim mogućnostima svog daljeg razvoja.

Naravno, i drugi oblici saradnje sa privredom su poželjni, ali je najpoželjniji i

nejefektniji opisan model inovativnog lanca od ideje do prodaje uspešne prodaje

inovativne firme, jer stvara nova radna mesta, nove firme, nove poreske obveznike, i

uslove za rađanje nove klase inovatnivnih preduzetnika. Prema tome, cilj

preduzetničkog univerziteta je ne samo kvalitetno obrazovanje i ciljno vođena (ka

komercijalizaciji) istraživanja, već i stvaranje uslova za (samo) zapošljavanje

diplomiranih studenata i stvaranje novih firmi. Zbog toga, idealno je da i univerzitet i

(njegove) startap inovativne firme budu i fizički na istoj lokaciji, da bi zaposleni i

studenti mogli bez problema da rade i u jednoj i u drugoj organizaciji. Nastavnici



_______________________________________________________________

34

mogu da rade kao konsultanti i organizatori istraživanja, a njihovi studenti i bivši

studenti, kao stručnjaci koji realizuju izgledne ideje i stvaraju inovativne proizvode,

tehnologije i procese. Sada se postavljaju sledeća pitanja:

1. Da li sadašnji univerziteti u Srbiji mogu da ostvare ovu treću, inovativno-

preduzetničku funkciju (ili misiju)? Sigurno je da ne mogu, jer su zatvoreni,

ksenofobični i nezainteresovani za rešavanje realnih problema svog

okruženja.

2. Da li je moguć razvoj industrije znanja u Srbiji bez univerziteta? Teško ili vrlo

otežano i sporo. Znanje je dominantno na univerzitetima, te i «kolevke novih

firmi» i njihova «gnezda» treba da budu na univerzitetima, ili bar pored njih.

3. Šta treba uraditi da bi univerziteti postali pokretači inovativnog razvoja Srbije,

a pre svega u prioritetnim oblastima? Neophodna je njihova suštinska reforma

i promena sistema, u skladu sa osnovnim opredeljenjima datim u poglavlju 3.

5. Univerzitet Metropolitan – pionir preduzetničkog univerziteta u Srbiju

Uzimajući u obzir globalne i lokalne trendove razvoja obrazovanja, kao i potrebe

svog okruženja, ali i svog opstanka (u «neprijateljskom okruženju» poslovanja

privatnih univerziteta), Univerzitet Metropolitan je odlučio da svoju razvojnu

strategiju veže za razvoj primene koncepta preduzetničkog univerziteta. Pod

preduzetničkim univerzitetom je prepoznao univerzitet koji, u skladu sa potrebama

svog okruženja, pored obrazovanja i istraživanja, omogućava razvoj inovacija

primenom preduzetništva i partnerstva sa biznisom, čime doprinosi stvaranju radnih

mesta svojim studentima i učestvuje u ekonomskom razvoju društva.

Ovo nije opredeljenje za primitivnu komercijalizaciju profesionalnog znanja ili

svoje pozicije (npr. poslovi atetsiranja i sl), koji nemaju karakter inovativnosti, a

inistiraju na komercijalizaciji profitabilnih i rutinskih usluga, a koje zadovoljavaju

uglavnom one zaposlene koji se neposredno time bave. Ti klasični, i dugo

upotrebljavani oblici saradnje sa privredom, nisu karakteristika preduzetničkih

univerziteta. Ta saradnja uvećava prihode fakulteta, kao i pojedinaca koji učestvuju u

ovakovim poslovima, ali ona niti otvara nova radna mesta (pre svega za diplomirane

studente), niti dovodi do formiranja novih firmi i industrije. Bez ova dva faktora,

nema preduzetničkog univerziteta.

Univerzitet Metropolitan, kao inovativno-preduzetnički univerzitet u nastajanju,

pored uobičajenih modela saradnje sa industrijom, prvenstveno teži (i već ostvaruje)

model zajedničkog razvoja novoformiranih inovacionih firmi sa svojim poslovnim

partnerima, a koji je prikazan na slici 3.

Tipičan proces stvaranja nove inovativne firme je sledeći:

1. Ocena ideje: Posle analize neke nove poslovno-tehnološke ideje, ukoliko je

ona pozitivno ocenjena sa tehničkog i tržišnog aspekta, ona se prihvata kao

moguća ideja za podršku.

2. Ocena investitora: Ideja sa pratećom analizom i dokumentacijom, nudi se

potencijalnim investitorima (masovni investitori, investicioni anđeli, fondovi



_______________________________________________________________

35

rizičnog kapitala i dr). Ako se prikupe neophodna sredstva za fazu inkubacije

(firma radi, ali ne prihoduje, već razvija prototip inovativnog proizvoda),

formira se nova firma za realizaciju nove ideje.

3. Faza inkubacije: Firma u IT inkubatoru Univerziteta Metropolitan radi

određeni period do razvoja i ispitivanja prototipa inovativnog proizvoda, pri

čemu uživa svesrdnu savetodavnu i kadrovsku podršku svojih partnera

(investiciona firma, Univerzitet Metropolitan i dr).

4. Faza razvoja i promocije firme i inovacije: U ovoj fazi firma nudi svoje

(patentno zaštićeni proizvod) s ciljem tržišne valorizacije proizvoda i njegove

promocije radi privlačenja većih firmi koje bi kupile ili celu firmu, ili njenu

inovaciju.

5. Prodaja firme: Ova opciona faza, ukoliko do nje dođe, obezbeđuje najveću

finansijsku valorizaciju razvoja inovacije. Ona svim učesnicima u razvoju

obezbeđuje najveći prihod i visoki profit, što je preduslov za dalje investiranje

u nove ideje i inovativne poduhvate.

Slika 3: Poslovni model zajedničkog razvoja inovativnih firmi

U cilju realizacije navedenog modela, Univerzitet Metropolitan je kupio odgovarajući

poslovni prostor (Slika 4) u Nišu i formirao svoj Poslovno-obrazovni centar, u kome

se paralelno odvija i njegova obrazovna i istraživačka i inovativno-preduzetnička

funkcija. Studenti dobijaju stipendiju i plaćenu školarinu da u ovom centru studiraju i

da istovremeno rade za svog stipenditora (kao stalna praksa od 10 sati rada nedeljno),

te istovremeno stiču i formalno i neformalno obrazovanje. Univerzitet u svom IT

inkubatoru nudi svojim poslovnim partnerima i startap firmama poslovni prostor, pri



_______________________________________________________________

36

čemu ga daje na besplatno korišćenje od 2 m2 po svakom stipendisti. Novoformirane

firme zapošljavaju i iskusne inženjere razvoja, a svoje stipendiste (buduće nosioce

razvoja) uključuje u rad na

projektu razvoja inovacije.

Univerzitet prilagođava svoje

studijske programe i njihovu

primenu potrebama ovih firmi

(domaći i projektni zadaci,

izborni predmeti, stručna praksa,

završni radovi) te one dobijaju

stručnjake »po meri», tj. u skladu

sa njihovim potrebama. Po

diplomiranju, ovi stipendisti su u

obavezi da rade za firmu-

stipenditora najmanje onoliko

godina koliko su primali

stipendiju i plaćenu školarinu.

Firma sa tako formiranim

stručnjacima, je interesantna za potencijalne kupce, jer, pored inovativnog proizvoda,

dobijaju i mlade i perspektivne stručnjake, koji su i učestvovali u razvoju inovativnog

proizvoda, te mogu uspešno da nastave njegov dalji razvoj i nadgradnju.

Trenutno, u Poslovno-obrazovnom centru Univerziteta Metropolitan u Nišu, 30

studenata-brucoša prima stipendiju strane investicione firme koja se sprema da ih

uključi u svoje razvojne projekte i startap kompanije koje će raditi u IT inkubatoru

Poslovno-obrazovnog centra. Na osnovu stečenih iskustva, model razvoja inovativnih

firmi će se dalje usavršavati, i naravno, primenjivati sa većim brojem partnera.

Ovaj model svima donosi povoljnosti:

Studentima: Dobijaju mogućnost besplatnog studiranja, stipendiju, i

garantovano dobro zaposlenje po diplomiranju u firmi koja ih stipendira.

Firmi: Perspektivne mlade stručnjake, školovane u skladu sa potrebama

firme, koji učeći u toku rada, ne samo doprinose razvoju inovacije, već podižu

tržišnu vrednost firme, zbog njenog dobrog i perspektivnog kadrovskog

sastava (što je u IT industriji vrlo značajan faktor).

Univerzitetu Metropolitan: Sa nuđenjem besplatnog studiranja, stipendiranja i

zapošljavanja budućim svojim studentima, Univerzitet Metropolitan je u

prilici da privuče najbolje učenike srednjih škola, što je i preduslov za

zadovoljstvo firmi koje ih stipendiraju. Takođe, pored kvaliteta, ostvaruje se i

kvantitativan porast broja upisanih studenata i stabilan izvor finansiranja

njihovih školarina.

Država Srbija: Povećanjem broja firmi i novih akumulativnih i dobro plaćenih

radnih mesta (što je karakteristika IT industrije), država povećava broj

poreskih obveznika i smanjuje nezaposlenost. Pored toga, ostvaruje se

Slika 4: Poslovno-obrazovni centar UM u Nišu



_______________________________________________________________

37

povećanje izvoza, jer po pravilu, firme koje na ovaj način nastaju, poslovno

su dominantno orijentisane na inostrana tržišta.

6. Zaključak

U ovom radu je:

ukazano na mogućne prioritetne oblasti razvoja industrije u Srbije;

dat predlog da se za svaku prioritetnu oblast sačini sektorski specifičan

program mera podsticaja i razvoja u vidu matrice, a u zavisnosti od veličine

kompanije;

ukazano na neophodnost suštinske reforme obrazovanja u Srbiji, a pre svega

visokog obrazovanja, kao preduslova za razvoj industrije zasnovane na znanju

i ostvarivanja ubrzanog industrijskog razvoja Srbije;

predloženo pet fundamentalnih opredeljenja, kao preduslova za sprovođenje

suštinske reforme visokog obrazovanja;

dat je test za (samo) testiranje zaposlenih na univerzitetu, kako bi se procenio

očekivan otpor promenama;

dat predlog da se prihvati koncept preduzetničkog univerziteta, kao

odgovarajućeg modela za stvaranje novog, reformisanog univerziteta, koji bi

imao mnogo značajniju ulogu u razvoju Srbije;

na kraju, naveden primer početka primene koncepta preduzetničkog

univerziteta od strane Univerziteta Metropolitan i opisan je primenjen model

razvoja novi inovativnih firmi u oblasti IT i razvoja softvera.

Po mišljenju autora, univerziteti mogu da postanu neophodni faktor razvoja nove

industrije znanja u Srbiji. Međutim, pre toga, moraju se suštinski reformisati, jer u

sadašnjem stanju, oni ne mogu da preuzmu tako odgovornu fukciju. Preduzetništvo

univerziteta je nužnost, a nema preduzetništva bez poslovne samostalnosti (i državnih)

univerziteta, kao i bez uvažavanja tržišta, pa i tržišta obrazovanja. Ako Vlada želi da

joj univerziteti pomognu u razvoju nove industrije znanja Srbije, mora da pristupi

suštinskoj reformi obrazovanja i da podstakne (ili «natera») univerzitete da konačno

preuzmu svoju odgovornost za razvoj, ne samo industrije znanja, već i Srbije u celini.

Stvaranje i komercijalna upotreba znanja i istraživačkih rezultata, inovacija i tzv.

tehnopreduzetništva tj. primena koncepta preduzetničkog univerziteta je jedan od

malobrojnih faktora na kojem Srbija može da temelji svoj budući razvoj industrije

znanja. Svako oklevanje u sprovođenju ove suštinske reforme, odlaže i značajniji

razvoj nove industrije zasnovane na znanju.

7. Literatura

[1] Strategija razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020., Sl.glasnik br.107/2012,

Beograd, 2012



_______________________________________________________________

38

[2] The Entrepreneurial University - Innovation, academic knowledge creation and

regional development in a globalized economy by Prof. Dr. Jochen Röpke,

Department of Economics, Philipps-Universität Marburg, Germany, (e-mail:

[email protected]), September 16,1998


Supporting innovations in serbia - spin-out companies, incubators, parks, activities

_______________________________________________________________

39

Prof. Dr. Vojin Šenk5

PODRŠKA RAZVOJU INOVATIVNOSTI U SRBIJI –SPIN-OUT

KOMPANIJE, INKUBATORI, PARKOVI, AKCIJE

Apstrakt: Inovativno poslovanje neophodno je za dostizanje monopola

zasnovanog na znanju, kao najpouzdanijeg načina dolaska do profita. U radu su

prikazani načini za podizanje privrede zasnovane na znanju, sa primerima iz Srbije,

specifično, sa Fakulteta tehničkih nauka u Novom Sadu.

Ključne reči: Inovacije, visoke tehnologije, inkubatori, naučno-tehnološki

parkovi

SUPPORTING INNOVATIONS IN SERBIA - SPIN-OUT COMPANIES,

INCUBATORS, PARKS, ACTIVITIES

Abstract: Innovative business is necessary in order to attain knowledge

based monopoly, as the most reliable way of attaining profit in business. We

demonstrate a way to build the knowledge based economy, with examples from Serbia,

specifically, from the Faculty of Engineering in Novi Sad.

Key words: Innovations, high-tech, incubators, science & technology parks

1. Introduction

One of the basic aims of a successful economic policy is to provide a

framework for creation of sustainable, internationally competitive and export-oriented

sector of small and medium size enterprises (SME) and entrepreneurship. In order to

be competitive, those SMEs need to have a sustainable competitive advantage,

stemming from the continuous investment into R&D. This advantage brings a

monopoly on the market, with a consequence that the prices of the products (services,

processes, software) of those SMEs are only dictated by the customer's will to pay for

them. Thus, the innovative SME has a high profit margin, and is able to grow fast.

Different are the ways of building KBE. We will describe here the one,

considered experimental in Serbia, emerged at the Faculty of Engineering of the

University of Novi Sad. The lack of space for this paper will restrict us to give details

5 Faculty of Engineering (aka Technical Sciences) of the University of Novi Sad, Trg D.

Obradovića 6, 21000 Novi Sad. The work on this paper has been supported by the Ministry of

Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia under the grant

III 47005 "Research and Development of the Platform for Scientific Support in Decision

Making and Control of Science and Technological Research Development in Serbia"


_______________________________________________________________

40

on the most important part of the innovative ecosystem in Novi Sad, the Science &

Technology Park, while other important parts, the High-tech Incubator, activities of

the UNESCO Chair for Entrepreneurial Studies and the Best Technology Innovation

in Serbia competition, Enterprise Europe Network, and other similar activities will be

detailed in another paper.

2. Serbia and its drive towards Knowledge Based Economy

Serbia is in deep economic problems since the breakup of Yugoslavia, i.e.

from the beginning of nineties. Technologically, it no longer keeps up with the

developed countries in majority of sectors. At the same time, its higher education is

still competitive. The idea of pulling out the country from its difficulties is to use this

comparative advantage and build a highly profitable KBE.

In order to do it, one of the most important Serbian priorities is to stimulate

high-tech entrepreneurship. Orientation towards the SMEs has an important place in

the total economic reform in Serbia, and the private sector is treated as one of the

pillars of sustainable economic development. SME and entrepreneurship development

are not realized merely through entrepreneurial practice and measures of economic

policy, but also through structural changes in the educational sphere. In the future, a

growing number of youth will tie their professional development to the SME sector.

Entrepreneurial studies are still not sufficiently integrated into the formal

education system of Serbia. However, certain shifts achieved within the educational

system reform can be seen, as well as individual initiatives in that field. The Ministry

of Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia has

undertaken a series of activities adjusting the educational and research system to the

market economy needs, especially towards the SMEs, redefining links between the

economy and educational and research institutions. It is necessary to introduce

entrepreneurship on all formal education levels – from elementary to university level,

and also within informal education, regarding permanent education and study.

The law on innovation activities, first adopted in 2005, and ammended in

2010 and 2013, sets the legal framework for establishing KBE, primarily by regulating

the innovation infrastructure, including Science & Technology Parks, Incubators,

Innovation Centres and similar institutions that enable technology transfer and

incorporation. Those institutions are aimed at supporting innovative SMEs. For all

other SMEs, the construction of the institutional system for their support has started in

February 2001, when the Republic Agency for Development of Small and Medium

Size Enterprises has been formally established. After that, with significant foreign

donors’ help, 10 Regional Agencies and SME Development Centres have been

established in Belgrade, Novi Sad, Subotica, Kruševac, Kragujevac, Zaječar, Niš,

Užice and Novi Pazar. EU has helped establishing majority of them through the

CARDS program. Active donors in this field have also been the GTZ (later GIZ),

SPARK, USAID, SINTEF, SDC and UNOPS. The National Employment Service has

also started to develop a parallel network of centres for entrepreneurial development

within its system, aiming towards stimulation of self-employment.


_______________________________________________________________

41

By recognizing the important role that SMEs should have in the innovative

system of the country in the long run, it is necessary to create conditions alleviating

the development and application of innovations in SME, within the national

innovation system development, by:

1. SME capacity building for development and application of innovations, in

such a way as to make employment and training of competent SME

employees easier, expansion of innovative culture and the awareness of

significance of innovations, providing easy access to market related

information and to new technologies, and provide assistance in linking

enterprises with educational and science and technology system;

2. Alleviating funding of innovative activities in SMEs through development of

market mechanism funded on investment base (equity financing) and related

services, especially for innovative emerging enterprises through risk sharing

programs during development and application of innovations (like financial

support and tax relief for well documented R&D expenses), supporting

initiatives for building entrepreneurial partnership with development agencies

and financiers and the like;

3. Providing SMEs with unhindered access to the national and international

support programs for research and development and to international

innovative networks.

Through a regional WBC-INCO.NET program, a number of pilot projects,

such as Innovative vouchers, has been conceived, the realization of which consists in

provision of four days of free consultations for SME, in one of the referral research

organizations in Serbia. The Ministry of Education, Science and Technological

Development (previously: Science and Technological Development) has been

organizing the national Best Technology Innovation Competition in Serbia since 2005,

with technical assistance of the Faculty of Engineering (aka Technical Sciences) of the

University of Novi Sad, Chamber of Commerce of Serbia, Radio & Television of

Serbia (public service) and Intelectual Property Agency of Serbia.

The Government of the Republic of Serbia has set as one of its priority tasks,

creation of information society and it has initiated the program for Republic

information system development, where the main responsibility for implementation is

on the Informatics and Internet Bureau. However, the results in e-Government

introduction into public administration are quite modest . Significant obstacles here

are represented by incomplete legal regulations for е-business, as well as problems of

underdeveloped telecommunication infrastructure. In such a situation, possibilities for

on-line communication of small enterprises with public administration are limited and

they mostly come down to getting information from the web sites, with the possibility

to ask questions through e-mail. In order to achieve these goals, Serbia is

actively seeking international aid. The most important multilateral donor is the

European Union, directing the largest part of its help through IPA programs. The next

important donor, or better, creditor is the World Bank that also supports big projects

for system reform. Both institutions are open for cooperation and building of stable

and long term partnership with Serbian institutions.


_______________________________________________________________

42

USAID and German GIZ belong to big and important donors, although the

GIZ working method is somewhat different and is characterized by greater autonomy

in project preparation and implementation. Actually, the working procedures of GIZ

have proved to be the most effective so far. Important and relatively flexible donors

are also Sweden (through SIDA Agency) and Norway (SINTEF), and important

activities in private sector development have been so far supported by the Great

Britain (DFID), Switzerland (SDC) and Dutch Government (SPARK). Donors help

can yield the greatest contribution if goals are clearly defined and directed towards

realization of national strategy. In that way they complement the efforts of national

institutions in the development of a certain area. Unfortunately, one of the biggest

problems developing countries face, and also the Republic of Serbia, is the lack of

comprehensive and coherent development strategy, that is, of consistent and long-term

stable development plans for certain areas, independent of the change of government.

3. Conditions for KBE in the Autonomous Province of Vojvodina

The Integrated Regional Development Plan of Vojvodina (IRDP), adopted by

Executive Council of the Autonomous Province (AP) of Vojvodina and approved by

the Assembly of the AP Vojvodina back in 2004, was a framework for development of

the AP Vojvodina from political, legal, institutional and organizational aspects. The

IRDP was a multisectoral action plan with the main aim of supporting the socio-

economic development process of the AP of Vojvodina by stimulation of significant

segments through different integrated measures. One among the 14 IRDP measures

was “Joint Fund for Building Business Incubators in Vojvodina (BBI)”.

The BBI established two priorities:

1. Using internal potentials of APV, and

2. Improving the framework for economic development in the region.

In particular, it foresaw to establish and maintain business incubators

throughout Vojvodina and to promote good business ideas by a significant support to

the socio-economic development process in the AP of Vojvodina, considering the

development of new businesses as a key factor to future economic success of the

region. The BBI measure especially supported:

1. The IRDP Strategy 1.1: “Development of SMEs”, and

2. The IRDP Strategy 2.3: “Improving the R&D to business cooperation“,

by provision of basic facilities for business start-ups, building the entrepreneurial

spirit by business idea competitions throughout Vojvodina, with the aim of developing

business and entrepreneurial know how through training and consultancy.

The BBI direct target groups were the (potential) business start-ups in the AP

of Vojvodina. In order to create a favourable environment for (potential) business

start-ups, IRDP defined the following actions:

1. Support to the SME development process by building and maintaining

business incubators in Novi Sad, Subotica and Zrenjanin;

2. Development of entrepreneurial spirit by business idea competition

throughout Vojvodina;


_______________________________________________________________

43

3. Introduction of basic business know-how to new entrepreneurs by training and

consultancy.

The AP of Vojvodina has to diversify and extend its business structure. This

can only be achieved by extensions of existing companies or by settlement and

creation of new businesses. Vojvodina used to be a far ahead region within Serbia and

the BBI intended to re-stimulate the entrepreneurial spirit by offering business

platforms and filtering out the best ideas.

IRDP was prepared with support of GTZ (now GIZ). It has financed a pilot

project at the University of Novi Sad (NOSIC – Novi Sad Incubation Centre) aimed at

simulating the opening of a high-tech incubator at the University. The central point of

the project was the competition for the best business idea at the University in 2003,

that subsequently became the Best Technology Innovation Competition in Serbia that

is running from 2005 till now (2014). The success of the project paved the way for

establishing BINS, the Business & Technology Incubator in Novi Sad in 2010. by the

City of Novi Sad, Vojvodina, Investment Promotion Agency, Faculty of Engineering

(aka Technical Sciences) and Informatika (municipal provider of ICT services). More

details could be found at http://www.businessincubatorns.com/.

4. The role of University of Novi Sad, and its Faculty of Engineering

The leading partner in creating and developing the functioning of BINS has

been and still is the Faculty of Engineering (aka Technical Sciences) – FTS. It is the

largest single faculty in Serbia, and the key institution at the University of Novi Sad -

UNS. The unique point of FTS is that it has tightly integrated industrial development

with pure scientific research and education. It is best documented by contributing

more than 90% of the 104 spin-out companies generated at the University of Novi Sad

over the period of last 25 years, majority of them in the past few years. Those

companies constitute a spontaneously born Science & Technology Park of the

University of Novi Sad – partly situated at FTS. With a compound income of more

than 70 mio EUR in 2013, and an average yearly growth of 25%, its more than 2500

workforce selected among the best former students of FTS and other faculties of UNS,

contribute significantly to the economic perspective of the city of Novi Sad and the

wider region. Some of the aforementioned companies, like Schneider Electric DMS

NS, RT-RK, Execom, Levi9, A51, Eipix etc. are already renown worldwide.

The spin-out process usually starts in FTS laboratories through an informal

incubation process, and engage the best students in the final period of their education

at all levels (bachelor, master and doctoral). Though the educational and R&D

processes tightly knit significanlty contribute to the quality of both, this self-born

strategy brings huge problems as well, the lack of space and equipment being the most

outstanding. Thus, the development plan of FTS stresses the need to erect some

29.000 m2 of new space intended for the Science & Technology Park of the University

of Novi Sad. Its space structure is presented in Table 1.


_______________________________________________________________

44

Table 1. New building „Second Phase“ of Science & Technology Park of University

of Novi Sad – part at Faculty of Engineering - net area space structure Net area of new building m2

Science Laboratories of Faculty of Engineering 8,951.66

Science & Technology Park office space for renting 15,644.58

Science & Technology Park garage space for renting 3,556.96

Science & Technology Park basement – technical rooms 981.30

Total 29,134.50

During the past ten years the Faculty has developed into an institution with

more than 12.000 students and 1200 staff members, 88 study programmes and a huge

overall number of research projects (1139, of which more than 20 are international,

including FP7 projects). Presently, the Faculty possesses 29.320 m2 or less than 3 m

2

per student, which is below the state standards (4 m2), and below European standards

as well (12 m2).

The new premises consist of two buildings, one for the Building for

Laboratories of Department of Civil Engineering (2,113.00 m2), and the other for

combined functions of the Science & Technology Park (STP) and the science

laboratories mostly for ICT and electrical engineering departments of FTS (29,134.50

m2). STP would be ICT based because the majority of already incubated spin-outs are

ICT based as well, because ICT offers posssibilities for highest quality of R&D with

the least ammount of funding, and because its spacial needs are the lowest as well.

This is the reason why electrical and computer engineering departments will be

integrated with its functions.

Science & Technology Park of University of Novi Sad – part at Faculty of

Engineering will have two beneficiaries:

1. Faculty of Technical Sciences and

2. Science and Technology Park Enterprise.

In one part of the building (8,951.66m2), science laboratories of FTS will be built

(SL-FTS), mostly for R&D in ICT sector and electrical engineering sector. It is

planned that 500 researchers will be accommodate in this part of the building.

Excluding budgetary revenues for staff salaries, cooperation with

industry and national scientific projects are the main source of income of FTS. Income

from international scientific projects becomes increasingly important as well. This

extra FTS income in 2013 was more than 10,000,000 EUR.

Starting from the beginning of nineties FTS lead the University of Novi Sad in

creating new high-tech (R&D based) companies. Fig. 2 gives the number of start-ups

by years, from 1991 till now. It can be observed that the average number of start-ups

per year is close to 5, while in the last five years (excluding 2014) it is close to 8.

Although this number is way greater than in other university centers in Serbia (e.g.

Belgrade), it is still modest when compared with the potential for starting new

knowledge-based companies. The Science & Technology Park will, both, directly, by

giving role models to researchers and students, and, indirectly, through the activities

of the high-tech incubator hosted as the most important tenant, at least double this


_______________________________________________________________

45

number, i.e. it is expected that between 15 and 20 new high-tech companies will be

formed each year, after the park officially commences its daily activities.

The total number of employees of the existing spin-out companies from the

University of Novi Sad (great majority of them from FTS) is given in Fig. 3. A steady

increase is readily observed, and can be extrapolated for the future as well.

Figure 1. FTS annual income from national and international scientific projects and

cooperation with industry

Figure 2. Number of start ups per year

Fig. 4 presents the rise in the number of employees in high-tech startups of the

University of Novi Sad - Faculty of Engineering. We can observe that the annual

growth of this number is approximately growing. As our interest is to predict the

impact of the Science & Technology Park on the growth of high-tech jobs, we must

take the following into consideration. First, the existing companies, especially the


_______________________________________________________________

46

large ones, predict exponential employment growth . Second, new companies are

constantly being formed, and, as we have already commented, the impact of the STP

will double the trend. Third, the Faculty constantly increases the number of students

enrolled into ICT related programs, creating more potential workforce. Fourth, there is

a white plague and a huge brain drain from Serbia and partly from Novi Sad as well,

which undermine this efforts towards increasing the number of people capable of

working in the sector. Without STP, we could assume that the effects of this forces

will level out the number of new employees in a couple of years, i.e. that we could

extrapolate that the number of new jobs in ICT sector in Novi Sad would be fixed at

about 500 per year from 2017 on. Assuming the rise of attractiveness of the ICT

studies due to the existence of STP, easier starting of new student based enterprises as

a result of the on-site incubator, and the rise in average salaries due to the change in

the business model of those companies (greater impact of product selling against pure

outsourcing of R&D activities), we can assume that the growth of the annual rise of

the number of employees could be sustained for a couple of years more, say, for

another three years (till 2020, the projected accession of Serbia to EU). It gives the

annual rise of the number of employees of about 650, i.e. 150 more local jobs per year

due to halting the brain drain process to about half of the present rate. Namely, since

about 12.5% of people are finishing university studies in Serbia for the past 50 years,

and there are about 6% of citizens of Serbia holding university degree, we can assume

that the standard brain drain rate in Serbia is about 50%. The rise in the number of

employees of the spinouts of the University of Novi Sad - Faculty of Engineering is

closely correlated to the number of graduates per year, giving exactly this ratio (50%).

Assuming that STP will support the retention rate to be 75% (and the brain drain to be

25%), we come to the aforementioned effect.

Now we come to the impact of this rise to the community. First, let us analyze

the average income, Fig. 5. It is readily seen that the total income has a steady increase

in a long period. This increase spills over to the wider community through the profit

tax, through the income taxes and contributions, and through VAT on expenditures of

the companies and their employees. If we analyse the income per capita of the total of

employees, we see that, after the initial drop from 45000 to 35000 EUR/year/capita,

the value is fixed for some 7 years in a row. This is largely due to the fact that the

structure of the spinout companies we focus at is at outsourcing (contracted R&D for

mostly foreign partners) instead of at building their own IPR. STP is primarily

intended to alter this deadlock. Focusing on innovation, on attracting equity investors

(business angels, later VCs) due to the visible concentration of high-tech start-ups in a

highly attractive niche, on promoting high-tech entrepreneurship among the young and

potentially creative people, it is likely that the percentage, not just the sheer number of

IPR based companies will significantly rise. That would increase the income per

capita from around 35000 EUR per annum (around 3000 EUR per month) to at least

double the ammount, with at least one company in ten years able to earn more than 1

million EUR per year per employee. The impact of this result to the wider community

cannot be exaggerated.


_______________________________________________________________

47

Figure 3. Total number of employees

Figure 4. Rise in the number of employees

In Fig. 6 we plot the income and number of jobs increase in % in the last 8

years. It is seen that the average increase in the number of employees has been

stabilized at 20% per annum in the period.


_______________________________________________________________

48

Figure 5. Total income - euro

Figure 6. Percentual total annual increase

3. References

[1] Author's own contribution towards the Feasibility Study for the Science &

Technology Park of the University of Novi Sad - Part at the Faculty of

Engineering, 2014.

Unapređenje poslovanja PD Termoelektrane i Kopovi Kostolac

saradnjom sa Univerzitetom u Beogradu

_______________________________________________________________

49

Dir. Dragan Jovanović6, prof. dr Radivoje Mitrović

7, prof. dr Gradimir

Ivanović8, Žarko Mišković dipl.inž.maš

9, doc. dr Zoran Stamenić

10

UNAPREĐENJE POSLOVANJA PD TERMOELEKTRANE I KOPOVI

KOSTOLAC SARADNJOM SA UNIVERZITETOM U BEOGRADU

Apstrakt: U cilju unapređenja upravljanja mašinama (buldozeri,

cevopolagači, ...) i vozilima operativnog rada pomoćne mehanizacije, na površinskom

kopu uglja „Drmno“ PD Termolektrane i kopovi Kostolac d.o.o. su primenjene

savremne strategije i tehnologije. Razvijeni su, implementirani i u produkcionom

okruženju verifikovani poslovni procesi sa softverskom podrškom IS/IT i primenjenim

sistemom GPS/GPRS IKT. U ovom radu je prikazan sistemski pristup upravljanju

operativnim radom i održavanjem pomoćne mehanizacije sa rezultatima unapređenog

sistema (poslovni procesi, IS/IT sistem GPS/GPRS IKT, pregledi i izveštaji za

menadžment). Takođe, u radu su prikazani i rezultati laboratorijskog ispitivanja

transportnih valjaka na radijalno opterećenje i kontaminaciju, kao i oprema koja je za

ovu svrhu projektovana i izrađena.

Ključne reči: pomoćna mehanizacija, poslovni proces, IS/IT, softver, IKT,

GPS/GPRS, gotovost, transportni valjak, uređaji za laboratorijsko ispitivanje;

THERMAL POWER PLANT TE-KO OPERATION IMPROVEMENT

BY COOPERATION WITH THE UNIVERSITY OF BELGRADE

Abstract: In order to improve management of machines (bulldozers, pipe

layers, ...) and vehicles - operating work auxiliary mechanization, at the open pit coal

mine "Drmno" – Thermal power plants and mines Kostolac d.o.o. Company, Kostolac,

Serbia, modern stategies and technologies were implemented. The management of

business processes using IS/IT software together with GPS/GPRS ICT system, has

been developed, implemented, tested and released in production environment. A

systematic approach for management of operational activities and auxiliary

machinery maintenance with the results/benefits of the system: business processes,

IS/IT), GPS/GPRS ICT system, dashboards and report is presented in this paper. Also,

6 PD Termoelektrane i Kopovi Kostolac d.o.o., Nikole Tesle 5-7, 12208 Kostolac,

Srbija, [email protected] ; 7 Univerzitet u Beogradu – Mašinski fakultet, Kraljice Marije 16, 11120 Beograd 35,

Srbija, [email protected]; 8 Univerzitet u Beogradu – Mašinski fakultet, -II-, [email protected];

9 Univerzitet u Beogradu – Mašinski fakultet, -II-, [email protected];

10 Univerzitet u Beogradu – Mašinski fakultet, -II-, [email protected].








_______________________________________________________________

50

newly developed conveyor idler’s testing machines and results of performed

experimental researches are presented and discussed.

Key words: auxiliary mechanization, business processes, IS/IT, software,

ICT, GPS/GPRS, readiness, conveyor idler, conveyor idler's testing machines

1. Uvod

Jedan od imperativa vremena u kome živimo, svakako je konkurentnost.

Pitanje je dakle, kako u uslovima globalizovanog sveta, u kome nije problem

proizvesti nego prodati, biti konkurentan i uspešan. To posebno, odnosno, izraženije

važi za preduzeća u javnom vlasništvu koja su u tzv. tranzicionom periodu pretrpela

različite vrste šteta.

Nagomilani ekonomski problemi za posledicu imaju niz društvenih izazova

koje je moguće rešiti samo sinergijom akademske zajednice, društva i privrede. Stoga

je saradnja visokog obrazovanja, istraživačkog sistema i okruženja – pre svega

privrede ali i države i lokalne samouprave, imperativ vremena.

Možda i najvažniji faktor uspešnosti javnih preduzeća jeste upravljanje vrlo

skupom imovinom – mašinama, opremom, zemljištem, procesima i Slika Ova oblast

je predmet višedecenijskih istraživanja zasnovanih na različitim metodama naučne

opservacije društvenih izazova. Na našim univerzitetima su znanja o tome značajna i

obimna. Ono čega u Srbiji nema dovoljno jesu uspešno realizovane implementacije

znalački pripremljenih strategija transformacije – poboljšanja poslovanja i javnih i

privatnih preduzeća. Ipak, u proteklim decenijama Srbija je imala i pamti periode vrlo

uspešne i harmonične saradnje, čiji je rezultat bio ekonomski prosperitet i

zadovoljstvo njenih građana.

Često se postavlja pitanje odakle uopšte potiče ideja o saradnji privrednih

preduzeća i naučno-istraživačkih organizacija. Odgovor je jasan. Kako su zaposleni u

privredi opterećeni dnevnim poslovima, a za bavljenje naučno-istarživačkim radom

nemaju vremena, mnogi od problema ostaju nerešeni.

S druge strane, univerzitet je taj koji ima naučno-istraživački potencijal i

akreditovane laboratorije, pa je ostvarenom saradnjom moguće rešiti određene

tehničko-tehnološke probleme, kao na primer, u upravljanju pomoćnom i osnovnom

mehanizacijom [1].

Jedan od primera dobre prakse, po našem sudu, je i primer poslovne

transformacije i modernizacije poslovanja kompanije PD TE-KO Kostolac. Naime,

tim istraživača sa Univerziteta u Beogradu - Mašinskog fakulteta je tokom 2008.

godine ponudio rukovodstvu PD TE-KO Kostolac, nekoliko načina kako da u

godinama koje dolaze unaprede svoje poslovanje. Unapređenje poslovanja je tada

usmereno u dva pravca.

Prvi je razvoj uređaja i metodologija za ispitivanje kritičnih energetskih

(mašinskih) komponenti uređaja, mašina i postrojenja, sa ciljem poboljšanja

pouzdanosti i raspoloživosti, a zatim i njihove efikasnosti.



_______________________________________________________________

51

Drugi pravac unapređenja poslovanja predstavlja implementaciju najnovijih

znanja i tehnologija u oblasti upravljanja tehničkim sistemima, posebno pomoćnom

mehanizacijom u zatečenom sistemu upravljanja u PD TE-KO. U okviru ove

aktivnosti su obavljene iscrpne analize postojećeg stanja, posebno problema i

nedostataka, te formulisanje originalnih procedura i algoritama za novi model

upravljanja.

U skladu sa prethodno navedenim, u daljem tekstu su prikazani rezultati

uspešne saradnje u cilju unapređenja proizvodnje uglja, a time i toplotne, odnosno,

električne energije, ali i smanjenja ukupnih troškova proizvodnje uglja. Važno je

napomenuti i da su pri realizaciji ovog cilja primenjene najsavremenije strategije i

tehnike: sistemski, sistematski i procesni pristup, kao i informaciono komunikacione

tehnologije – IKT (IS, GPS/GPRS).

2. Ostvarenje unapređenja tehničke efikasnosti strateškog programa razvoja

površinske eksploatacije lignita i proizvodnje električne energije u

kostolačkom ugljenom basenu [2]

U okviru unapređenja tehničko-tehnoloških aspekata rada i poslovanja

Termoelektrana i kopova Kostolac d.o.o, Slika1, u saradnji sa naučnim institucijama u

Beogradu (Univerzitet u Beogradu – Mašinski fakultet i Institut Mihajlo Pupin),

izvršeno je povećanje termoenergetskih kapaciteta od kojih zavisi snabdevanje

električnom energijom stanovništva, javnog sektora i privrede u celini. U okviru

podizanja efikasnosti je neophodno konstantno podmirivati zahteve tržišta, odnosno,

neophodno je ostvariti strateški program razvoja površinske eksploatacije lignita, jer

se u srpskoj elektroprivredi 70% električne energije dobija njegovim sagorevanjem.

Energetska kompanija u Kostolcu proizvodi električnu i toplotnu energiju,

ugalj i otkrivku (preduslov za proizvodnju uglja). TE-KO u instalisanim kapacitetima

raspolaže sa 1000 MW snage za proizvodnju električne energije raspoređene u 4

energetska bloka (2 elektrane), pri čemu se svi snabdevaju ugljem sa površinskog

kopa ''Drmno'', koji je dostigao godišnju proizvodnju od 9 do 9,5 miliona tona uglja.

Period od 1970. do 1990. karakteriše intenzivna gradnja, a kapaciteti kojima

TE-KO danas raspolaže su sagrađeni upravo u tom periodu.



_______________________________________________________________

52

Slika 1. Kapaciteti sistema TE-KO

Period od 1990. do 2000. godine se smatra periodom iscrpljivanja radnih

sposobnosti. Deset godina su postrojenja radila u izolovanom režimu, a činjenica da su

izdržala takav režim pokazuje da su dobro izgrađena i investiciono dobro koncipirana.

Izuzetno važnim periodom se smatra i period od dvehiljadite godine, u kome

se ulagalo u revitalizaciju, rekonstrukcije, podizanje tehničkih karakteristika

proizvodnje, ali nažalost ne i u nova postrojenja i nove kWh.

Taj period se uslovno smatra periodom radnog iscrpljivanja, jer je sa istim

instalisanim kapacitetima i dalje bilo potrebno obezbediti stalnu rastuću potrošnju

električne energije.

Takođe se važnom godinom smatra i 1990. godina, kada je zadnji ozbiljan

termoenergetski kapacitet pušten u pogon u Elektroprivredi Srbije. Od tada, ništa

kapitalno nije dodato u instalisanim kapacitetima.

Na nivou Elektroprivrede Srbije u celini, proizvodnja se sa 18 milijardi kWh

povećala na 30 milijardi u 2013. godini – sa istim instalisanim kapacitetima, Slika 2.

Tome je značajno doprineo TE-KO, pošto je u istom periodu proizvodnju povećao sa

3,5-4 milijarde na preko 6,5 milijardi kWh. Proizvodnja ovolike količine energije je

uslovljena prirodnim resursom – ugljem za termoproizvodnju. Što se tiče otkrivke na

kopovima u Kostolcu, u zadnjih 10 godina se količina čvrste mase sa oko 11 miliona

m3 popela na 40 miliona. Iskopavanje uglja je takođe povećano sa 5 miliona tona na

preko 9 miliona tona.



_______________________________________________________________

53

Slika 2. Proizvodnja EPS-a od 1970-2014. god

U periodu od 2000. do 2008. godine se dosta uradilo na podizanju tehničke i

tehnološke discipline, te na podizanju svesti o potrebama povećanja proizvodnje.

Međutim, dolaskom do tehničko-tehnološke barijere se nije dalje moglo bez ozbiljnih

upliva u tehniku.

Za ozbiljne uplive u tehniku i uklanjanje neusaglašenosti koje više nisu bile na

personalnom nivou bila je potrebna pomoć. Ta pomoć je dobijena upravo kroz

saradnju sa fakultetima i institutima, Slika 3.

Slika 3. Glavni ciljevi u podizanju tehničke efikasnosti sistema za proizvodnju



_______________________________________________________________

54

Proizvodnja lignita u Kostolcu od 2001. godine do danas je dostigla preko 9 miliona

tona godišnje. Oscilacije u proizvodnji pokazuju da se svake druge godine pokreće

revitalizacija jednog velikog energetskog bloka, pa te godine on ne troši ugalj, što se

ne tumači padom mogućnosti proizvodnje, nego padom potreba za potrošnjom, Slika

4.

Slika 4. Proizvodnja lignita i ostvarena toplotna energija u TE-KO Kostolac

2012. godine je proizvedeno preko 6400 milijardi kWh sa istim instalisanim

kapacitetima, pri čemu je efektivno vreme sa 31% poraslo na 45%, a neplanski zastoji

su sa 49% smanjeni na 39%, što ukazuje na to da svi gradijenti teže boljim

vrednostima.

Postavlja se pitanje šta je urađeno na obezbeđenju potrebne količine energije

za korišćenje na nivou države? Kao prvo, ustanovljene su i definisane slabosti koje su

zatim kroz niz dokumenata obrađene i razrađene, čime se došlo do određenih

tehničkih zaključaka – u svim oblastima se javlja nepovoljna struktura otkaza

postrojenja (zastoja), što je posledica nedovoljnog ulaganja u sisteme upravljanja. Pod

načinom upravljanja se prvenstveno podrazumeva upravljanje proizvodnim procesom

i upravljanje i organizacija procesa održavanja.

Kako su svi unutrašnji resursi bili iskorišćeni, počelo se sa uspostavljanjem

saradnje sa odgovarajućim institucijama. Najvažniji deo navedene saradnje je bio

implementacija dobijene ''dodatne pameti'', koju je trebalo uključiti ne samo u

tehničke procedure već i u ponašanje ljudi i proceduralne izmene u svakodnevnom

poslu.



_______________________________________________________________

55

Rezultat je podizanje efikasnosti i pouzdanosti sistema, pre svega u

proizvodnji lignita. Kostolac je iz pozicije od pre 10 godina, kada su blokovi stajali

zato što nije bilo dovoljno uglja ili je rudnik stajao zato što blokovi nisu radili, došao

do balansirane proizvodnje, gde se više ne dovodi u pitanje mogućnost za proizvodnju

električne energije.

Po završetku ovogodišnje revitalizacije bloka B1 u Kostolcu, očekuje se

proizvodnja od 6,8 milijardi kW. To je realan tehnički maksimum za postrojenja koja

već 25 godina efektivno rade.

U cilju ilustrovanja sadržaja dela saradnje preduzeća TE-KO i naučnih

institucija čiji rezultat je „dodatna pamet“, u ovom radu su prikazani rezultati

unapređenja upravljanja pomoćnom mehanizacijom (Poglavlje 3) i eksperimentalna

ispitivanja karakteristika transportnih valjaka (Poglavlje 4).

3. Unapređenje upravljanja pomoćnom mehanizacijom (PM)

Upravljanje PM je poslovni proces koji primarno ima za cilj da obezbedi

uslove da mašine/vozila za koje su primljeni zahtevi efikasno rade uz optimalne

troškove, Slika 5. Poslovni procesi operativnog rada i održavanja, kao poslovni

sistemi za kontinuirano unapređenje operativnog rada i održavanja PM, moraju u

savremenom poslovanju da budu podržani savremenim informaciono komunikacionim

tehnologijama (IKT), Slika 6. – sistemom za upravljanje na bazi raspoloživosti,

gotovosti i proizvodno-ekonomskih pokazatelja.

Slika 5. Upravljanje pomoćnim radovima

Sledeći naprednu praksu, za unapređenje upravljanja PM je primenjen

sistemski pristup u projektovanju celovitog obuhvata ključnih procesa („od-kraja-do-

kraja”), podržan savremenim IS/IKT (uključujući GPS/GPRS tehnologije).

U tom smislu, sistemski pristup PM obuhvata upravljanje operativnim radom

(eksploatacijom) i upravljanje održavanjem, Slika 6.



_______________________________________________________________

56

Slika 6. Upravljanje pomoćnom mehanizacijom

U cilju svebuhvatnog unapređenja upravljanja PM:

Izvršena je analiza postojećeg stanja;

Definisano je koncepcijsko rešenje unapređenja upravljanja PM,

Projektovano je, razvijeno i implementirano upravljanje PM, kroz realizaciju

sledećih aktivnosti:

definisanje i uvođenje "u život" poslovnih procesa,

definisanje i uvođenje "u život" novih "papirnih" (neophodnih u operativnom

radu i održavanju) i elektronskih dokumenata (koji se automatski generišu na

osnovu unetih podataka u toku odvijanja poslovnih procesa PM u računar),

razvoj, projektovanje i implementacija aplikativnih softvera kao podrške

poslovnim procesima IS prema funkcionalnim zahtevima za realizaciju radova

pomoćne mehanizacije, koji su grupisani u logičke pakete: Održavanje baze

podataka tehničkih karakteristika mašina; Održavanje podataka o radnicima;

Dnevno raspoređivanje mašina i radnika; Rešavanje otkaza mašine na terenu;

Održavanje mašina PM; Podrška upravljanju gorivom; Podrška upravljanju

tehničkim tečnostima i mastima; Izveštavanje o radu mašina i radnika (za

operativni i top menadžment),

razvoj, projekovanje i rad u produkcionom okruženju sistema GPS/GPRS

IKT,

definisanje pregleda i izveštaja za upravljački i top menadžment sa

softverskom podrškom.



_______________________________________________________________

57

Na osnovu implementiranih rešenja procesa PM [3], u daljem tekstu su

prikazani rezultati realizovani na površinskom kopu "Drmno" PD Termoelektrane i

kopovi Kostolac.

3.1 Poslovni pocesi sa softverskom i hardverskom podrškom IS/IT

U skladu sa definisanim koncepcijskim, razvijenim i projektovanim rešenjima,

implementirani su u produkciono okruženje sledeći unapređeni poslovni procesi

(aktivnosti, odgovornosti, poslovni događaji i dokumenta), sa softverskom podrškom

IS/IT [4]: Podrška godišnjem rasporedu rada po smenama i grupama radnika (PP2);

Dnevno raspoređivanje mašina i radnika (PP3); Podrška upravljanju gorivom (PP4);

Podrška upravljanju tehničkim mazivima (PP5); Rešavanje otkaza mašine na

terenu/servis (PP6); Informisanje operativnog i top menadžmenta (PP7).

Osim toga, uspostavljeni su operativni – radni procesi za održavanje podataka

koji čine osnovu sistema – Održavanje podataka opštih i tehničkih karakteristika

mašina i vozila i drugih opštih objekata (PP1), na Slika 7 "Mašine", "Radnici, grupe i

smene".

Slika 7. Dnevno raspoređivanje mašina i radnika

Prikaz svih rezultata zahteva značajan prostor. Zbog toga će u daljem tekstu

biti prikazani samo neki od navedenih poslovnih procesa. Za svaki poslovni proces je

prvo definisan algoritam, zatim funkcionalni softverski zahtevi sa odgovarajućim

pregledima i izveštajima u realnom vremenu PM.

Na primer, poslovni proces PP3: "Dnevno raspoređivanje mašina i radnika",

odnosno "Raspored", Slika 7, obuhvata potprocese koji se odnose na: PP3.1 Stanja

mašina (ažuriranje); PP3.2 Dnevni (smenski) raspored mašina; PP3.3 Dnevni

(smenski) raspored rukovalaca.

"Slanje"-"odlazak" mašine/vozila na održavanje (definisano algoritmom i

aplikativnim softverom [5]).

Na Slika 7, 8 i 9 su prikazani obrasci za "Prijavu otkaza" i ceo tok do

završetka održavanja "otkazale mašine/vozila" i njeno "vraćanje" na teren-kop.



_______________________________________________________________

58

Na primer, "Izveštaji" Informacionog Sistema Pomoćne Mehanizacije –

ISPM, prikazani na Slika 9, 10. i 11, se generišu kada se ukaže potreba za pregledom

stanja mašina/vozila na kopu, kao i za tehničke analize rada istih, u cilju sagledavanja

rada u realnom vremenu i poboljšanja njihovog operativnog rada.

Slika 8. Prijava mašine/vozila na korektivno (otkaz) i preventivno (servis) održavnje

Slika 9. Pregledi i Izveštaji za operativni i top menandžment



_______________________________________________________________

59

Slika 10. Izveštaj o raspoloživoti mašina/vozila na kopu, u realnom vremenu

Slika 11. Izveštaj o gotovosti (mašina/vozila) buldozera na kopu, u realnom vremenu

Slika 12. Izveštaji o potrošnji goriva



_______________________________________________________________

60

3.2 Sistem GPS/GPRS IKT

Na kopu "Drmno" uređaji su instalirani na: buldozerima, cevopolagačima,

dizalicama, autobusima, cisternama, rotornim bagerima, bagerima vodeničarima itd.

U cilju određivanja pozicije mašina i vozila PM i mašina OM urađena je mapa

kopa "Drmno", koja se u skladu sa pomeranjem blagovremeno ažurira. Mapa je u

GPS/GPRS sistemu bazirana na Oracle tehnologijama, Slika 13.

Na Slici 14. je prikazana fizička arhitektura GPS/GPRS sistema TE-KO sa

glavnim komponentama. Sistem čine SPIDER (PAUK) uređaji montirani na

mašinama i vozilima, komunikacioni server, aplikativni server i server baze podataka,

GPRS ruter (gateway), radne stanice koje pristupaju aplikativnom serveru i GPRS i

VPN mreža za prenos poruka sa mašina i vozila do servera.

Slika 13. Oracle Map Builder



_______________________________________________________________

61

Slika 14. Šema fizičke arhitekture GPS/GPRS sistema

Na Slici 15. je prikazana mapa sa svim mašinama i vozilima PM i OM (opcija

"All" na mapi). Na ovom prikazu je moguće uvećati pojedina polja radi boljeg

pregleda.

Prikaz jedne, ili više vrsta zahteva je moguć izborom na padajućem meniju:

Kontrola prikaza. Na mapi je moguće sagledati i trajektoriju mašine/vozila iz

padajućeg menija, na primer za buldozer B10, Slika 16.

Slika 15. Mapa površinskog kopa uglja sa trakama, vozilima i mašinama PM i OM



_______________________________________________________________

62

Slika 16. Trajektorija buldozera B10 od 23 časa 8.07. do 23 časa 10.07.2013. godine

Izveštaji iz sistema GPS/GPRS IKT (Slika 17) se generišu kada se ukaže

potreba za pregled stanja mašina/vozila na kopu, kao i za tehničke analize rada istih, u

cilju sagledavanja rada u realnom vremenu i poboljšanja njihovog operativnog rada.

Na Slici 21. su prikazana stanja motora, određena na osnovu podataka dobijenih

putem sistema GPS/GPRS.

Slika 17. Aktiviranje opcije GPS/GPRS



_______________________________________________________________

63

Slika 18. Rad motora buldozera TD-25E po danu i smeni [h]: ukupno, stajanje,

kretanje

4. Eksperimentalna ispitivanja karakteristika transportnih valjaka

Transportni valjci su mašinski sklopovi koji obezbeđuju oslonac transportnoj

traci pri kontinualnom prenosu rastresitog materijala. Uzevši u obzir činjenicu da na

površinskom kopu uglja „Drmno” u svakom trenutku funkcioniše preko 80000

transportnih valjaka, jasno je da svako poboljšanje njihove pouzdanosti, izdržljivosti i

energetske efikasnosti značajno utiče na performanse sistema termoelektrane u celini.

Svetski proizvođači kotrljajnih ležaja (jedne od kritičnih komponenti sklopova

transportnih valjaka) ističu da plansko održavanje transportnih valjaka u

odgovarajućim vremenskim intervalima košta oko 2300 EUR, a havarijsko

održavanje, odnosno, uklanjanje posledica njihovog otkaza – preko 89300 EUR [6].

Paralelno sa aktivnostima opisanim u prethodnim poglavljima, na Univerzitetu

u Beogradu – Mašinskom fakultetu je realizovano i više naučno-istraživačkih studija

ispitivanja sklopova transportnih valjaka, korišćenjem originalnih, namenski

razvijenih, ispitnih instalacija i metodologija ispitivanja.

4.1 Ispitivanje dinamičke izdržljivosti transportnih valjaka

Ispitivanje dinamičke izdržljivosti transportnih valjaka se odvija na ispitnoj

instalaciji (probnom stolu) prikazanom na Slika 19a. Tokom ispitivanja, radijalno

opterećenje konstantnog intenziteta deluje na ispitivani transportni valjak, pri čemu se

pomoću odgovarajućeg sistema za akviziciju (Slika 19b) prate njegove ključne

karakteristike – vibracije, temperature i buka.



_______________________________________________________________

64

Pošto je laboratorijsko radijalno opterećenje višestruko većeg intenziteta od

eksploatacionog, njegovim dejstvom se značajno ubrzava otkaz ispitivanog valjka.

Poređenjem izmerenih karakteristika različitih tipova transportnih valjaka,

različitih proizvođača i starosti, stiče se predstava o njihovom kvalitetu i omogućava

preciznije predviđanje njihovog ponašanja u eksploatacionim uslovima. Prednost

razvijene ispitne instalacije u odnosu na postojeće uređaje slične namene je i

mogućnost simulacije neravnomerne raspodele radijalnog opterećenja po izvodnici

ispitivanog valjka (Slika 19c). Primer rezultata ispitivanja dinamičke izdržljivosti

transportnih valjaka je prikazan na Slika 20.

Slika 19. Ispitna instalacija za ispitivanje dinamičke izdržljivosti transportnih valjaka

– razvijena na Univerzitetu u Beogradu – Mašinskom fakultetu

Slika 20. Primer rezultata ispitivanja dinamičke izdržljivosti transportnih valjaka

4.2 Ispitivanje zaptivnih grupa transportnih valjaka



_______________________________________________________________

65

Metodologija ispitivanja kvaliteta zaptivnih grupa transportnih valjaka se

bazira na prinudnom ubacivanju čestica nečistoća u sklop ispitivanog valjka i merenju

vremenskog perioda potrebnog da te čestice prodru do njegovih kotrljajnih ležaja.

Ispitivanja se odvijaju na instalaciji prikazanoj na Slika 21a, a za kontaminaciju se

koristi specijalno pripremljena mešavina nečistoća koje su najčešće prisutne na

površinskim kopovima uglja (Slika 21b/c) – dobijena nakon detaljne kvalitativne i

kvantitativne analize njihovog sastava u odgovarajućim laboratorijama Instituta za

nuklearne nauke „Vinča“ [7].

Slika 21. Ispitna instalacija za ispitivanje kvaliteta zaptivnih grupa transportnih

valjaka – razvijena na Univerzitetu u Beogradu – Mašinskom fakultetu

5. Zaključak

Projektovanjem navedenih glavnih procesa (i potprocesa) upravljanja

mašinama i vozilima operativnog rada PM na savremenim osnovama, sa

odgovarajućim nosiocima odgovornosti i resursima, i njihovom implementacijom,

obezbeđuje se jedan savremeni pristup u upravljanju mašinama/vozilima i

rukovaocima/vozačima pomoćne mehanizacije na površinskim kopovima uglja.

Poslovni procesi čiji je obuhvat definisan u ovom radu, na osnovu podataka o

izvršenom radu, obezbeđuju jedan od ključnih podataka za izračunavanje pokazatelja

rada PM, u cilju upravljanja i poboljšanja njihovog rada.

Unapređenje poslovnih procesa PM sa savremenom IS/IKT podrškom

(uključujući i GPS/GPRS tehnologije i kvantitativne pokazatelje rada PM) omogućava

efektivno upravljanje radom PM. Da bi se sistem operativnog rada i održavanja

a)



_______________________________________________________________

66

posmatrao kao celina i činio tehnološko jedinstvo, u toku je razvoj i implementacija

IKT u sistem održavanja PM u Termoelektrane i kopove Kostolac d.o.o.

Na Slici 22. je prikazana zavisnost cene od gotovosti C(G) i gotovosti od cene

G(C). Ostvarenje određene vrednosti gotovosti – G je moguće za različite uložene

napore C1(G) ili C2(G).

Slika 22 Zavisnost gotovosti od cene (C), i cene od gotovosti (G)

Takođe i određenu cenu – C je moguće realizovati za različite vrednosti

gotovosti G1(C), ili G2(C).

Prikazano govori da je za isti napor–cenu moguće realizovati različite

vrednosti gotovosti. I obrnuto, odnosno, istu gotovost za različite cene. Dakle, jasno

je da treba uložiti odgovarajuće napore (materijalne, ali i učesnika u PM) da bi se

upravljanje pomoćnom mehanizacjom poboljšalo.

Napori podrazumevaju i bolje organizovanje (bolje iskorišćenje postojećih

kapaciteta) operativnog rada i održavanja mašina i vozila PM. Ovo je cilj unapređenja

upravljanja PM. Jedan od ciljeva je već realizovan. Gotovost se određuje u realnom

vremenu. Na redu je određivanje troškova operativnog rada (postoje) i održavanja (u

toku je) kako bi se ovo ključno sagledavanje unapređenja i stalnog poboljšanja

upravljanja realizovalo.

Takođe, na osnovu realizovanih ispitivanja transportnih valjaka, preduzeće PD

Termoelektrane i Kopovi Kostolac d.o.o. već ostvaruje značajne uštede. Uprkos tome,

razvijene metodologije je još uvek neophodno dodatno statistički verifikovati –

prvenstveno ispitivanjem što većeg broja uzoraka, na čemu se kontinualno radi.

Na osnovu prethodno navedenog se može zaključiti da je zajedničkim radom

stručnjaka sa Univerziteta i TE-KO detektovana većina problema koji se javljaju pri

održavanju vitalnih mašinskih komponenti i definisan plan aktivnosti za njihovo

rešavanje. Važno je napomenuti da ovde postoje dva nivoa rešenja. Prvi je praktično



_______________________________________________________________

67

rešavanje tehničkih izazova u realnim uslovima, a drugi – generalizacija i, na naučnim

metodama zasnovano, teorijsko uopštavanje dobijenih rezultata, te njihovo

prezentovanje na konferencijama i u časopisima.

Ko je zaslužan za ovakve rezultate i poslovnu politiku? Odgovor je jasan – pre

svega poslovodstvo TE-KO, koje je svesno da ne zna sve i da uspeha radi u

formulisanje sadržaja rada i vizije razvoja treba da se uključi i nauka – stručnjaci iz

različitih oblasti. Praksa je u ovom slučaju pokazala da je to potreban ali ne i dovoljan

uslov za uspešnije poslovanje. Dovoljan uslov je da se poslom implementacije i jedna

i druga „strana” bavi posvećeno i sistematično. Vreme je pokazalo da rezultati tada

sigurno ne izostaju.

6. Literatura

[1] Jovanović, D., Mitrović, R., Ivanović, G., i dr.: GPS/GPRS tehnologije u

upravljanju pomoćnom mehanizacijom na površinskom kopu uglja, Diploma

"Za najbolju prezentaciju naučno-istraživačkog projekta", XI međunarodna

konferencija "Održavanje i proizvodni inženjering", Budva, Crna Gora, jun,

2013.

[2] Jovanović, D., Elaborat: Energija novih ideja, Kostolac, 2014.

[3] Jovanović, D., Mitrović, R., Ivanović, G., Savremene strategije i tehnologije u

upravljanju pomoćnom mehanizacijom na površinskom kopu uglja, Rudarstvo

2014, Vrnjačka Banja, maj (septembar), str. 55-71, 2014.

[4] Ivanović, G., Pantelić, S. i dr.: Razvoj i implementacija sistema upravljanja

operativnim radom pomoćne mehanizacije na bazi raspoloživosti i proizvodno

ekonomskih pokazatelja operativnog rada sa podrškom savremenog

informacionog sistema / informacionih tehnologija, Faza I, II, III, Mašinski

fakultet, Univerzitet u Beogradu, Izveštaj br. MF 09.03-376/11, Izveštaj br. MF

09.03-381/11, Izveštaj br. MF 09.03-393/12, Beograd, 2011.-2012.

[5] Ivanović, G., Stošić, D. i dr.: Isporuka i implementacija sistema za praćenje

mašina i vozila pomoćne mehanizacije TE-KO Kostolac, Mašinski fakultet u

Beogradu, Institut „Mihajlo Pupin“ u Beogradu, Beograd, 2012.-2013.

[6] Increase reliability and decrease environmental impact with the SKF conveyor

solution, SKF Publication 06_6588_E (2010), pristupljeno 24.10.2014,

www.skf.com/skf/campaign/IDemarketing/ssrb/swe/media/06_6588_EN.pdf,

[7] Mitrović, R., Mišković Ž., Maksimović V., Jovanović D., Ivanović G.,

Stamenić Z., Tasić M., Analysis and characterization of coal mine conveyor

idlers contamination particles, YUCOMAT, Herceg Novi, Crna Gora, 2014.

http://www.skf.com/skf/campaign/IDemarketing/ssrb/swe/media/06_6588_EN.pdf

Enterpreneurship in high education - example of School of Electrical Engineering,

University of Belgrade

_______________________________________________________________

68

Dr Milica Djurić-Jovičić11

, prof. dr Branko Kovačević12

PREDUZETNIŠTVO U VISOKOM OBRAZOVANJU - PRIMER

ELEKTROTEHNIČKOG FAKULTETA UNIVERZITETA U

BEOGRADU

Apstrakt: Tokom poslednjih godina, mnogi univerziteti širom sveta su

osnovali svoje preduzetničke centre koji nude usluge studentima, nastavnom osoblju i

ekspertima iz uže i šire specijalnosti te institucije, kako bi podržali i promovisali

preduzetnički duh. Elektrotehnički fakultet Univerziteta u Beogradu je 2007. godine

osnovao svoj Inovacioni centar, ICEF, kao spin-off kompaniju fakulteta. Od tada,

ICEF učestvuje u naučnim i istraživačko-razvojnim projektima u saradnji sa

domaćom privredom. Saradnja privrede i akademskog sveta je od ključnog značaja za

promovisanje tehnoloških promena u mnogim granama privrede, kao i za postizanje

sinergije između ova dva partnera i zajednički razvoj novih rešenja. U ovom radu su

prikazani ciljevi i organizacija ICEF-a, kao i potencijal i problemi sa kojim se

suočava ovakvo preduzeće na putu da postane centar izvrsnosti, i dostigne i zadrži

održivost na tržištu.

Ključne reči: preduzetništvo, elektrotehnika, inovacije, kontinuirano

obrazovanje.

ENTREPRENEURSHIP IN HIGHER EDUCATION - EXAMPLE OF

THE SCHOOL OF ELECTRICAL ENGINEERING, UNIVERSITY OF

BELGRADE

Abstract: In recent years, many universities world-wide have created

entrepreneurship centers which offer a set of services to students, educators and

professionals in order to promote entrepreneurial attitudes. In 2007, the School of

Electrical Engineering from the University of Belgrade has founded the Innovation

Center called the ICEF, as a spin-off SME. Since then, this center has participated in

national scientific as well as in research and development projects for the industry.

The interface between the industry and the academic world is of the key importance in

the promotion of technological changes in many industries, as well as achieving

11

Innovation center, School of Electrical Engineering, University of Belgrade, Bulevar

kralja Aleksandra 73, Belgrade, [email protected]. 2 School of Electrical Engineering, University of Belgrade, Bulevar kralja Aleksandra

73, Belgrade, [email protected].



_______________________________________________________________

69

synergy between these two partners and developing new solutions. This paper

describes the organization of the ICEF, as well as strengths and difficulties facing

such an enterprise on its path to become a center of excellence, achieving and

maintaining market sustainability.

Key words: entrepreneurship, electrical engineering, innovations, continuous

education.

1. Introduction

In recent years, many universities have created entrepreneurship centers which

offer a set of services to students, educators and professionals in order to promote

entrepreneurial attitudes [1]-[3].

The collaboration between the industry and the academic world has always

been an important, but complex topic. Due to the rapid evolution of the business

environment and vast transformations throughout the academic realm, the subject is

now more essential than it has ever been [4]-[6].

The interface between the industry and the universities is of the key

importance in the promotion of technological changes in many industries. However,

bridging them is not an easy task. Academia and industry need to build longer-term

projects, continuing relationships and enabling managers to invest time and effort to

generate effective knowledge flows between universities and the companies [7]. These

issues were identified by the study conducted in EU countries, UK, Japan, Canada and

USA [8]-[14].

Universities in Serbia are making a substantial contribution, particularly on a

regional level, by linking industry and academic institutions and generating flows of

knowledge between these two partners. In the university regions of Novi Sad, Nis,

Kragujevac and Belgrade an entire series of spin-offs has already been founded.

Engineering education in Serbia is particularly strong, with approximately

33% of all university graduates coming from technical schools. The industry employs

highly skilled workforce, out of which 86% completed a university level of

education. Serbian engineers are competent in a broad range of technologies that

support an effective development of first-class software and systems integration. In

order to further enhance the quality of teaching provided, domestic universities have

implemented substantial reforms in line with international standards [15]. The

geopolitical changes in the region of the Western Balkans, as well as the globalization

of markets and rapid changes in economic frameworks, have also played a role in

some higher education processes in Serbia [16]-[17].

For years now, the ICT sector has been growing faster than the rest of the

economy, making an increasing contribution to employment and exports. The number

of economic entities using and dealing with IT in Serbia is also growing. On the

global market, IT companies from Serbia are mainly engaged in the outsourcing of

software development, testing software, designing and realization of information

systems and web applications, and providing solutions in embedded-systems. The



_______________________________________________________________

70

main markets for outsourced industry are Germany, USA, Great Britain, Norway and

Netherlands. There is a recognized trend among outsourcing companies from Serbia

to make their own products that have a high export value on foreign markets. Also,

many leading global ICT firms have set up their businesses in Serbia: Cisco Systems,

Motorola Ericsson, Oracle, Google, Red Hat, Hewlett Packard, SAP, IBM, Siemens,

Intel, Telenor, and finally, Microsoft.

University of Belgrade – School of Electrical Engineering (ETF) was founded

in 1948, and today it is the largest engineering faculty in region, and the third largest

engineering faculty in Europe. Since its founding, the ETF always had an important

role and position in the engineering society, providing excellent experts, collaborating

with national industry, military, as well as many international partners. In 2007, the

ETF has founded the Innovation Center called the ICEF, as a spin-off SME. Since

then, this center has participated in national scientific projects as well as in

commercial projects.

This paper describes the organization of the ICEF, as well as strengths and

difficulties facing such an enterprise on its path to becoming a center of excellence,

achieving and maintaining sustainability.

2. School of Electrical Engineering (ETF) – Tradition Meets Future

2.1. School of Electrical Engineering - Innovation Center (ICEF)

Since the establishment of the ICEF in 2007, this center has participated in

national scientific projects (funded by the Ministry of Education, Science and

Technological Development), as well as in commercial projects (funded by public or

private companies, both national and international).

Besides participating in scientific research projects from different areas of

electrical engineering and programming, the Innovation Center offers assistance in

designing prototypes, technology and software development, practical trainings,

seminars and knowledge transfer, as well as consulting activities including technical

consulting, testing and analysis.

Project leaders are faculty members or reputable engineers, specialized in the

area of the project. However, there was no continuity with these projects. They were

sporadic, short-term (maximal duration of one year), and projects were scattered

across all engineering fields.

Today, the ETF has a goal to refocus and restructure its Innovation Center

towards engineering areas that are attractive for research, scientific and commercial

projects, which would create long-term connections between academia and industry.

The ETF has decided to refocus the ICEF towards the areas of ICT, Health and

Energy. Besides offering attractive research problems, these areas are in compliance

with national and EU recommendations for future scientific and technological

interests, as well as with national and international labor market and job offers in

these areas.



_______________________________________________________________

71

A long-term goal of the refocusing and restructuring of the ICEF is to achieve

sustainability and continuity of the projects, offering technological services to

industry, supporting innovations and the latest research topics. These projects are

coordinated locally by experienced university staff and experts from the industry, and

the project teams comprise most talented young engineers and post-graduate students.

This strategy also protects the national interest – to keep our best students in the

country, since there is a big “brain drain” of young engineers towards more

developed EU countries and the USA since 1990s.

2.2 R&D Projects – Bridging Academia and Industry

Since its founding, the ICEF has participated in numerous R&D projects.

Currently, in 2014, the ICEF participates in 16 national scientific projects, funded by

the Serbian Ministry of Education, Science and Technological Developments, with

the following distribution: 2 basic research projects, 5 integrated interdisciplinary

research projects, 4 technological development projects, and 5 innovation projects.

The basic research projects are performed in collaboration with other faculties

and institutions from Serbia. The interdisciplinary research is connecting partners

from different scientific areas, creating multidisciplinary teams from Serbian faculties

and institutes, and other scientific organizations. Projects categorized as the

technological development, connecting partners from faculties and institutes working

on scientific and research problems, usually have a goal to develop industrial

prototypes and developing solutions that might contribute to industry. These projects

usually last for four years. Their output is scientific publications, technological

solutions and prototypes. These projects are fully financed by the Ministry of

Education, Science and Technological Development.

However, innovation centers, such as the ICEF, have the possibility to apply

for innovation projects, which are short-term projects (duration of one year). These

projects are fully oriented towards industry, typically implementing already

developed or known technologies for new applications that can contribute to Serbian

industry or society. The innovation projects are co-financed by the Ministry of

Education, Science and Technological Development and one or more partners from

the industry, where the Ministry provides up to 49% of the total project budget.

Collaboration with foreign universities and research centers is for the ICEF

and the ETF just as important as collaboration with Serbian partners. The ICEF

participates in one FP7 project (EU's Seventh Framework Programme for Research

and Technological Development), three COST actions (European Cooperation in

Science and Technology) and one bilateral cooperation project with France. In order

to increase their knowledge, skills, and provide funding for future research activities,

the ETF and the ICEF actively participate in project calls provided by the European

Commission through existing platforms, such as Horizon 2020.



_______________________________________________________________

72

International Project: Empowering Young Explorers (EYE)

EYE is an ongoing project of the ETF funded under the EU's Seventh

Framework Programme for Research and Technological Development (FP7)

[18]. The aim of EYE is to help young European researchers in a range of scientific

disciplines to realize their scientific potentials in future and emerging technologies

(FET) and to contribute to breakthrough research.

The EYE project promotes blue sky thinking and disruptive innovation

potential of young researchers enabled by ICT technologies. The project supports

FET-quality research which goes beyond the conventional boundaries of ICT and

ventures into uncharted territories and convergence with different scientific

disciplines.

The project encourages the generation of high risk scientific ideas through

brainstorming and interdisciplinary collaboration between young researchers. EYE

also supports the development of young scientists´ leadership potential via

networking and training.

The project's thematic scope is broadly defined by 9 multidisciplinary

research areas identified in the recent public consultation on future FET, as well as

Horizon 2020 societal challenges. In particular, EYE will seek areas where

Information and Communication Technologies can bring new interdisciplinary

research opportunities and will support both curiosity- and agenda-driven research.

The project brings together a broad representation of the multidisciplinary research

community in Europe with 11 participants from 9 countries including 7 universities, 2

strong research institutions, and 2 SMEs.

2.3 Scientific Publications

Within their postgraduate studies, ETF and ICEF researchers are encouraged

to write high-quality scientific publications. In addition, the ICEF supports patent

application by offering administrative services and collaborating with government

offices for both, national and international patent rights [19].

The ICEF, and the ETF as its founder, have proved themselves internationally

in the academic community through numerous journal and conference publications.

Only in 2013, the ICEF with its twenty employees has published 14 international and

7 national journal publications, and participated in conferences with 22 international

and 12 national publications, as shown in Figure 1.

http://cordis.europa.eu/fp7/ict/programme/fet_en.html



_______________________________________________________________

73

Figure 1.ICEF's publications in 2013.

The University of Belgrade holds its position as #101 on Shanghai list in the

area of applied mathematics, thus providing an excellent reference to young people,

searching for job positions in industry or academia abroad.

However, although the innovative solutions are frequently verified, confirmed

and published, therefore recognized by national or international scientific society, the

path towards the commercial product often misses one important step - patent

application. Protecting ideas through patent claims and developing them to on-the-

shelf products seems to be lacking, which has been recognized as weakness of the

existing education and scientific society [20]. However, this is an opportunity for the

ICEF to recognize and provide support to innovations with patent potentials.

2.4. Continuous Education for Engineers

In 2014, the ETF and the ICEF recognized the need for upgrading knowledge

and skills of engineers. This can be an update in some of the newest technologies,

tools and standards, or providing skills needed to apply for better jobs, or retraining

engineers in areas that are more wanted on the labor market. The ICEF's Life-Long

Learning Laboratory currently offers more than 50 courses in different engineering

and programming areas. Each course is taught by the ETF's teaching staff. For some

specific areas, experts from the industry are included as lecturers. Some of the

courses include visits to specialized laboratories at institutes or industrial facilities,

enabling the course participants to gain hand-on experience. Each course is designed

to have a final exam, providing a certificate upon successful completion of the course

attendance.

The ICEF and the ETF organize courses for their partners from the industry,

covering some of the most attractive topics in ICT and programming, increasing the

knowledge of their employees, updating them to the newest technologies and

standards, and exchanging experiences.



_______________________________________________________________

74

Besides strengthening connections with local industry and increasing

knowledge and skills of their employees, the Life-Long Learning Laboratory also

aims to strengthen the skills of the researchers by offering courses in applied

statistics, focused on the needs for scientific research and publications.

There is a large number of unemployed graduates (engineers), predominately

due to the fact that the skills acquired during university studies have proven to be

inadequate, once the students graduate and begin searching for jobs. It is clear that

there is a need for a broader educational framework in higher education institutions,

which will provide a solid basis for their students and will equip them with the

prerequisite skill set that employers are looking for and that will give them a push to

start their own businesses.

2.5. ETF and ICEF – Connectivity and International Presence

ETF and ICEF both strongly encourage their employees to participate for

project proposals and funding opportunities. Participation in international projects

and exchanging knowledge and ideas is especially important for technical sciences,

increasing the innovation and entrepreneurship spirit.

ETF and ICEF aim to increase their knowledge in some of the most advance

technologies, building talented people skills in these research areas, as well as

refreshing and upgrading the curriculum.

This should lead to continuity of projects and similar project linking,

providing continuity of work to employees of ICEF.

Figure 2.Connectivity and international presence of ETF and ICEF

Connecting the ICEF through international projects with partners with well-

established R&D management strategy and experience in achieving sustainability will

boost knowledge transfer in these areas as well as facilitate ICEF's access to EU

market (Figure 2).



_______________________________________________________________

75

2.6. Leading ICEF to Sustainable Center of Excellence

The main objective of the ETF management team is to provide assistance in

the reinforcing and upgrading the existing Innovation Center into a center of

excellence with the support of regional and local authorities, as well as leading

companies from the recognized areas of interest.

These actions include developing a new business model to turn the existing

center into a referent sustainable innovation center in the region, offering solutions to

the industry challenges and boosting company competitiveness. To achieve this

objective it is necessary to develop a new business plan based on regional strengths

and benefits from their environment, to define activities that add value and guarantee

the sustainability of the center [21].

This can be achieved by supporting the technologies with broader impact in

the companies of the region, and building the business skills and R&D activities

required to create a company based on new technologies development.

The policies of such a center must establish frameworks for ensuring

coordination among participants with external partners, including ministries,

universities and companies. The imperative for such an organization is to create

synergies among agents to facilitate the creation of a platform of open innovations

[22].

Together with partners from national and international industry and

universities, the ETF and the ICEF work to introduce the newest technologies and to

encourage young people to develop innovations or upgrade the existing solutions and

applications for the industry, start their own business and build the supportive

environment for young talents, providing excellence in deployment, defining

technological and innovation priorities and looking towards the future (Figure 3).

Figure 3. Innovation Center – structure and activities



_______________________________________________________________

76

2.7. ICEF and ICT Sector

The ETF, through its Computer Center and Innovation Center, has been active

on the ICT market for more than a decade. There is a vast potential for innovative

solutions and expansion of ICT projects and teams. The ETF is already annually

producing 120 graduate students with knowledge and skills in this area. They scatter

around the world or in branches of foreign companies in Serbia. In order to keep

these valuable young people in Serbia, the ICEF needs to offer attractive and

challenging projects and work on state-of-the-art topics, with new equipment, and

secure funding to keep the best people and create a sustainable business plan. In the

past several years, ICT projects performed by the ETF were successfully contributing

to the annual budget, but they were more oriented towards technical solutions,

individually shaped to the customer. This approach is meant to be kept, but widened

with other more challenging mid-term or long-term projects from the latest ICT

topics.

Regarding the local market, Serbia is not a big country, but it has a notable

ICT potential already recognized by some of the largest ICT companies in the world.

The ETF is the biggest engineering faculty in the region, and many companies come

to the ETF searching for the best employees. The ETF plans to use this opportunity

for creating and keeping connections with these companies and offer its services to

them. This would also be an important step to protect the young people, since many

of these companies do not support their further education once they start working for

them (funding of further studies or taking time-off to take exams is typically not

supported).

Regionally and internationally, spin-off companies coming from universities

need help with marketing and selling products strategy. The business strategy that

needs to be implemented enables parallel development of different types of projects

through the following activities: offering technological solutions that provide services

to customers (this is what the ETF has already been doing), targeting potential

investors (public or private bodies, nationally and internationally) for challenging

research topics, participation in projects with other companies by subcontracting and

partnership, supporting innovations and identification of potential customers

(recognition, funding, testing, validating, leading to product).

ICT is one of the fastest growing markets, recognized by companies,

education and scientific institutions, and young people. Therefore, there is a growing

number of companies in this area, especially startups. Faculties are also competing

with education topics in this area, trying to attract more students, especially talented

ones. Engineering and mathematics students are aware of the potential on the labor

market for those with ICT area qualifications, and increasing number of them targets

IT and ICT oriented high schools, faculties and courses. Strongly ICT oriented

Innovation Center, originating from the largest ICT education institution in the region

and connected with internationally successful ICT institutes in Europe, can utilize this

potential and use it to attract bigger projects and more innovative ideas.



_______________________________________________________________

77

3. Conclusion

After seven successful years of operation of the ICEF, the changing

environment created a strong impetus for improvements and reorganization, with the

aim to meet the current needs of the research, development and continued education in

Serbia, but also in order to be ready for the anticipated requirements in the future.

Although the ETF and ICEF managements have clear ideas about ways to go, there

are severe obstacles generated primarily by the lack of financial resources.

Access to finance for SMEs in Serbia still remains a huge task. The

conventional capital market in Serbia is highly expensive, while other means of

financing are still in their initial stages. Serbian R&D oriented companies aiming to

develop their own products are in constant need for seed, start-up, and venture capital

to cover their specific financial needs in all stages of the business cycle: from

patenting the product, through market entry and, finally, maintaining the stability of

the company.

These issues will be addressed through collaboration with industry and

government sector, as well as international partners experienced in bringing the idea

to prototype, patent and product.

4. Literature

[1] G. D. Markman, P. H. Phan, D. B. Balkin, P. T. Gianiodis: Entrepreneurship

and university-based technology transfer, Journal of Business Venturing vol

20, no. 2, pp. 241-263

[2] H. Lawton Smithab, S. Bagchi-Senc: The research university,

entrepreneurship and regional development: Research propositions and

current evidence, Entrepreneurship & Regional Development: An

International Journal vol 24, no. 5-6, pp. 383-404

[3] I. del-Palacioa, F. Soleb, J. M. Batista-Foguetc: University entrepreneurship

centres as service businesses, The Service Industries Journal vol. 28, no. 7,

pp. 939-951

[4] T. Åstebro, N. Bazzazian, S. Braguinsky: Startups by recent university

graduates and their faculty: Implications for university entrepreneurship

policy, Research Policy vol 41, no. 4, pp. 663-677

[5] S. A. Shane: Academic Entrepreneurship: University Spinoffs and Wealth

Creation, Edward Elgar Publishing, 2004

[6] M. Wright, S. Birley, S. Mosey: Entrepreneurship and University Technology

Transfer, The Journal of Technology Transfer vol. 29, Issue 3-4, pp 235-246

[7] R. M. Kanter: When a Thousand Flowers Bloom: Structural, Collective, and

Social Conditions for Innovation in Organization, Entrepreneurship: The

Social Science View, 2000

http://www.tandfonline.com/loi/fsij20?open=28#vol_28

http://www.tandfonline.com/toc/fsij20/28/7



_______________________________________________________________

78

[8] R. Kneller: The beginning of university entrepreneurship in Japan: TLOs and

bioventures lead the way, The Journal of Technology Transfer vol 32, no. 4,

pp. 435-456.

[9] P. Nurmi, K. Paasio: Entrepreneurship in Finnish universities, Education +

Training vol 49, no. 1, pp. 56 - 65

[10] M. Kenney, R. Goe: The role of social embeddedness in professorial

entrepreneurship: a comparison of electrical engineering and computer

science at UC Berkeley and Stanford, Research Policy vol 33, no. 5, pp. 691-

707

[11] N. Karanassios, M. Pazarskis, K. Mitsopoulos, P. Christodoulou: EU

strategies to encourage youth entrepreneurship: Evidence from higher

education in Greece, Industry and Higher Education, Vol. 20, No. 1, pp. 43-

50(8)

[12] D. A. Kirby: Creating Entrepreneurial Universities in the UK: Applying

Entrepreneurship Theory to Practice, The Journal of Technology Transfer vol

31, no. 5, pp 599-603

[13] R. P. O'Shea, T. J. Allen, A. Chevalier, F. Roche: Entrepreneurial orientation,

technology transfer and spinoff performance of U.S. universities, Research

Policy vol 34, no. 7, pp. 994-1009

[14] C. Belanger: University Entrepreneurship and Competition: The Case of the

Small Universities, Canadian Journal of Higher Education vol 19, no. 2, pp13-

22

[15] Law on Higher-Education, available at http://www.mpn.gov.rs/dokumenta-i-

propisi/zakoni/obrazovanje-i-vaspitanje/505-zakon-o-visokom-obrazovanju

[16] Higher Education in Serbia, available at

http://eacea.ec.europa.eu/tempus/participating_countries/overview/Serbia.pdf

[17] Higher Education and ICT Sector, available at http://here.ac.rs/wp-

content/uploads/2014/09/ICT-agenda-30-septembar.pdf

[18] https://fet-eye.eu/

[19] M. Lehrer, K. Asakawa: Pushing Scientists into the Marketplace: Promoting

Science Entrepreneurship,. California Management Review vol 46, no. 3, pp.

55-76

[20] S. Shane: Encouraging university entrepreneurship? The effect of the Bayh-

Dole Act on university patenting in the United States, Journal of Business

Venturing vol 19, no. 1, pp. 127-151

[21] P. Cooke: Regional innovation, entrepreneurship and talent systems,

International Journal of Entrepreneurship and Innovation Management vol 7,

no. 2-5/2007, pp.117-139

[22] A. Lockett, M. Wright, S. Franklin: Technology Transfer and Universities'

Spin-Out Strategies, Small Business Economics vol 20, no. 2, pp 185-200

Obrazovanje – laka industrija ili kovčeg panaceje država Jugoistočne Europe

_______________________________________________________________

79

Prof. dr Drago Pupavac13

OBRAZOVANJE – LAKA INDUSTRIJA ILI KOVČEG PANACEJE

DRŽAVA JUGOISTOČNE EUROPE

Apstrakt: „Nova normala“ znači da vlade gube kontrolu nad ekonomikom

nacije, ekonomskim vremenom recesije, nezaposlenošću, investicijama, proizvodnjom,

potrošnjom, profitom. Ekonomske politike svode se na povećanje poreza i troškova

države. Obrazovanje postaje stožer obrane nacionalne ekonomije, a učenje i znanje

izvor bogatstva pojedinca i države. Obrazovanje postaje mehanizam mobilnosti i

sigurnosti pružajući građanima mogućnost da mijenjaju karijere, poduzeća, mjesta i

države stanovanja. Ulaganje u izobrazbu postaje najbolja dugoročna investicija.

Obrazovanje država jugoistočne Europe je staromodno, nudi sveučilišne diplome koje

nisu jamstvom uspjeha u društvu znanja. Sustav koji obrazuje ljude za tradicionalnu, a

ne ekonomiju utemeljenu na znanju, postaje lakom industrijom. Da bi obrazovanje

postalo kovčegom panaceje država Jugoistočne Europe ono za output treba imati

ljude koji su pripravni svoje znanje pretvoriti u poduzetničku i inovativnu poslovnu

praksu. Sveučilišta prestaju biti primarnim mjestom proizvodnje znanja te su u skladu

s tim, u ovome radu istražuju hibridni oblici obrazovanja za poduzetništvo,

obrazovanja koje se temelji i na znanjima koje se stvara u istraživačkim centrima,

vladinim agencijama, industrijskim laboratorijima, think-tankovima i njihovim

međusobnim povezivanjima. Poduzetništvo koje nastaje na taj način izvorom je

trajnog održivog gospodarskog rasta i razvoja.

Ključne reči: obrazovanje, sveučilište, poduzetništvo, države jugoistočne

Europe

EDUCATION – LIGHT INDUSTRY OR PANACEA COFFIN OF

SOUTH-EAST EUROPEAN STATE

Abstract: ''The new normal'' is the result of goverment losing control over

national economics, recession, unemployment, investment, production, consumption

and profit. Economic policies are reduced to tax increase and state expenditure.

Education is thrust forward as a defense centre of national economy, and learning

and knowledge are regarded as a source of wealth on individual and national levels.

Thus education becomes the mechanism of mobility and security by providing the

possibility of changing careers, businesses and residence. Investment in education

becomes the best long-term investment. Education in Southeast Europe is old-

13

Veleučilište u Rijeci, Vukovarska 58, 51 000 Rijeka, tel. 0038551353737, e-mail:

[email protected]


_______________________________________________________________

80

fashioned, because a university degree is no longer a guarantee of success in a society

based on knowledge. Educational system here is focused on traditional economy, not

on knowledge based economy, and is therefore nothing but light industry. In order to

apply education as a universal remedy, its output has to consist of people ready to

turn their knowledge into innovative entrepreneurship. Universities are no longer

primary sources of knowledge, so, accordingly, this paper explores hybrid forms of

education in entrepreneurship, a kind of education generated by research centres,

government agencies, industrial laboratories, think-tanks and mutual exchange of

information among them. Only entrepreneurship based on such knowledge can be a

source of permanent sustainable economic development and growth. Key words: education, university, entrepreneurship, Southeast Europe

1. Uvod

Poduzetničko društvo iskazuje se porastom proizvodnje, porastom ukupnog

prihoda i profita, porastom broja zaposlenih, brzoj i radikalnoj promjeni strukture

poslovanja, potražnje, ponude i porastu životnog standarda. Niska razina BDP-a, niska

razina životnog standarda, pad osobne potrošnje, porast broja poduzeća koja nisu u

stanju izvršavati svoje poslovne obaveze uz visoku stopu nezaposlenosti svjedoče o

nemogućnosti vlada država Jugoistočne Europe da izgrade poduzetničko društvo.

Ekonomske politike vlada država Jugoistočne Europe koje se svode na povećanje

poreza i troškova države zapravo su politike koje pridonose kreiranju

(anti)poduzetničkog društva. Valjana ekonomska politika je ona koja svojim mjerama

potiče razvoj poduzetništva. Zašto? Zato što gospodarski napredak i razvoj ovise

upravo o inovativnosti poslovnih ljudi i njihovoj spremnosti da ulažu i bore se za nove

poduzetničke pothvate, nova radna mjesta i gospodarski rast. Peter Drucker [1] ističe

da se za svaku predloženu vladinu mjeru valja zapitati. Pridonosi li ona sposobnosti

društva za inovatorstvo? Promiče li društvenu i ekonomsku prilagodljivost? Ometa li

ili kažnjava inovacije i poduzetništvo? Ako države Jugoistočne Europe kao svoj

konačni cilj odrede kreiranje poduzetničkog društva tada se nužno nameće pitanje,

kojim vrstama i kojim instrumentima ekonomske politike se taj cilj može ostvariti?

Odgovor na ovo pitanje postaje posebno složen kada je evidentno da u uvjetima

globalizacije vlade sve više gube kontrolu nad ekonomskim politikama, a intenzitet

utjecaja ekonomskih politika vrlo je dvojben.

U skladu s tim temeljna hipoteza ovoga rada je da obrazovanje postaje stožer

obrane nacionalne ekonomije, a učenje i znanje izvor bogatstva pojedinca i države.

Ulaganje u obrazovanje postaje najbolja dugoročna investicija. Istraživanja pokazuju

da jedan euro uložen u obrazovanje za 10 godina vraća oko 10 eura. Dakle, [2]

investiranje u znaje više se isplati od bilo kakvog poslovnog ulaganja, od kupovanja

nekretnina, dionica, obveznica ili bilo kakve štednje. Jedna od specifičnosti tranzicije

jest svakako i porast poduzeća u okviru primarne, sekundarne i tercijarne znanstvene i

obrazovne industrije (privatne osnovne i srednje škole, visoke škole i sveučilišta-

univerziteti). Broj visokoškolskih institucija se u državama regije u odnosu na


_______________________________________________________________

81

predtranzicijsko razdoblje povećao nekoliko puta. Isto tako i broj nastavnog osoblja i

diplomiranih studenata stručnih i sveučilišnih studija.

Znanstvena i obrazovna industrija država u regiji tako je pokazala i dokazala

da može biti područjem privatne incijative, odnosno jednako poduzetna kao i svaka

druga industrija. U uvjetima recesije čak i uspješnija. Naime, recesija se koncentrirala

u sektorima kao što su financije i građevina više nego u high-tech sektoru koji živi od

inovacija i kojemu znanstvena i obrazovna industrija trebaju osigurati

visokoobrazovanu radnu snagu. Rast troškova obrazovanja, nove tehnologije i s njima

povezane promjene na tržištu rada pred znanstvenu i obrazovnu industriju u državama

regije stavljaju novi izazov – kreativnu destrukciju ili promišljanje nove uloge

znanstvene i obrazovne industrije u suvremenom informacijskom društvu.

2. Teorijski okvir i problem istraživanja

Visoko obrazovanje jedan je od najvećih uspjeha socijalne države. Ono što je

do nedavno bila privilegija odabranih, danas je pravo većine, zahvaljujući potpori

vlada. U Republici Hrvatskoj godišnje diplomira oko 36 000 studenata, Srbiji 45 000,

Bosni i Hercegovini oko 18 000 studenata. No, unatoč tome, malo se toga promijenilo

u znanstvenoj i obrazovnoj industriji još od vremena kada je Aristotel poučavao na

atenskom Likeju. Mladi studenti još se okupljaju u točno određeno vrijeme na točno

određenom mjestu da bi slušali mudrosti stručnjaka i znanstvenika. Upravo je to bila

prigoda za privatnu incijativu da uđe u znanstvenu i obrazovnu industriju država

regije, i to prije svega u izobrazbu za ona znanstvena područja, polja i grane koja se

temelje na tradicionalnom pristupu poučavanja i koja ne zahtijevaju velika ulaganja u

prostor, opremu i ljude. Radi se o visokim školama i fakultetima koji nude

obrazovanje za struke (primarno ekonomsko-menadžerske, pravne) koje nude privid, a

ne mogućnost brzog zapošljavanja. Tako primjerice samo u Srbiji godišnje diplomira

oko 5 000 menadžera ili 12% ukupnog broja diplomiranih studenata. Republika

Hrvatska država sa 4,4 milijuna stanovnika ima odvjetnika gotovo koliko i Japan

država sa 125 milijuna stanovnika. No, unatoč tome, stručni studij upravnog prava

nude brojne visoke škole i veleučilišta u Republici Hrvatskoj od Šibenika, preko

Otočca i Požege, do Vukovara. U skladu s tim, može se zaključiti da sustav koji

obrazuje ljude za tradicionalnu, a ne ekonomiju utemeljenu na znanju, sve više postaje

lakom industrijom ili „Bubble obrazovanjem“. Loše stanje na tržištu rada tome

dodatno ide u prilog.

Glavni problem takvog sustava obrazovanja ogleda se u činjenici da on ne

prati i ne inicira promjene na tržištu rada što za rezultat ima visoku stopu

nezaposlenosti u svim državama regije, posebice visoku stopu nezaposlenosti mladih

ljudi. Nezaposlenost mladih nije samo regionalni već i globalni problem. Prema

procjenama [3] oko 290 milijuna mladih ljudi u dobi između 15 i 24 godine ili jedna

četvrtina svjetske mladeži niti radi niti je uključena u sustav obrazovanja. Tako je

primjerice [4], od ukupno 33 milijuna mladih EU-28 država u dobi od 15 do 24 godine

u 2012. godini njih 24,4 milijuna bilo na tržištu rada od čega je njih 5,6 milijuna bilo

nezaposleno, što čini 23%. Prosječna stopa nezaposlenosti mladih u Hrvatskoj u


_______________________________________________________________

82

2013. godini iznosila je 51,2%. Visoke stope nezaposlenosti mladih tijekom 2012.

godine bile su zabilježene i u ostalim državama regije: Bosna i Hercegovina 57,9%,

Makedonija 53%, Srbija 51,2%, Crna Gora 43,7%, Albanija 23,6%, Grčka 55,4%.

Generacije rođene 80-tih i 90-tih godina prošloga stoljeća izgubile su nadu da

će naći konvencionalni posao. Međutim, evidentno je da ta njihova ljutnja nije tako

revolucionarna. Stoga ne čudi naslov knjige Stephane Hessela, Pobunite se. Knjige

koja je na kratko podigla na noge Francusku i cijelu Europu. Prema nedavno

provedenom istraživanju u 27 država na uzorku od 12 000 ljudi u dobi zmeđu 18 i 30

godina, više od dvije trećine njih vide šansu u otpočinjanju poduzetničke karijere [5].

Za Europu bi mogli reći da se radi o krupnoj kulturnoj promjeni. U SAD četvrtina

studenata diplomskih studija je na poslovnim školama. Pravo pitanje nije, gdje će oni

naći posao? Oni trebaju kreirati posao. Arhimed je rekao, dajte mi oslonac i pomjerit

ću zemlju. Vlade država regije trebaju kreirati poduzentičko okruženje i poslovni

pothvati neće izostati. U skladu s tim, poticanje tijesne suradnje između sveučilišta,

visokih škola, zajednice i gospodarstva postaje conditio sine qua non izgradnje

obrazovnog sustava koji za rezultat treba imati još kvalitetniji inženjerski, tehnički i

menadžerski kadar usmjeren na visoke tehnologije i inovacije.

Ponudu i potražnju na tržištu rada država regije oblikuju prije svega

obrazovanje i tehnologija (cf. shemu 1).

Shema 1: Međuodnos ponude i potražnje na tržištu rada. Izvor: Autor

Obrazovanje određuje ponudu radne snage, a tehnologija potražnju za radnom

snagom. Ako poduzetnici imaju povjerenje da je obrazovni sustav u stanju relativno

brzo “proizvesti” potrebni im kadar odlučit će se za uvođenje novih tehnologija i

kreiranje radnih mjesta koja zahtijevaju visokoobrazovanu radnu snagu. U suprotnom,

ako na tržištu rada brojno prevladava radna snaga nižih kvalifikacija, dostupna po

niskim cijenama rada, poduzetnici će se odlučiti za radno intenzivne djelatnosti i


_______________________________________________________________

83

kreirati veći broj radnih mjesta koja zahtijevaju radnu snagu nižih kvalifikacija. Tamo

gdje je ponuda radne snage nižih kvalifikacija ograničena, poduzentici moraju

investirati u proizvodne tehnologije koje zahtijevaju visokoobrazovanu radnu snagu.

Potražnja za radom dolazi od privatnog i javnog sektora, a determinirana je

tehnologijom, međunarodnom razmjenom i potražnjom za proizvodima i uslugama.

Premda je prva industrijska revolucija za rezultat imala masovnu proletarizaciju, druga

industrijska revolucija - razvoj elektrike i kemijske industrije te širenje telefonije i

telegrafije – označila je kontinuiranu potražnju za radnom snagom viših kvalifikacija.

Taj trend ne samo da je nastavljen već je i ubrzan početkom 90-tih godina prošloga

stoljeća. Informacijske tehnologije uništile su brojna radna mjesta. Po jednoj nedavnoj

studiji stručnjaci sa sveučilišta u Oxfordu ustvrdili su da će 47% današnjih poslova biti

automatizirano u naredna dva desetljeća [5]. Pored toga što uništavaju neka

tradicionalna zanimanja ili samo smanjuju potražnju za njima informacijske

tehnologije istodobno kreiraju brojna nova i bolja radna mjesta poput računalnih

programera i web dizajnera, stavljajući pred obrazovni sustav nove izazove.

Proces globalizacije potpomognut informacijskim tehnologijama i razvojem

međunarodne razmjene rezultirao je značajnom kvalitativnom promjenom

kvalifikacijske strukture zaposlenih u brojnim sektorima. Da je tome tako potvrđuju i

podatci o deset vodećih sektora s najvećim gubitkom nekvalificiranih poslova u

Velikoj Britaniji (cf. grafikon 1) i Njemačkoj (cf. grafikon 2).

Grafikon 1: Vodećih deset sektora s najvećim gubitkom nekvalificiranih poslova u GB

od 1994. do 2008. (u tis.). Izvor: Priredio autor prema: [6]


_______________________________________________________________

84

Grafikon 2: Vodećih deset sektora s najvećim gubitkom nekvalificiranih poslova u

Njemačkoj od 1990/4. do 2007/8. Izvor: Priredio autor prema: [6]

Visoko obrazovanje pati od Baumolove „bolesti troškova“–tendencije povećanja

troškova u radno-intenzivnim djelatnostima sa stagnirajućom produktivnošću. Radi se

o novom izazovu kojemu će biti izložene visokoškolske institucije u državama regije.

Tehnologija bi, procvatom masovnog visokog obrazovanja putem interneta, mogla

uzdrmati i sveučilište, utvrdu ljudskoga intelekta bez premca. Rezanje troškova i

podizanje kvalitete dva su glavna zahtjeva koja će se postaviti pred znanstvenu i

obrazovnu industriju država u regiji u narednom razdoblju i to ne samo javnog već i

privatnog sektora. Kada bi proizvodnost rada u visokoškolskom sustavu mjerili

brojem diplomiranih studenata po nastavniku tada bi za hrvatski visokoškolski sustav

mogli ustvrditi da je unatoč značajnom povećanju broja visokoškolskih institucija,

nastavnika i studenata ostvario malo povećanje proizvodnosti u odnosu na

predtranzicijsko razdoblje (cf. tablicu 1).

Tablica 1: Temeljne značajke visokoškolskog sustava Republike Hrvatske

Godina

Broj

visokoškolskih

institucija

Broj

nastavnika

Broj

studenata

Prosječan broj

studenata po

nastavniku

Prosječana broj

završenih

studenata po

nastavniku

1989. 59 6360 65276 10,26 1,73

2003. 102 7917 120822 15,26 1,98

2012. 134 16594 152857 9,21 2,22

Izvor: Priredio autor prema: [7] [8]

Podatak o omjeru broja student/nastavnik otkriva da se radi o vrlo povoljnom omjeru

za koji Hrvatska ne raspolaže odgovarajućom razinom dohotka. Slična konstatacija se

može iznijeti i za Bosnu i Hercegovinu 13,6. Primjerice, prosječni omjer


_______________________________________________________________

85

student/nastavnik u državama Europske Unije iznosio je 2009. godine 15,5 a u

Sloveniji čak 20,4.

3. Rezultati istraživanja i diskusija

Važnost obrazovanja za pojedinca i društvo nadilazi okvire ovoga rada pa se u

nastavku istražuje samo obrazovanje za poduzetništvo s ciljem podizanja stope

zaposlenosti u svim državama regije. Primarno i sekundarno obrazovanje nedovoljno

pridonosi razvoju poduzetničkog kapaciteta država regije i razumijevanju tržišnog

gospodarstva. Na tercijarnoj razini obrazovanja, intencija je da se svim studentima

omogući poduzetnička karijera, posebno studentima tehničkih i prirodnih znanosti

kroz znanstveno tehnologijske parkove, startup poduzeća i poduzetničke inkubatore.

Sveučilišta osim prostora, savjetovanja i poduzetničke edukacije potencijalnim

korisnicima trebaju ponuditi pristup i korištenje visokovrijedne opreme u suprotnom

će željeni učinci izostati. Takav pristup bio bi u funkciji ostanka najkvalitetnijih

kadrova u državama regije i njihove globalno umrežavanje kroz industrije utemeljene

na znanju. Sveučilišta i visoke škole trebaju postati proaktivna, inovativna i

poduzetna, a prvi korak u tom smjeru je istraživanje poduzetništva i stvaranje

poduzetničkih obrazovnih programa. Sveučilišta se tako prestaju baviti samo

istraživanjem i prenošenjem znanja. Počinju se zanimati za integraciju i relevantnost

znanja, što zahtijeva čvršće povezivanje sa zajednicom i sposobnost učenja od

zajednice.

Većina poduzetničkih programa u svijetu nastala je u poslovnim

školama. No, današnja je intencija da se poduzetnički programi smjesta unutar

sveučilišta. Tako se na sveučilišta vrši dodatni pritisak za konkretnim (mjerljivim)

doprinosom gospodarskom razvoju zajednice u kojoj djeluje. Smještanjem

poduzetničkih programa u izdvojene centre sveučilišta, želi se “servisirati” cjelokupno

sveučilište poduzetničkim sadržajima, odnosno stvoriti poduzetničko sveučilište.

Zašto obrazovanje za poduzetništvo postaje tako važno i zašto poduzetnici postaju

suvremenim herojima zorno predočava grafikon 3.


_______________________________________________________________

86

Grafikon 3: Stopa povrata na capital. Izvor: Priredio autor prema: [9]

Grafikon 3 prikazuje što bi se dogodilo s gospodarstvom kada bi sve inovacije

prestale. Konkurencija i akumulacija kapitala brzo bi gurnuli društvo prema dolje niz

krivulju opadajućih prinosa (DD). Dodavanjem više kapitalnih dobara fiksnoj količini

rada u odsustvu tehnoloških promjena vodi opadajućim prinosima kapitala.

Akumulacija kapitala vodi nižim stopama povrata kapitala od točke A preko točke B

sve do točke E. Inovacije po Schumpeteru periodično pomjeraju krivulju DD prema

gore i udesno. Profit je tako posljedica inovacija. Kako je Schumpeter u

poduzetnicima prepoznao inovatore i dinamičke aktere kapitalizma jasno je da njihova

tehnološka poboljšanja vode do novih proizvoda i novih tržišta, odnosno povećanja

profita. Tako se obrazovanjem za poduzetništvo pokušava istodobno djelovati na

krivulju ponude i krivulju potražnje na tržištu rada. U skladu s tim, vlade država regije

trebaju izgraditi društvo posvećeno proizvodnji, a ne špekulativnim aktivnostima.

Drugim riječima, državama regije ne treba Cantilonov, već Schumpeterov poduzetnik.

Schumpeterovi poduzetnici i startup poduzeća zavrjeđuju punu potporu društva.

U Hrvatskoj je prvi program iz poduzetništva [10] pokrenut na Sveučilištu J.J.

Strossmayera u Osijeku kao dodiplomski studij 1992. ali je zbog promjene stava

Uprave Ekonomskog fakulteta ubrzo ugašen. Od 1996. u sklopu privatnog visokog

učilišta Vern u Zagrebu postoji stručni studij iz poduzetništva, a 2000. godine na

osječkom sveučilištu pokrenut je poslijediplomski studij iz poduzetništva koji je pored

studija na Vernu dugo ostao usamljeni primjer poduzetničkog obrazovanja u

Hrvatskoj. Tijekom 2013. godine poduzetništvo se u Republici Hrvatskoj izučavalo na

ekonomskih fakultetima pet javnih sveučilišta, na tri javna i jednom privatnom

veleučilištu, te jednoj javnoj i jednoj privatnoj visokoj školi. Unatoč tome, ne može se

ustvrditi da su polučeni ohrabrujući rezultati. Broj malih i srednjih poduzeća, kao i


_______________________________________________________________

87

broj zaposlenih u tim poduzećima nije se povećao. Čak se u razdoblju 2008. i 2012.

godine smanjuje uz napomenu da tijekom 2011. i 2012. godine mala i srednja

poduzeća u Republici Hrvatskoj ostvaruju negativni financijski rezultat. Mala

poduzeća su u 2012. godini iskazala gubitak veći od jedne milijarde kuna (oko 150

milijuna eura), a srednja poduzeća gubitak uz iznosu od 859 milijuna kuna (oko 113

milijuna eura). Nadalje, kada se ovome pridoda činjenica da se sve veći broj ljudi za

poduzentičko djelovanje odlučuje zbog nužnosti, a ne uočene prilike, nužno se nameće

pitanje, Zašto je tome tako i može li obrazovanje za poduzentištvo odgovoriti izazovu

recesije i vremena pred kojim se nalazi? Tako novi izazov poduzetničkom

obrazovanju predstavljaju moguća nova zanimanja poput MBI – Master of Business

Innovation, Master of Change Management ili Master of Business Creation umjesto

tradicionalnog Master of Business Administration. Tradicionalno poslovno

obrazovanje okrenuto kvantitativnim tehnikama upravljanja i odlučivanja koje nude

poslovne škole treba zamijeniti poduzetničkim, jer poduzetničko obrazovanje

naglašava imaginaciju, kreativnost i preuzimanje rizika.

Poduzetništvo kao sposobnost pojedinca da ideje pretvori u djelovanje smatra

se ključnom kompetencijom za sve pojedince. Obrazovanje za poduzetništvo važno je

iz najamnje tri razloga: 1) pokretanje većeg broja poslovnih pothvata, 2) veća stopa

preživljavanja poslovnih pothvata i 3) veći broj brzorastućih poslovnih pothvata

(„gazela“). Obrazovanje za poduzetništvo strukturirano je na sljedeći način [11]: 1)

akademski programi obrazovanja za poduzetništvo, 2) obuka (trening) za

poduzetnišvo, 3) učenje u grupi, 4) pojedinačno učenje/savjetovanje i 5) hibridni

oblici obrazovanja.

Dva osnovna oblika hibridnog obrazovanja za poduzetništvo su: financijski

hibridi i lokacijski hibridi. Radi se o oblicima obrazovanja koji su nastali izvan

sveučilišta, a u novije vrijeme predstavljaju način da se sveučilišta pozicioniraju kao

institucije koja svoju istraživačku i edukativnu tradiciju žele nadograditi i aktualizirati

novim odnosom prema društvu. Tako se misija sveučilišta širi s poučavanja i

istraživanja i na pružanje usluga gospodarstvu. Glasovito Kalifornijsko sveučilište

(University of California) objavilo je namjeru pokretanja vlastitog venture capital

fonda (250 mil. USD) koji će ulagati u komercijalne startup poslovne pothvate koji će

se temeljiti na istraživačkim aktivnostima samog sveučilišta. Kalifornijsko sveučilište

ima više od 20 poslovnih inkubatora i akceleratora.

Financijski hibridi. Naječešće financijski hibrid uključuje obuku/trening za

poduzetništvo, pojedinačne usluge s financijskom pomoći. Rizični kapital nije

spreman samo uložiti novac u poduzetnički pothvat. Obično postaje uključen u sve

aspkete poslovanja poslovnog pothvata na način da pomogne poduzeću da ostvari

poslovnih uspjeh. Tijekom procesa ulaganja novca spremni su pomoći i voditi

poduzetnika na način da unaprijedi poslovanje i osigura povrat uloženog novca.

Brojna istraživanja su pokazala da je daleko veći uspjeh onih poduzetnika i njihovih

poslovnih pothvata koji osim finanancijske potpore dobivaju savjete i obuku iz

poduzetništva. Danas je sve veći naglasak na poduzetničkim akcelaratorima čija je

osnovna zadaća pružanje usluga podrške poduzetnicima u postinkubacijskoj fazi,


_______________________________________________________________

88

odnosno pronalaženju investitora u fazi razvoja i širenja poslovanja na domaćem i

stranom tržištu. Radi se o svojevrsnoj poslovnoj školi za startup poslovne pothvate.

Lokacijski hibridi. Tipični lokacijski hibrid jesu poduzetnički inkubatori.

Korisnicima se najčešće omogućuje besplatno (ili povoljnije) korištenje poslovnih

prostora inkubatora tijekom razdoblja inkubacije, pružanje pomoći iz područja zaštite

intelektualnog vlasništva, marketinga te tehničkog podučja iz kojeg se razvija

poslovna ideja, kao i pomoć u izradi poslovnog plana. Među uslugama su i

omogućavanje kontakata i predstavljanje razrađene poslovne ideje potencijalnim

investitorima, predstavljanje javnosti, te mogućnost sudjelovanja na nacionalnim i

međunarodnim start-up točkama. Dosadašnji lokacijski hibridi najčešće su nastajali

odlukom lokalnih vlasti i izvan visokoškolskih institucija. Danas sve više sveučilišta

postaju prirodna inkubacijska mjesta koja bi trebala rezultirati „eksplozijom“

startupova. Jedna od definicija kaže da je startup novoosnovano ili nedavno osnovano

poduzeće s globalnim ambicijama i globalnim potencijalom. Cilj startupa je kroz

dobro utvrđene procese povećati vrijednost tvrtke na 10 milijuna dolar i više, u nekim

slučajevima i na nekoliko milijardi (WhatsApp, Oculus Fift, Instagram). Radi se o

malim na znanjima utemeljenim poduzećima koja zapošljavaju mali broj ljudi, a čija

tržišna vrijednost dostiže milijarde dolara. Tako je primjerice Facebook kupio

Instagram za milijardu dolara 2012. godine. Instagram je tada imao 30 milijuna

korisnika i 13 zaposlenih. Za usporedbu Kodak je u svoja dobra vremena zapošljavao

145 tisuća zaposlenika. Ovdje se nužno nameće pitanje trebaju li i mogu li sveučilišta

na kojima se malo toga promijenilo od trenutka njihova osnutka postati prava mjesta

za startup zajednice? Dva su temeljna razloga za takvo pitanje: prvo, poduzetnici

moraju voditi, a ne biti vođeni i drugo, startup zajednica mora biti otvorena svima

onima koji se žele priključiti. Startup zajednice su platforme sa mrežnim efektom,

znači što broje više članova i što generiraju veći broj poslvonih aktivnosti postaju

atraktivnije.

Rapored startup Internet firmi na globalnoj razini prikazan je zemljovidom 1.


_______________________________________________________________

89

Zemljovid 1: Internet start-upovi. Izvor: [12]

Temeljem zemljovida 1 vidljivo je da SAD prednjače s oko 60 000 Internet

firmi. Druge države svijeta također imaju veliki broj Internet firmi, oko 76 000 tisuća.

Izrael je jedno od najpopularnih mjesta za pokretanje tech firmi u svijetu. Procjenjuje

se da Izrael ima oko 375 startup firmi na milijun stanovnika dok SAD ima oko 190

startup firmi na milijun stanovnika.

4. Zaključak

Znanstvena i obrazovna industrija država u regiji pokazala je i dokazala da i u

uvjetima recesije može biti jednako poduzetna kao i svaka druga industrija. Jedna od

specifičnosti tranzicije jest i porast visokoškolskih institucija u svim državama regije u

odnosu na predtranzicijsko razdoblje. Broj visokoškolskih institucija, nastavnika i

studenata povećao se nekoliko puta. Zabrinjavajuće je što se broj visokoškolskih

institucija povećao u izobrazbi za ona znanstvena područja, polja i grane koja se

temelje na tradicionalnom pristupu poučavanja i koja ne zahtijevaju velika ulaganja u

prostor, opremu i ljude. Radi se o visokim školama i fakultetima koji nude

obrazovanje za struke koje nude privid, a ne mogućnost brzog zapošljavanja. Za takav

sustav obrazovanja može se s pravom ustvrditi da sve više postaju lakom industrijom.

Da bi sustav obrazovanja postao kovčegom panaceje država regije kao rješenje

se nameće redefiniranje uloge sveučilišta uz istodobno stavljanje naglaska na hibridne

oblike obrazovanja za poduzetništvo. Po uzoru na prestižna američka sveučilišta poput

Stanforda i MIT-a započeo je proces inicijacije poduzetničkih sveučilišta u državama u

regiji. U državama regije još uvijek se ne može govoriti o poduzetničkim sveučilištima.


_______________________________________________________________

90

Može se govoriti o primjerima dobre prakse i izoliranim slučajevima. Poduzetništvo je

dio curriculuma sveučilišta u regiji svega dva desetljeća i poduzetničko obrazovanje

nužno mora biti u funkciji promocije poduzetništva i poduzetničke kulture. Da bi u

državama regije zaživjela poduzetnička sveučilišta neće biti dovoljno samo da stari

profesori odu u penziju. Potrebna je velika kulturna transformacija kroz razvijanje

poduzetničke kulture i osnaživanju vjere u vlastite vrijednosti. Poduzetnička

sveučilišta (p)ostaju ciljem vlada države regije s intencijom kreiranja novih i inovativnih

poduzeća. Poduzeća posvećenih proizvodnji i poduzeća utemeljenih na znanju.

5. Literatura

[1] P. Drucker: Menadžment za budućnost, Grmeč, Privredni pregled, Beograd,

1995.

[2] V. Srića: Hrvatska 2020., Profil i Delfin, Zagreb, 2011.

[3] The Economist, Generation jobless, April-May 2013.

[4] Eurostat,http://epp.euroostat.ec.europa.eu/statistics:explained/index.php/Yout

h_unemployment (pristup: 17.01.2014)

[5] The Economist, Coming to an office near you, January 18th – 24

th 2014.

[6] D. Oesch: Occupational Change in Europe, Oxford University Press, Great

Britain, 2013.

[7] Statistički godišnjak SR Hrvatske, 1989.

[8] Državni zavod za statistiku, Statistički ljetopis 2013.

[9] P. Samuelson, W. Nordhaus: Economics, McGraw Hill International Editions,

Singapore, 1989.

[10] S. Oberman-Peterka, S. Singer, M. Alpeza: Poduzetničko obrazovanja –

nedostajuća komponenta u stvaranju multidisciplinarnog integriranog

sveučilišta, 1. Znanstvena konferencija Ekonomsko obrazovanje – jučer, danas,

sutra, Zagreb, 2012.

[11] R. Baum, M: Frese, R. Baron: The Psyshology of Entrepreneurship, Lawrence

Erlbaum Associates, Publishers Mahwah, Nee Yersey, 2007.

[12] Bowei Gai, World Startup Report

Transfer tehnologije i komercijalizacija istraživanja. Ograničenja i konflikti interesa

_______________________________________________________________

91

Lazar Živković14

TRANSFER TEHNOLOGIJE I KOMERCIJALIZACIJA

ISTRAŽIVANJA - OGRANIČENJA I KONFLIKTI INTERESA

Apstrakt: Uspešan transfer tehnologije sa univerziteta ka industriji zahteva

jasnu politiku zaštite intelektualne svojine. Bez ove politike, koja definiše pravila i

smernice za komercijalizaciju naučnih istraživanja, vlasnička prava, pravila za

raspodelu prihoda proisteklih po osnovu licenciranja kao i odgovornosti i obaveze

svih zainteresovanih strana, praktično je nemoguće da univerzitet krene napred u

ovom polju. U procesu transfera tehnologije veoma često se javljaju konflikti interesa

koji predstavljaju glavni zastoj u ovom procesu. U ovom radu će biti identifikovani

konflikti interesa sa aspekta istraživača i istraživačkih institucija u procesu transfera

istraživačkih rezultata i biće ukazano na potrebu uvođenja internih pravilnika na

nivou istraživačkih institucija, koji bi jasno definisali proces transfera tehnologije i

prava pojedinaca i institucija.

Ključne reči: Transfer tehnologije, zaštita intelektualne svojine, konflikt

interesa

TECHNOLOGY TRANSFER AND COMMERCIALIZATION OF

RESEARCH - LIMITATIONS AND CONFLICTS OF INTEREST

Abstract: The successful transfer of technology from universities to industry

requires a clear intellectual property rights (IPR) policy. Without this policy, which

defines the rules and guidelines for the commercialization of scientific research,

property rights, rules for the allocation of licensing income and the responsibilities

and obligations of all stakeholders, it is practically impossible for the university to

move forward in this field. In the process of technology transfer, conflicts of interest

are major reason for delay in the process. This paper will identify conflicts of interest

from the point of researchers and research institutions in the transfer of research

results, and will emphasize the need of introducing internal rules at the level of

research institutions, that would clearly define the process of technology transfer and

the rights of individuals and institutions.

Key words: Technology transfer, Intellectual property rights, Conflict of

interest

14

Institut Mihajlo Pupin, Volgina 15, Beograd, [email protected]


_______________________________________________________________

92

1. Uvod

Iako su mnogi vidovi saradnje između univerziteta i industrije postojali i

ranije, koncept transfer tehnologije zaživeo je tek posle Drugog svetskog rata, nakon

što je prepoznata veoma bitna uloga tehnoloških dostignuća u ekonomskom sistemu

zemlje. U ovom periodu u Americi je bilo više od 25 državnih agencija koje su

finansirale istraživanja i svaka je imala svoju politiku upravljanja intelektualnom

svojinom. Univerziteti nisu imali prava vlasništva nad patentima niti su imali pravo na

licenciranje tehnologija koje su bile proizvod istraživačkih rezultata.

Kongres SAD je 1980. godine usvojio Bej-Dol-ov zakon (Bayh-Dole Act)

kojim je stvoren zakonski okvir za transfer tehnologije. Nakon usvajanja ovog akta,

invencije, koje su bile rezultat finansiranja od strane državnih fondova, postale su

vlasništvo univerziteta koji su imali mogućnost da prijave patent i izdaju licencu za

korišćenje patenta i na taj način ostvaruju prihode.

Danas akademske institucije predstavljaju ključni faktor ekonomskog razvoja.

Mnogi univerziteti širom sveta imaju uspostavljen program transfera tehnologije. Bej-

Dol zakon je ojačao američku ekonomiju i u velikoj meri doprineo da Amerika bude

svetski tehnološki lider.

Značaj transfera tehnologije u povećanju konkurentnosti i inovativnosti

ekonomije je prepoznat u većini razvijenih zemalja ali isto tako i u zemljama u

razvoju. Brojne inicijative se preduzimaju u cilju promovisanja saradnje između

istraživačkih institucija i preduzeća. Međutim, pojedini autori [1, 2] smatraju da

proces transfera tehnologije sa univerziteta ka industriji utiče na povećanje konflikta

interesa, preusmeravanje istraživanja, manju otvorenost ka širenju naučnih teorija, i

veću usmerenost ka primenjenim nego ka osnovnim istraživanjima.

U ovom radu je dat pregled stanja u ovoj oblasti, ukazano je na prednosti,

ograničenja i konflikte interesa koji se javljaju u procesu transfera i komercijalizacije

univerzitetskih tehnologija.

2. Značaj Bej-Dol zakona

Vlada SAD je 1980. godine donošenjem Bej-Dol zakona dala pravo vlasništva

nad intelektualnom svojinom univerzitetima i drugim neprofitinim organizacijama,

koji su rezultat istraživačkih projekata koje finansiraju državni fondovi. Osnovni cilj

donošenja ovog zakona je promocija saradnje između akademskih institucija i

industrije; omogućavanje komercijalizacije invencija koje su proizvod istraživačkih

programa koje je finansirala država; ohrabrivanje saradnje između dva sektora u

generisanju novih proizvoda, procesa i usluga za tržište; podsticanje maksimalnog

učešća malih firmi u naučno-istraživačkim projektima finansiranim državnim

fondovima.

Pre 1980. bilo je samo 5% patenata u vlasništvu države koji su ikada

komercijalizovani u privatnom sektoru, iako su mnogi patenti imali potencijal za


_______________________________________________________________

93

komercijalizaciju, primenu i marketing. Bej-Dol zakon je upravo i donet da bi se

povećala komercijalizacija patenata nastalih finansiranjem iz državnih fondova [3].

Prvi rezultati evaluacije postignutih rezultata nastali su par godina kasnije. U

jednoj od prvih studija koju je izvršio Government Accountability Office, zaključeno

je da je Bej–Dol zakon imao značajan uticaj na inovacione i istraživačke aktivnosti

univerziteta i malih firmi. Na osnovu podataka 25 univerziteta koji su odgovorili na

upitnik, svi ispitanici su potvrdili značajan doprinos Bej-Dol zakona u stimulisanju

privatnog finanisranja istraživačkih projekata, koji su porasli za 74% od donošenja

ovog zakona do 1987. godine [4]. Na osnovu izveštaja National Science Foundation,

ukupno izdvajanje privatnog sektora u istraživanje i razvoj je poraslo sa 3,9% 1980.

godine na 7,2% 2000. U 1980. godini učešće države u finansiranju naučno-

istraživačkih projekata bilo je 67,5%; ovaj procenat je 2000. bio 58,2%, da bi 2009.

godine porastao na 59,3% [5].

U Sjedinjenim Američkim Državama, državni fondovi su i dalje najveći

finansijeri istraživačkih projekata koji se izvode na univerzitetima, međutim, ovaj

procenat je smanjen uvođenjem Bej-Dol zakona. Prema intervjuima koji su vršeni u

akademskoj zajednici, uočeno je da su firme sa mnogo većom slobodom i odlučnošću

ulazile u poslovnu saradnju sa univerzitetima, od kada su shvatile da univerziteti imaju

pravo vlasništva nad pronalascima koje je finasnirala država. Takođe, većina ispitanih

firmi smatra da je Bej-Dol zakon odigrao značajnu ulogu pri odluci da finansiraju

istraživačke projekte na univerzitetima.

Značaj Bej-Dol zakona pokazao se i u rastu patenata koji su prijavljeni od

strane univerziteta. U 1980. godini je bilo zabeleženo 390 odobrenih patenata, da bi

2009. godine ovaj broj porastao na 3.088 [6].

Značaj ovog zakona je sigurno veliki, međutim, nije i jedini podsticajni

mehanizam za porast saradnje univerziteta i industrije. Pored ovog zakona, u SAD je

doneto još nekoliko podsticajih zakona koji su regulisali i motivisali obe strane za

komercijalizaciju istraživačkih rezultata i rast ulaganja u nove istraživačko-razvojne

aktivnosti.

3. Zaštita intelektualne svojine kao preduslov za saradnju univerziteta i

industrije

Potreba za definisanjem jasnih politika za zaštitu i upravljanje pravima

intelektualne svojine (IPR- Intelectual property rights) široko je shvaćena na mnogim

svetskim univerzitetima. Bez jasne IPR politike univerziteta, koja definiše pravila i

smernice za komercijalizaciju naučnih istraživanja, vlasnička prava na pronalaske,

pravila za raspodelu prihoda proisteklih po osnovu licenciranja, kao i odgovornosti i

obaveze svih zainteresovanih strana, praktično je nemoguće da univerzitet krene

napred u ovom polju. Često, a to je naročito karakteristično za Srbiju, problem nije

nedostatak pravila i zakona, već njihova neadekvatna primena.

Jedan od čestih problema sa kojim se suočavaju istraživači je nedostatak

ekspertize u popunjavanju prijava za patente i ugovaranju uslova licenciranja sa

privredom. Početkom 21. veka mnogi azijski univerziteti otvorili su kancelarije unutar


_______________________________________________________________

94

ili izvan univerziteta u cilju upravljanja IPR i transferom tehnologije. To su najčešće

imitacije kancelarija za licenciranje tehnologije (TLO) i kancelarija za transfer

tehnologija (TTO - Technology Transfer Offices) sa američkih univerziteta. Funkcija

TTO nije identična na svim univerzitetima. U nekim slučajevima TTO se bavi

upravljanjem IPR, u drugim TTO organizuje i transfer tehnologija i pronalazi

kompanije kao potencijalne sponzore istraživanja [7].

Veliki problem funkcionisanja TTO je nedostatak eksperata u ovoj oblasti kao

i finansiranje troškova rada. Na osnovu studija APRU (Association of Pacific Rim

Universities), samo 9 prestižnih univerziteta u Severnoj Americi ima TTO čiji prihod

je dovoljan za pokrivanje troškova, a samo 22% univerziteta u Aziji nema problema sa

likvidnošću. Razlog je očigledan, osnovni problem je ekonomija obima. Broj

transakcija koje izvrše TTO u Aziji je nedovoljan da bi se pokrili troškovi [8].

Međutim, performanse TTO ne bi trebalo ocenjivati samo na osnovu profita koji

ostvaruju. Ukoliko je cilj povećanje stepena inovativnosti privrede putem saradnje

između univerziteta i industrije, mere za postizanje tog cilja treba da budu smislene. U

Japanu 90% TTO ne bi mogle da opstanu bez intervencije države [9].

Funkcije kancelarija za transfer tehnologije idu daleko izvan pukog

upravljanja patentima. Umesto čekanja univerzitetskih istraživača i ljudi iz industrije

da kucaju na vrata, često se očekuje od kancelarije za transfer tehnologije da bude

aktivna u marketingu, pronalaženju potencijalnih partnera i obezbeđivanju sredstava.

S obzirom na sve veći broj parnica na sudovima i složenih mehanizama za njihovo

rešavanje, za funkcionisanje jedne TTO potrebna su multidisciplinarna znanja. Samo

nekoliko univerziteta ima ljude koji su kvalifikovani da rade ove poslove. Da bi ih

obezbedila, TTO mora biti finansijski spremna i za njih atraktivna.

Kao dodatak osnovnom finansiranju, neke vlade daleko-istočnih zemalja

otvaraju specifične programe saradnje sa privatnim sektorom na različitim nivoima

razvoja. Među njima, University Grant Commision (UGC) iz Indije odobrava rizična

sredstva pod uslovom da je rezultat patentiran [10]. U nekim zemljama uvedene su

poreske olakšice kompanijama koje koriste tehnologije razvijene u okviru

univerziteta.

Pitanje finansiranja je uvek povezano sa pitanjem vlasništva. Univerziteti bi

trebalo da definišu individulne politike prava intelektualne svojine, u cilju izbegavanja

nepotrebnih konflikata koji mogu dovesti do toga da saradnja postane nemoguća.

4. Analiza stanja transfera tehnologije u EU i Srbiji

Na osnovu strategije Evropa 2020 (http://ec.europa.eu/europe2020/), članice

Evropske unije imaju obavezu da stvore neophodne uslove koji bi omogućili

univerzitetima da poboljšaju performanse, modernizuju procese i postanu

konkurentniji.

Cilj Evropskog zavoda za patente (EPO) je da pokrene novu dinamiku odnosa

između Kancelarija za transfer tehnologije i univerziteta. Prema [11], EPO pridaje

veliku važnost promovisanju praktične i operativne izgradnje i razvoja upravljanja

http://ec.europa.eu/europe2020/


_______________________________________________________________

95

portfolijom intelektulne svojine. Jaka politika licenciranja patenata predstavlja veoma

važan faktor kada je u pitanju uspeh novih tehnologija.

U Evropi raste broj patentiranih tehnologija u vlasništvu univerziteta, ali

znatno manje u odnosu na SAD. Najveća razlika između Evrope i SAD je u različitom

odnosu agencija za finansiranje istraživanja i univerziteta. Za razliku od SAD, gde je

univerzitetima dozvoljeno da imaju pravo na zaštitu intelektualne svojine na

istraživanjima koja su finansirana od strane državnih agencija, u Evropi o tome ne

postoji jedinstvena politika. Na primer, u Italiji, Francuskoj, Nemačkoj i Velikoj

Britaniji, univerziteti nemaju pravo da patentiraju pronalaske koji su rezultat

istraživanja finansiranih od strane državnih agencija [12].

Istraživanja pokazuju da u mnogim evropskim zemljama patenti koji su

rezultat istraživanja na univerzitetima su najčešće u vlasništvu privatnih kompanija

[13, 14]. Shodno tome, rezultati analize broja patenata u vlasništvu univerziteta u

Evropi pokazuju da se vrlo često potcenjuju tehnološke aktivnosti evropskih

univerziteta i transfer tehnologija između univerziteta i industrije. U Italiji oko 70%

patenata, čiji su inventori istraživači, pripadaju privatnim kompanijama [15]. Veoma

slično stanje je i u Nemačkoj, Francuskoj i Švedskoj [16, 17,13].

U većini evropskih zemalja, kancelarije za transfer tehnologije osnivaju se tek

početkom 21. veka. One zapošljavaju ograničen broj ljudi pa nije iznenađujuće što

evropske zemlje značajno zaostaju za SAD u licenciranju tehnologija razvijenih na

univerzitetima. Istraživanje koje je izvršio Conti sa grupom autora [18] pokazuje da

veliki broj kancelarija za transfer tehnologije u Evropi ima veoma nizak broj

ugovorenih licenci godišnje. Najveći deo ugovora o licencama u Italiji, Holandiji i

Švajcarskoj zaključeni su u početnoj fazi ispitivanja pronalazaka i u oblasti zaštite

autorskih dela.

Proces transfera tehnologije sa univerzitetea ka industriji u Srbiji je u

značajnom zaostatku u poređenju sa najrazvijenijim evropskim državama.

Institucionalna podrška transferu tehnologije nije na istom nivou, iako postoje

inicijative za povećanje saradnje između univerziteta i industrije. U okviru

Univerziteta u Beogradu osnovan je Centar za transfer tehnologije sa sedištem u

Beogradu. To je jedina institucija u Srbiji, čija je namena da unapredi saradnju između

akademskog i privatnog sektora. Iako je sličan Centar osnovan i na Univerzitetu u

Nišu, ovaj centar praktično nema svakodnevne aktivnosti.

Osnivanje spin-off kompanija, kao jedan od vidova transfera tehnologije, je u

poslednjih nekoliko godina napredovalo u Srbiji. Najbolji primer je Univerzitet u

Novom Sadu koji je osnovao 91 spin-off kompaniju, među kojima je i kompanija koja

je ostvarila izuzetan rast: Schneider Electric DMS NS. Ova kompanija ima godišnji

promet od preko 21 miliona evra, preko 750 zaposlenih i posluje širom sveta [19].

Ipak, transfer tehnologije putem osnivanja spin-off kompanija je pretežno ostvaren u

tehničkim naukama, jer u nekim drugim oblastima, kao što je farmaceutska industrija,

osnivanje spin-off kompanija je rizično i zahteva značajna novčana sredstva.

Pored navedena dva vida transfera tehnologije, u Srbiji postoje i druge

inicijative čija je uloga u transferu tehnologije postala značajna: EEN – Enterprise

Europe Network (CIP projekat), Poslovni inkubatori, Takmičenje za najbolju


_______________________________________________________________

96

tehnološku inovaciju, Naučno-tehnološki parkovi, Brojni projekti realizovani na

univerzitetima: IPA, TEMPUS i drugi.

5. Identifikacija konflikta interesa u procesu transfera tehnologije

Mnogi kritičari Bej-Dol zakona smatraju da ovaj zakon nije dovoljno obratio

pažnju na konflikte interesa koji mogu da se jave u procesu transfera tehnologije.

Najveća zamerka je u tome što unverziteti, ukoliko se uključe u proces transfera

tehnologije, komercijalizacije istraživanja i osnivanje spin-off kompanija, zanemaruju

svoju ključnu ulogu, a to je obrazovanje, istraživanje i objavljivanje istraživačkih

rezultata.

Mildred Cho [20] smatra da je Bej-Dol zakon stvorio konflikte interesa za

istraživače koji rade na univerzitetima, zato što saradnja između univerziteta i

industrije podrazumeva direktnu finansijsku podršku istraživačima od strane

industrije, u formi honorara, nadoknada za konsalting, korišćenje opreme, dok u isto

vreme finansira i istraživačke projekte istih istraživača. Neke druge studije zaključuju

da obaveze ka industriji predstavljaju pretnju naučnom integritetu istraživača [21].

Istraživanje D. Blumentala i njegovih kolega potvrđuju hipotezu da je

uključivanje u komercijalne aktivnosti praćeno kašnjenjem u publikovanju

istraživačkih rezultata [22].

R. Florida [2] smatra da kašnjenje u objavljivanju i ograničavanje slobodnog

toka informacija od akademske zajednice ima ograničavajući uticaj na razvoj znanja.

Isti autor navodi da se univerziteti koji odvajaju resurse za osnivanje spin-off

kompanija distanciraju od svojih ključnih uloga.

Jedan od konflikata interesa, koji se često pominje u literaturi, je preraspodela

radnog vremena istraživača između akademskih obaveza i komercijalnih interesa. Da

bi upravljali ovakvim situacijama univerziteti moraju da imaju interni pravilnik.

Pravilnik je neophodno osmisliti tako da odsustvo istraživača ne remeti njegov

akademski rad.

Na azijskim univerzitetima je opšte prihvaćeno da ukoliko istraživač želi da

komercijalizuje svoj istraživački rad, mora da obavesti upravu univerziteta i da dobije

odobrenje. Primer ovakvog pravila je pravilo 20%, koje je prihvaćeno na

univerzitetima širom SAD. Prema njemu, istraživačima je dozvoljeno da provedu 20%

vremena, drugim rečima, jedan dan u nedelji, van univerziteta. Što se tiče azijskih

univerziteta, Nacionalni univerzitet u Singapuru ima sličan model, tj. istraživači imaju

52 dana godišnje koje mogu da koriste za konsultantske aktivnosti ili za univerzitetsko

angažovanje u osnivanju spin-off kompanija [7].

Pored upravljanja vremenom, potrebno je regulisati i ekonomsku dobit koja se

može ostvariti angažovanjem istraživača u industriji. Najčešći konflikti interesa se

javljaju kada istraživač poseduje udeo u određenom poslu, za koji koristi znanje

stečeno na univerzitetu. Uspešna start-up kompanija može doneti milione evra dobiti

istraživaču. Dakle, ukoliko saradnja koja je ostvarena između univerziteta i privrede

dovede do situacije da istraživaču donese bogatstvo, koristeći znanje stečeno na

univerzitetu, može se pojaviti osećaj nepravičnosti, pa čak može dovesti i do


_______________________________________________________________

97

opstruisanja saradnje sa privredom. Da bi se izbegle ovakve situacije, neophodno je

predvideti ovakva scenarija, ali ostaje pitanje da li je moguće primeniti isti pravilnik

na sve univerzitete u zemlji. Iskustva pojedinih autora su da ne postoji jedno rešenje

za sve. Svaki univerzitet mora da definiše pravila zasebno. Ovakvi pravilnici treba da

budu javni.

Iako univerziteti, vlada i privreda entuzijastički gledaju na saradnju na relaciji

U-I, javnost ipak možda neće biti spremna da prihvati da univerzitetski profesor

odvaja svoje vreme u komercijalne svrhe. Ministrarstvo prosvete i Ministarstvo

ekonomije i trgovine Japana napravila su istraživanje povodom ovog problema i

donela zaključak da eksplicitnim ugovorom sa univerzitetom, istraživač na državnom

univerzitetu može postati neizvršni član upravnog odbora kompanije u koju je izvršen

transfer tehnologije sa univerziteta. On može da radi za kompaniju van radnog

vremena, pod uslovom da dostavi izveštaj o finansijskom interesu na projektu.

Generalno govoreći, veoma je teško napraviti razliku između invencije koja je

napravljena na univerzitetu i one koja je proizvedena prilikom saradnje univerziteta i

privrede.

Iako nisu svi azijski univerziteti svesni konflikta interesa, neki univerziteti su

preduzeli konkretne akcije. Nacionalni Univerzitet u Singapuru identifikovao je broj

potencijalnih situacija koje mogu da se dese [7]:

Zloupotreba studenata, angažovanje jeftine radne snage;

Prenos informacija sa univerziteta u kompaniju, koje nisu javno dostupne;

Promenjena orijentacija istraživača od istraživačkih projekata ka

komercijalnim i potrebama kompanije;

Korišćenje univerzitetskih resursa za aktivnosti kompanije;

Nabavka opreme od kompanije u kojoj istraživač ima interes, umesto javne

nabavke.

Pored ovih, Nacionalni univerzitet u Singapuru ističe konsalting, vlasništvo

kapitala, rojalti i porodične veze, kao potencijalne sukobe interesa. Za svaku od ovih

situacija, pruža određene politike i smernice za smanjenje rizika [7].

6. Zaključak

Iako kancelarije za transfer tehnologije mogu da imaju prihode po osnovu

licenciranja tehnologija to nije primarni cilj njihovog osnivanja. Glavni cilj, sa aspekta

države, je približavanje i saradnja akademske zajednice i privrede u cilju povećanja

njene konkurentnosti putem komercijalizacije istraživanja i inovacija.

Uloga zaštite intelektualnih prava u procesu transfera tehnologije je prepoznata

širom sveta. Uloga vladinih mera je da se omogući proces transfera tehnologije kroz

razne mehanizme, uključujući i zaštitu intelektulane svojine, ali da pritom osnovna

obrazovna i istraživačka uloga univerziteta ostane nepromenjena.

U cilju unapređenja procesa transfera tehnologije potrebno je analizirati sve

ključne sektore u ovom procesu. Nacionalna politika zaštite intelektualne svojine i

transfera tehnologije je neophodna da bi postojao pravni okvir koji reguliše odnose svih


_______________________________________________________________

98

aktera. Međutim, iskustvo američkih i azijskih univerziteta pokazuje da je veoma bitno

kreirati i univerzitetsku politiku zaštite intelektulane svojine i transfera tehnologije, koja

bi pojedinačnim pravilnicima izbegla situacije koje dovode do konflikta interesa

istraživača. U internim pravilnicima potrebno je jasno definisati sve korake, kako bi

istraživačima bilo jasno kakve mogućnosti i prava imaju kada je u pitanju

komercijalizacija tehnologija. Pored nacionalnih i internih univerzitetskih pravilnika,

postojanje institucionalne podrške i praktičnih modela transfera tehnologije je treći

ključni uslov u ovom procesu.

7. Literatura

[1] David Blumenthal, Eric G. Campbell, Mellisa S. Anderson, Nancyanne

Causino, and Seashore Louis, Withholding research results in academic life,

Journal of the American Medical Association, 1997

[2] Richard Florida, The role of the University: Leveraging talent, not technology,

Issues in science and technology, 16(4), str. 67-73, 1999

[3] Wendy H. Schacht, The Bayh-Dole act: selected issues in patent policy and

the commercialization of technology, Congressional research service, 2012

[4] U.S. Goverenment accauntability office, Patent policy: recent changes in

federal law considered beneficial, RCED-87-44, 1987

[5] National Science Foundation, Changes in federal and non-federal support for

academic r&d over the past three decades, InfoBrief, 2002

[6] National Science Board, Science and Engineering indicators, 2012

[7] Siaw Kiang Chou, Development of university-industry partnerships for the

promotion of innovation and transfer of technology: singapore, National

University of Singapore, 2007

http://www.wipo.int/export/sites/www/uipc/en/partnership/pdf/ui_partnership

_sg.pdf

[8] Association of Pacific Rim Universities (APRU), Report on Technology

Transfer and Wealth Creation Survey, 2009

[9] Koji Nishio, Development of university-industry partnerships for the

promotion of innovation and transfer of technology: Japan, Fujitsu Research

Institute, 2007


_ja.pdf

[10] Prabuddha Ganguli, Industry-Academic Interaction in Technology Transfer

and IPR The Indian Scene: An Overview, Vision-ipr, 2007


_sg.pdf

[11] http://www.epo.org/

[12] Montobbio, F., Intellectual property rights and knowledge transfer from

public research to industry in the us and europe: which lessons for innovation

systems in developing countries?, The economics of intellectual property, str.

180-216, 2009

http://www.wipo.int/export/sites/www/uipc/en/partnership/pdf/ui_partnership_sg.pdf


http://www.wipo.int/export/sites/www/uipc/en/partnership/pdf/ui_partnership_ja.pdf

http://www.wipo.int/export/sites/www/uipc/en/partnership/pdf/ui_partnership_ja.pdf



http://www.epo.org/


_______________________________________________________________

99

http://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/economics/1012/wipo_pub_1012.pdf

[13] Lissoni, F., P. Llerena, M. McKelvey and B. Sanditov, ‘Academic Patenting

in Europe: New Evidence from the KEINS Database’, Working Paper N. 202,

CESPRI, 2007

[14] Giuri, P., M. Mariani, S. Brusoni, G. Crespi, D. Francoz, A. Gambardella, W.

Garcia-Fontes, A. Geuna, R.Gonzales, D. Harhoff, K. Hoisl, C. Le Bas, A.

Luzzi, L. Magazzini, L. Nesta, O. Nomaler, N. Palomeras, P.Patel, M.

Romanelli and B. Verspagen, ‘Inventors and Invention Processes in Europe:

Results from the PatVal-EU Survey’, Research Policy, V. 36 (8), 2007

[15] Breschi, S., F. Lissoni and F. Montobbio, ‘The Scientific Productivity of

Academic Inventors: New Evidence from Italian Data’, Economics of

Innovation and New Technology, Vol. 16, Issue 2, 2007.

[16] Schmiemann, M. and J.-N. Durvy, ‘New Approaches to Technology Transfer

from Publicly Funded Research’, Journal of Technology Transfer, 28, 9-15,

2003.

[17] Gering, T. and U. Schmoch, ‘Management of Intellectual Assets by German

Public Research Organizations’, in Turning Science into Business: Patenting

and Licensing at Public Research Organizations, OECD, Ch. 3. 169-188,

Paris, 2003.

[18] Conti, A., P. Gaule and D. Foray, ‘Academic Licensing: a European Study’,

Working Paper 2007-001, CEMI, 2007.

[19] http://www.schneider-electric-dms.com/?page_id=39

[20] Mildred K. Cho, Ryo Shohara, Anna Schissel, and Drummond Rennie,

Policies on faculty conflicts of interest at U.S. universities, Journal of the

American medical association, 2003

[21] Justin E. Bekelman, Yan Li, and cary P. Gross, Scope and impact of financial

conflicts of interests in biomedical research: A systematic review, Journal of

the American medical association, 2003

[22] David Blumenthal, Eric G. Campbell, Mellisa S. Anderson, Nancyanne

Causino, and Seashore Louis, Withholding research results in academic life,

Journal of the American Medical Association, 1997

Zahvalnost

U radu su saopšteni rezultati istraživanja na projektu: „Istraživanje i razvoj

platforme za naučnu podršku u odlučivanju i upravljanju naučnim i tehnološkim

razvojem u Srbiji, koji finansira Ministarstvo prosvete i nauke u periodu 2011-2014,

evb. III 47005.

http://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/economics/1012/wipo_pub_1012.pdf

http://www.schneider-electric-dms.com/?page_id=39

_______________________________________________________________

100

II DEO: TEHNOLOGIJA I PREDUZETNIŠTVO ZA ODRŽIV

RAZVOJ – PRILIKE, IZAZOVI I OSTVARENJA

Knjižara Karver – preduzetništvo u kulturi - ritam u promjenljivim parametrima

_________________________________________________________________

101

Varja Đukić15

KNJIŽARA KARVER –

PREDUZETNIŠTVO U KULTURI - RITAM U PROMJENLJIVIM

PARAMETRIMA

Apstrakt: Ambijent u domicilnoj djelatnosti kreiranja kulturnog prostora u

Crnoj Gori i stvaranju uslova za umjetnike, od osnivanja knjižare Karver, aprila

2005. godine, ovisio je o ekonomskim, političkim i profesionalnim kapacitetima.

Tokom transformacija - tranzicije, nije uspostavljen mehanizam kojim se kreativne

industrije importuju, a djela domaćih autora emituju i plasiraju, distribuiraju, niti u

Crnoj Gori, niti izvan nje. Primjena isključivo tržišnih principa, nemoguća je, i dalje

nedostaje vizija razvoja, kulturna strategija. U takvim okolnostima, preduzetnišvo u

kulturi, misija koju je realizovala knjižara Karver - unaprijeđivanje tržišta knjige u

Crnoj Gori i regionu uz programe promocija autora, djela i edukaciju, nakon 10

godina, može opstati samo uz sistemske lokalne subvencije i podršku i nove projekte

podrške evropskih fondova. Ekonomska kriza će uništiti krhki ambijent, a projekat

knjižare Karver priča o pijetlu koji rano kukuriče.

Ključne reči: jezik, preduzetništvo, kultura, Crna Gora, region

KARVER BOOKSTORE – ENTREPRENEURSHIP IN CULTURE -

RHYTHM IN VARIABLE PARAMETERS

Abstract: Since the establishment of Karver bookstore in April 2005, the

ambiance in the domestic activity of creating cultural space in Montenegro and

conditions for artists has depended on the economic, political and professional

capacities. During the transformations – transition, a mechanism for importing

creative industries has not been established, and works of domestic authors have not

been broadcast or distributed neither in Montenegro nor outside it. Application of

exclusively market principles is impossible; a vision of development and cultural

strategy is still missing. In such circumstances, entrepreneurship in culture, a mission

carried out by Karver bookstore, improvement of a book market in Montenegro and

the region through programmes on promotion of authors, works and education, after

10 years, can survive only with the system subsidies and support and new projects of

the European funds. Economic crisis will destroy the fragile environment, and the

project of Karver bookstore is a story of a rooster that crows early.

Key words: language, entrepreneurship, culture, Montenegro, region

15

Obala Ribnice, 020 602 625, [email protected]


_________________________________________________________________

102

1. Uvod

Građani Hrvatske, Srbije, Bosne i Hercegovine i Crna Gore govore (po

abecednom redu): bosanski, crnogorski, hrvatski i srpski jezik. Odlično se razumijemo

i, uprkos različitim imenima jezika, osjećamo kao jezička zajednica. Moć ove

zajednice jezika ne koristimo dovoljno, državni zvaničnici ne atrikulišu ekonomski

interes kulturnih industrija, makar projekti Evropske unije (EU) insistiraju na

partnerstvu. Jezik kao i uvijek do sada, potencijal ekonomskog rasta, presudan je za

opstanak naših kultura i za integracije. U toku procesa koji sada djeluju kao jedina

vizija, cijeli se region u pogledu veličine tržišta kulture i umjetničkog stvaralaštva,

može pozivati na princip kulturnog izuzetka, a kamoli pojedinačno Hrvatska, Srbija,

Bosna i Hercegovina – Crna Gora. Iako se o tome uglavnom ćuti: zajedničko kulturno

naslijeđe oduvijek pripada baštini Evrope, a savremeno još nema dovoljne

prepoznatljivosti, već je “izgubljeno u prijevodu”. Naše kulturne industije grcaju u

ograničenjima malih tržišta i nesklonim političarima da organizuju dogovore

isključivo na ovu temu.

Ako je Adorno kreator pojma industrije kulture, a Adorno zna sa riječima,

najbolja forma da se govori o iskustvima u njihovoj primjeni ovdje, u Crnoj Gori,

jeste esej. Adorno je sve kardinalno važno napisao o umjetnosti - knjževnosti, muzici,

jeziku… U Eseju o eseju govori o ovoj književnoj formi neophodnoj, jer nam kada

govorimo o umjetnosti, nedostaje angažovano i savremeno teorijsko zaleđe, studije

sociološke, antropološke, kulturološke, teorije književnosti, pozorišta, muzička,

umjetnička kritika. Esej jeste forma kojom se mogu (pre)spojiti prirodne i društvene

nauke - spoznaje, i otkrića egzaktnih nauka, referntna i uvijek mobilna i promjenljiva

kategorija društvo i društvene nauke koje se “iz ugla” umjetničkog stvaralaštva, ne

samo mogu, već bi ih trebalo neprekidno tumačiti.

Matematika: zasnovana na harmoniji, na odnosima pripadajućih znakova je

kreacija, kažem jezikom brojevi a zapišemo ciframa - notama - nema odstupanja u

harmoniji koju nudi muzika. Ni sam je stvaralac ne može prevesti u riječ, već samo

tumačiti je može, interpertirati onaj koji vlada tijelom instrumenta, rezonator mu daje

oduška… Tako je u svakom pojedinačnom stvaralačkom činu. Kao i u jeziku, Dejvid

Kristal tvrdi - ono što određuje govornika jesu odgovori na pitanja ko, šta, kada, gdje,

zašto i kako - radi. Tvorac teorije glume, Satnislavski je utvrdio identična pitanja, a

odgovora na to ko, šta, kada, gdje, zašto i kako lik - glumac - radi. Akcija, aktjor,

action, jeste činjenje, čin je mjesto, razdaljina do Boga.

Jeste preduzimanje, jeste preduzetništvo, jeste preduzimač, onaj koji čini ili

koji hoće da mijenja, jer mijene dolaze, ostavljaju za sobom novi stepen suodnosa koji

produkuje…

1456. godine je otkrivena Gutenbergova presa. Kad se gugluje tek na šestoj

stranici pretraživača se može naći zabilješka da je te godine došlo do revolucije,

otkrića koje je koliko i točak promijenilo civilizaciju. Prije se na našim jezicima

nalazi, recimo – opsada Beograda, prvi zemljotres u Srbiji… na 7. se pominje tek

Preobraženje Rafaelovo…


_________________________________________________________________

103

1494. je najznačajnija u istoriji Crne Gore - bilo bi dobro slaviti državnost po

datumu te godine, jer je godina kultunog fenomena: Đurađ Crnojević iz Venecije

donosi Gutenbergovu presu (brodom od Venecije do jezera, pa uzbrdo strmoglav

iznad Rijeke… u krš), a štampar Makarije i sedam monaha, nakon dvije godine

objavljuju Oktoih Prvoglasnik u prvoj državnoj štampariji na svijetu.

Đurađ je ovdje pionir industrije kulture. Umnožavati knjigu radi očuvanja,

pismeni čitaju naglas, pa vremenom svi čitaju u sebi.

2. Projekat Knjižara Karver

Za sve koji su se bavili stvaralaštvom nastupila je nova era, različito uspješna

s obzirom na jezik nove tehnologije i terminologiju menadžmenta u kulturi. Većini je

u početku bio nejasan, ograničavajući. Terminologija, uglavnom preuzeta iz engleskog

jezika, zvuči i dalje kao prepreka koju odbijaju da savladaju umjetnici, ali i institucije

kulture - teorije i znanja iz oblasti menadžmenta u kulturi potiče iz kultura velikih

jezika i ekonomija, tržišta i kapitala.

Model kulturnog sistema koji je decenijama u SFRJ bio “regulator”

umjetničkih poduhvata i kulturne djelatnosti, bio je kulturno - prosvetiteljski.

Pretpostavljao je harmoničnu kružnu vezu ustanova, kulture, obrazovanja, medija i

recipijenata. Ovaj je model bio pogodan za prostor jezika i države koja je imala

obrazovno, kulturno i umjetničko “tržište”, makar ga tako nismo zvali, od preko

dvadeset miliona stanovnika. Analizom izdavačke politike, obima prevodilačka

djelatnosti, muzičkog, filmskog, likovnog stvaralaštva, festivala BITEF, FEST,

Struškie večeri Poezije, filma u Puli, Sajam knjiga u Beogradu - svi u rangu pionirskih

i značajnijih evropskih događaja, postaje očigledno zbog čega je primjerenija upotreba

pojama kretaivne industrije bila u slučaju takve kulturne politike i produkcije

umjetničkih djela u tolikom obimu. U Velikoj Britaniji se prvi put pominju kreativne

industrije 1992. godine dok je na teritoriji SFRJ vođen rat i nastajale nove države.

Preostalo nakon ratova, ekonomskih sankcija i viznog režima za stvaraoce je:

potraga u novim uslovima za podrškom, praksama i teorijama umjetničkog

stvaralaštva u starim i novim formama institucija: državnim, privatnim, NVO.

Kulturno i umjetničko tržište i potrebe, nisu u Crnoj Gori jednako što u većim i

velikim kulturnim modelima. Sistem obrazovanja i kulture ne može se osloniti na

nepostojeće kreativne industrije u zemlji, neophodna mu je otvorenost za razmjenu

radi dugoročnog razvoja kroz obrazovanje. Sigurnost, izvjesnost i strategija

realizovana je kroz institucije sa nacionalnim predznakom - izadavačka, pozorište,

film.

Od osnivanja, knjižara Karver (2005) je projekat kulturnog centra koji

promoviše kreativne industrije, prije svega crnogorske i region jezika - mali književni

pogon za promociju knjige, otvaranje književnog prostora u Crnoj Gori i podsticaj

književnom stvarlaštvu. Karver knjižara - kafe je prvi, ozvaničen sa Glavnim gradom i

KIC Budo Tomović i uz podršku sredstava iz međunarodnih fondova i Ministarstva

kulture, ugovor o privatno - javnom partnerstvu a odgovoran na međunarodnom

nivou. Nekoliko godina nakon osnivanja, gospođa Vera Ebels i njen sardanik, došli su


_________________________________________________________________

104

u Podgoricu ispred pokrovitelja projekta Bibliodiseey. Do tada su već bili objavljeni

tekstovi o programima knjižare Karver u Holandiji, Francuskoj, SAD -u... Region je

brujao zbog vesele intervencije – nazvati knjižaru imenom američkog autora kratkih

priča bilo je moguće 2005. - u Crnoj Gori je nova književna generacija, sasvim mladi

ljudi okupljeni oko novina Vijesti, časopisa Ars i generacija koja je obnovila časopis,

autoriteti u književnosti, dramskoj, pozorišnoj, filmskoj, likovnoj umjetnosti, stvaraoci

koji su očuvali kontakte sa umjetnicima i intelektualcima iz regiona, ali i ugled zbog

svoje antiratne djelatnosti.

Knjižara Karver jeste u temelju imala miris nekih drugih knjižara i gradova:

knjižare „kod Bate“ na ulazu u Jugoslovensko dramsko pozorište, Platoa u Beogradu;

Bybooka u Sarajevu...

Početna ideja bila osjetljiva za uvažiti kulturu grada, „vertikalnog“ istorijskog

naslijeđa i prostora - horizontale podneblja, Ćemovske ravnice, jezerom do

Mediterana i Okeana. Imenovanjem po američkom autoru kratkih priča Rejmondu

Karveru, lična je veza sa vremenom prvih knjiga objavljenih 80-tih godina prošlog

vijeka - O čemu govorimo kada govorimo o ljubavi i Katedrala. Intimistička vrhunska

proza, uticaj Čehova na Karvera, ali i uticaj Karvera na savremenu crnogorsku prozu,

bila je odlična osnova da izmjestim ideju o knjižari iz prostora tanušne lokalne

kulturne strategije. Sve što je vezano za Karvera teži slojevitoj književnoj igri, lišava

od usitnjenog odnosa prema stvaralaštvu, zaobilazi tzv. establišment, svečarstvo. U

knjižari do danas nije bilo knjiga koje su „mirisale“ na nacionalizme pisaca (kao da je

sintagma: pisac- nacionalista postala obavezna).

Vrlo važan je bio „ugovor“ sa projektovano najboljim autorima,

intelektualcima, umjetnicima koji su uložili značajan napor da očuvaju nezavisnost od

političkih državnih „elita“. Bez isključivosti, ovaj tihi stav i danas je od značaja. Iz

njega se kasnije, vrlo brzo, profilisao odnos umjetnika prema pojavljivanju,

promovisanju djela, kao i ugled koji je knjižara zadržala do danas. Sve strane – i

učesnici u 500 programa, djelovali su nadgrađujući u sagovorništvu profesionalna i

umjetnička znanja i vještine. Dijalog, otkrivalačka ambicija, saglasnost o visokom

književnom i umjetničkom dometu djela i tema koje su bile predmet razgovora, uticao

je na formiranje nove čitalačke i kulturne publike, generacijski sasvim raznovrsne, od

najmljađih, do građana koji imaju slobodan pristup svim programskim sadržajima koje

smo organizovali.

Tokom tri godine početnog rada kupac knjige u knjižari Karver ima besplatnu

kafu ili čaj, što je bilo izuzetno izdašno, neposlovno u užem smislu. Dugoročno, za

marketing knjižare Karver potrebno je bilo obezbijediti pažnju i povjerenje javnosti,

novi, kultivisani oblik komunikacije, osim na našem jeziku na engleskom,

francuskom, talijanskom...zaposleni, mladi komunikativni ljudi, imaju lični odnos

prema knjizi i potrebama čitalaca. Jer, knjiga jeste roba, ali je prije toga temeljni

„instrument“ kulture i kulturne politike. U saradnji sa Atlas TV, četri godine sniman je

serijal „knjiga dana“ koji je veoma uticao na popularizaciju knjige i koji je bio

emitovan po nekoliko puta dnevno. Programe koje organizuje knjžara „plasirani“ su u

elektronske i štampane medije, obavještenja su slata na mailing liste i porukama preko


_________________________________________________________________

105

mobilne telefonije (T-com). Tako je bio obezbijeđen stalni uvid u djelatnosti i

informacije o knjigama, autorima i programima.

Objekat Banja u kojem se nalazi knjizara Karver, jedan je od najznačajnijih

očuvanih spomenika kulture grada. Hamam, tursko kupatilo na obali Ribnice,

pristupačne male rijeke usred grada, pamte generacije Podgoričana. Nekada i galerija

Risto Stijović, okupljalište gradskog hora Stanko Dragojević, Banja je ostala centar

autentične gradske, podgoričke kulture. Nakon izgradnje mosta iznad Banje i njegove

rekonstrukcije, izgledala je nevidljiva. Entreijer, dinamika prostora, izuzetno lijepi

pristupi objektu sa nekoliko strana, pristup kolima sa parkingom i široki plato pored

objekta oivičen niskim zidom i klupama, pokazali su se kao idealan prostor za koncept

programa i sadržaja knjižare – čitaone - kafea, mjesta za sve generacije, za publiku

književnu, filmsku, muzičku, likovnu, za animiranje na najraznovrsnije načine i za

dugoročan obrazovni kulturni, umjetnički program.

Zatečeni potrebom koje ima grad u razvoju, zajedno sa velikim brojem

partnera, institucija grada, Univerzitetom, privrednim preduzećima, medijima,

izdavačima iz Crne Gore i regiona, u knjižari Karver realizovali smo u prvih nekoliko

godina stotine programa.

Komunikacija putem svih dostupnih medija, preko veb stranice, mailovima, sa

cijelim regionom i evropskim organizacijama, fondacijama, učinila je djelatnost

knjizare Karver vidljivom izvan Crne Gore.

Osim po odličnom izboru naslova izdavača iz Albanije, Bosne i Hercegovine,

Crne Gore, Hrvatske, Srbije, knjizara Karver je brzo postala model uspješnog privatno

– javnog partnerstva u djelatnosti promocije kulturnih industrija, prije svega

izdavačke, zatim filmske, muzičke. Pokazalo se da nakon nekoliko godina da je za

organizovanje programa potrebno stabilno finansiranje. Takođe, s obzirom na uslove

pod kojima se odvija knjižarska djelatnost u Crnoj Gori (mali broj crnogorskih

izdavača, dok je uvoz knjiga i iz Hrvatske, Bosne i Hesrcegovine, Albanije - tržišno

„neisplativ“, a sa aspekta kulture i obrazovanja neophodan), vremenom su izostali

početni refleksi podrške koju je davalo Ministarstvi kulture za nabavku knjiga.

Do početka ekonomske krize i pada standarda, knjižara je mogla da reguliše

obaveze prema dobavljačima iz Hrvatske i BiH, iako je cijena knjiga i nekoliko puta

veća od cijena knjiga izdavača iz Srbije. Podatak da su cijene hrvatskih i

bosanskohercegovačkih izdanja u knjižari Karver bile i ostale niže nego u zemljama

gdje su objavljene i gdje distribuciju ne prate troškovi uvoza, rezultat je

prilagođavanja crnogorskom tržištu i interesu odvijanja prometa i povraćaja uloženih

sredstava. Pokazalo se, međutim, nakon osjetnog talasa ekonomske krize i manje

platežne moći građana, srednjeg staleža, čitalačke publike, da knjige veoma dugo

stoje u ponudi i da pokriće za njihovu nabavku mora postojati izvan trzišnih principa,

da bi ga trebalo stimulisati finansijskom podrškom za naslove, djela, literaturu koja je

nedostajuća i koja nije objavljena u Srbiji. Posebno bi od značaja bilo stimulisati uvoz

prevedene literature iz oblasti prirodnih i društvenih nauka i zbog toga što

omogućavju uvid u literaturu na svjetskim, stranim jezicima koje studenti i stručna

javnost mogu da koriste iako se služe samo bosanskim/crnogorskim/hrvatskim/

srpskim jezikom. Prevedena litetarura jeste za ukupan razvoj u Crnoj Gori od


_________________________________________________________________

106

prvorazredne važnosti koliko je obrazovanje i razvoj nauke. O velikim ulaganjima u

prevode vjerovatno najbolje mogu da svjedoče Vlade u Sloveniji i Makedoniji, gdje

su, nakon raspada jedinsvenog izdavačkog i kulturnog tržišta imali neuporedivo veće

izdatke za prevode na slovenački i makedonski jezik cjelokupne literature objavljene

na stranim jezicima. Stimulativno je za očuvanje jezičke kulture u dugoročnom

smisilu, ali je neefikasno ukoliko prevodilačka djelatnost nije razvijena i ne može da

prati obim izdanja i njihov značaj u brzom roku. Za potrebe obrazovanja i uvida u

književno stvaralaštvo u Crnoj Gori je strateški neophodno ulagati u uvoz literature

već prevdene na jezike u regionu.

Nažalost strateški „refleks“ nedostaje, pa se nabavka knjiga u knjižarama

uglavnom zasniva na projekciji interesa prodaje, zarade što jeste uslov za održavanje

poslovanja. Nekoliko biblioteka Univerziteta Crne Gore vrijedno rade na nabavkama

knjiga iz regiona za studente društvenih i prirodnih nauka, zadovoljavaju dio potreba u

Podgorici.

Knjižara Karver je radi podsticaja kvalitetu ponude djela savremenih autora i

izdavača, očuvanja književno-teorijskih i umjetničkih standarda, 2008. godine u

saradnji sa Glavnim gradom, osnovala međunarodni književni festival Odakle zovem,

Podgorica 2008.

U realizaciju programa festivala kroz razne djelatnosti, bilo je uključeno preko

stotinu pretežno mladih ljudi, stručnih i umjetničkih saradnika, prevodilaca, izdavača,

producenata, dizajnera, studenata, glumaca, ton majstora, viedo operatera. U okviru

izdavačke djelatnosti objavljene su knjige: Dragi duhovi, Tes Galager, Pad kamenog

grada, Ismail Kadare, Malvina i druge priče, Mirko Kovač, Tvoje nježne godine,

Arsen Dedić, Izvan koridora, zbirka priča 25 autora iz regiona, Vranac najbolja kratka

priča 2010 i 2011, dvije knjige prevoda crnogorskih autora na francuski i engleski

jezik - Less Nouvelles i Short Stories. Na međunarodnom nivou realizovana je

izadavčka djelatnost sa hrvatskim izdavačima VBZ, Naklada Ljevak i Durieux ukupno

pet naslova.

Programi knjižare Karver, Sibila d.o.o., realizovani su u saradnji sa:

Ministarstvom kulture Crne Gore, Glavnim gradom Podgorica, Sekretarijatom za

kulturu, KIC Budo Tomović, Ministarstvom nauke, Ministarstvom turizma,

Ministarstvom inostranih poslova, Institutom za strane jezike, ZAMTES, CNP,

Institutom za crnogorski jezik, NVO Prostory, TOP Podgorica, Fondacijom – Traduki

(njemačka prevodilačka mreža za književnost), Ministarstvom kulture Republike

Turske, Institutom Junus Emre, Fondacijama Hajnrih Bel, Petrović, Ćano Koprivica,

Gradom Zagreb, festivalima MESS Sarajevo, Sarajevo grad filma, Budva grad teatar,

ambasadama i kulturnim centrima Francuske, Italije, Albanije, Srbije, Turske, SAD,

Grčke... Knjižara Karver, realizovala je programe u saradnji sa privrednim subjektima

A.D. Plantaže-13. jul, Unika osiguranje, Hipotekarna banka i drugima, sa

elektronskim i štampanim medijima u Crnoj Gori, regionu i Evropi.

Knjižara Karver je zasnovala, uz podršku Galavnog grada, međunarodni

književni festival Odakle zovem, Podgorica 2008. Nakon 6 godina, festival je postao

važan kulturni događaj u Crnoj Gori i u regionu. Publici smo predstavili najznačajnije

književne, filmske, pozorišne stvaraoce, idavače, teoretičare književnosti, prevodioce


_________________________________________________________________

107

iz Crne Gore, regije, Evrope, Amerike. U programima je učestvovalo preko 200

umjetnika, pratilo ih je na hiljade gledalaca u jedinstvenom ambijentu ispred knjižare

Karver, u CNP–u, vinskom podrumu Šipčanik, u zgradi Ministarsva kulture na

Cetinju. Elektronski i štampani mediji prenijeli su sardžaje i intervjue sa gostima na

publiku u Crnoj Gori, regionu i evropskim zemljama. Festival je postao jedna od

najrelevantnijih kulturnih činjenica u regionu, autentičan prostor u kojem se

„demonstrira„ mobilnost umjetnika i slavi razmjena umjetničkih djela i teorijskih

znanja iz oblasti umjetničkog stvaralaštva, književnog prevođenja, multimedijalnost.

2009. uz podršku Plantaže 13. Jul, pokrenuli smo međunarodni konkurs

Vranac - najbolja kratka priča. Na konkurs je do sada pristiglo preko 3000 priča

autora iz Crne Gore, regiona i svijeta.

Na veb stranicama www.karver.org i www.odaklezovem.uni.me, nalazi se

prezentacija knjižare Karver i festivala Odakle zovem, Podgorica 2009. 2010. 2011.

2012. 2013. 2014 www.odaklezovem.uni.me

3. Zaključak

Vidljivost i značaj projekta Sibila d.o.o. - knjižara Karver, nadilazi vidljivost

nekih nacionalnih i gradskih ustanova kulture. Pozitivne i dugoročne efekte ove

djelatnosti, trebalo bi „valorizovati“ u sistemu bužetskog finansiranja na godišnjem

nivou kako bi se obezbijedila sigurnost projekta i svih sličnih poduzetničkih u kulturi,

jer je „izvan“ isključivo tržišne logike, i od interesa je za ukupni razvoj. Kao što bi,

uostalom, u Crnoj Gori trebalo često i redovno preispitivati i prilagođavati se

specifičnim uslovima u kojima se ostvaruje podsticaj, realizacija, distribucija i

upotreba do ciljnih grupa, kreativnih industrija – književnih djela, stručne literature,

prevoda, umjetničkog filma...

Neovisno od tehnologije i pogodnosti koju pruža, čitanje pored obale Ribnice,

uvid u izdavačku produkciju izdavača iz cijelog regiona, uvijek će donijeti benefite,

podržati lijep osjećaj pripadanja Gradu, sopstvenoj i kulturama svijeta.

Igra sa neprekidno promjenljivim parametrima se nastavlja – ali to jeste draž

misije koju ima knjižara Karver u Podgorici.

http://www.odaklezovem.uni.me/

Biotehnologija u službi održivog razvoja: primer - bioetanol

_________________________________________________________________

108

Dr Valentina Semenčenko, dr Milica Radosavljević,

dr Marija Milašinović-Šeremešić16

BIOTEHNOLOGIJA U SLUŽBI ODRŽIVOG RAZVOJA:

PRIMER - BIOETANOL

Apstrakt: Savremeni trendovi razvoja industrije i poljoprivrede zasnivaju se

na principima održivosti, energetske isplativosti i ekološke povoljnosti. Biotehnologija

sve više nalazi primenu u poljoprivredi i može značajno da doprinese napretku

održive poljoprivrede. U Strategiji razvoja Evropske unije do 2020. godine, održivi

razvoj, inovacije, konkurentnost i preduzetništvo smatraju se ključnim elementima.

Primena biotehnologije u proizvodnji goriva iz obnovljivih izvora, i pored

polemika na temu „hrana ili gorivo?“, i dalje je predmet istraživanja i programa

razvoja, kako u Evropskoj uniji, tako i u svetu. Prvu generaciju biogoriva čija se

proizvodnja zasniva na korišćenju sirovina prvenstveno namenjenih ishrani ljudi i

životinja sve više zamenjuju lignocelulozne, sirovine koje su nusprodukti različitih

industrija, brzorastuće biljke kao i određeni sojevi algi.

Cilj ovog rada je da ukaže na značaj ulaganja u istraživanje i razvoj novih

tehnologija, kao i na neophodnost međusobnog povezivanja i veće saradnje između

nauke, industrije i preduzetništva.

Ključne reči: biotehnologija, bioetanol, kukuruz, održivi razvoj.

BIOTECHNOLOGY IN SERVICE OF SUSTAINABLE

DEVELOPMENT - CASE OF BIOETHANOL

Abstract: Recent trends in the development of industry and agriculture are

based on the principles of sustainability, energy efficiency and environmental benefits.

Sustainable development, innovations, competitiveness and entrepreneurship are

designated as key elements of the European Strategy for Sustainable Growth of the

European Union: Europe 2020. Application of biotechnology in the production of

fuels from renewable sources, in spite of debates on the topic of "food vs. fuel?" is still

the subject of research and development programs.

The aim of this paper is to show the importance of investment in research and

development of new technologies, as well as the necessity of interconnection and

greater cooperation between science, industry and entrepreneurship.

Key words: biotechnology, bioethanol, maize, sustainable development.

16

Institut za kukuruz „Zemun Polje“, Slobodana Bajića 1, 11185 Beograd-

Zemun, Srbija; e-mail: [email protected]



_________________________________________________________________

109

1. Uvod

Biotehnologija se hiljadama godina primenjivala kako bi se proizveli

kvalitetniji prehrambeni i medicinski proizvodi. Otkriće da se od voćnih sokova

fermentacijom može dobiti vino a od mleka sir i jogurt, ili da se pivo može dobiti

vrenjem smeše ječmenog slada i hmelja predstavlja početak biotehnologije. Osnovna

funkcija i cilj moderne biotehnologije jeste da se na racionalan način iskoriste

prednosti koje ona pruža, a da se pri tome spreče potencijalne negativne posledice po

čoveka i njegovu životnu sredinu, te da se omogući razvoj unapređenih proizvoda

najrazličitije namene na mnogo bezbedniji i brži način nego što je to bilo u prošlosti.

Održivi razvoj postao je prioritet u svetskoj politici. Među brojnim

tehnologijama koje teže da postanu održive, biotehnologija zauzima sve značajnije

mesto kada je u pitanju proizvodnja hrane, obnovljivih sirovina i energije, sprečavanje

zagađenja i bioremedijacija. U Strategiji razvoja Evropske unije do 2020. godine,

održivi razvoj, inovacije, konkurentnost i preduzetništvo smatraju se ključnim

elementima [1].

Biomasa je najznačajniji obnovljivi izvor energije u Srbiji, njeno energetsko

korišćenje je dozvoljeno u skladu sa propisima koji uređuju zaštitu životne sredine.

Bioetanol je biogorivo koje se dobija fermentacijom šećera prisutnih u biomasi ili

šećera dobijenih prethodnom konverzijom sastojaka biomase. Trend proizvodnje ovog

goriva je rastući, a kukuruz predstavlja jednu od najboljih obnovljivih sirovina za

njegovu proizvodnju zahvaljujući visokom sadržaju skroba u zrnu.

2. Biomasa i biogoriva

Zalihe neobnovljivih izvora energije su ograničene. Negativni uticaj fosilnih

goriva na životnu sredinu ogleda se u povećanju emisije gasova staklene bašte i

globalnom zagrevanju. Biogoriva se dobijaju konverzijom biomase i predstavljaju

obnovljive izvore energije koji se mogu koristiti kao zamena za naftne derivate. Biomasa, kao obnovljivi izvor energije, jedna je od najboljih potencijalnih zamena

fosilnom gorivu. Biomasa je najznačajniji obnovljivi izvor energije u Srbiji, njeno

energetsko korišćenje je dozvoljeno u skladu sa propisima koji uređuju zaštitu životne

sredine [2]. Kao zemlja sa velikim poljoprivrednim zemljištem i površinama pod

šumom, Srbija ima veliki potencijal za proizvodnju biomase. Biomasa predstavlja

63% ukupnih obnovljivih izvora energije (OIE). Pored ostataka iz ratarstva za

proizvodnju hrane, postoje velike mogućnosti za namensko uzgajanje biomase koje

neće konkurisati proizvodnji hrane. U tabeli 1 su prikazani raspoloživi izvori biomase

u Srbiji.

Tabela 1. Energetski potencijal biomase u Srbiji [2]

Izvor biomase Potencijal, t

Drvna biomasa 1.527.678


_________________________________________________________________

110

Drvo za loženje 1.150.000

Šumski otpaci 163.760

Ostaci iz prerade drveta 179.563

Drvo od drveća izvan šuma 34.355

Poljoprivredna biomasa 1.670.240

Ostaci od poljoprivrednih kultura 1.023.000

Ostaci od gajenja voća, vinogradarstva i prerade voća 605.000

Tečno stajsko đubrivo (za proizvodnju biogasa) 42.240

Biogoriva za saobraćaj 191.305

Ukupno biomasa Bez goriva za saobraćaj 3.197.918

Sa gorivom za saobraćaj 3.389.223

Bioetanol je biogorivo koje se dobija fermentacijom šećera prisutnih u

biomasi ili šećera dobijenih prethodnom konverzijom sastojaka biomase. Po

hemijskoj strukturi to je alkohol etanol (etil-alkohol, C2H5OH). Da bi se koristio kao

gorivo mora biti visoko prečišćen – bezvodni (apsolutni) etanol - (min. čistoće 99,5-

99,8 vol. %). To je obnovljiv izvor energije jer se dobija iz biljnih sirovina koje sadrže

skrob ili druge ugljene hidrate. Utiče na redukovanje ukupne emisije ugljen-dioksida,

jednog od gasova staklene bašte koji utiču na globalno zagrevanje. Ukupni bilans

ugljen-dioksida u procesu sagorevanja bioetanola jednak je nuli, jer biljke za

fotosintezu potroše količinu ovog gasa jednaku onoj koja nastane u toku sagorevanja

etanola. Emituje manje ugljen-monoksida i oksida azota nego benzin. Za razliku od

goriva na bazi naftnih derivata, sadrži kiseonik što pozitivno utiče na potpunije

sagorevanje u motorima sa unutrašnjim sagorevanjem. Još 1826. godine konstruisan je

prvi motor koji radi na etanol i terpentin. Henri Ford je 1908. godine konstruisao

„Model T Ford“ koji je mogao da radi na benzin ili čisti alkohol. U Brazilu je 1925.

godine započela komercijalna primena bioetanola dobijenog iz šećerne trske, dok je

prva fabrika bioetanola u SAD otvorena četrdesetih godina prošlog veka. Od

osamdesetih godina dvadesetog veka, kao posledica naftne krize, raste interesovanje

za ovo gorivo.

Osim što manje zagađuje životnu sredinu, bioetanol ima i veći oktanski broj u

odnosu na benzin (108: 90-100), veću toplotu isparavanja i manju toplotu sagorevanja.

Može se koristiti kao čist alkohol (u posebno konstruisanim motorima) ili u smeši sa

benzinom (E5, E10, E15, E85). Smeše sa nižim zapreminskim udelom bioetanola su

kompatibilne sa konvencionalnim motorima, dok smeše sa više od 30% etanola

zahtevaju modifikaciju motora.

Bioetanol prve generacije proizvodi se konvencionalnim tehnološkim

postupcima od skrobnih i šećernih sirovina dok se bioetanol druge generacije

proizvodi od lignoceluloznih sirovina i otpadnih materija, odnosno sirovina koje se

tradicionalno ne koriste kao hrana. Proizvodnja treće generacije bioetanola zasniva se

na korišćenju algi kao bioreaktora za sintezu etanola. Svetska proizvodnja bioetanola

2013. godine iznosila je 85 miliona tona [3] (slika 1).


_________________________________________________________________

111

Slika 1. Procentualno učešće u proizvodnji bioetanola u svetu 2013. godine [3]

3. Mogućnosti i perspektive proizvodnje bioetanola u Srbiji

Danas u Srbiji ne postoji organizovana proizvodnja i potrošnja bioetanola kao

motornog goriva. Proizvodnja etanola se odvija u 10 postrojenja ukupnog kapaciteta

40 miliona litara apsolutnog etanola (fabrike koje prerađuju skrob i šećernu repu,

pivare i fabrike drugih alkoholnih vrenja). Trenutno se proizvodnja bioetanola u Srbiji

bazira na melasi (50%) i žitaricama (50%). Nivo proizvodnje koji je trenutno znatno

niži nego krajem devedesetih godina dvadesetog veka (slika 2) nije dovoljan ni da se

zadovolje potrebe industrije alkoholnih pića, medicinskih i farmaceutskih proizvoda u

Srbiji [4,5].


_________________________________________________________________

112

Slika 2. Proizvodnja bioetanola u Srbiji u periodu od 1995 do 2011. g. [4]

Kukuruz (Zea mays L.) je jedna od najznačajnijih gajenih biljaka i kao takva

ujedno i jedan od najznačajnijih prirodno obnovljivih izvora energije i sirovina

velikog broja najrazličitijih proizvoda. Sveprisutnost i superiorni položaj kukuruza

uslovljeni su izuzetno širokim i veoma raznovrsnim mogućnostima njegovog

korišćenja. Pored toga što predstavlja veoma važan deo naše svakodnevice, zdrave

ishrane i održivog razvoja, kukuruz je postao nezaobilazni činilac globalne ekonomije

[6].

Srbija se ubraja među značajne proizvođače kukuruza ne samo u Evropi već i

u svetu. Proizvodnja kukuruza u Srbiji premašuje domaće potrebe a viškovi bi se

mogli korisno upotrebiti za proizvodnju bioetanola, što bi oslobodilo našu zemlju od

uvoza oko 2,5 miliona tona nafte godišnje.

U Institutu za kukuruz „Zemun Polje“, na domaćim sirovinama i zahvaljujući

bogatstvu različitih hibrida kukuruza, obavljaju se istraživanja sa mogućnostima

daljeg doprinosa razvoju procesa dobijanja etanola [7]. Od dvadeset sedam ispitanih

hibrida kukuruza hibrid ZP 434 dao je najviši prinos bioetanola koji je iznosio 94,5%

od teorijskog sadržaja bioetanola u procesu odvojene hidrolize i fermentacije. Visok

prinos bioetanola ovog hibrida pripisan je visokom sadržaju skroba u zrnu kao i

visokom udelu meke frakcije endosperma koji je podložniji delovanju enzima koji

hidrolizuju skrob i razlažu skrobne granule tokom hidrolize. Visoke prinose bioetanola

takođe su ostvarili i hibridi: ZP 377, ZP 548, ZP 606, ZP 666 i ZP 747 (slika 3).


_________________________________________________________________

113

Slika 3. Prikaz ostvarenih prinosa bioetanola iz 27 ZP hibrida kukuruza nakon 48h

fermentacije kao procenata od teorijskog sadržaja etanola [7]

Kukuruzna džibra predstavlja važan nusproizvod u proizvodnji bioetanola i

odličan je izvor proteina i energije za životinje pa se zbog toga najčešće koristi kao

komponenta smeša za ishranu domaćih životinja. Tokom istraživanja sprovedenih u

Institutu za kukuruz „Zemun Polje“ na uzorcima džibre dobijene proizvodnjom

bioetanola iz zrna ZP hibrida, ustanovljeno je da su svi uzorci džibre ispitanih hibrida

pokazali povoljne karakteristike koje se tiču fizičkih svojstava, hemijskog sastava,

prisustva mineralnih materija, sadržaja svarljive i metaboličke energije kao i procenta

svarljivosti suve materije (slika 4) [8].

Slika 4. Prosečan hemijski sastav ispitivanih uzoraka suve kukuruzne džibre


_________________________________________________________________

114

Vršena je procena mogućnosti i ekonomske isplativosti proizvodnje ovog

biogoriva u Srbiji, na domaćim sirovinama uz potpuno iskorišćenje sporednih

proizvoda čime se dodatno povećava profitabilnost procesa. Prosečni troškovi

proizvodnje kukuruza po hektaru, zasnovani na cenama pojedinih predsetvenih i

setvenih operacija uključujući berbu, transport, cene goriva, đubriva i herbicida,

prikazani su u tabeli 2. Proračun je vršen za uslove na lokaciji Zemun Polje i gajenje

ZP hibrida kukuruza. Uzeto je u obzir da je tip zemljišta na ovoj lokaciji černozem, a

da je predusev bio pšenica (tabela 2).

Tabela 2. Prosečni troškovi proizvodnje kukuruza po hektaru obradivog zemljišta

Na osnovu podataka prikazanih u tabeli 2. može se zaključiti da ukupni

troškovi proizvodnje merkantilnog kukuruza po jednom hektaru obradive površine

iznose nešto više od 66.000 dinara, odnosno oko 590 €.

Uporedni prikaz izračunatih prosečnih troškova proizvodnje i neto prihoda po

kilogramu proizvedenog kukuruza odnosno litru etanola dat je na slici 5.

Operacija Troškovi

goriva po

operaciji, din ha

-1

Ukupni

troškovi

pojedinih operacija, din ha

-1

Troškovi đubriva ili

herbicida, din ha

-1

Oranje do 15 cm 2.350,40 651,00 Osnovno đubrenje 440,70 113,33 15.680,00 Oranje do 25 cm 3.525,60 1389,71 Rasturanje mineralnog đubriva posle oranja

440,70 124,67 7.000,00

Predsetvena priprema zemljišta 587,60 147,00 Setva kukuruza (mehaničko sejanje) 587,60 231,11 Navodnjavanje 16.800,00 Tretiranje zemljišta herbicidom 440,70 80,14 4.000,00

Korektivno prskanje herbicidom 440,70 150,00 4.695,00 Kombajniranje kukuruza u zrnu 4.113,20 1.895,00 Transport do skladišta 293,80 94,29 Ukupno 13.221,00 21.676,25 31.375,00 Ukupni troškovi proizvodnje, din ha

-1 66.272,25 (591,70 € ha

-1)


_________________________________________________________________

115

,

Slika 5. Prosečni neto prihodi i troškovi proizvodnje kukuruza i etanola

Na osnovu prikazanih rezultata može se zaključiti da se prodajom jednog

kilograma kukuruza ostvaruje veći profit nego prodajom jednog litra etanola, kao i da

je po jednom hektaru veća isplativost od prodaje merkantilnog kukuruza. To se može

objasniti činjenicom da je za proizvodnju jednog litra etanola potrebno u proseku 2,5

kg kukuruza. Međutim, u realnim uslovima ne može se očekivati da se sav kukuruz,

namenjen prvenstveno ishrani ljudi i životinja, koristi za proizvodnju biogoriva. Iz tog

razloga, potrebno je projektovati proizvodnju tako da se nađe adekvatna mera između

potreba prehrambene i industrije alternativnih goriva. Za proizvodnju bioetanola bi

trebalo prvenstveno koristiti viškove kukuruznog zrna koji se neće iskoristiti za

proizvodnju hrane za ljude i životinje kao i hibride koji su se u laboratorijskim

ispitivanjima pokazali za to najpogodniji. Potom bi, nakon dodatnih istraživanja,

trebalo postepeno preorijentisati proizvodnju ovog biogoriva ka drugoj generaciji,

odnosno primeni lignocelulozne biomase (žetvenih ostataka) kao sirovine za

proizvodnju bioetanola. Na taj način bi se, takođe, ostvarila bolja saradnja između

istraživačkog sektora, poljoprivrede i industrije.

4. Zaključak

Rezultati prikazani u ovom radu ukazuju da je proizvodnja određene količine

bioetanola od kukuruznog zrna moguća i naučno opravdana, te da je potrebno

projektovati proizvodnju tako da se nađe adekvatna mera između potreba

prehrambene i industrije alternativnih goriva. Uzimajući u obzir činjenicu da je Srbija

jedan od potpisnika Kjoto sporazuma (1997) koji se odnosi na smanjenje emisije

gasova koji doprinose efektu staklene bašte kao i da su u Akcionom planu o biomasi

(2010) ustanovljeni kriterijumi održivosti za biogoriva i tečna biogoriva, početak

proizvodnje bar i minimalnih količina bioetanola predstavljao bi značajan korak

prema ostvarenju ovih ciljeva.


_________________________________________________________________

116

Rezultati istraživanja sprovedenog na domaćim hibridima kukuruza afirmišu

kukuruz kao obnovljivu sirovinu sa aspekta proizvodnje bioetanola. Iskorišćenje

sirovine je potpuno što dodatno ukazuje na veliki potencijal ovog za Srbiju izuzetno

važnog žita koji treba putem pažljivo isprojektovanog sistema proizvodnje i primene u

najskorijoj budućnosti iskoristiti.

4. Literatura

[1] J. Pereira: Europe 2020 – The European Strategy for Sustainable Growt,

Dialogue on globalization, Friedrich Ebert Stiftung, September 2011, [Online]

http://library.fes.de/pdf-files/iez/08476.pdf

[2] Akcioni plan za biomasu 2010-2012, Srpsko – holandski projekat na nivou vlada o

biomasi i biogorivima (G2G08/SB/6/3), Vlada Republike Srbije, Ministarstvo

rudarstva i energetike, Beograd, 2010. [Online]:

http://www.psemr.vojvodina.gov.rs/attachments/203_BAPsrpski.pdf

[3] Renewable Fuels Association – RFA (2013). Global Ethanol Production of 85

Billion Litres to Reduce GHGs by 100 Million Tonnes in 2013: GRFA, September

26, 2013 [Online]: http:// http://www.ethanolrfa.org/news/entry/global-ethanol-

production-of-85-billion-litres-to-reduce-ghgs-by-100-millio

[4] L. Mojović, D. Pejin, M. Rakin, J. Pejin, S. Nikolić, A. Djukić-Vuković (2012):

How to improve the economy of bioethanol production in Serbia. Renewable and

Sustainable Energy Reviews 16:6040-6047.

[5] L. Mojović, S. Nikolić, D. Pejin, J. Pejin, A. Djukić-Vuković, S. Kocić-Tanackov,

V. Semenčenko (2013): The potential for sustainable bioethanol production in

Serbia: available biomass and new production approaches, Materials and

processes for energy: communicating current research and technological

developments (A. Méndez-Vilas, Ed.), Formatex, 380-392 (2013). (ISBN: 978-84-

939843-7-3)

[6] M. Radosavljević , M. Demin (2012): Osnovni principi i načini prerade žita iz

organske proizvodnje. U okviru monografije „Organska prerada“, M. Carić i J.

Babović (ed.), Fakultet za ekonomiju i nženjerski menadžment, Univerzitet

Privredna akademija, Novi Sad, 23-58.

[7] V. Semenčenko V. (2013): Ispitivanje različitih hibrida kukuruza kao sirovine za

proizvodnju bioetanola, skroba i hrane za životinje, doktorska disertacija,

Tehnološko-metalurški fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, jun 2013.

[8] V. Semenčenko, L. Mojović, A. Djukić-Vuković, M. Radosavljević, D. Terzić, M.

Milašinović Šeremešić (2013): Suitability of some selected maize hybrids from

Serbia for the production of bioethanol and dried distillers’ grains with solubles,

Journal of the Science of Food and Agriculture 93 (4): 811-818.

Zahvalnost: Autori se zahvaljuju Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog

razvoja Republike Srbije koje je finansiralo ova istraživanja u okviru projekta

TR31068.

http://library.fes.de/pdf-files/iez/08476.pdf

http://www.psemr.vojvodina.gov.rs/attachments/203_BAPsrpski.pdf

http://www.ethanolrfa.org/news/entry/global-ethanol-production-of-85-billion-litres-to-reduce-ghgs-by-100-millio

http://www.ethanolrfa.org/news/entry/global-ethanol-production-of-85-billion-litres-to-reduce-ghgs-by-100-millio

Sirarsvo - izazov za preduzetništvo

_________________________________________________________________

117

Prof. dr Mihailo Ostojić17

SIRARSTVO - IZAZOV ZA PREDUZETNIŠTVO

Apstrakt: Proizvodnja autohtonih sireva ima veoma dugu tradiciju na

Balkanskom poluostrvu. Ovi sirevi se proizvode bez korišćenja poznatih komercijalnih

starter kultura. Izučavanje svih aspekata proizvodnje autohtonih sireva vrlo je

značajno jer osigurava kontinuitet tradicionalnog načina proizvodnje. Takođe, time se

stvara mogućnost za uvođenje autohtone proizvodnje u poluindustrijsku ili

industrijsku proizvodnju kao i njihov plasman na svetskom tržištu.

Zakoni o patentima, brendovima i geografskim oznakama daju mogućnost

zaštite autohtonih sireva.To je sirarstvo koje predstavlja izazov za preduzetništvo.

Ključne reči: autohtoni sirevi, geografsko poreklo, sirarstvo, preduzetništvo.

CHEESEMAKING – A CHALLENGE FOR ENTREPRENEURSHIP

Abstract: Autochthonous cheeses manufacturing within the Balkan region

has very long tradition. These cheeses are produced without the use of any

commercially known starter cultures. Therefore, studying all aspects of such cheeses

manufacturing is very important. This approach will assure continuation of

traditional way of cheese manufacturing at the places where they are originally

produced. Moreover, research of this kind will open possibility for introduction of

autochthonous cheeses production at either semi-industrial or industrial level as well

as their presentation on foreign markets.

The laws on patenting, brand protection or geographical origin declaration

are providing the possibilities for protection of autochthonous cheeses. This kind of

cheesemaking represents a challenge for entrepreneurship.

Key words: autochthonous cheese, geographical origin, chessemaking,

entrepreneurship.

1. Uvod

Zahtevi savremenog sirarstva, uključujući autohtonu proizvodnju na malim

gazdinstvima, ne mogu se dalje razvijati bez izrade standarda prema Codex

Alimentariusu, osnovnom standardu za sve sireve, i drugim normativima koje

propisuje FAO i WHO. Standardi uz obaveznu higijensku ispravnost ujednačavaju

ostale elemente kvaliteta (hemijski sastav, dodaci) i uređuju osnovne karakteristike

prerade, analitike i deklaracije sira [1].

17

Razvojna Akademija Srbije, Beograd, e-mail: [email protected]


_________________________________________________________________

118

Mini sirare predstavljaju kompletne mlekarske pogone koji uključuju finalnu

izradu određenih vrsta mlekarskih proizvoda. Njihova prednost se ogleda u korišćenju

geografskog i klimatskog položaja određenog regiona, očuvanju tradicionalnog

mlekarstva kroz manufakturnu proizvodnju autohtonih proizvoda, strateški razvoj

prehrambene industrije i mlekarstva u okviru toga.

Gledano u svetskim razmerama, samo mali broj tradicionalnih sireva je

prevazišao granice podneblja svog porekla i još uvek se proizvodi u izvornom obliku.

Tako, npr. sir gauda poreklom je iz Holandije, gde su ga izrađivali seljaci, nazvavši ga

"goudse boerenkaas" (poljoprivrednički sir, hol., prim. lektora). Ementaler je

poreklom iz Švajcarske pokrajine Emmental. Parmezan ili italijanski parmigiano

reggiano je iz područja Parme, Reggio Emilie, Modene, Montove i Bologne. To

podržava politika kvaliteta EU koja u okviru poljoprivrede uključuje mere za

promovisanje određenih proizvoda. Na Balkanskom poluostrvu to su pirotski

kačkavalj, somborski sir, njeguški sir, paški sir i dr.

Sve to predstavlja šansu i izazov za preduzetništvo na širem području

Balkanskog poluostrva.

2.Sirarstvo kao izazov za preduzetništvo

2.1. Mini sirara

Poslednjih desetak godina u Evropi postoji trend otvaranja malih (mini) sirara

koje prerađuju od 500 do 5000 litara mleka na dan. Ove sirare koriste mleko najčešće

sa sopstvenih farmi, ali isto tako kupuju mleko od drugih farmera i prerađuju u

sopstvenim pogonima. Proizvodi u tim sirarama u najvećem broju slučajeva pored

sireva, jesu pavlaka, jogurt i dr.

Svrha podizanja mini sirara kao porodični biznis jeste:

ostvarenje većih prihoda i zapošljavanje sopstvene radne snage,

ostvarenje boljih finansijskih rezultat u odnosu na prodaju sirovog mleka,

održavanje stepena razvoja mlekarstva,

korišćenje geografskog i klimatskog položaja određenog regiona,

učešće u strateškom razvoju prehrambene industrije i mlekarstva u okviru

toga,

očuvanje tradicionalnog mlekarstva kroz manufakturnu proizvodnju

autohtonih proizvoda i

zbog specifičnih situacija kao što su elementarne nepogode, ekonomske

blokade, ratovi, pariteti cena i td.

Mini mlekara se može organizovati na tri načina:

prema vrsti tretiranog mleka,

prema uslovima (mestu) primarne proizvodnje i

prema asortimanu gotovih proizvoda.


_________________________________________________________________

119

Šansu za rad ovakvih sirara imaju svi farmeri, a naročito afirmisani veći

proizvođači mleka koji su prepoznatljivi na „svom” tržištu. Oni brend koji imaju u

proizvodnji sirovog mleka mogu pretočiti u brend za proizvodnju sireva. Poznato je da

kupci radije kupuju od onih proizvođača koje dobro poznaju, i u koje imaju poverenje.

Osnovni zahtevi koji se postavljaju pred preduzetnike odnose se na pogone za

proizvodnju hrane i to su: položaj fabrike, raspored objekata u krugu i okolini objekta,

prilaz objektu, raspored puteva, obezbeđenje energenata, opreme za proizvodnju,

osoblje i način proizvodnje, što podrazumeva držanje pod kontrolom svih faza

procesa. To je sve u cilju higijene bilo da se mleko i proizvodi zaštite od kontami-

nacije, da bi se preventivno delovalo ili uništili kontaminenti. Projektovanje u

industriji mleka odlikuje se nizom specifičnosti što kod njihove izrade treba imati u

vidu[2].

2.2. HACCP

HACCP je sistem bezbednosti hrane zasnovan na sedam principa kojima se na

efikasan način osigurava potpuna zdravstvena bezbednost prehrambenih proizvoda u

svim segmentima proizvodnje i prerade, po principu od „njive do trpeze“.

Ovaj sistem predstavlja metodologiju koja omogućava da se odrede i procene

kritične tačke vezane za kontaminaciju proizvoda u svim segmentima proizvodnje kao

i da se osmisle instrumenti kontrole. Za razliku od pregleda gotovih proizvoda na

kraju proizvodnog procesa, HACCP predstavlja preventivni sistem koji osigurava

bezbednost hrane u svakom koraku procesa proizvodnje.

2.3. Autohtoni sirevi

Autohtoni sirevi predstavljaju istorijsku tradiciju, ali mogu biti i osnov novih

tehnologija. Izučavanje autohtone proizvodnje sireva treba da ima za cilj očuvanje

tradicije, organizovanu proizvodnju i plasman na tržišta van mesta proizvodnje.

Autohtoni sirevi uglavnom se proizvode iz sirovog mleka, te se ukusom i

teksturom značajno razlikuju od istih sireva proizvedenih iz pasterizovanog mleka.

Tekstura i ukus autohtonih sireva rezultat su izuzetno složenih biohemijskih

reakcija uslovljenih zajedničkim delovanjem definisane i nedefinisane populacije

bakterija, enzima mleka i sirila, te sekundarne mikrobiološke populacije tokom izrade

i zrenja sira[3].

U većini slučajeva autohtonu mikrobiološku populaciju čine heterogeni sojevi

bakterija mlečne kiseline, a dominantnost određenog soja uslovljena je vrstom mleka i

njegovim poreklom. Zbog te činjenice može se govoriti o autentičnosti i specifičnosti

određene vrste sira prema kojoj se razlikuje od iste vrste sira drugih geografskih

regiona[4].

Bakterije mlečne kiseline (BMK), koje se mogu naći u autohtonim sirevima

imaju veliki značaj u mlekarstvu. BMK su proizvođači bakteriocina, egzopolisaharida

i aromogenih materija. Izučavanje BMK, poreklom iz tradicionalnih sireva ili

kiselomlečnih proizvoda, dobijenih u domaćoj radinosti na specifičnim lokalitetima,


_________________________________________________________________

120

omogućava izolaciju, determinaciju i stvaranje njihove kolekcije. Fundamentalna

mikrobiološka i molekularno-genetička izučavanja stvaraju osnovu za selekciju

specifičnih sojeva, karakterističnih za određene regione. Izučavanjem prirodnih izolata

BMK stvara se osnov za konstrukciju starter kultura za izradu sireva sa deklaracijom

specifičnog geografskog porekla [5].

2.4. Geografske oznake

Kod zaštite oznake geografskog porekla i imena porekla treba utvrditi

ispravnost takvog postupka. To znači da ne mogu svi sirevi da nose naziv da su

autohtoni. Neophodna je selekcija, utvrđivanje specifičnosti lokaliteta i naročito

sireva. Sirevi koji nose originalno ime treba da sadrže oznaku geografskog područja u

kome se proizvode[6].

Autohtoni sirevi predstavljaju istorijsku tradiciju, ali mogu biti i osnov novih

tehnologija. Izučavanje autohtone proizvodnje sireva treba da ima za cilj očuvanje

tradicije, organizovanu proizvodnju i plasman na tržišta van mesta proizvodnje[7].

Zakonom o geografskim oznakama može se zaštititi specifičnost ovih vrsta

sireva i značajno otvoriti prostor evropskog tržišta.

2.5. Organska proizvodnja

Poslednjih dvadesetak godina u svetu je počelo da se primenjuje organsko

ratarstvo i organsko stočarstvo. To je stvorilo uslove za proizvodnju i plasman svežeg

(organskog) mleka. Mnoge mlekarski razvijene zemlje na svom tržištu imaju

zastupljeno organsko mleko. Ono je odraz potrebe potrošača kojima je važniji kvalitet,

nego cena. Tako u Francuskoj 2% ukupne proizvodnje mleka čini organska

proizvodnja. Prerada takvog mleka u organske sireve predstavlja između 0,2 i 0,4% od

ukupne proizvodnje sireva, sa stalnom tendencijom porasta tražnje[8].

Organska hrana je zdravstveno bezbednija od hrane proizvedene na

konvencionalni način. Ona podrazumeva manji unos pesticida i veći unos

antioksidansa u istoj količini kalorija.

Organska hrana je naša velika privredna šansa. Za to nisu potrebne strane

investicije, već domaća pamet. Potrebno je opredeljenje da se krene putem kojim su

mudriji od nas već krenuli. Najvažnija je promena svesti proizvođača. To

podrazumeva usvajanje etičkih, zdravstvenih, socijalnih i ekoloških principa i

istrajnost.

Naziv „organsko“ podrazumeva specifičan način proizvodnje. Postoje pravila

i regulative koje se moraju ispuniti u cilju očuvanja ljudskog zdravlja, dobrobiti

životinja i zaštite čovekove sredine.

Organska proizvodnja predstavlja zaokruženu i celovitu ratarsku , stočarsku ,

mlekarsku i sirarsku proizvodnju. U organskoj proizvodnji je životinjama omogućen

prirodan život, a to se postiže prirodnom regeneracijom zemljišta.


_________________________________________________________________

121

3.Zaključak

Proizvodnja mleka je veoma složen i odgovoran posao. Porast broja

stanovnika na svetu je uslovio sve veću potrebu za mlekom i mlečnim proizvodima.

Tako se često više vodilo računa o količini nego o kvalitetu mleka. To je stvorilo

uslove da se u nekim nutricionističkim i medecinskim centrima stvori pogrešno

mišljenje o mleku koje može da naškodi ljudskom zdravlju.

Može se konstatovati da proizvodi koji imaju organsku proizvodnju i/ili

određene geografske oznake lakše i skuplje prodaju od proizvoda koje proizvode

veliki prerađivači.

Države na Balkanskom poluostrvu bi morale da efikasnim merama zaštite sve

ovlašćene korisnike oznake porekla od nesavesnih proizvođača i nelojalne

konkurencije. Svi korisnici su zvanično registrovani na odgovarajući način i prema

zakonskoj proceduri. Sva proizvodnja bi morala da je pod stalnom kontrolom procesa,

bezbednosti i kvaliteta proizvoda od strane stručnjaka ovlašćenog nosioca oznake

porekla i nadležne veterinarske inspekcijske službe.

Iz gore navedenog može se zaključiti da male mlekare-sirare imaju budućnost

na našem tržištu, ali i šire, te se izgradnja ovakvih mlekara-sirara tretira kao siguran

biznis.

4. Literatura

[1] M. Ostojić: Savremeni pravci unapređenja proizvodnje mleka. Arhiv za

poljoprivredne nauke, Vol. 61, 212, br. 1-2, 113-123, 2000.

[2] M. Ostojić: Proizvodnja mleka - poznavanje i obrada mleka. Zemun:

Poljoprivredni fakultet,Beograd, 2007.

[3] M. Ostojić: Zlatarski sir. Beograd: Institut za ekonomiku poljoprivrede,

monografija, 2006.

[4] M. Ostojić: Golijski sir. Beograd: Institut za ekonomiku poljoprivrede,

monografija, 2010.

[5] M. Ostojić, Topisirović Lj.: Geografska oznaka porekla autohtonih sireva.

Ekonomika poljoprivrede, Vol. LIII, Br.3 , 591-604,2006.

[6] M. Ostojić, Topisirović, Lj., Vukašinović, M. : Sirevi sa geografskim

poreklom: Savremeni trendovi u mlekarstvu, Jugoslovenski mlekarski

simpozijum, Vrnjačka Banja, Zbornik radova, 133-143, 2001.

[7] Lj. Topisirović, M. Ostojić: Prirodni izolati bakterija mlečne kiseline u izradi

autohtonih mlečnih proizvoda. Journal of Scientific Agricultural Research,

vol. 61, br. 1-2, str. 351-362 , 2000.

[8] M. Ostojić, A. Popović-Vranješ: Proizvodnja svežeg mleka. Zbornik naučnih

radova Instituta PKB Agroekonomik, vol. 11, iss. 3-4, pp. 95-101, 2005.

Sport i preduzetništvo

_________________________________________________________________

122

Prof. dr Branislav Jevtić18

SPORT I PREDUZETNIŠTVO

Apstrakt: Sport se sve manje sagledava samo kao vežbanje koje vodi do

rezultata na takmičenju. On je postao način kojim se podstiče socijalno i ekonomsko

zdravlje zajednice i utiče na razvoj intelektualnih sposobnosti i poslovnih veština

pojedinca. Fenomen savremenog sporta se koristi kao sredstvo u stvaranju ljudskog

kapitala koji se nalazi u osnovi razvoja svakog društva. Sa tim ciljem, preduzetništvo

je postalo filosofija i metod u kreiranju vrednosti sporta (preduzetništvo u sportu). U

radu su analizirane i forme preduzetništva kojima se intencije i inicijative prevode u

inovaciju i nove individualne, društvene i ekonomske vrednosti, kao i veze sporta sa

atributima preduzetnika (sport za preduzetništvo).

Ključne reči: sport, preduzetništvo, filosofija sporta, olimpijska sportska

organizacija

SPORT AND ENTERPRENEURSHIP

Abstract: Sport is decreasingly seen only as the exercise that leads to the

results of the competition. He became a modern way in encouragement social and

economic health of communities, as well as tools which influence on the development

of intellectual abilities and business skills of the individual. The phenomenon of

modern sport is used as a tool in the creation of human capital that underpins the

development of any society. According with this, entrepreneurship has become a

philosophy and method in creating the values of modern sport (Entrepreneurship in

the sport). This paper analyzes forms of intentions and initiatives which develop

entrepreneurship innovation into new individual, social and economic values. Paper

describes the influence of sport on attributes of entrepreneurs (Sport for

entrepreneurship).

Key words: sports, entrepreneurship, philosophy of sport, Olympic sports

organization

1. Uvod

U filozofskom osvrtu na savremeni sport identifikuje se veći broj pristupa, od

kojih, a kao predmet ove rasprave o sportu i preduzetništvu, treba izdvojiti dva koja se

18

Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Beogradu, E mail:

branislav.jevtić@dif.bg.ac.rs


_________________________________________________________________

123

nalaze na krajevima ontološkog kontinuuma sporta, i to: Sport kao kulturno dobro, i

Sport kao ekonomsko dobro (shema 1).

SPORT KAO

KULTURNO

DOBRO

SPORT KAO

EKONOMSKO DOBRO

Sportska funkcija sportske organizacije

Poslovna funkcija sportske

organizacije

Shema 1. Krajevi ontološkog kontinuuma i sportsko organizovanje

Sport kao kulturno dobro sadrži mnoštvo posebnih funkcija od značaja za

razvoj pojedinaca i društva. Po ovom stanovištu, primena čiste poslovne prakse u

sportu dovodi do lošeg upravljanja, narušava autonomiju i zanemaruje bogatu istoriju,

vaspitni, obrazovni i celokupni društveni značaj sporta i njegovo, dominantno

volontersko biće. Na drugom kraju kontinuuma je sport kao generisano poslovno

okruženje koje se razvija u skladu sa ekonomskim principima, pod uticajem nacionalnih

programa koji su najčešće izraz državne inicijative [3], ali i po zakonitostima i

pritiskom specifičnosti sportskog tržišta i očekivanjima potrošača. Ovo stanovište

prepoznaje standardne procedure poslovanja, planiranja, finansiranja, marketinga i

upravljanja resursima [22].

Krajevi ontološkog kontinuma akcentuju da se sportska aktivnosti odvija kako

u ne-profitnom, tako i u komercijalnom ambijentu, odnosno da je razvoj sporta, kao i

razvoj obrazovanja, pozorišta, filma, muzike..., determinisan napredovanjem

neposredne prakse i teorije sporta kao i rastućom komercijalizaciom i korporatizaciom.

Strategija u približavanju ovih ekstrema nalazi se u afirmaciji središta kontinuuma i

određenju sporta kao samosvojnog, specifično kulturnog i socijalnog dobra koje

funkcioniše (razvija se i opstaje) kako u društvenom, tako i u komercijalnom

okruženju. Sredstvo u približavanju kulturne sa ekonomskom stranom ontološkog

kontinuuma sporta može se naći u sportskom preduzetništvu (cilj ovog rada) koje, kroz

poštovanje teorije i prakse preduzetništva, koristeći mrežu i vrednosti kojima vlada

sport, integriše kulturne, socijalne, zdravstvne, finansijske i ekonomske atribute sporta i

iste prevodi u lični, društveni i ekonomski kapital kojim se stvaraju nova dobra i

vrednosti [19,7].

Osnove za primenu preduzetništva u sportu treba tražiti u upravljačkoj

strukturi i vrednosnom okviru savremene sportske organizacije (SO), karakteristikama

nacionalnog sistema sporta, specifičnostima date sportske grane kao i pripadajućem

naučnom sistemu (sportske nauke).


_________________________________________________________________

124

Sistem sporta je sistem mogućnosti. Njega karakteriše okvir kojim se

uspostavlja, održava i kontroliše visoko kvalitetno okruženje za afirmaciju vrednosti

sporta [8,9]. Dobar sistem sporta je pobeda u kojoj slave ne samo sportisti, već i

treneri, menadžeri, istraživači, lideri... Ipak, i pored proklamovane autonomije sporta,

analize ukazuju a praksa potvrđuje da se svaki od nacionalnih sistema sporta visoko

oslanja na političku volju, dok snagu svog razvoja crpi iz strategije razvoja društva

[25,10].

Tabela 1. Politička ideologija, sport i preduzetništvo [dopunjeno i prilagođeno prema

17]

Politički

pravac Odlika Implikacija na sport

Implikacije na

preduzetništvo u

sportu

Liberalizam

Minimalno mešanje države,

individualizacija i tržišna

orijentacija

Najveći deo resursa je

usmeren ka vrhunskom,

elitnom i komercijalnom

sportu

Svi oblici i inicijative

prema vrhunskom i

komercijalnom sportu...

Socijalizam

Sport je sredstvo u

rešavanju različitih

socijalnih problema i

ostvarivanju opših interesa...

Direktno mešanje u sve

forme sporta

Zakonom omeđuju

aktivnosti – direktno

mešanje = odlaganje

preduzetništva...

Konzervatizam

Traganje za ciljem,

koriščenje javnih fondova

je u drugom planu, sport

kao biznis

Na distanci od sporta koji

je privatna inicijativa

vodjenja od volonterskog

sektora

Otvorenost za ideje i

fondove u privatnom

sektoru...

Socijal-

demokratija

Jednake mogućnosti za

bavljenje sportom,

Direktna uključenost u

sport kroz izgradnju

objekata i širenje učešća

svih članova zajednice

Javno-privatno

partnerstvo, sport

zajednica, novi

objekti...

Iako se u literaturi, samim time i u strukturi sportskih nauka nailazi na termin

preduzetništvo u sportu (sport-based enterpreneurship [18,19]), ipak, potpuna i

celovita rasprava o preduzetničkoj strani sporta nije moguća bez analize i punog

razumevanje društvene, nacionalne, ekonomske vrednosne orijentacije i

organizovanosti sporta. S tim u vezi, dolazak do odgovora o vezama preduzetništva i

sporta, kao put saznanja u ovom radu, zahteva najmanje dva koraka i to: (I)

eksplanatornu analizu odnosa sporta i preduzetništva, (II) interpretaciju iskustvenih i

teorijskih činjenica nekih formi preduzetništva u sportu (sport i preduzetništvo). Mesto

u ovom radu ima i funkcija sporta u preduzetničkom obrazovanju, kao i sticanje

preduzetničkih veština kroz sport (sport za preduzetništvo).


_________________________________________________________________

125

Na putu dolaska do zaključka korišćen je metod refeleksije, koja se kao metod

saznanja koristi u istraživanjima prirode fenomena, znanja i iskustva povezanih sa tim

fenomeno, i kada se traga za kontekstom nove i efikasne prakse [5,10].

1.1 Preduzetništvo i sistem sporta Srbije

Poslovanje za ekonomski i društveni prosperitet, ali i poslovanje u vreme

ekonomske i krize društvenih vrednosti, može se unaprediti razvojem preduzetništva.

Današnje poimanje preduzetništva je vezano za njegov kapacitet za povećanje

zaposlenosti, naročito mladih, inventivnih, obrazovanih, veštih pojedinaca, povećanje

produktivnosti, dobiti, ali i za filantropiju i socijalnu odgovornost [23].

Odgovor na pitanje ovog poglavlja, preduzetničku inicijativu u sistemu sporta

Srbije, sadrži činjenice o inertnosti i nedovoljnoj specijalizaciji sportske organizacije

(shema 2-c); izostanku transformacije i njene specijalizacije (shema 2 – d); upravljanju

(shema 2 – e), ali, i pre svega u efektima državnog intervencionizma koji, kada je

Srbija u pitanju, postaje sve intenzivniji. Ugrožavanje autonomije sporta, odložena

specijalizacija, nizak nivo upravljanja, visok stepen intervencionizma, niska

kreativnost, mali broj ideja, izostanak alternativa.... opisuje sistem SRB sporta i

determiniše njegovu restriktivnost prema inicijativama i razvoju kroz društveno i

ekonomsko preduzetništvo.

Preduzetništvo u sportu je povezano i sa promenama upravljalja sistemom

sporta i specijalizacijom sportske organizacije koja, naročito od osamdesetih godina

20. veka, počinje da stvara nove organizacione forme i vrednosti [24]. Potrošači

sportskog proizvoda se menjaju, i sam sport se menja, što podstiče inovativne

aktivnosti, funkcionalnu i operativnu specijalizaciju sportske organizacije i

organizovanje zasnovano na profesionalnom menadžmentu i upravljanje kroz

„upravnu sobu” [2,6].

a)

SPORT KAO

KULTURNO

DOBRO

SPORT KAO

EKONOMSKO DOBRO

b)

Sportska funkcija sportske organizacije

Poslovna funkcija

SO

c)

Volontersko

organizovanje

Administrativna

efikasnost Učešće eksperata

d)

Model organizovanja

"Kuhinjski sto"

Model organizovanja

"Upravna soba"

Model organizovanja

"Izvršna soba"


_________________________________________________________________

126

e)

Lojalnost i ad-hock

upravljanje

Upravljanje kroz

administraciju i

povremeno angažovanje

eksperata

Profesionalni menadžment

Shema 2. Krajevi ontološkog kontinuuma i neki od atributa sportskog organizovanja

2. Preduzetnik u sportu i sport za preduzetništvo

Savremeni sport se karakteriše različitim funkcijama, stremi velikom broju

inovacija koje dovode do mnogobrojnih benefita, a način dolaska do sportskog rezultata

se odvija kroz, može se reći, punu preduzetničku inicijativu trenera, uprave, same

organizacije, nauke u sportu, menadžera, lidera, porodica, etničkih i socijalnih grupa,

samih sportista. Drugim rečima, svaka forma rešavanja potreba u kontekstu sporta može

se odvijati kroz preduzetništvo. Stoga, danas, u inovativnoj ekonomiji (kojoj pripada i

sport sa svojim ekonomskim i društvenim atributima), razvoju javnog sektora (sport u

javnom sektoru) i promociju civilnog društva (sport kao stub volonterskog sektora i

društveno odgovornog ponašanja), sve više postaje jasno da je preduzetništvo sredstvo

koje se primenjuje i koje kroz sport stvara vrednost od značaja za pojedinca i društvo.

Faktori koji utiču na preduzetništvo se u najvećem delu nalaze u kvalitetu poslovnog

okruženja (vrednostima i stremljenjima svakog društva). Oni pripadaju i samom

preduzetniku, njegovoj određenosti, ambiciji, autonomiji, smernosti i entuzijazmu, učenju

iz grešaka, samopouzdanju, istrajnosti, efikasnosti, motivaciji, identifikaciji mogućnosti,

preuzimanju rizika.

Preduzetnik je pojedinac koji preduzima inicijativu i donosi odluke o

promenama u poslovnom ali i životnom okruženju. Implementacija talenta pojedinca u

resurse i njihovo širenje kroz preduzetničku aktivnost trebalo bi da dovede do ličnog i

društvenog uspeha. Stoga je preduzetnik osoba koja je voljna i sposobna da nove ideje

prevede u uspešnu inovativnu vrednost [2]. Njega opisuje želja za postignućem,

proaktivnost, inovativnost, kreativnost, liderstvo, ali i veštine rešavanja problema,

planiranja, pregovaranja, ubeđivanja, usmene i pisane komunikativnosti, slušanje... [12].

Značajan deo veština koje opisuju današnjeg preduzetnika stiču se njegovim

odrastanjem kroz sport. Tako se zna da sport, kod pojedinca podstiče funkcionisanje u

skladu sa pravilima, kooperativnost, solidarnost, postignuće, ali i razvoj karaktera kroz

odlučnost, inicijativu, samoodređenost, kreirane, tolerisanje i funkcionisanje pod stresom

i uz visok stepen rizika, postavljanje i rešavanja problema, traganje za najboljim putem,

delovanje kroz tim i organizovanu mrežu... „Kubertenovi sportisti” i danas imaju dužnost

prema sebi, prema savršenstvu, virtuelnosti, ili onome što se u antičkoj Grčkoj nazivalo

Arete. Može se zaključiti da sportista i preduzetnik imaju mnogo toga zajedničkog, zbog

čega je opravdana intencija poslovnog sveta da dobre sportiste prevede u preduzetnike,


_________________________________________________________________

127

odnosno nastojanje savremenog društva da kroz učešće u sportu, od najranijeg školskog

uzrasta, učenici stiču i one vrednosti koje će biti afirmativne za rad u preduzetničkom

okruženju (sport za preduzetništvo).

3. Sport i društveno preduzetništvo

Društveno preduzetništvo se realizuje unutar neprofitnog sektora a rezultat je

angažovanje ljudskog kapitala i strategija kojima se menjaju članovi, samo društvo kao i

njegovo okruženje [14]. Ono je novi koncept kojim se podstiče bavljenje društvenim

problemima koji su neispunjeni od javnih vlasti i privatnog sektora. Realizuje se unutar

javnog i privatnog sektora. Rezultat donosi angažovanje ljudskog kapitala kojom se

društveno okruženje prilagođava zahtevima preduzetništva [16].

Društveno preduzetništvo se nalazi između poslovne i dobročiniteljske

aktivnosti, i njime se podstiče rešavanje problema društva kao što su razvoj sporta,

socijalna inkluzija, borba protiv socijalnih problema, očuvanje životne sredine, ugojenost,

i slično. Ono započinje prepoznavanjem društvenog problema, diferenciranjem načina u

njegovom rešenju, sledi koncept ili nacrt rešenja, definisanje i obezbeđenje resursa,

pokretanje preduzetničke aktivnosti, okončanje i izlazak iz posla [1].

Društveni preduzetnik je produhovljen, socijalno i etički vođen pojedinac koji

traži nove mogućnosti i dodatnu vrednost za društvo kroz inovacije koje dovode do

efikasne prakse u javnim servisima i koje podstiče vrednosti zajednice [1,3]. U literaturi

se društveno preduzetništvo posamatra kao višedimenzionalna konstrukt preduzetničkog

ponašanja sa ciljem ostvarenja društvene misije. Realizacija društvene misije a ne

sticanje ličnog bogatstva je kriterijum realizacije društvenog preduzetništva kojim se

promoviše održivost životne sredine, društvenog poretka, ne-profitnih organizacija…

4. Neke od formi preduzetničke aktivnosti u sportu

4.1 Preduzetnička aktivnost sportske organizacije

Preduzetništvo se nametnulo kao jedna od krucijalnih karakteristika savremenog

– slobodnog društva i povezano je sa podrškom razvoju kapaciteta pojedinaca za

inicijative, inovacije, kreativnost koje će dovesti do novog proizvoda i usluge. Primer

tome može biti i promena poslovne orijentacije Olimpijskog komiteta Srbije (OKS), koji

je 2006. godine, svestan svoje uloge u budućem razvoju srpskog sporta, i uz ocenu da

razvoj može da se desi samo ako se organizacija prilagođava, uči i menja, pristupio

strateškom menadžmentu i upravljanju razvojem koje se može opisati kao primer ne-

profitnog preduzetništva u funkciji opšteg razvoja. Rukovodstvo se opredelilo za


_________________________________________________________________

128

ekspertska znanja i njihovo povezivanje sa procesom promene i usavršavanja

organizacionih kapaciteta, kako samog OKS, tako i sistema sporta Srbije (shema 3).

4.2 Porodično preduzetništvo u sportu

Osobenost preduzetnišva, i njegova primena u sportu, nalazi se i u

porodičnom preduzetništvu. Mnogobrojni su primeri porodičnog preduzetništva u

sportu koji su doveli do postizanja vrhunskog sportskog rezultata. Naravno, kao i u

drugim oblicima, tako se i u porodičnom preduzetništvi traga za odgovorom: Ko je

preduzetnik i Šta je potrebno za početak preduzetničke aktivnosti? Takođe, vrlo važno

pitanje se odnosi na vezu ovog vida preduzetništva sa isksutvom porodice u sportu, ali i

opisi ranog iskustva porodice, start-up aktivnosti, angažovanje članova porodice i

podela dužnosti. Interesantan je status porodice u prostoru sticanja novca, ali i znanje o

treningu, razvoju, organizovanoj praksi, izboru trenera, programu dugogodišnjeg

sportskog razvoja, motivaciji, sportsko-medicinskoj zaštiti, planiranju učešća na

takmičenjima i drugo. Posebno pitanje se odnosi na učešće u međunarodnom sistemu

takmičenja, veze sa nacionalnim sistemom sporta, učešće u modelu identifikacije i

razvoja nadarenenosti.


_________________________________________________________________

129

PREDUZETNIĆKA

ORIJENTACIJA Orijentacija prema sportisti – timu i

programu sportskog, profesionalnog i

olimpijskog razvoja

Potrebe sporta

Odluke rukovodstva o promenama

Inovativnost, kritičko mišljenje

Očekivanje društva i

pojedinca Vek dugo olimpijsko iskustvo

Orijentacija ka postignnuću

Politički sistem i SRB sport

Filosofija olimpizma

Novi sistem sporta

Analiza sporta i definisanje resursa

Društveno istorijski kontekst SRB sporta

Lobiranje

Koncept novog sistema

sporta Upravljanje

Planiranje, menadžment marketing

Vrednosni okvir novog

sistema Veza sa naučnim institucijama

Informacioni sistem

Projekat (uklj. finansijski

plan) Vrednosni okvir svakog od projekata

Olimpijski imidž sportiste-ekipe-tima

Monitoring i evaluacija

Nasleđe Olimpijskih programa

Talenti i modeli uloga

Dinamični strateški ciljevi

Socijalni i profes. razvoj sportiste, trenera,

administracije….

Upravljanje

olimpijskim i programima razvoja SRB sporta

Upravljanje

olimpijskim i programima

razvoja SRB sporta

Sema 3. Olimpijski i programi razvoja SRB sporta kroz preduzetničku inicijativu SO

[8,11,20,21].

Teorija porodičnog preduzetništva u sporta je siromašna evidencijama o

vrednostima koje se pri tome stvaraju, i koje se razlikuju od vrednosti koje se stvaraju

kroz javno preduzetništvo. Kako je porodica društvena grupa genetski bliskih

pojedinaca koji dele iste osnove vrednosnog sistema, kulture, emocija, interesa..., to je

porodično preduzetništvo u sportu poslovna aktivnost porodice ili nekih njenih članova.

Ono se odvija u uslovima poverenja i poštovanja članova, dogovaranja, odlučivanja i

sprovođenja odluka. Neke od karakteristika koje diferenciraju porodično od

ekonomskog preduzetništva predstavljene su u tabeli 2.


_________________________________________________________________

130

Tabela 2. Komparacija formi preduzetništva u sporu [4, 11, 25]

Oblast

analize

Porodično

preduzetništvo

Poslovno

preduzetništvo

Preduzetništvo sprtske

organizacije Olimpijski programi

Cilj Podrška razvoju

člana porodice

Profit, rast, razvoj

prihodi

Afirmacija nadarenosti i

kretanje prema

vrhunskom rezultatu,

Podrška talentu, razvoj ličnih

rezultata do vrhunskih,

održavanje elitnog rezultata

imidž sportiste, karijera nakon

sporta

Odnosi

Lični odnosi so

od primarnog

značaja

Ne-personalni

odnosi

Nepredvidivi, ad-hock,

kontrola, autoritativna,

budžetu orijentisani,

Metodični, precizni, brižni,

činjenični, kompromisni

Pravila Neformalna pravila

Pisana i formalna

pravila ispunjena

nagradama i

kaznama

Sportska pravila i

propozicije, ali i

neformalna i formalna

pravila sportske

organizacije

Olimpijska povelja, Olimpijski

programi

Kvalifikacije i učešće na OI,

vrednosni okvir OP

Evaluacija

Uspeh je nagrada

porodici na trudu,

ljubavi i podršci

Uslovna podrška

zavisno od

rezultata, zaposleni

može biti

unapređen ili

otpušten

Takmičarski rezultat,

budžet,

Lično napredovanje,

profesionalna karijera,

takmičarski rezultat,

zadovoljstvo programima, pro-

aktivnost

4.3 Sportski trener kao preduzetnik i lider

Većinu profesija opisuje prethodno obrazovanje, znanja, karijera, put razvoja,

eksplicitne etičke i vrednosne osnove, staleške organizacije, profesionalna praksa,

jasnoća u pogledu uloge i nadležnosti. Razvoj za profesiju sportskog trenera je

višegodišnji proces, koji najčešće započinje u periodu aktivnog bavljenja sportom.

Karakteristika ovog procesa su promene koje se odvijaju od inicijacije bavljenja ovom

profesijom i kada je trener isključivo orijentisan prema sebi, do efikasnog treniranja

kada se trener orijentiše prema zadataku i sportisti [13]. Istraživanja su pokazala da se

orijentacija prema sportisti dešava u višim periodima karijere trenera[15].

Trener, radeći na vrhu profesionalne piramide, kombinuje sadržaje treninga u

odnosu na iskustvo, znanja, veštine, potrebe sportiste, ali i potrebe ukupnog razvoja

rezultata, shodno tome savremeni koncept ove profesije podrazumeva i znanja i

vladanje veštinama uz preduzetništva (preduzetništvo trenera).


_________________________________________________________________

131

Lični atributi trenera

Inovativnost, kritičko

mišljenje

Iskustvo i obrazovanje

Orijentacija ka postignuću

Preduzetnička

orijentacija Filosofija života i rada

Preduzetništvo

trenera

Samokontrola i

samoevaluacija

Socijalna interakcija

Orijentacija prema

sportisti, programu,

ličnom i sportskom

razvoju

Komunikacija i analitičke

veštine

Rukovođenje

Planiranje i menadžment

Odnosi sa drugim strukama

Shema 4. Sportski trener kao preduzetnik

5. Zaključak

Sport je organizovana aktivnost kojom se ostvaruju kulturne vrednosti. Njime

se demokratizuje društvo, podiže kvalitet života, podstiče jačanje nacionalnog

identiteta... On je sredstvo za ostvarenje ideologija političkih partija i njihovih vizija

razvoja društva. Sport je aktivnost kojom se rešavaju problemi društvene isključenosti,

mladalačke delikvencije, fragmentacije zajednice, njime se “bori” sa narušenim

zdravljem, skraćenjem životnog i radnog veka čoveka... Sport je sredstvo u izgradnji

ekološke svest i održivog razvoja, podsticanju regeneracije gradskih, prigradskih i

seoskih sredina. Sport stvara mnoga dobra društvu koje ga neguje, organizuje,

usavršava, slavi….

Sport je značajna ekonomska kategorija.

Sa pozicije filosofije društva, sport se prepoznaje kao aktivnost i vrednost

koja prerasta u način života.

Približavanje kulturne sa ekonomskom stranom filosofskog kontinuma sporta

svoja načela može naći u teoriju preduzetništva i bliskosti njihovih ontoloških,

aksioloških i teleoloških atributa.

U filozofskom osvrtu identifikuje se veći broj pristupa, od kojih za predmet

ove rasprave o sportu i preduzetništvu izdvojena dva suprotstavljena, koja se nalaze

na krajevima ontološkog kontinuma sporta. Prvi, sport vidi kao kulturno dobro, dok se


_________________________________________________________________

132

po drugom pristupu sport vidi kao generisano poslovno okruženje koje se razvija u

skladu sa ekonomskim principiima.

U opisu teleološke strane sporta (usmerenost ka cilju), sve veća pažnja se

poklanja kognitivnom i profesionalnom razvoju kroz sport, i to kroz veze motoričkog,

intelektualnog i socijalnog razvoja pojedinca. Drugim rečima, danas se teleološko u

sportu povezuje ne samo sa zdravljem pojedinca, već i sa socijalnim zdravljem

zajednice, kao i sa intelektualnim sposobnostima, poslovnim veštinama, vrednostima

kojima se oblikuje ljudski kapital kao osnova razvoja svakog društva.

Odlučnost i istrajnost, samo-efikasnost, autonomija, rizik, odgovor na izazov,

otpor pritisku, istrajnost, kontinuitet usavršanja, samo su neke od atributa pojedinca na

putu postizanja izuzetnosti u sportu ali i u preduzetništvu.

Bliskosti sporta i preduzetništva je mnogo, ipak za kraj ove rasprave treba

istaći onu koja je jedinstvena sportu, a odnosi se na mrežu kojom se obezbeđuje

horizontalna i vertikalna povezanosti sportskog pokreta. Ovu mrežu čine pojedinci,

udruženja, asocijacije, države, industrija, nauka.... Svi zajedno za cilj imaju razvoj ali i

komercijalnu i društvenu iskorišćenost sporta. Ono što se ne sme zanemariti, što je

takođe jedinstveno sportu, a to je i „latentna mreža“ koja je rezultat prijateljstava iz

sporta i koja ima veliki uticaj na formalni i neformalni odnos pa samim time i na

razvoj i ekonomski kapacitet društva i samog sporta. Mreže sporta, povezane sa

drugim profesijama i oblastima društva i ekonomije jačaju tokove poslovne razmene,

podstiču industriju sporta i društva koja se sve više oslanja na biće, vrednosti i ciljeve

sportskog pokreta.

6. Literatura

[1] Brooks, C.A. (2007). Social Entrepreneurship: A modern approach to social

value creation. Prentice Hall.

[2] Bruyat,J, A.P. (2000). Defining the field of research in entrepreneurship. J of

Business Venturing, 16:165-180.

[3] Chaker, N.A. (2004). Good governance in sport: A European survey. Council of

Europe Publishing, Strasbourg.

[4] Dyer, G.W., Handler, W. (1994). Enterpreunership and family business:

Exploring and Connections. Enterpreneurship theory and practice. Bylor

University.

[5] Edwards, A.; Skinner, J. (2009). Qualitative research in Sport Management.

Elsevier, Ltd. Singapore.

[6] Gomez, S., Opazo, M., Marti, C. (2007). Structural characteristics of sport

organization: main trends in the academic discussion. Working paper, IESE

Busines School, University of Nevara, Barselona.


_________________________________________________________________

133

[7] Ibsen, B. & Jorgensen, P. (2002). The Cultural and the Voluntary Development

of Sport for All in Denmark. In L. Da Costa & A. Miragaya (Eds.), Worldwide

Experiences and Trends in Sport for All (293-322). Aachen: Meyer und Meyer

Verlag

[8] Jevtić, B. (2009). Challenges of the New Olympic cycle. Proceedings of lectures

and National seminars for Trainers, pp. 7-22. Serbian Institute of Sport,

Belgrade.

[9] Jevtić, B. (2010). Sistem sporta, sportski stručnjaci i bolonjski proces. U G.

Kasum i sar. Angažovanost nastno-naučnog kadra sa akreditovanih državnih

fakulteta sporta u okviru aktivnosti nacionalnih sportskih saveza i eltinih klubova

u stručnog kadra iz nacionalnog sporta u sistemu obrazovanja i usavršavanja na

akreditovanim sportkim državnim obrazovnim instirucijama. str.7-31. Beograd

Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja i Ministarstvo omladine i sporta.

[10] Jevtić, B. (2011) Refleksija menadžmenta olimpijskih programa na sistem sporta

Srbije. SportLogia 7 (2) 129-140, doi 105550 / sgia110702se129J

[11] Jevtić, B. (2012) Upravljanje programima za učešće na mega sportskom

događaju. Management, 63: 63-75.

[12] Jovanović, P. (2008). Leksikon menadžemnta. Beograd, Fakultet organizacionih

nauka.

[13] Kerr, Stirling, 2008 Kerr, A.G.; Stirling, E.A (2008). Protection in Sport:

Implications of the Athlete-Centered Philosophy. Quest, 60, 307-323

[14] Kesenne, S. (2005). Do we need an Economic impact study or a Coast-Benefit-

Analysiy of a Sport Event? Europ. Sport Manag. Quarterly, 5:2: 133-142.

[15] Nash, S.C., Sproulez, J. (2009). Career Development of Expert Coaches. Int. J..

of Sports Sci. & Coaching Vol. 4.

[16] Paunović, B., Nikolić, M., Stosković, M. (2012). Importance of entrepreneurship

education for economic development of Serbia. In Radović-Marković, M,

Grozdanić, R., Krumov, K Ed: Employment, education and enterpreneurship.

The first international conference Vol. 3, Beograd, Faculty of Buisiness

Economics and Entrepreneurship.

[17] Radojević,J, Jevtić, B.(2011). Society and children’s sport. In B. Jevtić, J.

Radojević, I.Juhas, R. Roper (eds). Children Sport from Practice to Academic

Discipline (pp. 31-43). Faculty of Sport and Physical Education, Beograd.

[18] Ratten, V. (2011a). Social entrepreneurship and innovation in sports. Int. Jour.

for Social Entrepreneurship and Innovation 1(1) 42-54.

[19] Ratten, V. (2011b). Sport-based entrepreneurship: toward a new theory of

entrepreneurship and sport management. In. Entrep. Manag. J, 7: 57-69.

[20] Rokeach, M. (1973). The Nature of Human Values. Free Press, New York.

[21] Roshe, M. (2000). Mega-Events and Modernity : Olympic and Expos in the

Growth of Global Culture. Routledge, London.

[22] Smith, C.T.A., Stewart, B. (2010). The special features of sport: A critical revisit.

Sport Management Review 13: 1-13.

[23] Smith, C.T.A.,Westerbeek, M.H. (2007). Sport as a vechile for deploying

corporate social responsibility. The J. of Corporate Citizenship 25: 5-12..


_________________________________________________________________

134

[24] Евтич, Б. (2013). Олимпийская программа в контексте развития системы

национального спорта. Наук в олимпииском спорте, 1:27-36.

Dokumenta:

[25] Jevtić, B., Manojlović, P. (2014). Finalni dokumet sa akcionim planom u oblasti

vrhunskog i profesionalnaog sporta i medjunarodne sportske saradnje. Dokument

za izradu Nacionalne strategije sporta Republike Srbije (2014-2018).

Razvoj i primene govornih tehnologija za jezike Zapadnog Balkana

_________________________________________________________________

135

Prof. dr Vlado Delić19

RAZVOJ I PRIMENE GOVORNIH TEHNOLOGIJA

ZA JEZIKE ZAPADNOG BALKANA

Apstrakt: U radu se razmatraju teme razvoja i primene govornih tehnologija

za srpski i srodne jezike Zapadnog Balkana sa ciljem da se pruži prilog suštinskom

razumevanju značaja tog razvoja, dostignuća u razvoju i potencijala njihove primene,

kao i implikacija ulaska u Evropsku Uniju radi pravovremenih kvalitetnih priprema za

taj poduhvat zemalja Zapadnog Balkana s aspekta kulture, socijalnih, ekonomskih i

tehnoloških pitanja.

Ključne reči: Govorne tehnologije, južnoslovenski jezici, govorna komuni-

kacija čovek-mašina, primene, asistivne tehnologije

DEVELOPMENT AND APPLICATIONS OF SPEECH

TECHNOLOGIES FOR THE WESTERN BALKAN LANGUAGES

Abstract: This paper reports on the development and applications of speech

technologies in Western Balkan. The contributions of the research group at the Facul-

ty of Technical Sciences and the spin-off company "AlfaNum - Speech Technologies"

are briefly presented and discussed. In line with the interdisciplinary character of the

TKR conference, the author briefly explains the selected phenomena of natural speech

communication and emphasizes that the speech technology development requires a

combination of knowledge from a range of different sciences, especially keeping in

mind its high language dependency level. In addition, a review of possible applica-

tions of speech technologies is given, including those with a huge economic potential

or great social impact (e.g. assistive technologies for people with disabilities). It

should be noted that the discussion is also based on the professional experience of the

author who tries to share his insights and to emphasize the significance of collabora-

tion between small research and development groups from Western Balkan countries

since speech technology development is a very demanding task, while most languages

in the region are kindred Slavic languages.

Key words: Speech technologies, South Slavic languages, human-machine

speech communication, applications, assistive technologies

19

Fakultet tehničkih nauka, Univerzitet u Novom Sadu, Trg Dositeja Obradovića 6,

21000 Novi Sad, Srbija, +381-21-485-2533, [email protected].


_________________________________________________________________

136

1. Uvod

U savremenim komunikacionim sistemima koji su pred nama (automatski

prevodioci govora, govorni portali, pametne kuće, roboti i drugi interaktivni sistemi)

sve češće ćemo imati priliku i potrebu da komuniciramo govorom i jako je važno da to

možemo na svom maternjem jeziku. Zato razvoj govornih tehnologija treba da ima

najviši nacionalni značaj jer doprinosi očuvanju jezika, a zbog zavisnosti od jezika

moraju se razvijati za svaki jezik posebno. Njihova srodnost u većini zemalja

Zapadnog Balkana upućuje na saradnju istraživačkih timova čega do sada nije bilo

dovoljno - najviše iz razloga što je sistematski i posvećeno na tome radio samo jedan

tim. U ovom radu će ukratko biti predstavljeni rezultati u razvoju i primeni govornih

tehnologija koje je postigao istraživački tim u Novom Sadu, [1], [2], kao i nastojanja

da se podrže istraživački potencijali koji se pojavljuju u regionu Zapadnog Balkana.

Pored zavisnosti od jezika koja izdvaja govorne u odnosu na druge nove

tehnologije, njih karakterišu i široki potencijali primene. Evropska unija je višejezička

a na bazi govornih tehnologija razvijaju se automatski prevodioci govora. Takođe,

multimodalni dijaloški sistemi čovek-mašina se u osnovi naslanjaju na sintezu govora

na osnovu teksta sa jedne strane, i automatsko prepoznavanje govora, govornika, pa i

emocija u glasu govornika sa druge strane - čoveku je u mnogim situacijama najlakše

da pita ili kaže šta želi i da čuje odgovor. S obzirom da u toku govorne komunikacije u

principu nisu potrebne ruke i oči (uglavnom se koristi glas i sluh), na bazi govornih

tehnologija mogu se izgraditi izvanredna pomagala za osobe sa invaliditetom kao što

su osobe koje ne vide, ne mogu da govore, teško se kreću, ili ne čuju, [3]. Ulazak u

Evropsku Uniju svakako će doprineti promenama u odnosu prema osobama sa

invaliditetom i starijim osobama, a govorne tehnologije kao asistivne tehnologije

mogu da doprinesu prevazilaženju brojnih barijera i inkluziji - uslov je da imamo

razvijene govorne tehnologije za jezike koji se govore u zemljama Zapadnog Balkana.

Pored doprinosa očuvanju jezika, kulturnim i socijalno-političkim pitanjima

inkluzije, govorne tehnologije mogu značajno da doprinesu ekonomskom razvoju i

tehnološkom napretku o čemu će takođe biti reči u ovom radu. Pomoću govornih

tehnologija može se u značajnoj meri automatizovati poslovanje pozivnih centara,

pristup informacijama pomoću glasa (govorni portali), polako eliminisati pamćenje

brojeva radi pozivanja preko telefona, pretrage audio arhiva (word spotter), trans-

kripcija audio zapisa (predavanja profesora, dijagnoze lekara, izveštaji novinara,

podnesci advokata), glasovno upravljanje pametnim telefonima, pametnim televizo-

rima, pametnim kućama, robotima i drugim interaktivnim sistemima u proširenoj i

virtualnoj realnosti. Kako bismo u zemljama Zapadnog Balkana imali prilike da u

korak sa najrazvijenijim zemljama Evropske Unije koristimo sve ove i brojne druge

aplikacije govornih tehnologija na svom maternjem jeziku neophodno je da se

formiraju razvojno-istraživački timovi u svakoj od država Zapadnog Balkana i da ti

timovi uspostave intenzivnu saradnju na osnovu srodnosti jezika i povežu se sa

sličnim timovima u Evropskoj Uniji koji se već dugi niz godina bave razvojem

govornih tehnologija za velike svetske jezike.


_________________________________________________________________

137

2. Govorna komunikacija čovek-mašina

U ovom poglavlju će biti opisan proces govorne komunikacije među ljudima

radi sagledavanja mogućnosti modelovanja i automatizacije tog složenog procesa sa

ciljem omogućavanja govorne komunikacije čovek-mašina [4]. Iskustvo u razvoju

govornih tehnologija pokazalo je da se postiže utoliko veći kvalitet ukoliko se bolje

modeluju i implementiraju segmenti prirodne govorne komunikacije [5]. Na primer,

percepcija frekvencije nije ista u celom čujnom opsegu, pa je reskaliranje frekven-

cijske ose u hercima na melodijsku osu u melima dovelo do povećanja tačnosti

sistema za automatsko prepoznavanje govora. Fizički proces artikulacije i percepcije

glasova je dosta proučen i poznat, ali kognitivni aspekti govorne komunikacije

predstavljaju najveću nepoznanicu i segment govorne komunikacije sa najviše

otvorenih pitanja [6].

2.1. Govorna komunikacija

Govorna komunikacija započinje na višim kognitivnim nivoima govornika

gde on smišlja šta će i kako da kaže, a završava se na višim kognitivnim nivoima

slušaoca gde on na kraju shvata smisao poruke prenete govorom. U međuvremenu vrši

se nervno-mišićna transdukcija i fizička artikulacija, prenos glasa i percepcija govora,

kao što je pokazano na slici 1.

Slika 1. Govorna komunikacija vs. govorne tehnologije


_________________________________________________________________

138

Dok govornik izgovara neke reči, on već smišlja šta će naredno da kaže - na

kom jeziku i kojim rečima, odlučuje kako će da kaže - koju reč će posebno da naglasi,

sa kakvom intonacijom i emocijom će da govori. Niz signala iz mozga pokreće organe

govornog mehanizma koji mišićnim aktivnostima vrše pokrete i uobličavaju vokalni

trakt tako da vazdušna struja potisnuta iz pluća prolazi kroz odgovarajuću konfigu-

raciju cevi i šupljina, sa i bez zapreka između jezika, nepca, zubi i usana - i tako se

artikuliše niz različitih glasova, sa odgovarajućim mestom i načinom artikulacije,

jačinom i visinom tona. Tako govornik emituje govor koji se prostire kao zvučni

signal i dopire do uha slušaoca [7].

Govorna komunikacija se inače razvila u frekvencijskom opsegu od par

stotina do nekoliko hiljada herca gde je ljudsko uho po prirodi najosetljivije, tj. većina

glasova ima spektar u tom frekvencijskom opsegu u kom uho najbolje čuje zvuk [8].

Čulo sluha je urođeno, a govor se razvio evolucijom i stiče se slušanjem i učenjem

nakon rođenja. Prirodna evolucija govora učinila je da se češće izgovaraju glasovi

koje je lakše izgovoriti, kao što su vokali, a najmanji napor se čini pri izgovoru

neutralnog vokala koji nastaje kada vazdušna struja prolazi kroz najpribližnije

uniformnu cev vokalnog trakta čija je dužina oko 17 cm kod odraslog čoveka. Po

teoriji tzv. stojećih talasa [7], takav neutralni vokal ima istaknute frekvencijske opsege

(formante) na 500, 1500 i 2500 Hz. Ukoliko se položajem jezika, zuba i/ili usana

promeni poprečni presek cevi u jednom ili više delova, dolazi do pomeranja tih prvih

formanata i po tome razlikujemo pojedine vokale. Zvučnost pojedinih glasova postiže

se aktivnim učešćem glasnica koje periodično prekidaju vazdušnu struju, dok su one

pri izgovoru bezvučnih konsonanata opuštene i vokalni trakt tada uobličava vazdušnu

struju koja ima karakter šuma [8].

Kako sukcesivno pristižu glasovi u ljudsko uho, bazilarna membrana reaguje

različito na zvuke različitih frekvencija. Na osnovu te frekvencijske analize čovek

opaža razlike između pojedinih glasova. Percipirani glasovi se nižu u reči i kako se

proces percepcije pomera ka višim kognitivnim nivoima, dolazi do razumevanja

govora na nivou sintakse, semantike, pa i pragmatike, te čovek konačno shvata smisao

onoga što mu je rečeno. Ne samo da razume šta mu je rečeno, nego i kako mu je to

saopšteno, razlikuje karakteristike glasa govornika, opaža njegov pol, starost,

raspoloženje i niz drugih prozodijskih informacija. Pod prozodijom se podrazumeva

sve ono što se čuje u govoru, a ne vidi u golom tekstu (intonacija, trajanje glasova,

emocija itd.).

2.2. Govorne tehnologije

Govornik u procesu artikulacije govora u suštini pretvara "osmišljeni tekst"

(ono što želi da kaže) u prirodan govor. Odgovarajući proces kod mašina je "gene-

risanje teksta" i njegovo pretvaranje u sintetizovan govor. Generisanje odgovarajućeg

teksta vrši jezička tehnologija za generisanje prirodnog govora (eng. Spoken Language

Generation - SLG), a pretvaranje datog teksta u sintetizovan govor vrši govorna

tehnologija za sintezu govora na osnovu teksta (eng. Text-to-Speech - TTS). Cilj je da

se sintetizuje govor koji će se po svim karakteristikama približiti prirodnom ljudskom


_________________________________________________________________

139

govoru [9], što u zavisnosti od namene može da ima veće ili manje zahteve u pogledu

razumljivosti, brzine, intonacije, prijatnosti i lakoće slušanja [10]. Čoveku koji sluša

sintetizovani govor lakše je da sluša i uočava sve detalje ako pored sintetizovanog

govora koji sluša preko zvučnika ili slušalica, ima priliku i da gleda animirani veštački

lik (avatar) koji pokretima usana, mimikom i izrazima lica, dočarava sve što bi iskazao

i čovek prilikom istog kazivanja. Mesto pojedinih govornih i jezičkih tehnologija u

procesu govorne komunikacije čovek-mašina pokazano je na slici 2.

Slika 2. Govorna (multimodalna) komunikacija čovek-mašina

Slušalac u govoru prepoznaje šta je rečeno, ko i kako je to rekao, pa odgovara-

jući proces za percepciju govora predstavlja automatsko prepoznavanje sa razume-

vanjem govora, prepoznavanje glasa govornika i njegovog raspoloženja-emocija.

Ovde je reč o nekoliko govornih i jezičkih tehnologija: automatsko prepoznavanje

govora (eng. Automatic Speech Recognition - ASR) [11], zatim identifikacija i verifi-

kacija govornika [12], pa prepoznavanje emocija u glasu govornika [13]. Nakon što

ASR u suštini razazna izvestan tekst na osnovu govora dobijenog preko mikrofona,

interpretacijom značenja tog teksta se bavi jezička tehnologija za razumevanje

prirodog govora (eng. Spoken Language Understanding - SLU). U ime mašine

dijalogom upravlja dijalog menadžer (eng. Dialogue Manager - DM) koji na osnovu

interpretacije prepoznatog govora, poznavanja konteksta i odgovarajuće dijaloške

strategije nastavlja dijalog čovek-mašina i/ili daje nalog sistemu za izvršenje

određenih govornih komandi npr. u pametnoj kući [14].

Mašini je takođe lakše da razume čoveka ako pored audio signala dobijenog

preko mikrofona ima na raspolaganju sinhronizovani video snimak sa pokretima usana

govornika, njegov izraz lica i govor tela [15]. Uz mogućnost da se čovek obraća

mašini i preko ekrana osetljivih na dodir možemo u punom smislu reči govoriti o

multimodalnoj komunikaciji čovek-mašina.


_________________________________________________________________

140

3. Razvoj i primene govornih tehnologija

Kada se čoveku omogući da računaru zada govornu komandu i ako računar

može da mu odgovori na istom jeziku, otvara se mogućnost da čovek na isti način

razgovara i sa robotima, igračkama i svim drugim uređajima u domaćinstvu, na

radnom mestu, u kolima i na bilo kom drugom mestu. Preko interneta i drugih

komunikacionih mreža može da razgovara sa udaljenim uređajima, da pristupa

bazama podataka itd, a istraživanja idu u pravcu automatskih prevodilaca govora tako

da se konvertuje govor u tekst na jednom jeziku (ASR), prevodi tekst sa jednog na

drugi jezik i onda sintetizuje govor na osnovu teksta (TTS) sagovorniku na tom

drugom jeziku. Ide se čak dotle da se pri prepoznavanju govora uhvate prozodijski

parametri (intonacija, emocija, naglašene ključne reči i sl.) i da se to prenese

sagovorniku u okviru sintetizovanog govora sa druge strane [16].

Prilikom govorne komunikacije čovek-mašina, čoveku su u principu slobodne

i ruke i oči - govorna komunikacija se većinom odvija korišćenjem govornog aparata

sa jedne strane i čula sluha sa druge strane. To je bitna prednost u odnosu na druge

načine komunikacije čovek-mašina, naročito u nekim primenama gde su ruke i oči

zauzete drugim aktivnostima, a kod osoba koje ne mogu da koriste oči ili ruke, govor-

ne tehnologije mogu mnogo da pomognu u prevazilaženju tih hendikepa [3], [15].

Razvoj tehnologije svakako ide na ruku govornim tehnologijama jer ekrani i tastature

ne mogu biti znatno manji i jeftiniji nego što već jesu kod malih mobilnih uređaja, a

njihova procesorska snaga, kapacitet memorije i brzina komunikacionih linkova jesu

baš ono što je potrebno složenim i računarski zahtevnim govornim tehnologijama.

Međutim, proces govorne komunikacije izuzetno je složen za mašine i još

uvek nije na nivou koji čovek postiže na jeziku koji govori, naročito kada je reč o

spontanom govoru i nekontrolisanoj ambijentalnoj buci koja znatno otežava i ovako

izuzetno ambiciozan i težak zadatak da mašine pričaju kao ljudi [5]. Čovek je u stanju

da eliminiše i prosto ne čuje pozadinske zvuke koji ga ne interesuju (okolna buka,

muzika, TV, zvuk projektora npr.) i da se usredsredi na glas govornika koga želi da

čuje; on razume kontekst, prati smisao, a u dijalog stupa s određenim namerama koje

želi da ostvari. To su sve karakteristike koje mašine nemaju na današnjem nivou

razvoja veštačke inteligencije i posebno govornih i jezičkih tehnologija.

3.1. Specifičnosti razvoja govornih tehnologija

Automatsko prepoznavanje govora je teško zbog velikog broja različitih

varijabilnosti koje čine govorni signal svaki put drugačijim, slika 3. Naime, svaki

čovek ima drugačiji glas, a i isti čovek drugačije govori kada se umori, ako je

prehlađen, drugačije raspoložen. Iste poruke mogu se saopštiti na brojnim jezicima, a i

u okviru istog jezika sa različitim kombinacijama reči. Pored govora koji treba

prepoznati, u mikrofon ulazi i ambijentalna buka koja može da bude veoma različitog

nivoa i karaktera, a zvuk nije isti na otvorenom i u zatvorenom prostoru gde može da

bude izražena manja ili veća reverberacija. Ako mikrofon nije neposredno u blizini

usta govornika u njemu se pored korisnog direktnog zvuka stiče sve veća količina


_________________________________________________________________

141

reflektovanog (reverberantnog) zvuka. Kvalitet govornog signala svakako zavisi od

kvaliteta i položaja mikrofona. Ako je govor pre ASR-a prenet kroz telefonski ili neki

drugi komunikacioni kanal, onda nisu na raspolaganju više spektralne komponente i

govor dospeva oštećen na ASR. Sve ove varijabilnosti čine ASR jednim od najtežih

tehničkih problema sa kojim se čovek uhvatio u koštac sa idejom da računari razumeju

ljudski govor.

Slika 3. Izvori varijabilnosti koje otežavaju prepoznavanje govora

Problemi kod obrnutog smera pretvaranja - teksta u govor (TTS) - potpuno su

drugačiji. U tekstu koji treba pretvoriti u govor nije označeno koliko traje svaki glas, da

li je u (ne)naglašenom slogu i koja vrsta akcenta je u pitanju, kako intonirati svaki glas,

slog, reč i rečenicu, a da se pojedine reči jasno razumeju u kontinualnom govoru. Cifre

se različito izgovaraju u zavisnosti da li predstavljaju datum, novčani iznos, redni broj,

tu su i skraćenice, strane reči, itd. a svaka tačka ne znači kraj rečenice. TTS sistem mora

da se snađe i sa štamparskim greškama - da i te reči pročita onako kako su napisane, a

da ih već nekako intonira iako nije bilo moguće predvideti pojavu takvih reči.

U ovom radu nema prostora da se detaljnije opisuje kako se navedeni problemi

ASR i TTS prevazilaze, ali se na slici 4. mogu uočiti moduli u sistemima za pretvaranje

teksta u govor (TTS) i obratno (ASR). Na osnovu prethodnog opisa problematike, jasno


_________________________________________________________________

142

je da je potrebno objediniti znanja iz brojnih naučnih disciplina kako bismo se primakli

cilju da sa uređajima u okruženju pričamo skoro kao sa ljudima. Potrebno je objediniti

znanja iz lingvistike, matematike, računarstva, akustike itd. pa se razvoj govornih

tehnologija može s punim pravom nazvati interdisciplinarnim projektom.

Još jedna karakteristika izdvaja razvoj govornih u odnosu na većinu drugih

novih tehnologija. To je njihova poprilična zavisnost od jezika. Na primer, ako bi se

TTS sistemu razvijenom za nemački dao tekst na srpskom jeziku da ga pročita - to bi

bilo slično kao kad bi se taj tekst dao nemcu koji nikada nije ni video srpsku azbuku ni

tekst na srpskom - ne bi umeo ni da počne da čita i intonira reči.

3.2. Dostignuća u razvoju govornih tehnologija za srpski i srodne jezike

Složenost razvoja govornih tehnologija s jedne strane i srodnost južno-sloven-

skih jezika sa druge strane logično upućuju istraživačke timove sa prostora bivše

Jugoslavije na saradnju. Toga do sada nije bilo u značajnijoj meri iz prostog razloga što

se niko osim istraživačkog tima sa Fakulteta tehničkih nauka i preduzeća AlfaNum u

Novom Sadu nije duže i sistematičnije bavio i posvetio razvoju i primeni govornih

tehnologija na prostoru Zapadnog Balkana. Pojedini mlađi istraživači-doktorandi iz

Skoplja i Banjaluke počeli su da sarađuju sa timom u Novom Sadu, a istraživački timovi

iz Ljubljane, Zagreba i Istočnog Sarajeva uspostavili su saradnju sa istim fakultetom i

preduzećem u Novom Sadu. Polako se za ovo govorno područje interesuju i najveće

kompanije kao što su Google koji je još pre dve godine podržao srpski u svojoj

aplikaciji za glasovnu pretragu interneta (eng. Voice Search), a kompanija Nuance je

pokazala interesovanje za određene telefonske servise u Hrvatskoj.

Visokom nivou kvaliteta govornih tehnologija za južno-slovenske jezike mogu

veoma mnogo da doprinesu istraživači iz država Zapadnog Balkana, a njihov rad i

saradnju treba da podrže resorna ministarstva jer, pored širih komercijalnih primena za

koje će velike kompanije pokazati značajniji interes pre ili kasnije, postoje i brojne

primene od šireg društvenog interesa kao što su pomagala za osobe sa invaliditetom,

primene u učenju naših jezika, lakši pristup informacijama i servisima itd.

Fakultet tehničkih nauka i preduzeće AlfaNum već 15 godina rade na razvoju

govornih tehnologija za srpski i srodne južno-slovenske jezike i do sada su razvili

veoma kvalitetan TTS za srpski i hrvatski, kao i nešto skromniji TTS za makedonski

(napravili su TTS i za hebrejski, a u planu je i za albanski), a razvili su i solidan ASR za

srpski i srodne jezike koji se takođe dalje usavršava na bazi resursa prikazanih na slici 4

[2]:

govorni resursi - anotirane govorne baze posebno za TTS i ASR,

tekstualni resursi - kao što su akcenatsko-morfološki rečnik i morfološki

anotirani tekstualni korpusi,

ekspertski sistemi za: predobradu teksta, morfološku anotaciju i detekciju

prozodijskih elemenata na osnovu analize teksta,

automatski obučeni sistemi za predikciju intonacije (f0) i trajanja glasova, kao i

matematički modeli (i) izgovora, (ii) jezički i (iii) akustički modeli.


_________________________________________________________________

143

TEKST

JEZIČKA OBRADA TEKSTA

SINTAKSNO-PROZODIJSKA

ANALIZA

PREDOBRADATEKSTA

MORFOLOŠKAANOTACIJA

MORFOLOŠKAANALIZA

FONETIZACIJAGENERISANJEPROZODIJSKIH

OBELEŽJA

SINTEZA SIGNALA

SINTEZAPOVEZIVANJEM

SEGMENATA

GOVOR

GOVOR

TEKSTUALNI RESURS

GOVORNI RESURS

EKSPERTSKI SISTEM

AUTOMATSKI OBUČENI SISTEM

IZDVAJANJEOBELEŽJAGOVOR

NORMALIZACIJAOBELEŽJA

DEKODOVANJE

OBRADA GOVORNOG SIGNALA

TEKST

AKUSTIČKI MODEL

MATEMATIČKI MODEL

JEZIČKI MODEL

N-GRAM REČI

N-GRAM LEMA

N-GRAM KLASA

SINTEZA GOVORA

MODEL IZGOVORA

MORFOLOŠKI REČNIK

100.000 lema 3.900.000

izvedenih oblika poziciona struktura

morfološkog deskriptora

sadrži podatke o akcentuaciji

PREPOZNAVANJE GOVORA

fonetizacija položaj

naglašenih slogova

skriveni Markovljevi modeli

Gausove mešavine

MODELOVANJE GOVORA

mesti meti [/0] Vd-s-2--

metak metak ["0] NNms4---

metak metka ["0] NNms2---

metak metke ["0] NNmp4---

metak metkom ["0] NNms6---

metak metku ["0] NNms5---

metak metku ["0] NNms3---

metla metla [\0] NNfs1---

metla metlama [\00] NNfp3---

metla metlama [\00] NNfp6---

metla metle [\0] NNfp4---


metla metle [\0] NNfs2---


metla metli [\0] NNfs3---

metla metli [\0] NNfp2---

SINTEZASKRIVENIM

MARKOVLJEVIMMODELIMA

ALFANUM PREPROCESOR

obrada skraćenica obrada neortografskih

elemenata (2 devojke, Henri VIII)

regularni izrazi SSML 1.0 podrška

za specifikaciju interpretacije

ALFANUM SISTEM ZA MORFOLOŠKU ANOTACIJU

tačnost morfološke anotacije: 93.4%

tačnost akcentuacije: 98.7% (na „lakšim“ tekstovima i veća)

DETEKCIJA PROZODIJSKIH ELEMENATA IZ TEKSTA

položaji i tipovi granica između intonacionih celina

naročito naglašen ili nenaglašen izgovor pojedinih reči

AdvSub

Pred

AuxV

AuxC AuxV

Pred

koja bi

zadesila

odlazila

bi dalje

Atr

Sub

takva

sudbina

plemena

PREDIKCIJA f0 I TRAJANJA GLASOVA

regresiona stabla f0: RMSE = 18Hz trajanja: RMSE = 16ms MOS: 3.9 (1 – 5)

GOVORNA BAZA NAMENJENA SINTEZI GOVORA

SRPSKI 4 sata govora (1 govornica) fonetski i morfološki

anotirana Sadrži podatke o

akcentuaciji i drugim elementima prozodije

GOVORNA BAZA NAMENJENA PREPOZNAVANJU GOVORA

SRPSKI 20 sati govora

(1000 govornika) fonetski anotirana sadrži podatke o nekim

elementima akcentuacije ručna provera ispravnosti

akcentuacije

TEKSTUALNI KORPUS NAMENJEN PREPOZNAVANJU GOVORA

oko 100 miliona reči različiti funkcionalni stilovi automatska morfološka

anotacija

MORFOLOŠKI ANOTIRANI TEKSTUALNI KORPUS

11.000 rečenica 200.000 reči poziciona struktura

morfoloških deskriptora

sadrži podatke o akcentuaciji

ručna provera ispravnosti anotacije

TRANSFORMACIONA PRAVILA

podizanje tačnosti morfološke anotacije

(Brill, 1995)

Slika 4. Govorni i jezički resursi razvijeni za ASR i TTS na srpskom jeziku

Pored visoko kvalitetnog sintetizatora govora na osnovu teksta (TTS) za srpski i

hrvatski koji su realizovani povezivanjem segmenata iz odgovarajućih govornih baza,

pri kraju je i razvoj TTS-a na bazi skrivenih Markovljevih modela koji se može

primeniti na skromnijim platformama i omogućuje lakše promene u karakteristikama

sintetizovanog glasa uključujući i dodavanje emocija u sintetetizovani govor.

Automatsko prepoznavanje govora (ASR) na srpskom dostiglo je zadovo-

ljavajući nivo tačnosti i robusnosti za male i srednje rečnike (do nekoliko hiljada reči), a

u toku je razvoj prepoznavanja kontinualnog govora sa rečima iz velikih rečnika

(LVCASR) - sa čime se znatno proširuje opseg mogućih primena.

3.3. Prve primene govornih tehnologija na zapadnom Balkanu


_________________________________________________________________

144

Već i ASR iz malih rečnika omogućuje korisne primene kao što su zadavanje

govornih komandi u pametnim kućama koje može biti od posebnog značaja i za neke

osobe sa invaliditetom, a takav ASR može da se iskoristi i za davanje govornih

komandi računaru, pametnom telefonu i drugim uređajima. LVCASR ima znatno širi

opseg mogućih primena koje u suštini pretvaraju govor u tekst: diktiranje teksta,

pretraživanje i/ili transkripcija audio zapisa razgovora, kao i bogatiji dijalog sa

interaktivnim sistemima, slika 5.

Slika 5. Primene govornih tehnologija

Sa druge strane, primene TTS se u suštini odnose na slušanje odgovora mašina

i omogućuju preslušavanje tekstova sa interneta, jeftino pravljenje audio knjiga, kao i

učenje jezika. Naravno, kombinovanjem LVCASR i TTS omogućuje se dvosmerna

govorna komunikacija i bogatiji dijalog čovek-mašina.

Posebno se može istaći ogroman potencijal govornih kao asistivnih tehno-

logija. Tako TTS može da čita tekstove osobama koje ne vide, ali da pomogne u

čitanju i osobama sa disleksijom, kao i svima koji sporo ili teško čitaju jer im je npr.

oslabio vid sa starenjem. Preslušavanje audio knjiga je lakše i za osobe koje ne mogu

da koriste svoje ruke da drže knjige i listaju stranice. TTS takođe može mnogo da

pomogne osobama koje ne mogu da govore ili imaju poteškoće u tome - oni mogu da

napišu npr. na svoj mobilni telefon ono što žele da kažu bez bojazni da ih neko neće


_________________________________________________________________

145

razumeti; mogu tako da se predstave, postave pitanja i, prosto, da im se pruži moć

govora, slika 6.

Slika 6. Govorne kao asistivne tehnologije

4. Zaključak

Razvoj govornih tehnologija je izuzetno važan i za jezike sa relativno malim

brojem govornika kako bi se sprečilo tehnološko zaostajanje u pogledu savremenih

komunikacionih sistema, tj. da i stanovnici sa tih govornih područja mogu u korak sa

mnogobrojnijim nacijama u svetu da imaju mogućnost da koriste benefite koje govorne

tehnologije donose. Ovo je posebno važno za jezike Zapadnog Balkana kao evropske

jezike jer Evropska unija nastoji da očuva bogatstvo raznovrsnosti evropskih jezika i da

razvija sisteme za automatsko prevođenje govora. Takođe, Evropska unija postavlja

visoke standarde u odnosu na osobe sa invaliditetom, a govorne tehnologije mogu da

pomognu velikom broju osoba sa invaliditetom da prevaziđu svoj hendikep i mnogo

ravnopravnije se uključe u sve segmente društva.

Fakultet tehničkih nauka i preduzeće AlfaNum iz Novog Sada već dugi niz

godina razvijaju govorne tehnologije za srpski i druge jezike koji se govore na zapad-

nom Balkanu, pa mogu da budu oslonac za druge koji žele da učestvuju u tome.

Zahvalnica: Ovaj rad proistekao je iz istraživanja na projektima Ministarstva

prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije (TR32035) i Sekretarijata za

nauku i tehnološki razvoj Autonomne pokrajine Vojvodine (ABOSI).

Literatura

[1] V. Delić, M. Sečujski, N. Jakovljević, M. Janev, R. Obradović, D. Pekar: “Speech

Technologies for Serbian and Kindred South Slavic Languages”, Chapter 9 in

Advances in Speech Recognition, SCIYO, pp. 141-164, 2010


_________________________________________________________________

146

[2] V. Delić et al.: “Speech and Language Resources within Speech Recognition and

Synthesis Systems for Serbian and Kindred South Slavic Languages”, 15th

Int. Conf.

SPECOM, Plzeň, Czech Republic, LNAI 8113, pp. 319-326, 2013

[3] V. Delić, M. Sečujski, N. Vujnović Sedlar, D. Mišković, R. Mak, M. Bojanić: “How

Speech Technologies Can Help People with Disabilities”, 16th

Int. Conf. SPECOM,

Novi Sad, Serbia, LNAI 8773, pp. 243-250, 2014

[4] M. Gnjatović, M. Janev, V. Delić: “Focus Tree: Modeling Attentional Information in

Task-Oriented Human-Machine Interaction”, Applied Intelligence, 37(3):305-320,

2012

[5] V. Delić, M. Sečujski, N. Jakovljević, M. Gnjatović, I. Stanković: “Challenges of

Natural Language Communication with Machines”, Chapter 19 in DAAAM Int.

Scientific Book 2013, Vienna, Austria, pp. 371-388, 2013

[6] M. Gnjatović, V. Delić: “Cognitively-inspired representational approach to meaning

in machine dialogue”, Knowledge-Based Systems, 71:25-33, 2014

[7] H. Kurtović: Osnovi tehničke akustike, Naučna knjiga, Beograd, 1990.

[8] S.T. Jovičić: Govorna komunikacija: fiziologija, psihoakustika i percepcija, Nauka,

1999.

[9] M. Sečujski, N. Jakovljević, D. Pekar: “Automatic Prosody Generation for Serbo-

Croatian Speech Synthesis Based on Regression Trees”, 12th

Conf. of the ISCA

INTERSPEECH, Firenze, Italy, pp. 3157-3160, 2011

[10] A. Breen: “Creating Expressive TTS Voices for Conversation Agent Applications”,

16th

Int. Conf. SPECOM, Novi Sad, Serbia, LNAI 8773, pp. 1-14, 2014

[11] B. Popović, M. Janev, D. Pekar, N. Jakovljević, M. Gnjatović, M. Sečujski, V. Delić:

“A Novel Split-and-Merge Algorithm for Hierarchical Clustering of Gaussian

Mixture Models”, Applied Intelligence, 37(3):377-389, 2012

[12] I. Jokić, S. Jokić, Z. Perić, M. Gnjatović, V. Delić: “Influence of the Number of

Principal Components used to the Automatic Speaker Recognition Accuracy”,

Elektronika ir Elektrotechnika, 18(7):83-86, 2012

[13] V. Delić, M. Bojanić, M. Gnjatović, M. Sečujski, S. Jovičić: “Discrimination

Capability of Prosodic and Spectral Features for Emotional Speech Recognition”,

Elektronika ir Elektrotechnika, 18(9):51-54, 2012

[14] V. Delić, M. Gnjatović, N. Jakovljević, B. Popović, I. Jokić, M. Bojanić: “User-

awareness and adaptation in conversational agents”, Facta Universitatis, Series:

Electronics and Energetics, 27(3):375-387, 2014

[15] A. Karpov: “Assistive Information Technologies based on Audio-Visual Speech

Interfaces”, Proc. of SPIIRAS, vol. 27, pp. 114-128, 2013

[16] G. Szaszák et al.: “The SP2 SCOPES Project on Speech Prosody”, 10th

Conf. DOGS,

Novi Sad, Serbia, pp. 9-14, 2014

Istraživanja bakterija mlečne kiseline kao osnove za proizvodnju autohtonih sireva

_________________________________________________________________

147

Prof. dr Ljubiša Topisirović20

ISTRAŽIVANJA BAKTERIJA MLEČNE KISELINE KAO OSNOVE

ZA PROIZVODNJU AUTOHTONIH SIREVA

Apstrakt: Funkcionisanje svih živih sistema na planeti Zemlji zavisi od

prisustva bakterija raznih vrsta, koje obezbeđuju mnoge esencijalne aktivnosti kako u

samim živim sistemima tako i u okolinama u kojima egzistiraju. Sve je češće mišljenje

među biolozima da svi višećelijski živi sistemi, od najnižih do čoveka, zavise od

interakcija sa mikroorganizama koje su uspostavljane tokom zajedničke evolucije.

Izuzetno je veliki broj korisnih mikroorganizama. Mnogi biotehnološki procesi

baziraju se na korišćenju različitih mikroorganizama (mikrobna biotehnologija).

Među industrijskim mikroorganizmima se nalaze i bakterije mlečne kiseline (BMK) na

kojima se zasniva kompletna industrija fermentisane hrane. BMK su i stanovnici

gastrointestinalnog trakta čoveka i životinja. Stoga, izučavanje molekularne strukture

i funkcionisanja BMK daje osnovu za proširenje palete fermentisanih proizvoda.

Korišćenjem BMK izolovanih iz autohtonih fermenisanih proizvoda, otvara se

mogućnost dobijanja autohtonih proizvoda visoke vrednosti karakterističnih za

specifična geografska područja. Pored toga, omogućiće se i proizvodnja funkcionalne

hrane koja pored nutrivivnih vrednosti može da ima i uticaj na održavanje dobrog

zdravstvanog stanja korisnika.

Ključne reči: mikrobna biotehnologija, bakterije mlečne kiseline.

RESEARCH OF LACTIC ACID BACTERIA AS A BASE FOR THE

PRODUCTION OF AUTOCHTHONOUS CHEESES

Abstract: The functioning of all living systems on the planet Earth depends

on the presence of different bacterial species that provide many essential activities of

living systems in which they exist as well as in the environment in which they live. It is

more often opinion among biologists that all multicellular organisms, from the lowest

one to human beings, depend on interactions with microorganisms established during

their co-evolution. Huge number of microorganisms is beneficial. Many

biotechnological processes are based on the use of various microorganisms

(microbial biotechnology). Among industrial microorganisms lactic acid bacteria

(LAB) play an important role since they are involved in the production of most of the

fermented foods. LAB are also the inhabitants of gastrointestinal tract of humans and

20

Inovacioni centar Tehnološko-metalurškog fakulteta, Univerzitet u Beogradu, Karnegijeva

4, 11000 Beograd, [email protected].


_________________________________________________________________

148

animals. Thus, the research dealing with molecular structure and functioning of LAB

gives an opportunity for broadening the production of fermented food. Using LAB

isolated from fermented autochthonous products opens the possibilities for their

production with high quality and defined geographical origin. In addition, such

approach could facilitate the production of functional food that will have a positive

effect on improvement of human health besides its nutritive value.

Key words: microbial biotechnology, lactic acid bacteria.

1. Uvod

Prisustvo mikroorganizama na planeti Zemlji ima najdužu istoriju. Mikrobne

zajednice se mogu posmatrati kao inkubatori u ranoj istoriji Zemlje u kojima i od

kojih su se razvili svi viši oblici života tokom evolucije sve do sisara [1]. Njihov

efekat na sredinu u kojoj se nalaze je veoma različit i višestruk. Od izazivanja

infekcija ili održavanja normalnog funkcionisanja digestivnog trakta čoveka i

životinja, razlaganja štetnih materija u okolini u kojoj se nalaze, pospešivanja rasta ili

izazivanja bolesti biljaka do izluživanja metala i održavanje kruženja elemenata

kritičnih za život na planeti Zemlji uključujući i vodu. Mikroorganizmi su u stanju da

formiraju biofilm na svim podlogama uključujući i ljudska tkiva izazivajući

najrazličitije efekte koje savremeni čovek danas uočava zahvaljujući napretku

saznanja u oblasti molekularne genetike. Ako se ima u vidu i današnja mogućnost

genetičke manipulacije mikroorganizama pomoću molekularne biotehnologije,

izučavanje njihove genetičke raznovrsnosti otvara nesagledive potencijale u

korišćenju mikroorganizama u, takoreći, svim aspektima ljudske aktivnosti.

Neke mikrobne zajednice su ogromne veličine i funkcionišu u najrazličitijim

sredinama uključujući i gastrointestinalni trakt (GIT) čoveka. GIT čoveka je

kompleksan sistem kako sa anatomskog tako i sa funkcionalnog stanovišta. S obzirom

na svoju specifičnu strukturu (intestinalni vili (crevne resice), mikrovili, itd.)

izračunato je da ukupna površina GIT iznosi 150-200 m2, što je izuzetna površina koja

omogućava pravilan proces prerade unete hrane (varenje), ali i prostor sa različitim

ekološkim nišama za kolonizaciju mikroorganizama [2]. S druge strane, GIT čoveka je

sredina bogata nutrijentima u kojoj je nastanjeno do 1014

mikroorganizama. Većina

mikroorganizama se nalazi u debelom crevu čoveka gde dostiže gustinu populacije od

1011

do 1012

ćelija po mililitru, što je ekološka niša sa najgušćom populacijom od bilo

koje druge u kojima žive mikroorganizmi [3].

Gastrintestinalni trakt zahteva naseljevanje mikroorganizama. Veliki broj

bakterija počinje naseljavanje GIT odmah nakon rođenja. Prvi susret sa

mikroorganizmima se dešava u samom procesu porođaja, kada novorođenče dolazi u

kontakt sa mikroflorom genitalnog trakta majke. Tokom prve nedelje nakon rođenja,

inicijalna kolonizacija GIT se odigrava fakultativnim anaerobima koji veoma brzo

uklanjaju tragove kiseonika, čineći GIT striktno anaerobnom sredinom. Nakon toga,

kod dece koja se hrane majčinim mlekom ili pravilno formulisanom hranom, počinje

menjanje profila mikroflore kada počinju da preovlađuju bifidobakterije, te ukupna

mikroflora GIT postaje kompleksna. Razlog tome je što humano mleko poseduje


_________________________________________________________________

149

glikoproteine i oligosaharide koji stimulišu rast bifidobakterija, koje su moćni

inhibitori rasta patogenih bakterija. Nakon druge godine, dete uspostavlja mikrofloru

GIT-a koja ima sastav odraslog čoveka i koja se sastoji od najmanje 500 različitih

vrsta mikroorganizama. Ovako složen sistem interakcija je, najverovatnije, posledica

koevolucije i ekoloških faktora koji su uticali na modelovanje diverziteta

mikroorganizama u GIT sisara, koji im povećava otpornost [4].

Ovakva kompleksnost GIT čoveka je inicirala ustanovljavanje projekta čiji je

cilj izučavanje humanog genoma [5, 6] s obzirom da neoštećen intestinalni epitel sa

optimalnom mikroflorom predstavlja veoma važnu barijeru za patogene

mikroorganizme, antigene i opasne materije koje se mogu naći u lumenu creva.

2. Bakterije mlečne kiseline

Bakterije mlečne kiseline (BMK) su najmnogobrojnija grupa bakerija koje su

u direktnoj vezi sa čovekom. BMK su veoma važni stanovnici digestivnog trakta

čoveka koji održavaju njegovo pravilno funkcionisanje. S druge strane, prisutne su u

velikom broju i u izvorima hrane čoveka biljnog (povrće, voće) i životinjskog porekla

(mleko, fermentisani mlečni i mesni proizvodi). Pored toga, veliki broj BMK se koristi

u industrijskim procesima proizvodnje fermentisane hrane, vina ili kao probiotici. To

je upravo i razlog zašto su fundamentalna istraživanja BMK koriščenjem molekularne

genetike i genetičkog inženjerstva na visokom nivou. Akumulacija znanja se kreće od

fenotipske i genetičke karakterizacije do sekvenciranja kompletnih genoma BMK

različitog porekla [7, 8, 9].

Bakterije mlečne kiseline se vekovima koriste za proizvodnju fermentisane

hrane [10]. Od postojećih 16, najznačajniji rodovi BMK su Lactobacillus,

Lactococcus, Leuconostoc, Streptococcus i Pediococcus. BMK naseljevaju različite

ekološke niše i zauzimaju ključno mesto u proizvodnji fermentisanih mlečnih

proizvoda (pojedinačno ili u kombinaciji sa drugim bakterijskim vrstama, plesnima i

kvascima). BMK doprinose nutritivnoj vrednosti proizvoda i značajno utiču na

senzorna svojstva proizvoda usled sinteze aromogenih materija. Tako svaka vrsta

BMK svojom aktivnošću u pojedinim fazama poizvodnje i zrenja sira, npr., doprinosi

prepoznatljivom ukusu, mirisu i strukturi proizvoda [11, 12]. Važna karakteristika

BMK su posedovanje proteolitičkog sistema što im omogućava efikasan rast u mleku.

Pored toga, one su proizvođači bakteriocina i egzopolisaharida.

Najveći broj autohtonih mlečnih proizvoda, posebno sireva, nosi ime svog

mesta porekla, koja su zbog toga postala poznata. Izrada autohtonih mlečnih

proizvoda nije ujednačena. Na to utiču pre svega prirodni, ekonomski i socijalni

faktori. U mnogim zemljama autohtona proizvodnja se najviše sačuvala u brdsko-

planinskim predelima. Ovi proizvodi su svakako po obimu proizvodnje manje

značajni, ali po kvalitetu još uvek mogu doprinieti povećanju asortimana domaćih

mlečnih proizvoda svake zemlje. To i jeste razlog zbog čega se sve više radi na

karakterizaciji BMK iz autohtonih proizvoda [13, 14, 15, 16, 17, 18]. Izučavanja

BMK, poreklom iz tradicionalnih fermentisanih kiselomlečnih proizvoda, dobijenih u

domaćoj radinosti na specifičnim lokalitetima, omogućava formrianje kolekcije ovih


_________________________________________________________________

150

bakterija čija fundamentalna mikrobiološka i molekularno-genetička izučavanja daju

osnovu za selekciju specifičnih sojeva karakterističnih za određene regione. Tako

okarakterisane BMK daju osnovu za konstrukciju starter kultura za dobijanje

autohtonih proizvoda sa deklaracijom specifičnog geografskog porekla.

Iako se koriste vekovima unazad, pojedini rodovi BMK u poslednjih

dvadesetak godina doživljavaju renesansu zahvaljujući sve većoj praktičnoj primeni u

bioprezervaciji. Sve se više koriste u medicini, u imunoterapiji, u stabilizaciji ili

kolonizaciji intestinalne mikroflore kod akutnih dijareja ili u slučajevima oštećenja

mukoznog tkiva creva, a u poslednje vreme i kao alternativa u medicinskim dijetama

kao i posle radioterapija [19]. Za pojedine sojeve je dodatno utvrđeno da kada se

unesu u organizam ispoljavaju pozitivan efekat na zdravlje ljudi i životinja

(probiotici). Poslednjih godina se sprovode brojna fundamentalna molekularno-

genetička istraživanja na autohtonim sojevima BMK radi pouzdane identifikacije

pojedinačnih sojeva i utvrđivanja filogenetskih odnosa između sličnih grupa

mikroorganizama. Karakterizacija i kloniranje gena od interesa kao i izučavanje

molekularnih mehanizama ekspresije gena odabranih BMK omogućava selekciju

željenih sojeva sa jasno definisanim tehnološkim i/ili probiotičkim svojstvima.

Realizovana su mikrobiološka i molekularno genetička istraživanja autohtonih

BMK izolovanih iz fermentisanih mlečnih proizvoda koji se vekovima proizvode na

tradicionalan način u domaćinstvima Srbije i Crne Gore. Potreba za kolekcionisanjem

i detaljnim istraživanjem ove grupe BMK ogleda se u činjenici da su u autohtonim

proizvodima, dobijenim od kravljeg, ovčijeg ili kozijeg mleka, zastupljene veoma

heterogene populacije BMK. Molekularna determinacija BMK izolovanih iz različitih

proizvoda (sir, jogurt, kajmak, kiselo mleko, maslačna maja) pokazala je da postoji

značajan diverzitet ovih bakterija [20]. Genetičke i biohemijske analize su pokazale

da, iako pripadaju istoj vrsti, izolovane BMK mogu da sintetišu različite antimikrobne

supstance uključujući i bakteriocine, kao i da se razlikuju po vrsti proteinaze koju

sintetišu ili sposobnosti da proizvode egzopolisaharide ili imaju sposobnost

agregacije. Kolekcija BMK ove vrste, interesantna je kako s naučnog tako i s aspekta

mogućnosti primene ovih bakterija u konstrukciji stabilnih starter kultura sa jasno

definisanim tehnološkim svojstvima. S druge strane, korišćenjem autohtonih startera

sprečio bi se gubitak mikrobiološkog diverziteta i sačuvala autentičnost datog

proizvoda na određenom području. Ovakav tip istraživanja sproveden je tokom analize

BMK u zlatarskom siru s ciljem ustanovljavanja uslova za zaštitu geografskog porekla

ovog sira. Praćena je sukcesija BMK tokom zrenja belog sira u kriškama do 60 dana.

Utvrđeno je da bakterije iz roda Lactococcus preovlađuju u ranim fazama zrenja sira,

dok su bakterije roda Lactobacillus zastupljenije u siru starom 30 dana. Identifikacija

svih izolovanih BMK iz ovog sira je urađena na biohemijskom i fiziološkom nivou

kao i kombinacijom molekularno-genetičkih metoda pomoću rep-PCR-a i

sekvenciranja 16S rDNK. Pored toga, dobijeni rezultati su pokazali da se u ovom siru

nalaze u zajednici laktokoke koje proizvode bakteriocin nizin i više vrsta laktobacila,

koji sintetišu aromogene supstance ili proizvode egzopolisaharide, što daje dobru

osnovu za konstrukciju specifičnih starter kultura za proizvodnju zlatarskog sira na

industrijskom nivou [21, 22].


_________________________________________________________________

151

Analizirana je i ukupna mikroflora šest uzoraka kajmaka različite starosti

napravljenih u domaćinstvima u centralnoj Srbiji. Studija je pokazala postojanje velike

varijabilnosti BMK, kako u pojedinačnom kajmaku tako i tokom perioda zrenja.

Dominantnu populaciju u dva uzorka činili su predstavnici iz rodova Enterococcus i

Leuconostoc, dok se predstavnici istih rodova nisu mogli detektovati u preostala četiri

uzorka. Vrste L. lactis, L. raffinolactis, L. garviae, Lb. plantarum, Lb. paracasei i Lb.

kefiri su, takođe, detektovane kao najzastupljenije bakterije u ovom specifičnom

proizvodu sa Balkanskog poluostrva [23].

U svim izučavanjima, pored rep-PCR-a i sekvenciranja 16S rDNK,

molekularna determinacija prirodnih izolata BMK je rađena i pomoću metoda kao što

je DGGE i RFLP, a jedan od pristupa je bio i izolacija ukupne DNK iz uzorka sira ili

kajmaka koja je dalje korišćena kao matrica za umnožavanje gena za 16S rDNK.

Restrikciona analiza umnoženih fragmenata je pokazala. postojanje polimorfizma

gena za 16S rDNK kao i mogućnost utvrđivanja diverziteta bakterija u analiziranom

proizvodu [24, 25].

BMK su všestruki auksotrofi, te da bi rasle u medijumu bogatom proteinima

za svoj rast kakvo je mleko bogato kazeinom, poseduju veoma kompleksan i efikasan

proteolitički sistem. Taj sistem se sastoji od ekstracelularnih proteinaza serinskog tipa,

koje hidrolizuju kazein do oligopeptida. Nastali oligopeeptidi se prenose u ćelliju

korišćenjem specifičnog transportera. U čeliji deluju peptidaze koje hidrolizuju unete

oligopeptide do slobodnih aminokiselina koje BMK koriste [26, 27, 28].

Rezultati analize proteolitičke aktivnosti autohtonih BMK iz kolekcije su

pokazali da su u nekim od prirodnih izolata prisutne proteinaze serinskog tipa, ali da

se međusobno razlikuju po domenskoj organizaciji, specifičnosti i efikasnosti

delovanja. Pokazano je, takođe, da postoji i razlika u regulaciji ekspresiji gena za

proteinaze u ovim izolatima [29, 30].

Detaljna analiza prisustva proteinaze PrtR tipa u okviru roda Lactobacillus sp.

izolovanih iz različitih ekoloških niša korišćenjem prajmera koji obuhvataju njen

konzervisani (zaštićeni) region, pokazala je da je ova proteinaza specifična za vrstu

Lb. rhamnosus [31]. Inače, prtR gen koji kodira proteinazu PrtR tipa je prvobitno

kloniran i sekvenciran iz soja Lb. rhamnosus BGT10. Analiza dobijene sekvence je

pokazala da PrtR proteinaza koju kodira ovaj gen, pripada sasvim novom tipu

proteinaza otkrivenih u BMK. Analiza domenske strukture ove proteinaze je pokazala

da se njen W-domen izrazito razlikuje od istih domena proteinaza drugih BMK, ali da

poseduje sličnost aminokiselinske sekvence sa humanim proteinom mucinom [32].

Bakteriocini su antimikrobni peptidi koji inhibiraju rast srodnih bakterija, a

nisu opasni po zdravlje. Međutim, otkrivene su i BMK čiji bakteriocini ili one same

deluju na patogene organizme koji mogu biti prisutni u hrani (Listeria monocytogenes,

Staphylococcus aureus, Bacillus cereus). Otkriveno je da veliki broj BMK sintetiše

bakteriocine i na osnovu njihove strukture i funkcionalnih sposobnosti, klasifikovani

su u tri glavne grupe [33]. Izolovane su i BMK koje imaju sposobnost sinteze više

različitih bakteriocina istovremeno. Zahvaljujući svojoj antimikrobnoj aktivnosti

BMK koje sintetišu bakteriocine ili njihovi bakteriocini mogu biti izuzetno korisni

konzervansi fermentisanih proizvoda [34]. S druge strane, bakteriocini bi se mogli


_________________________________________________________________

152

koristiti i protiv bakterija rezistentnih na antibiotike. BMK koje bi se koristile kao

probiotik, a sintetišu bakteriocin(e) mogle bi se koristiti u tretmanu infekcija GIT [35].

Pokazano je da u okviru kolekcije autohtonih BMK postoje izolati koji

sintetišu jednu ili više antimikrobnih supstanci [36]. Nađeno je da prirodni izolat Lb.

paracasei subsp. paracasei BGBUK2-16 sintetiše dva bakteriocina. Bakteriocin 217

(Bac217) je posebno interesantan s obzirom da deluje na patogene mikroorganizme

kao što su Staphylococcus aureus, Bacillus cereus, Pseudomonas aeruginosa,

Salmonella sp. i druge. Detaljnije izučavanje delovanja Bac217 na S. aureus je

ukazalo na baktericidni karakter njegovog delovanja. Prirodni izolat Lb. paracasei

subsp. paracasei BGBUK2-16 je interesantan i zato što pokazuje visok stepen

rezistentnosti na bakteriocin nizin, koji se koristi u prehrambenoj industriji kao

prirodni konzervans [37].

Iako pripada istoj podvrsti kao BGBUK2-16, izolat Lb. paracasei subsp.

paracasei BGSJ2-8 sintetiše drugačiji bakteriocin (BacSJ) i pokazuje veoma jaku

sposobnost agregacije ćelija. Pokazano je da su geni za sintezu bakteriocina locirani

na plazmidu, a urađeno je prečišćavanje i kompletna biohemijska analiza baktriocina.

Na osnovu analize ekstraćelijskih proteina ustanovljeno je da je za agregaciju ćelija

soja BGSJ2-8 odgovoran protein molekulske mase veće od 200 kDa. Ćelije izolata

BGSJ2-8 koagregira sa Listeria innocua ATCC33090, Escherichia coli ATCC25922 i

Salmonella typhimurium TR251. Pokazano je, takođe, da je agregacioni protein

uključen i u povećanu otpornost ćelija na stresne uslove i smanjenu dostupnost

supstrata za proteinazu [38, 39].

Pored izolata dobijenih iz fermentisanih mlečnih proizvoda, vršeno je

kolekcionisanje izolata humanog porekla. Kao potencijalni probiotički soj

okarakterisan je humani intestinalni izolat Lb. helveticus BGRA43. Broj ćelija koji

preživljava nepovoljne uslove niske pH vrednosti i prisustvo žučnih soli u medijumu u

potpunosti zadovoljava kriterijume postavljene kod selekcije probiotičkih sojeva. Soj

BGRA43 pokazuje antimikrobno delovanje na veliki broj patogenih mikroorganizama,

ali se njegova antimikrobna aktivnost ispoljava samo u ćelijama koje se neprestano

dele. Primenom ovog izolata u proizvodnji fermentisanih mlečnih napitaka, izbegava

se upotreba bioloških aktivnih aditiva. Biohemijska i genetička istraživanja soja

BGRA43 su pokazala da sintetše ekstracelularnu proteinazu koje veoma efikasno

hidrolizuje kazein, što dodatno doprinosi dobroj aktivnosti u mleku. Soj BGRA43 ima

dobru sposobnost da raste u kravljem i kozijem mleku sa ili bez dodatog prebiotika

inulina ili nutrima [40, 41].

Iako kod izolata BGRA43 nije uočena sinteza egzopolisaharida, tokom rasta

ovog izolata u mleku formira se veoma viskozan gruš što doprinosi dobrim reološkim

svojstvima finalnog proizvoda. Na osnovu dobijenih rezultata zaključeno je da soj

BGRA43, pored probiotičkih, poseduje i brojne poželjne tehnološke karakteristike

koje omogućavaju da se upotrebi kao monokultura za proizvodnju fermentisanog

napitka tipa jogurta ili kiselog mleka. Na ovaj način je dodatno olakšano da se u

organizam unese dovoljan broj aktivnih živih bakterijskih ćelija koje će dalje ispoljiti

pozitivan efekat u organizmu čoveka („funkcionalna“ hrana).


_________________________________________________________________

153

3. Zaključak

Veliki potencijali biotehnologije leže u svetu mikroorganizama. Pogotovu što

savremeni čovek, za sada, poznaje i koristi izuzetno mali broj vrsta u odnosu na

proračune mogućeg broja vrsta mikroorganizama na planeti Zemlji. Imajući u vidu

razne probleme pred kojima se nalazi današnja civilizacija (nedostatak energije,

zagađenje životne sredine, izuzetno visok stepen korišćenja hemijskih proizvoda,

nedostatak efikasnih lekova, itd.), investiranje u fundamentalna istraživanja

mikroorganizama s ciljem unapređivanje mikrobioloških biotehnoloških procesa

omogućava uspostavljenje integrisanih procesa koji će, prema svim svetskim

prognozama, omogućiti rešavanje velikog broja navedenih problema. Proizvodnja

hrana bazirane na korišćenju detaljno okarakterisanih BMK omogućiće dobijanje

proizvoda koji bi imali, pored nutritivne vrednosti, pozitivan efekat na zdravstveni

nivo ljudi iznad granica koje su obezbeđene normalnom ishranom. Već su razvijene a

i dalje se intenzivno razvijaju mogućnosti da se za proizvodnju fermentisanih

proizvoda koriste BMK (probiotici) kao starter kulture. Pored toga, istraživanja u

svetu su usmerena i ka razvoju nutriceutikala (lekovitih preparata baziranih na

specifično pripremljenoj hrani), koji predstavljaju novu generaciju lekova.

Za realizaciju potencijala mikroorganizama u praksi neophodno je stvoriti

klimu savremenijeg obrazovanja mikrobiologa budućnosti. Nova generacija

mikrobiologa mora imati znanja o fiziologiji i genetici mikroorganizama, ali i

sposobnost da istražuje i radi u multidisciplinarnim timovima sa biolozima drugog

obrazovnog profila, inžinjerima i profesionalcima u industrijskim postrojenjima.

Takvo obrazovanje mora da se realizuje od osnovnih studija završno sa doktorskim

studijama. S druge strane, potrebno je obezbediti još veću komunikaciju između

akademskih ustanova i industrije. Ovakav pristup bi omogućio i razvoj mikrobne

bioekonomije, koja bi zahtevala proširenje broja radnih mesta za visoko obrazovane

mikrobiologe. S druge strane, sistem proširenja znanja lokalnih proizvođača, npr.

sireva, dao bi osnovu za otvaranje malih preduzeća i povećali efikasnost

zapošljavanja, ali i dobijanja visoko vrednih proizvoda pogotovu u ruralnim

sredinama.

4. Literatura

[1] R.E. Ley, M. Hamady, C. Lozupone, P.J. Turnbaugh, R.R. Ramey, J.S.

Bircher, M.L. Schlegel, T.A. Tucker, M.D. Schrenzel, R. Knight, J.I. Gordon:

Evolution of mammals and their gut microbes. Science vol 320, pp. 1647-

1651, 2008.

[2] G. Perdigon, R. Fuller: Gut flora, nutrition, immunity and health. Blackwell

Publishing, Oxford, UK, 2003.

[3] W.B. Whitman, D.C. Coleman, W.J. Wiebe: Prokaryotes: the unseen

majority. Proc. Natl. Acad. Sci. USA vol 95, pp. 6578-6583, 1998.


_________________________________________________________________

154

[4] R.E. Ley, D.A. Peterson, J.I. Gordon: Ecological and evolutionary forces

shaping microbial diversity in the human intestine. Cell vol 124, pp. 837-848

2006.

[5] The Human Microbiome Project: Structure, function and diversity of the

healthy human microbiome. Nature vol 486, pp. 207-214, 2012.

[6] The Human Microbiome Project: A framework for human microbiome

research. Nature vol 486, pp. 215-221, 2012.

[7] B.J.B. Wood, P.J. Warner: Genetics of lactic acid bacteria. Kluwer

Academic/Plenum Publishers, New York, NY, 2003.

[8] K.S. Makarova, V. Eugene, E.V. Koonin: Evolutionary genomics of lactic

acid bacteria. J. Bacteriol. vol 189, pp. 1199-1208, 2007.

[9] M.B. Pedersen, S.L. Iversen, K.I. Sorensen, E. Johansen: The long and

winding road from the research laboratory to industrial applications of lactic

acid bacteria. FEMS Microbiol. Rev. vol 29, pp. 611-624, 2005.

[10] F. Leroy, L. Devuyst: Lactic acid bacteria as functional starter cultures for

the food fermentation industry. Trends Food Sci. Technol. vol 15, pp. 67-78,

2004.

[11] F.N. Olson: The impact of lactic acid bacteria on cheese flavour. FEMS

Microbiol. Rev. vol 87, pp. 131-148, 1990.

[12] G. Smit, B.A. Smit, W.J. Engels: Flavour formation by lactic acid bacteria

and biochemical flavour profiling of cheese products. FEMS Microbiol. Rev.

vol 29, pp. 591-610, 2005.

[13] C. Bulut, H. Gunes, B. Okuklu, S. Harsa, S. Kilic, H.S. Coban, A.F.

Yenidunya: Homofermentative lactic acid bacteria of a traditional cheese.

Comlek peyniri from Cappadocia region. J. Dairy Res. vol 72, pp. 19-24,

2005.

[14] A. Caridi: Identification and first characterization of lactic acid bacteria

isolated from the artisanal ovine cheese Pecorino del Poro. Int. J. Dairy

Technol. vol 56, pp. 105-110, 2003.

[15] F. Durlu-Ozkaya, V. Xanhopoulos, N. Tunal, E. Litopoulou-Tzanetaki:

Technologically important properties of lactic acid bacteria isolates from

Beyaz cheese made from raw ewe’s milk. J. Appl. Microbiol. vol 91, pp. 861-

870, 2001.

[16] M.J. Torres-Llanez, B. Vallejo-Cordoba, M.E. Díaz-Cinco, M.A. Mazorra-

Manzano, A.F. González-Cordova: Characterization of the natural microflora

of artisanal Mexican Fresco cheese. Food Control vol 17, pp. 683-690, 2006.

[17] K. Prodromou, P. Thasitou, E. Haritonidou, N. Tzanetakis, E. Litopoulou-

Tzanetaki: Microbiology of “Orinotyri”, a ewe’s milk cheese from the Greek

mountains. Food Microbiol. vol 18, pp. 319-328, 2001.

[18] M. Ouadghiri, M., Amar, M. Vancanneyt, J. Swings: Biodiversity of lactic

acid bacteria in Moroccan soft white cheese (Jben). FEMS Microbiol. Lett.

vol 251, pp. 267-271, 2005.

[19] T. Vasiljevic, N.P. Shah: Probiotics - From metchnikoff to bioactives. Int.

Dairy J. vol 18, pp. 714-728, 2008.


_________________________________________________________________

155

[20] L. Topisirovic, M. Kojic, D. Fira, N. Golic, I. Strahinic, J. Lozo: Potential of

lactic acid bacteria isolated from specific natural niches in food production

and preservation. Int. J. Food Microbiol. vol 112, pp. 230-235, 2006.

[21] A. Terzic-Vidojevic, M. Vukasinovic, K. Veljovic, M. Ostojic, L. Topisirovic:

Characterization of microflora in homemade semi-hard white Zlatar cheese.

Int. J. Food Microbiol. vol 114, pp. 36-42, 2007.

[22] K. Veljovic, A. Terzic-Vidojevic, M. Vukasinovic, I. Strahinic, J. Begovic, J.

Lozo, M. Ostojic, L. Topisirovic: Phenotypic and genotypic characterisation

of lactic acid bacteria in Zlatar cheese. J Appl. Microbiol. vol 103, pp. 2142-

2152, 2007.

[23] N. Jokovic, M. Nikolic, J. Begovic, B. Jovcic, D. Savic, L. Topisirovic: A

survey of the lactic acid bacteria isolated from Serbian artisanal dairy

product kajmak. Int. J. Food. Microbiol. vol 127, pp. 305-311, 2008.

[24] B. Jovcic, N. Golic, M. Kojic, L. Topisirovic: Molecular characterization of

semi-hard homemade cheese microflora. Acta Veterinaria vol 55, pp. 511-

520, 2005.

[25] M. Nikolic, A. Terzic-Vidojevic, B. Jovcic, J. Begovic, N. Golic, L.

Topisirovic: Phenotypic and genotypic characterization of the microflora in

the autochthonous homemade semi hard goat's milk cheese. Int. J. Food

Microbiol. vol 122, pp. 162-170, 2008.

[26] E.R.S. Kunji, .I, Mierau, A., Hagting, B., Poolman, W.N. Konings: The

proteolytic systems of lactic acid bacteria. Antonie van Leeuwenhoek vol 70,

pp. 187-221, 1996.

[27] I. Mierau, E.R.S. Kunji, G. Venema, J. Kok: Casein and peptide degradation

in lactic acid bacteria. Biotechnol. Genet. Eng. Rev. vol 14, pp. 279-301,

1997.

[28] K. Savijoki, H. Ingmer, P. Varmanen: Proteolytic systems of lactic acid

bacteria. Appl. Microbiol. Biotechnol. vol 71, pp. 394-406, 2006.

[29] M. Kojic, D. Fira, B. Bojovic, A. Banina. L. Topisirovic: Comparative study

on cell envelope-associated proteinases in natural isolates of mesophilic

lactobacilli. J. Appl. Bacteriol. vol 79, pp. 61-68, 1995.

[30] D. Fira, M. Kojic, A. Banina, I. Spasojevic, I. Strahinic, L. Topisirovic:

Characterization of cell envelope-associated proteinases of thermophilic

lactobacilli. J. Appl. Microbiol. vol 90, pp. 123-130, 2001.

[31] I. Pastar, D. Fira, I. Strahinic, K. Krstic, J. Begovic, L. Topisirovic, G.

Jovanovic: Analysis of the presence of prtR proteinase in natural isolates of

Lactobacillus rhamnosus. Folia Microbiol. vol 51, pp. 535-540. 2006.

[32] I. Pastar, I. Tonic, N. Golic, M. Kojic, R. van Kranenburg, M. Kleerebezem,

L. Topisirovic, G. Jovanovic: Identification and genetic characterization of a

novel proteinase, PrtR, from the human isolate Lactobacillus rhamnosus

BGT10. Appl. Environ. Microbiol. vol 69, pp. 5802-5811, 2003.

[33] I.F. Nes, B.D. Diep, L.S. Havarstein, M.B. Brurberg, V. Eijsink, H. Holo:

Biosynthesis of bacteriocins in lactic acid bacteria. In G. Venema, J.H.J. Huis

Veld, J. Hugenholtz: Lactic acid bacteria: genetics, metabolism and

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16764959




_________________________________________________________________

156

applications. Kluwer Academic Press Publishers, Dordrecht, The Netherlands,

pp. 17-32, 1996.

[34] A. Gálvez, H., Abriouel, R.L. López, N., Ben Omar: Bacteriocin-based

strategies for food biopreservation. Int. J. Food Microbiol. vol 120, pp. 51-70,

2007.

[35] P.D. Cotter, R.P. Ross, C. Hill: Bacteriocins - a viable alternative to

antibiotics? Nat. Rev. Microbiol. vol 11, pp. 95-105, 2013.

[36] L. Topisirovic, M. Kojic, I. Strahinic, D. Fira, N. Golic: A survey of

antimicrobial activity in lactic acid bacteria of different origin. In: M. Rai,

M.L. Chikindas. Natural antimicrobials in food safety and quality. CABI

Oxfordshire, UK, pp 27-38, 2011.

[37] J. Lozo, M. Vukasinovic, I. Strahinic, L. Topisirovic: Characterization and

Antimicrobial Activity of Bacteriocin 217 Produced by Natural Isolate

Lactobacillus paracasei subsp. paracasei BGBUK2-16. J. Food Protect. vol

67, pp. 2727-2734, 2004.

[38] J. Lozo. B. Jovcic. M. Kojic, M., Dalgalarrondo, J-M. Chobert, T., Haertle, L.

Topisirovic: Molecular characterization of a novel bacteriocin and an

unusually large aggregation factor of Lactobacillus paracasei subsp.

paracasei BGSJ2-8, a natural isolate from homemade cheese. Curr.

Microbiol. vol 55, pp. 266-271, 2007.

[39] M Nikolic, B. Jovcic, M. Kojic, L. Topisirovic: Surface properties of

Lactobacillus and Leuconostoc isolates from homemade cheeses showing

auto-aggregation ability. Eur. Food Res. Technol. vol 231, pp. 925-931, 2010.

[40] I. Strahinic, J. Lozo, A. Terzic-Vidojevic, D. Fira, M. Kojic, N. Golic, J.

Begovic, L. Topisirovic: Technological and probiotic potential of BGRA43 a

natural isolate of Lactobacillus helveticus. Front. Microbiol., 23 January

2013, doi: 10.3389/fmicb.2013.00002, 2013.

[41] I. Strahinic, J. Lukic, A. Terzic-Vidojevic, J. Lozo, M. Kojic, L. Topisirovic:

Use of Lactobacillus helveticus BGRA43 for manufacturing different yoghurt-

like products. Food Tech. Biotech. vol 51, pp. 257-265, 2013.

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=G%C3%A1lvez%20A%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=17614151

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=Abriouel%20H%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=17614151

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=L%C3%B3pez%20RL%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=17614151

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=Ben%20Omar%20N%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=17614151


http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=Cotter%20PD%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=23268227

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=Ross%20RP%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=23268227

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=Hill%20C%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=23268227




Matične ćelija kao sveti gral

_________________________________________________________________

157

Prof. dr Bogomir Dimitrijević21

, prof. dr Sanda Dimitrijević22

MATIČNE ĆELIJE KAO SVETI GRAL

Apstrakt: Humane embrionalne matične ćelije (ES) pobuđuju maštu jer su

besmrtne i skoro uvek imaju neograničenu moć proliferacije i diferencijacije. Nakon

mnogo meseci rasta u ćelijskoj kulturi, ove izuzetne ćelije zadržavaju sposobnost da

formiraju druge specijalizovane ćelije i tkiva od mišića do nerava i krvi – potencijalno

svaku vrstu ćelije organizma. Izražena sposobnost za proliferaciju i diferencijaciju

humanih ES ćelija nagoveštava neograničenu mogućnost snabdevanja specifičnim

ćelijama za potrebe istraživanja, transplantacije i lečenja brojnih oboljenja počev od

Parkinsonove bolesti do leukemije. Cilj ovog rada bio je da se objasne implikacije za

primenu matičnih ćelija u lečenju humanih bolesti.

Ključne reči: matične ćelije, regenerativna medicina

STEM CELLS AS A HOLY GRAIL

Abstract: Human embryonic stem cells stimulate imagination because they

are immortal and nearly always have unlimited potentials for proliferation and

differentiation. After many months of growth in culture, they retain the capacity to

form other specialized tissues ranging from muscles to nerves and blood - potentially

every cell type of a living organism. This capacity for proliferation and differentiation

indicates that an unlimited supply of cells may be available for use in research,

transplantation and various conditions and diseases treatment from Parkinson’s to

leukemia. The aim of this paper was to describe the potentials of stem cells

application in human diseases treatment.

Key words: stem cells, regenerative medicine

1. Uvod

Grčki Titan, Prometej, predstavlja odgovarjući simbol za terapiju matičnim

ćelijama. Kao kaznu za davanje vatre ljudima, Zevs je naredio da se Prometej veže za

stenu i poslao orla da mu svakog dana jede jetru. Međutim, Prometejeva jetra je mogla

svakog dana da se regeneriše omogućivši mu na taj način da preživi. Savremeni

naučnici se nadaju da će uspeti i u realnosti da ostvare ovaj mitološki vid regeneracije

21

Institut za nuklearne nauke „Vinča“, Beograd, Srbija; e-mail: [email protected] 22

Univerzitet u Beogradu,Fakultet veterinarske medicine, Beograd, Srbija; e-mail:

[email protected]




_________________________________________________________________

158

razvijajući tehnike lečenja koje će omogućiti da se povrate izgubljene, oštećene, ili

ostarele ćelije organizma.

2. Kako se izoluju matične ćelije

Embrionalne matične ćelije su izvedene iz embriona u fazama razvoja, koje

prethode implantaciji, koja se normalno odvija u uterusu. Fertilizacija se obično odvija

u jajovodu, i u toku narednih nekoliko dana dolazi do niza ćelijskih deoba, a embrion

putuje niz jajovod u uterus. Svaka od ovih ćelija je nediferentovana, to znači da ne liče

ni na jednu od specijalizovanih ćelija odraslog organizma. Blastomere još uvek nisu

predodređene da postanu određeni tip diferentovanih ćelija i imaju potencijal da

postanu bilo koja ćelija odraslog organizma. Prvi korak u diferencijaciji dolazi petog

dana razvića, kada se spoljni sloj predodredi da postane deo placente (trofoektoderm),

i odvaja se od od unutrašnje ćelijske mase (ICM). ICM ćelije imaju potencijal da daju

svaku ćeliju organizma, ali nakon implantacije, one brzo iščezavaju pošto diferentuju

u druge tipove ćelija koje su pogodnije kao izvor humanih matičnih ćelija.

Zbog toga što ES ćelije mogu da proliferišu bez ograničenja i daju svaki

ćelijski tip, humane ES ćelije daju jednstveni pristup svakom tkivu organizma tako,

što obezbede neograničenu količinu tkiva za transplatacione terapije neophodne kod

mnogih degerativnih bolesti. Neke važne bolesti ljudi su uzrokovane smrću ili

nefunkcionalnim stanjem jednog ili nekoliko tipova ćelija, na primer: ćelije koje

proizvode insulin kod dijabetesa ili dopaminergični neuroni kod Parkinsonove bolesti.

Zamena ovih ćelija bi mogla da pruži doživotno lečenje ovih poremećaja. Međutim,

brojni su izazovi za transplantaciju zasnovanu na matičnim ćelijama, pa se očekuje da

će biti potrebne godine istraživanja pre racionalne primene lečenja. Osnovna

istraživanja mogu usmeriti lečenje ka terapiji koja nije vezana za transplantacionu

medicinu. Matične ćelije su pluripotentne, odnosno imaju sposobnost da diferentuju u

različite tipove ćelija.

Od kako su humane ES izolovane u kulturi tkiva 1998. godine, ubrzano se

radi se na razvijanju metoda za gensku manipulacuju ovim ćelijama. Cilj je da se

odredi funkcija specifičnih gena, usmeri diferencijacija humanih ES ćelija ka

specifičnim ćelijskim tipovima, ili da se obeleži ES ćelijski derivat marker genom.

Matične ćelije su u osnovi svakog organa i tkiva u našem organizmu. Visoko

specijalizone ćelije od kojih se tkiva sastoje potiču od matičnih, i brzo nestaju nakon

fertilizacije. Tokom naših života mi nastavljamo da se oslanjamo na ove ćelije pri

zameni oštećenih tkiva i organa tokom svakog dana. To se posebno odnosi na kožu,

kosu, krv i crevni epitel. Matične ćelije imaju zato dve ključne osobine: 1) sposobnost

samoobnavljanja, deobom postaje kopija same sebe, i 2) sposobnost da diferentuju,

dajući zrele tipove ćelija svih tkiva i organa.

Tkivno specifične matične ćelije, poznate kao „zrele” ili „somatske” matične

ćelije, već su donekle specijalizovane i mogu da proizvedu kao potomke, neke ili sve

zrele tipove tkiva u kom se nalaze. Zbog svoje sposobnosti da generišu višestruke, za

organ specifične, ćelijske tipove, one se opisuju kao „multipotentne”. Na primer,

matične ćelije u mozgu su sposobne da stvaraju neurone i dve druge vrste glialnih


_________________________________________________________________

159

ćelija, astrocite i oligodendrocite. Tkivno specifične matične ćelije su pronađene i u

nekim organima, koji moraju kontinualno da obnavljaju izgubljene ćelije, takva je krv,

koža i creva a, i u drugim manje regenerativnim organima kao što je mozak.

Jedno od najintenzivnijih u ovoj oblasti je istraživanje vezano za indukovane

pluripotentne matične ćelije (iPS ćelije). Ovo su zrele ćelije (na primer, ćelije kože)

koje su inženjerisane, ili „reprogramirane”, da bi postale pluripotentne, na primer,

ponašaju se kao embrionalne matične ćelije. Dok postoje mnoge zajedničke

karakteristike iPS ćelija i embrionalnih matičnih ćelija, uključujući sposobnost da

generišu sve ostale tipove ćelija organizma, važno je imati u vidu da nisu identične.

Jedna od glavnih prednosti iPS ćelija, i jedan od razloga zašto im istraživači

poklanjaju toliko pažnje, je da su one veoma dobar resurs da se naprave pluripotentne

matične ćelijske linije koje su specifične za određenu bolest ili čak specifične za

pacijenta. Matične ćelije specifične za bolest su moćno oruđe za izučavanje uzroka

bolesti i za izučavanje lekova i otkrivanje novih načina lečenja. Stvaranje za pacijenta

specifičnih matičnih ćelija je veoma bitno za ćelijsku terapiju, pošto ove ćelijske linije

potiču iz pacijenta koji se leči, pa se minimiziraju imunološki problemi koji mogu

nastati pri trasplantaciji.

Jedna stvar koja se nikada ne dešava kod sisara pod normalnim okolnostima je

da ćelija de-diferentuje, odnosno, da se u toku razvića, vrati ka manje

specijalizovanim formama. Jedini izuzetak predstavljaju ćelije raka, koje mogu postati

manje diferentovane u odnosu na tkivo u kome su nastale. Nažalost, neke ćelije raka

mogu, takođe, da nastave da se neograničeno dele, ispoljavajući besmrtnost slično

pluripotentnim ćelijama.

Do skoro, jedini način da se časovnik razvića okrene unazad, je bio kroz

složene procedure kojima se normalna ćelija „prevari“ da postane sličnija

embrionalnoj ćeliji. Taj proces je poznat kao reprogramiranje. Najstariji način da se

postigne reprogramiranje je transfer jedra somatske ćelije, ili „kloniranje,” koje

podrazumeva ubriygavanje genetičkog materijala iz neke somatske ćelije u jajnu

ćeliju, čija je DNK prethodno uklonjena. Ovakav DNK-jaje hibrid se može, kao

oplođena jajna ćelija razvijati do stadijuma ranog embriona iz koga se mogu

ekstrahovati pluripotentne matične ćelije.

Od kako je klonirana ovca Dolly 1997. godine, odnosno od prvog izolovanja

humanih embrionalnih matičnih ćelija 1998. godine, jedarni transfer je privukao

veliku pažnju kao mogući način da se, po porudžbini, dobiju pluripotentne matične

ćelije za zamenu ćelija oštećenih povredom ili bolešću. Još uvek nedovoljno shvaćeni

faktori jajne ćelije bukvalno „podmlađuju“ genetski materijal ćelije donora jedra. Čak

i telomere, zaštitni krajevi hromozoma, koje se troše i skraćuju u toku starenja,

obnavljaju se i dobijaju „mladalački“ izgled. Uprkos značajnom napretku kada su u

pitanju životinje, pokušaji da se izoluju humane embrionalne matične ćelije putem

kloniranja nisu uspeli.


_________________________________________________________________

160

3. Biološki časovnik

U humanom organizmu tokom razvića, mogući identiteti postaju ograničeni

tokom vremena i sa uvećanjem specijalnih funkcija - mada indukovane pluripotentne

matične ćelije ne slede ovaj šablon. Normalno je da su samo ćelije ranog embriona

pluripotentne: sposobne da postanu bilo koji ćelijski tip odraslog organizma. Tokom

života embrionalne ćelije postaju ćelijske linije, koje ograničavaju sopstvene sudbine

u specifične familije tkiva i postaju multipotene. Za ćelije odraslog organizma se kaže

da su terminalno diferentovane-zaključane u sopstvene identitete. Reprogramiranje

resetuje interni biološki časovnik i zrele ćelije postaju pluripotentne.

4.Ćelije koje leče

S obzirom da su pluripotentne ćelije sposobne da generišu svako tkivo

organizma, moguća primena koja najviše zaokuplja maštu javnosti je da se iPSCs

koriste kao rezervni delovi za ćelije organa oštećenih bolešću kao što su neuroni

izgubljeni kod Parkinsonove bolesti ili povrede kičmenog stuba, ili oštećeno tkivo

miokarda u slučaju srčanog udara. Sposobnost da se zrele ćelije pacijenta prevedu u

pluripotentne ćelije i privole da postanu deo oštećenja osnovni je preduslov da takve

ćelije postanu rezervni deo je koji se savršeno odgovara (perfect match, engl.),

genetički kao i imunološki, u okviru tela recipijenta trasplanta. Štaviše, lako dostupne

ćelije kože se mogu upotrebiti da proizvedu bilo koju vrstu potrebne ćelije, uključujući

i teško dostupne organe i tkiva, kao što su mozak i pankreas.

Ubrizgavanjem iPSCs u mišji embrion u fazi razvoja nastaje životinja himera

koja pokazuje prisustvo stranih ćelija koje se ogleda u krznu pomešanih boja. Ista

tehnika bi mogla, teorijski, da kreira i humani himerni embrion; iPSC može na isti

način da proizvede, teorijski, jajnu ćeliju i spermatozoid i konsekvetno humani

embrion preko tradicionalne in vitro fertilizacije. Pluripotentnost iPSCs tako ističe iste

etičke probleme, kao što je to bio slučaj u istraživanjima se humanim embrionima. Sve

svodi na isto: na različite načine motivisan istraživač odlučuje o tome da li će neka

beba koja je mogla da se rodi, živeti ili ne.

5. Zaključak

Pitanje visoke dolarske cene je koliko će vremena biti potrebno da se iPSCs

upotrebi za lečenje ljudi. Iz već pomenutih razloga, apsolutno je neophodno da se pre

nego što se bilo koje iPSC-izvedene ćelije testiraju na ljudima ustanovi bezbednost

ovog postupka i omogući njegova kontrola. Tekuće strategije, koje primenjuju ES ili

iPSCs u potpuno diferentovane zrele ćelije, ne mogu još uvek da eliminišu mogućnost

da povremeno nezrela matična ćelija postane maligna ćelija. Primer kako ovo može da

predstavlja problem rezultat je nedavno objavljenog eksperimenta, u kome

implantirane iPSC-derivat ćelije, koje daju neurone koji proizvode dopamin, a to su

ćelije koje su izgubljene kod pacijenata koji boluju od Parkinsonove bolesti, ubrizgane

u pacove koji boluju analogne humane bolesti. Pokazalo se da je pacovima nakon


_________________________________________________________________

161

ovog tretmana bilo mnogo bolje, međutim, neke od životinja na kojima je sproveden

eksperiment doble su maligne teratome u mozgu.

6. Literatura

[1] Kahan, B. W. & Ephrussi, B.: Developmental potentialities of clonal in vitro

cultures of mouse testicular teratoma, J. Natl Cancer Inst. 44, 1015–1036

(1970).

[2] Evans, M. J.: The isolation and properties of a clonal tissue culture strain of

pluripotent mouse teratoma cells, Development 28, 163–176 (1972).

[3] Takahashi, K. & Yamanaka, S.: Induction of pluripotent stem cells from

mouse embryonic and adult fibroblast cultures by defined factors, Cell 126,

663–676 (2006).

[4] Young, R. A.: Control of the embryonic stem cell state, Cell 144, 940–954

(2011).

[5] Nichols, J. & Smith, A.: Pluripotency in the embryo and in culture, Cold

Spring Harb. Persp.Biol. 4, a008128 (2012).

Smanjenje izduvne emisije vozila kao jednog od uslova održivog razvoja Srbije

_________________________________________________________________

162

Dr Velimir Petrović23

, mr Zlata Bracanović24

, mr Branka Grozdanić2

SMANJENJE IZDUVNE EMISIJE VOZILA KAO JEDNOG OD

USLOVA ODRŽIVOG RAZVOJA SRBIJE

Apstrakt: Smanjenje zagađenja vazduha je jedan od preduslova za

obezbeđenje održivog razvoja u određenom regionu ili zemlji u celini. U zagađenju,

pored ostalih uticaja, učestvuju i motorna vozila. Pri tome, dosadašnje snižavanje

dozvoljenog nivoa emisije nije praćeno odgovarajućim poboljšanjem kvaliteta

vazduha. Razlog tome je što procedure kontrole emisije izduvnih gasova ne

odgovaraju realnim uslovima eksploatacije motornih vozila. Dodatni problem je

neujednačenost procedura kontrole emisije vozila u pojedinim regionima sveta. Zbog

toga je zaključeno da je neophodno harmonizovati proceduru kontrole i prilagoditi je

realnim uslovima eksploatacije. U radu se daje prikaz postojećih propisa koji se odose

na emisiju putničkih i teretnih vozila. Poseban akcenat se odnosi na svetsku

harmonizaciju procedure kontrole emisije i formiranje tzv. Globalne tehničke

regulative (GTR) koja se odnosi na emisiju motorcikle, teška vozila, nedrumska vozila

i laka vozila. Na kraju se analizira mogućnost korišćenja prenosivih sistema za

merenje emisije (PEMS) vozila u realnim uslovima eksploatacije, kao i formiranje

realnog vozilskog ciklusa koji će se primenjivati za buduće procedure emisije izduvnih

gasova i to nakon 2017. godine. Ključne reči: održiv razvoj, motorna vozila, izduvna emisija, zakonski

propisi, procedura ispitivanja, svetska harmonizacija, globalna tehnička regulativa

REDUCTION OF VEHICLE EXHAUST EMISSIONS AS ONE OF

PRERIQUISTS FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF SERBIA

Abstract: Reduction of air pollution is one of prerequists for sustainable

development. Current legislations on exhaust emissions of motor vehicles are so strict

that the further reduction of emission limits is impossible. At the same time, these

reduced emissions are not accompanied by corresponding improvement in air quality.

A reason for this is that the emission testing procedures, prescribed by existing

legislations, do not correspond to the actual driving conditions. An additional

problem is the lack of uniformity of vehicle emission control procedures in different

regions of the world. Therefore, it is concluded that it is necessary to harmonize the

emission testing procedures which should be adjust to the real driving conditions. This

paper presents an overview and analysis of existing regulations related to the

23

Institute IMR, Beograd, e-mail: [email protected], [email protected] 24

Institute IMR, Beograd




_________________________________________________________________

163

emissions of passenger and heavy-duty vehicles. Special emphasis has been put on

world harmonization of emission control procedures and the establishment of the so-

called Global Technical Regulation (GTR) for the assessment of emissions related to

motorcycles, heavy vehicles, non-road vehicles and light vehicles. Finally, the paper

analyzes the possibility of using portable emission measurement system (PEMS) for

testing vehicles under real driving conditions, as well as the formation of a real

driving cycle (RDC) for future emission control after in 2017.

Key words: motor vehicle, exhaust emissions, regulations, testing procedure,

word harmonization, global technical regulations

1. Uvod

Mobilnost je jedna od ključnih osobina savremenog društva. Sveobuhvatni

sektor transporta je jedan od preduslova čovekovog opstanka u svakoj oblasti ljudske

delatnosti. Pri tome motorna vozila su osnovni činilac sektora transporta. Međutim

masovno korišćenje motornih vozila ima za posledicu štetno dejstvo zagađujućih

izduvnih gasova koji nastaju prilikom sagorevanja goriva u motornim vozilima. U tom

slučaju mora se sagledati tačno koliki je udeo suspendovanih izduvnih gasova u

realnim uslovima, kako bi propisi koji trenutno važe u EU bili primenjeni u Srbiji u

cilju održivog razvoja.

Potencijalne prednosti tehnoloških postupaka tačnog merenja izduvne emisije

su u poziciji da determinišu razliku uzorkovanja u laboratorijama i eksploataciji

vozila. To je takođe važno i gledano sa stanovišta određivanja udela u zagađenju od

strane sektora transporta. Drumski transport se često okrivljuje da je jedan od glavnih

uzročnika zagađenja u gradskim sredinama, posebno u decenijama koje su prethodile

donošenju propisa o restrikciji emitovanih izduvnih gasova novih vozila. Zbog toga je

zaključeno da je neophodno doneti propise za redukciju gasne emisije, odnosno

zakonske regulative koje ih ograničavaju u smislu dozvoljenih nivoa toksičnih

komponenti koje proističu radnim učinkom motornih vozila. Za donošenje ovih

propisa u Evropi zadužena je radna grupa WP.29 u okviru Ekonomske Komisije za

Evropu UN koja donosi tzv. ECE propise 1, 2.

2. Gasna emisija putničkih vozila

Granične emisije za putnička vozila su prikazane na slici 1 za period 1992. do

2014. godine. Kod konvencionalnih benzinskih motora za nivo EURO 5 i 6 nisu

potrebni značajni tehnološki postupci njihovog smanjenja. Novinu predstavlja merenje

emisije mase čestica kod benzinskih motora sa direktnim ubrizgavanjem. Međutim,

granice emisije dizel motora predstavljaju znatan problem. Naime, Euro 5 nivo

emisije čestične materije (PM) kod dizel motora je ekstremno nizak, kao i nivo Euro 6

emisije azotovih oksida (NOx). Posebnu novinu čini uvođenje granica emisije broja

čestica dizel motora i benzinskih motora sa direktnim ubrizgavanjem.


_________________________________________________________________

164

Slika 1. Granice emisije za putnička vozila u EU 3

Naime, ekstremno nizak nivo mase čestične materije kod novih motora

putničkih vozila vodi do visoke greške pri samom merenju. Slika 2 prikazuje

ponovljivost (dobijenih rezultata u jednoj laboratoriji) i reproduktivnost (dobijenih

rezultata pod istim uslovima uzorkovanja u različitim laboratorijama). Vidi se da su

rezultati male emisije čestica (PM) na granici greške merenja već kod nivoa Euro IV.

Slika 2. Efekti merenja mase čestične materije 4

Evidentno je da merna metoda merenja mase čestične materije zahteva

unapređenje u cilju dobijanja ponovljivih i reproduktivnih rezultata emitovane male

mase čestica. Međutim, problem je što u toj maloj masi čestica može biti veliki broj

sitnih (finih) čestica. Zdravstveni eksperti su zaključili da veće čestice nisu veći


_________________________________________________________________

165

zdravstveni problem jer se zadržavaju u sluzokoži nosa dok sitne čestice odlaze u

pluća, prodiru u krvotok, i talože se u mozgu i srcu stvarajući oboljenja. Zato je

zaključeno da nije dovoljno samo meriti masu, već i u brojnu koncentraciju čestica.

Da bi problem bio valjano sagledan, grupa eksperata za zagađenje i energiju

pri UN (UN/ECE/WP.29/GRPE) je pokrenula Particulates Measurement Program

(PMP) 5. Cilj projekta jeste da definiše optimalnu metodu merenja. Zaključeno je da

je nemoguće iole pouzdano meriti ultra fine (nano) čestice iz faze nukleacije (veličine

ispod 23 nm) jer su one lako isparljive i nestabilne, i da je jedino moguće pouzdano

meriti čvrste čestice iz faze akumulacije (veličine od 23 nm do 2.5 μm). Zato je

predložena merna instalacija kao na slici 3. Naime, uzorak izduvnog gasa iz

standardnog tunela za razblaženje izduvnog gasa odlazi najpre u ciklonski

odstranjivač krupnih čestica većih od 2.5 μm. Jedan deo tog uzorka ide na

gravimetrijsko merenje mase emitovanih čestica pomoću filtra čestica, dok drugi deo ide na merenje broja čestica. Ovaj drugi deo najpre prolazi kroz tzv. odstranjivač isparljivih čestica (VPR – Volatile Particle Remover) koji se sastoji od toplog razblaživača (da ne bi došlo do preklapanja čestica pri brojanju), isparivačke cevi (temperature preko 300 C) i hladnog razblaživača (da ne bi došlo do kondenzacije jer brojač zahteva hladan uzorak). Za brojanje se koristi

tzv. kondenzacioni brojač čestica.

Koristeći pomenutu metodologiju, utvrđeno je (slika 4) da je masa i broj

čestica dizel motora sa filtrima čestica (DPFs) na nivou klasičnih benzinskih motora

(MPIs), odnosno veoma niska, čak i niža od benzinskih motora sa direktnim

ubrizgavanjem (GDIs). Dizel motori bez filtra čestica nivoa Euro 4 (non-DPFs) imaju

sto puta veću emisiju čestica u odnosu na dizel motore sa filtrima čestica.

Slika 3. Instalacija za merenje emitovane mase i broja čestica 6, 7


_________________________________________________________________

166

Slika 4. Emisija broja čestica motora različitih metodologija 8

3. Granične emisije za teške teretne motore

Slika 5. Emisija čestične materije za teške teretne motore 3


_________________________________________________________________

167

Pored putničkih vozila, PMP protokol je na sličan način sproveden i za teške

dizel motore. Sa slike 5 može se videti da već Euro IV standardi (uvedeni 2005.

godine) definišu pet puta manju emisiju čestične materije u odnosu na Euro III, dok za

azotove okside NOx to nije toliko rigorozno. Štaviše, Euro VI standardi ograničavaju

emisiju za NOx nekoliko puta manju u odnosu na predhodne normative, dok čestičnu

materiju PM duplo smanjuju u odnosu na Euro IV standard. Ujedno Euro VI standard

je uveo PMP protokol sličan proceduri za putnička vozila sa veoma niskim granicama

za teretna vozila sa filterom čestica. Ovom procedurom obuhvaćeno je i brojanje

čvrstih čestica u izduvnim gasovima.

4. Svetska harmonizacija propisa o homologaciji vozila

Nažalost, to smanjenje tražene emisije nije praćeno adekvatnim smanjenjem

zagađenja sredine u realnoj eksploataciji. Razlog je neodgovarajuća i neujednačena

procedura sertifikacije emisije vozila u svetu. Zbog toga je početkom devedesetih

godina odlučeno da se pristupi svetskoj harmonizaciji propisa. Tako je 1998. godine,

na predlog SAD i podršku EU i Japana, definisan tzv. Sporazum 98 (Agreement 98) o

stvaranju globalne tehničke regulative (Global Technical Regulations – GTR) za

kontrolno ispitivanje vozila. Taj sporazum su do sada potpisale 33 zemlje (osim SAD,

EU i Japana, među potpisnicima su i Kina, Indija, Koreja i Južna Afrika), ali nije

Srbija (ni Crna Gora) 2.

Globalni tehnički propisi (GTR) koji se odnose na emisiju definišu procedure

ispitivanja, kontrolne cikluse i mernu metodologiju. Oni ne definišu granice emisije

već ostavljaju mogućnost da svaka zemlja potpisnica Sporazuma 98 može usvojiti

svoje sopstvene granice (na primer, razvijene zemlje mogu imati strože granice, a

nerazvijene zemlje manje stroge granice), ali je važno da postupak serifikacije bude

identičan. Za sada postoji 15 tzv. globalnih tehničkih propisa GTR od čega se 6 odnosi

na merenje emisije motora. To su 9:

GTR No. 2 – Emisije motorcikala (usvojen 2005); definiše klase motorcikala

i svetski harmonizovani motorciklistički ciklus WHMC koji simulira gradsku,

prigradsku i putnu vožnju.

GTR No. 4 – Emisija teških dizel motora (usvojen 2006); definiše svetski

harmonizovani tranzijentni ciklus WHTC kao i “kvazistacionarni” svetski

harmonizovani stacionarni ciklus WHSC.

GTR No. 5 – Dijagnostički sistemi (OBD - On-board diagnostic systems)

(usvojen 2006); definiše greške koje se moraju dijagnosticirati.

GTR No. 10 – Emisija na režimima izvan kontrolnog ciklusa (Off-cycle

emissions) (usvojen 2009); definiše kontrolne režime na kojima treba proveriti emisiju

bilo izborom proizvoljnih režima na probnom stolu bilo merenjem na vozilu u realnim

uslovima vožnje.

GTR No. 11 – Emisija motora primenjenih na traktorima i drugoj ne-

drumskoj mobilnoj mehanizaciji (usvojen 2009); definiše svetski harmonizovani

ciklus ne-drumske mobilne mehanizacije tzv. van drumski tranzijentni ciklus (NRTC).


_________________________________________________________________

168

GTR No, 15 – Emisija lakih teretnih i putničkih vozila (usvojen 2014);

definiše klase vozila i svetski harmonizovani ciklus lakih vozila (WHLC) koji simulira

gradsku, prigradsku, putnu i autoputnu vožnju.

5. Emisija vozila u stvarnim uslovima vožnje

Postojeći postupci i metode merenja su pokazali značajno mimoilaženje sa

emisijom vozila u stvarnim uslovima. Uobičajeno izmerena gasna emisija vozila u

laboratoriji je odstupala od drumske emisije. Reprezentativnost ovih kontrolnih

ciklusa primenjenih u laboratoriji se zasnovala na mimikriji gradskih, prigradskih i

putnih eksploatacionih uslova. Polazeći sa ovog stanovišta pristupilo se merenju

emisije pri eksploataciji u stvarnim uslovima. Nova tehnološka dostignuća su

omogućila merenje emisije vozila sa veoma niskom gasnom emisijom u realnim

uslovima korišćenja. Ovde je važno naglasiti da je emisija u realnim uslovima

korišćenja znatno veća od one u laboratoriji. Samim tim rezultati prikupljeni

prethodno za EURO 3-5 vozila pokazuju da se stvarni uslovi upotrebe vozila nisu

drastično promenili u poslednjoj deceniji, uprkos sve strožijim kriterijumima koji se

postavljaju pred proizvođače vozila. Slika 6 pokazuje rezultate merenja emisije pri

sertifikaciji u laboratoriji i pri realnim uslovima vožnje. Vidi se da se uprkos bitnoj

redukciji emisije pri sertifikaciji, ona nije bitno promenila u stvarnosti.

Slika 6. Laboratorijska i stvarna izmerena gasna emisija 10

Zbog toga je zaključeno da se ubuduće moraju proveriti rezultati merenja

emisije pri homologacionom ispitivanju po standardnoj proceduri. Za sada se

razmatraju dve mogućnosti provere nivoa realne emisije. To su:

1. Nasumice izabrani režimi iz radne oblasti motora pri ispitivanju na

probnom stolu i


_________________________________________________________________

169

2. Merenje emisiji u eksploataciji vozila pomoću prenosivih sistema za

merenje emisije.

Prvi sistem je jednostavniji i već je donekle definisan predlogom procedure

merenja u globalnom tehničkom propisu GTR br. 10. Međutim, druga mogućnost je

realnija, ali zahteva razvoj novih prenosivih sistema za merenje emisije, tzv. sistema

PEMS (Portable Emission Measurement Systems).

U EU se već više godina radi na odgovarajućem PEMS projektu koji treba da

izabere optimalnu metodu merenja. Postoji više potencijalnih proizvođača i

instrumenata koji se ispituju i utvrđuje njihova kompatibilnost 11. Očekuje se

konačna odluka o definisanju pogodnog sistema za ispitivanje emisije u realnim

uslovima vožnje do kraja 2017. Nakon toga bi se uvela primena prenosivih sistema za

merenje emisije najverovatnije pri kontroli saobraznosti proizvodnje homologovanog

vozila.

6. Zaključak

Postojeće granice dozvoljenog nivoa gasne emisije obezbeđuju održivi razvoj

primenom novih tehnoloških postupaka. One su tako niske da je praktično nemoguće

njihovo eventualno buduće smanjenje. Poseban problem predstavlja uključivanje

merenja brojne koncentracije čestica u standarde o emisiji vozila.

Dalje smanjenje zagađenja vazduha od strane motornih vozila vršiće se

poboljšanjem procedure ispitivanja koja treba da odgovara realnim uslovima vožnje.

U tu svrhu poseban značaj ima svetska harmonizacija propisa o homologaciji vozila i

stvaranje globalnih tehničkih propisa GTR.

U bliskoj budućnosti poseban značaj imaće merenje emisije u realnim

uslovima vožnje koje će biti pridodato homologacionom postupku sertifikacije novih

vozila. Ali za merenje emisije pri realnoj vožnji biće neophodno prethodno definisati i

verifikovati kompetentne prenosive sisteme za merenje emisije (PEMS) što se očekuje

najkasnije do 2017.

7. Literatura

[1] Status of the Agreement, of the annexed UN Regulations and of amendments

thereto, Revision 22, ECE/TRANS/WP.29/343/Rev.22, United Nations, Economic

and Social Council, Geneva, 2014

[2] World Forum for Harmonization of vehicle regulations (WP.29): How It Works,

How to Join It, ECE/TRANS/NONE/2012/1, United Nations, 2012.

[3] Engeljehringer K., AVL Emission Testing: Overview and Trends in Worldwide

Emission Legislations, AVL List GmbH, Graz, 2013.

[4] Petrović V., An Approach on the Investigation of Diesel Engine Particulate

Emission (in Serbian), M. Sc. thesis, Faculty of Mechanical Engineering,

University of Belgrade, Belgrade, 2006

[5] Inter-Laboratory Correlation Exercise: Framework and Laboratory Guide, UN-

GRPE PMP, Phase 3, Informal document no. GRPE-PMP-14-1, 2005


_________________________________________________________________

170

[6] Uniform provisions concerning the approval of vehicles with regard to the

emission of pollutants according to engine fuel requirements,

E/ECE/TRANS/505/Rev.1/Add.82/Rev.4, UN/ECE, 2011.

[7] Petrović, V. S., Particulate Matters from Diesel Engine Exhaust Emission,

Thermal Science, 12 (2008), 2, pp. 183-198.

[8] Compilation of Existing Particle Number Data from outside PMP Inter-

Laboratory Correlation Exercise (ILCE), GRPE-55-16, 2008.

[9] 1998 Agreement - Status of the Agreement, ECE/TRANS/WP.29/1073/Rev.10,

UN/ECE, 2014.

[10] L. Rubino, P. Bonnel, R. Hummel, A. Krasenbrink, U. Manfredi, Mobile

Measurement of Pollutant Emissions and Fuel Consumption of Road Vehicles In

Real-World Driving Situations Using Portable Emission Measurement Systems

(PEMS), Joint Research Council, JRC REF N° 28555-2005-08 A1CO ISP, 2007.

[11] Petrovic V., Jankovic S., Tomic M., Jovanovic Z, Kneževic D., The

Possibilities for Measurement and Characterization of Diesel Engine Fine

Particles – A Review, THERMAL SCIENCE, Year 2011, Vol. 15, No. 4, pp. 915-

938.

Zahvalnica

Rezultati prikazani u radu su proistekli iz projekta Ministarstva Prosvete,

Nauke i Tehnološkog Razvoja: TR35039 pod naslovom ,,Istraživanje i primena

naprednih tehnologija i sistema za poboljšanje ekološko-energetskih i bezbedonsonih

karakteristika domaćih poljoprivrednih traktora radi povećanja konkurentnosti u EU i

drugim zahtevnim tržištima ".

Podrška primjeni inovacija u poljoprivredno-prehrambenom sektoru u BiH

_________________________________________________________________

171

Prof. dr Radoslav Grujić25

, Prof. dr Stevan Trbojević1, Prof. dr Husein Keran

2,

Prof. dr Mitar Perušić1, Milan Vukić

1, Dalibor Drljača

1

PODRŠKA PRIMJENI INOVACIJA U POLJOPRIVREDNO-

PREHRAMBENOM SEKTORU U BIH

Apstrakt: U ovom radu su predstavljeni rezultati istraživanja u periodu

2012-2014. godine, tokom kojih su dobijeni podaci o kapacitetu BiH preduzeća u

prehrambenom sektoru i njihovoj sposobnosti da zadovolje domaće (i strano) tržište

proizvodima; njihovoj sposobnosti da povećaju profitabilnost ukupnog kapitala; da

podignu produktivnost; da osiguraju uvođenje novih proizvoda itd. Istraživanjem je

bilo obuhvaćeno 50 preduzeća iz BiH u sektoru prehrambene industrije.

Ključne riječi: Inovacija, prehrambena industrija, preduzeće.

SUPPORT FOR THE IMPLEMENTATION OF INNOVATIONS IN

THE AGRICULTURE AND FOOD SECTOR IN BIH

Abstract: This paper presents a survey conducted in the period 2012-2014.

During indicated period, the data was obtained on the capacity of BiH companies in

the food sector and their capacity to meet domestic (and foreign) market needs, their

ability to increase the profitability of total capital, to raise productivity, to ensure that

the introduction of new products, etc. The survey included 50 companies from the BiH

food industry

Key words: Food industry, Company, Innovation.

1. Uvod

Uvođenje na tržište novih proizvoda i poboljšanje kvaliteta postojećih

proizvoda su posljedice tehnološkog napretka. Tehnološki napredak omogućava

opstanak preduzeća na tržištu i daje im mogućnost da provode inovativne projekte.

Tehnološki napredak je glavni faktor ekonomskog rasta u preduzeću (mikro) ili u

25

Univerzitet u Istočnom Sarajevu, Vuka Karadžića 30, 71123 Lukavica- Istočno

Sarajevo,

+387 57 320-330; [email protected]

2 Univerzitet u Tuzli, Tehnološki fakultet Tuzla, Univerzitetska 8, 75000 Tuzla, +387

35 320-794, [email protected]


_________________________________________________________________

172

nekoj državi (makro) U posljednjih dvadesetak godina provedena su brojna

istraživanja koja imaju za cilj da utvrde faktore koji utiču na proces inovacija. Neka

istraživanja su bila fokusirana na ulazne faktore, odnosno troškove istraživanja i

razvoja u preduzećima [1], dok su druga istraživanja bila fokusirana na izlaze iz ovog

procesa, odnosno na rezultate u obliku patenata i objavljenih radova [2]. U

istraživanjima[3],[4], pravi se razlika između inovacija proizvoda i inovacija procesa.

Veličina preduzeća i sposobnost za implementaciju inovacija nalaze se u pozitivnoj

korelaciji. Velika preduzeća su više inovativna, jer imaju veći potencijal za promociju

rezultata istraživanja i razvoja, ali su inertna i manje fleksibilna na promjene u

okruženju [5]. U praksi se pokazalo da su u malim preduzećima realizovane mnoge

inovacije, jer je to omogućilo uspijeh ili opstanak preduzeća.

Prehrambena industrija je primjer kako primjena rezultata naučnih istraživanja

može dati brze rezultate u tehnološkim dostignućima i promjeni navika u potrošnji

proizvoda. Dugo je razvoj prehrambenih proizvoda bio vezan za primjenu stečenih

iskustava i malo je razvoj zavisio od novih naučnih rezultata, zbog čega je i odnos

uloženih sredstava u istraživanje i razvoj i zarade od prodatih proizvoda bio najniži u

industrijskom sektoru. Broj prijavljenih patenata u ovoj oblasti je bio veoma mali

[6],[7],[8]. Međutim, provedena istraživanja su posljednjih 20 godina uticala na

značajan razvoj prehrambene industrije. Primjena rezultata istraživanja u sektorima

visoke tehnologije (biotehnologija, mikroelektronika, ICT) kroz upotrebu novih

uređaja omogućili su značajan napredak tehnologije i izradu velikog broja inovativnih

prehrambenih proizvoda. Dodatni podstrek tehnološkim promjenama i inovacijama u

prehrambenoj industriji dale su promjene na tržištu hrane, gdje je sistem prodaje

proizvoda pretrpio značajne promjene. Trgovci na malo, sve više uvode sopstvene

etikete proizvoda kroz zajednički program razvoja sa dobavljačima. U cilju

konkurentnosti, preduzeća iz oblasti prehrambene industrije, prisiljena su da ulažu

dodatne napore u sopstveni razvoj. Ako proizvodi nisu brendirani, na tržištu ih

posmatraju kao proizvode nižeg kvaliteta i manje ih plaćaju od proizvoda brendiranih

proizvođača. Značajno je naglasiti da najveći dio plasiranih novih prehrambenih

proizvoda spada u kategoriju unapređenih postojećih proizvoda, dok je vrlo malo

takvih proizvoda stvarno inovativni proizvod[9]. Istraživanja provedena u EU su

pokazala da je tokom 1997. godine svega 4% novih proizvoda bilo iz kategorije

inovativnih proizvoda[8]. Proizvođači iz sektora prehrambene industrije mogu ostati

pasivni i dalje gubiti tržišnu moć ili mogu postati aktivni i pokazati nove komercijalne

inicijative. Proizvođači koji su otvoreni prema inovacijama procesa i inovacijama za

izradu novih proizvoda biće potpuno zaštićeni i imaće prednost na tržištu. Preduzeća

koja nude standardne proizvode po nižim cijenama su veoma osjetljiva na pritisak

tržišta i trgovačke mreže i moraju po minimalnim cijenama proizvoditi sa zaštićenim

etiketama trgovačkih preduzeća, dok će preduzeća koja se bave proizvodnjom novih

poboljšanih ili inovativnih proizvoda biti u stanju da izbjegnu te pritiske. Inovativnost,

istraživanje i razvoj treba posmatrati kao strateško oružje da se izbjegnu barijere za

ulazak na tržište i očuvanje cijene proizvoda. U ovom radu analizirane su inovativne

performanse BiH i zainteresovanost malih i srednjih preduzeća (MSP) u BiH za


_________________________________________________________________

173

finansiranje istraživanja i primjenu rezultata istraživanja kroz inovativne tehnologije

ili inovativne proizvode. Dobijeni rezultati se mogu svrstati u nekoliko grupa:

tehnološki nivo BiH preduzeća, stepen inovativnih aktivnosti posmatrano kroz ciljeve

inovacija, inovativnost u proizvodnji i organizaciji preduzeća, izrada novih proizvoda

i odnos proizvođača prema zahtjevima potrošača za novim proizvodima. Na bazi ovih

istraživanja predložena je politika inovativnosti za MSP u prehrambenom sektoru.

2. Metode rada

Istraživanja su provedena u periodu 2012-2014 godine, tokom kojih su

dobijeni podaci o kapacitetu BiH preduzeća u prehrambenom sektoru i njihovoj

sposobnosti da zadovolje domaće (i strano) tržište proizvodima, njihovoj sposobnosti

da povećaju profitabilnost ukupnog kapitala, da podignu produktivnost, da osiguraju

uvođenje novih proizvoda itd. Istraživanjem je bilo obuhvaćeno 50 preduzeća iz

prehrambene industrije. Tokom istraživanja je korišten upitnik koji se sastojao iz dva

konceptualna dijela: opšti podaci o preduzeću (7 pitanja) i inovativnost u kompaniji

(18 pitanja). Anketiranjem su obuhvaćeni vlasnici preduzeća i menadžeri (generalni

direktori, tehnički direktori/ rukovodilaci proizvodnje).

3. Rezultati i diskusija

U opštim pitanjim o preduzećima, vidljivo je da ista pripadaju sektoru malih i

srednjih preduzeća, koja su tradicionalno naklonjenija inovativnim praksama, obziorm

da su izuzetno zavisna od okruženja i čak manjih tržiših fluktuacija. Sektorska

struktura ispitivanih preduzeća prikazana je na slici 1, sa osnovnim podacimam o istim

na slici 2. Vlasnička struktura anketiranih preduzeća su u najvećem udjelu bila

privatna (92,3%), dok je procenat od 7,8 se odnosio na ostalo (zadruge, fondacije,

mješovito vlasništvo), u anketi nisu obrađivana javna preduzeća.

Slika 1: Pregled anketiranih preduzeća prema grani prehrambene industrije


_________________________________________________________________

174

Slika 2: Godišni profit koji su ostvarila anketirana preduzeća, BAM/udio izvoza u

godišnjem obrtu, koji su ostvarila anketirana preduzeća, %

U posmatranim preduzećima, koja po nomenkalaturi EU spadaju u mala i srednja

preduzeća 30,76% njih je imalo do 19 zaposlenih, 46,15 do 49 zaposelniha, a ostataka

od 15,38% imao je od 50-199 zaposelenih. Prosječan obrt preduzeća je iznosio je oko

1,163 mil. BAM (1EUR=1,955BAM). Udio ukupnog obrta u 2012. godini koji su

realizovala anketirana preduzeća izradom „tradicionalnih prehrambenih proizvoda“

iznosio 20,36%.

Tabela 1: Cilj inovativnih aktivnosti kojima preduzeća u prehrambenom sektoru BiH

pridaju važnost (1-veoma visok značaj/4-bez značaja)

U prethodne tri godine naša

kompanija je bila u stanju?

Ocjena važnosti (1 do 4)

Da održi nezavisnost: 69,23 % s- veoma visok značaj

30,77 % - visok značaj

Da proizvodi proizvode visokog kvaliteta: 64, 28 % - veoma visok značaj

35, 72 % - visok značaj

Da zadovolji naše potrošače: 61,53 % - veoma visok značaj

39,47 % - viok značaj

Da zadovolji naše zaposlene: 69,23 % - veoma visok značaj


Da zadovolji naše distributere:

30,76 % – veoma visok značaj


7,69 % - značajno

Da poveća profitabilnost ukupnog kapitala: 39,47 - veoma visok značaj,

61,53 - visok značaj

Da postigne profitabilnost iznad prosjeka u grani:

8,33 % - veoma visok značaj

50 % - visok značaj

41, 77 % - značajno

Da realizuje profit: 61, 53 % - veoma visok značaj,



_________________________________________________________________

175

Da podigne produktivnost: 39,47 % - visok značaj


Da poveća izlaznost proizvoda: 53,85 % - veoma visok značaj


Da održi ili osigura nove poslove:



7,69 % - značajno

Da ostane konkurentna:


23,07 % - visok značaj,

7,69 % - značajno

Da doprinese zaštiti okoline:



7,69 – značajno

Kada se posmatra inovativnost u kompaniji (Slika 3), na pitanje koliko su

preduzeća zainteresovana za inovativnost proizvoda, anketirani su dali odgovor da je

tokom 2011. godine 3,33% od ukupnog obrta koji su ostvarili realizovano kroz

inovativne proizvode, 2012 - 7,50%, 2013- 6,66%. Lansirana inovativnih proizvoda,

kretala su se u rasponu od najmanje 2 i najviše 20 (prosječno 6 inovativnih

proizvoda).

Slika 3: Udio (%) ukupnog obrta koji su anketirana preduzeća realizovala kroz

inovativne proizvode

Udio novih ili poboljšanih proizvoda lansiranih u prethodnim godinama (Slika

4), koji se još nalazi na tržištu, zavisi od preduzeća: 38,46% anketiranih preduzeća

smatra da se njihovi proizvodi još uvijek nalaze na tržištu u procentu do 20%, 7,69%

preduzeće u procentu 21-40%, 7,69 % preduzeća u procentu 41-60%, 15,38%

preduzeća u procentu 61-80% i 30,77 % preduzeća u procentu većem od 81%.

Preduzeća su procijenila da su rashodi koje su imali u sferi inovativnih aktivnosti

tokom 2011. godini u odnosu na ukupan godišnji obrt za 2011. bili prosječno 11,75%,

53,84 % anketiranih je odgovorilo da genalni menadžmet direktno vodi brigu o

inovativnosti, 15,38 % da se u preduzeću formiraju posebni timovi za inovativne

projekte, 8,14% da se radnici uključeni u inovativne aktivnosti imaju dovoljno

vremena i prostora za realizaciju aktivnosti, a u 62,30% odgovora potvrđeno je da se


_________________________________________________________________

176

inovativnost posebno plaća i nagrađuje. 16,78% preduzeća tokom inovativnih

aktivnosti sarađuje sa domaćim, a 4,34% sa stranim partnerima. Preduzeća u

prehrambenom sektoru u BiH su tokom proteklih godina radila na inovativnim

projektima u oblasti proizvodnje, istraživanja, razvoja i distribucije proizvoda.

Broj novih proizvoda koje je 2011. godine lansiran na tržište, prosječno 6

novih proizvoda, najmanje 2, a najviše 20 novih proizvoda. U anketiranim

preduzećima su procijenili da 4,61% proizvoda koje su lansirali spadaju u grupu

„Proizvodi sa visokim nivoom inovativnosti“, 28,92% u grupu „Proizvodi sa srednjim

nivoom inovativnosti“ i 34,13% u grupu „Proizvodi sa niskim nivoom inovativnosti“.

Broj novih proizvoda, koje su pojedninačna preduzeća lansirala, kretala su se u

rasponu od najmanje 2 i najviše 20 (prosječno 6 inovativnih proizvoda).

Tabela 2: Pregled pripadnosti grupama novih proizvoda, %

Proizvodi sa visokim nivoom inovativnosti („stvarno novi“) 4,61

Proizvodi sa srednjim nivoom inovativnosti (proširenje linije, npr.

varijacije u ukusu ili pakovanju) 28,92

Proizvodi sa niskim nivoom inovativnosti (poboljšanje proizvoda,

npr. poboljšanje ukusa ili pakovanja) 34, 13

Slika 4: Udio novih ili poboljšanih proizvoda lansiranih u prethodne tri godine se još

nalazi na tržištu, %

Troškovi inovativnih aktivnosti u 2011. godini u odnosu na ukupa godišnji

obrt iznosili su 11,75%. Troškovi markentiških aktivnosti tokom izrade i lansiranja

inovativnih proizvoda u odnosu na ukupni obrt, iznosili su prosječno 10,80%.

Prosečan broj zaposlenih osoba koje su angažovane u oblasti internih

aktivnosti na istraživanju i razvoju, iznosio je 6, a troškovi istraživanja i razvoja


_________________________________________________________________

177

(interni i eksterni) u ukupnom obrtu za 2011. godinu iznoslili su 4,16%, što je

rezultiralo sa 3 prosječna patenta u posmatranom periodu (2009-2011). Zanimljivo je

da kao motive saradnje sa domaćim i stranim partnerima preduzeća su navela sljedeće:

„Smanjivanje tehničkih rizika za veoma rizične razvojno-istraživačke projekte“,

„Sticanje kompetencija za veoma kompleksne tehnologije“, „Pristup specijalizovanim

tehnologijama“, „Učešće u javnom finansiranju i istraživačkim programima“,

„Skraćivanje vremena za razvojno-istraživačke aktivnosti novog proizvoda“, a

najmanje za „Razmjena osoblja“ i „Dijeljenje troškova za veoma skupe razvojno -

istraživačke projekte“.

Tabela 4: Aktivnosti prije i tokom izrada inovativnog proizvoda

Istinito

%

Prilično

istinito

%

Prilično

neistinito

%

Neistinito

,%

Prije nego je inovativni projekat realizovan, finansijski

efekti (npr. razvojni troškovi, proizvodni troškovi) su u

kompaniji tačno obračunavani.

38,46 53,85 7,7

Prije nego je inovativni projekat realizovan, sve

planirane aktivnosti su fiksirane u pisanom dokumenti

(projektnom planu), koji sadrži sve faze razvoja projekta.

23,07 23,07 53,84

U našoj kompaniji ciljno tržište (predviđanje potražnje,

potrebe potrošača) je planirano prije nego je lansiran novi

proizvod.

23,07 59, 23 17,7

Pozicioniranje novog proizvoda prema konkurentnim

proizvodima je planirano u našoj kompaniji prije

lansiranja novog proizvoda.

15,38 61,54 23,07

U našoj kompaniji marketinški napori i dizajn proizvoda

su planirani prije lansiranja novog proizvoda.

30,76 48,15 21,09

U našoj kompaniji distributivni zahtjevi i kanali

distribucije se planiraju prije lansiranja novog proizvoda.

12,3 57,13 24,57 10,10

Uspijevamo ostvariti vremenske i troškovneciljeve tokom

procesa razvoja proizvoda.

15,38 69,23 13,3 2,09

Ideje i reakcije potrošača, dobavljača i eksperata se

konstantno prikupljaju tokom inovativnog procesa.

27,62 43,5 22,13 6,75

Novi proizvodi doprinose poboljšanom rješavanju

problema ili do boljeg zadovoljavanja potreba

potrošača u poređenju sa prethodnim proizvodima.

34,53 56,13 9,34

Normalno, prednosti proizvoda se na jednostavan

način przentuju potrošačaima. 45,60 47,14 7,26

Novi proizvodi su usklađeni sa našim trenutnim

asortimanom proizvoda. 38,90 49,18 11,92

Nakon lansiranja novih proizovoda, proizvodi se

nisu mijenjali tokom dužeg perioda. 18,11 78,13 3,76


_________________________________________________________________

178

Tabela 5: Aktivnosti preduzeća tokom plasiranja inovativnog proizvoda na tržištu

Istinito,

%

Prilično

istinito,

%

Prilično

neistinito,

%

Neistinit

o, %

Pozicioniranje, ciljna grupa i dizajn proizvoda su

dobro harmonizovani u većini slučajeva.

30,76 69,23

Novi proizvodi su morali biti povučeni tokom

faze uvođenja. 46,15 53,84

Naša kompanija cilja na prodaju velikih količina naših

proizvoda po cijenama nižim od konkurenata.

7,69 38,46 38,46 15,38

Naša kompanija dominantno isporučuje proizvode na

šire ciljno tržište.

7,69 46,15 30,76 16,1

Naša kompanija dominantno isporučuje

proizvode samo na određena tržišta (niše) 35,71 35,71 28,57

Naša kompanija dominantno isporučuje

proizvode na velika dinamična tržišta 69,23 30,76

Svi trgovački partneri brzo inkorporiraju naše

nove

ili poboljšane proizvode u svoj asortiman

18,15 81,85

Nudimo naše proizvode na što je više

moguće maloprodajnih lanaca. 16,29 76,92 6,79

Novi proizvodi su već dostavljeni velikim potrošačima

(npr. bolnice, kantine, itd) tokom faze uvođenja.

8,70 78,12 9,15 4,03

Razlozi za uspjeh i neuspjeh se sistematski analiziraju

nakon lansiranja novog proizvoda.

17,23 73,07 6,3 3,4

Naša kompanija je aktivna u oblasti

marketinškog istraživanja (npr. provođenje

testova proizvoda, analiziranje potreba

potrošača) .

12,30 82,13 4,52 1,05

Zaposleni koji su odgovorni za lansiranje novih

proizvoda imaju adekvatnu marketinšku stručnost.

13,34 77,13 6,78 2,75

Reklamne aktivnosti se predominantno planiraju od

strane eksterne marketinške agencije.

8,33 83,33 8,33

Tabela 6: Aktivnosti koje se realizuju u preduzeću tokom izrade inovativnih proizvoda

Istinito,

%

Prilično

istinito,

%

Prilično

neistinito,

%

Neistinito

, %


_________________________________________________________________

179

Generalni menadžment direktno vodi brigu za

inovativnost u našoj kompaniji.

53,84 38,46 7,69

Posebni projektni timovi se formiraju za

Inovativne projekte.

15,38 46,15 23,07 15,38

Zaposlenima koji su zaduženi za inovativne

projekte se daju vrijeme i sredstva. 8,14 67,13 13,15 11,58

Zaposleni zaduženi za inovativne projekte

imaju dosta prostora za manevar i ovlašćenja

da donose odluke.

72,39 18,34 9,27

Postoji bliska saradnja između različitih

Odjeljenja (npr. razvojno i marketinško) u

Inovativnom projektu.

18,34 59,1 22,56

Prijedlozi zaposlenih se nagrađuju novčano ili

Na drugi način.

62,30 29,13 8,57

Naša kompanija koristi „outsourcing“

ugovore sa eksternim partnerima

za istraživanje i razvoj.

13,45 57,18 29,37

Naša kompanija provodi interne aktivnosti

Na istraživanju i razvoju.

88,12 11,82

Tabela 7: Saradnja preduzeća sa eksternim partnerima na poslovima R&D

Istinit

o, %

Prilično

istinito, %

Prilično

neistinito,

%

Neistinito,

%

Sarađujemo sa vanjskim partnerom u

inovativnim projektima

13,35 67,56 17,45 1,64

Sarađujemo sa domaćim partnerima u


16,78 57,34 24,76 1,12

Sarađujemo sa stranim partnerima u


4,34 78,26 17,40


_________________________________________________________________

180

Slika 5: Broj partnera koji su uključeni u inovativne aktivnosti (1-11) u preduzećima,

%

Slika 6: Oblast u kojoj su preduzeća sarađivala sa eksternim partnerima

4. Zaključak

Obzirom da su navednim istraživanjem analizirana mala i srednja preduzeća u

poljoprivrednom i prehrambenom sektoru u BiH, koji po mnogim stručnim mišljenima

ima značajan razvojni potencijal, koji obavezno uključuje inovativnost, može se

primjetiti, da podjednako su zastupljene sve vrste inovativnih proizvoda, kako

«pionirski proizvodi» koji se prvi puta pojavljuju na tržištu, preko tzv. «ranijih

sljedbenika»-gdje već postoje manji broj proizvoda na tržištu, pa do najzastupljenijeg


_________________________________________________________________

181

broja inovativnih proizvoda «kasnijih sljedbenika»-gdje se na tržištu nalazi veći broj

veoma sličnih proizvoda. Neke identifikovane, inovativne vrsta proizvoda koji su

lansirani na tržište kao novu proizvodi: pasterizirano povrće, ajvar, miješana salata,

džem, marmelade, suva šljiva, sterilisano mlijeko, mješavine začina, mesne

prerađevine, mesni proizvodi pakovani u MAP, paterizirano mlijeko u različitim

pakovanjima, kroasani WOW vanilija, voćni filovi za konditorsku industriju, voćni

kolači, obojena tjestenina, feta sir i dr. Očigledo je da se radi o proizvodima koji su

već neko vrijeme prisutni na stranim tržištima, a rezultat su saradnje u razvoju novih

proizvoda sa stranim ili vanjskim partnerima. Obzirom da je inovativnost u direktnoj

korelaciji sa ulaganjima u R&D, očigledno je da prostora za unapređenje iste ima,

posebno kroz intenzivnije ulaganje u ovaj sektor i sistemski podsticaj inovacijama.

5. Literatura

[1] L. Raymond, & J. St-Pierre, (2010). R&D as a determinant of innovation in

manufacturing SMEs: An attempt at empirical clarification. Technovation, 30(1),

48–56. dopen innovation:10.1016/j.technovation.2009.05.005

[2] A.B. Jaffe, M Trachtenberg.: Patents, Citations and Innovations: A Window on the

Knowledge Economy, Cambridge, MIT Press, 2002.

[3] Jacques Mairesse & Pierre Mohnen, 2005. The Importance of R&D for Innovation:

A Reassessment Using French Survey Data, The Journal of Technology Transfer,

Springer, 30(2_2), 183-197, 01.

[4] A. G. Vieites, J. L. Calvo, (2011). A Study on the Factors That Influence Innovation

Activities of Spanish Big Firms, Technology and Investment 2, 8-19.

[5] A.H.Van de Ven, D.E. Polley, R. Garud, and S. Venkataraman: The Innovation

Journey, Oxford, Oxford University Press, 1999.

[6] J.M.Connor, W. A. Schiek: Food Processing. An Industrial Powerhouse in

Transition.John Wiley & Sons, 1996.

[7] J. L. Christensen, R.Rama, N. Von Tunzelmann: Study on Innovation in the

European Food Products and Beverages Industry. European Innovation Monitoring

System, EIMS Publication, 35. Luxem-bourg: European Commission, Directorate

General XIII, 1996.

[8] M. G. Martinez, J. Briz, (2000). Innovation in the Spanish Food & Drink Industry,

International Food and Agribusiness Management Review 3, 155–176.


_________________________________________________________________

182

[9] Ernst & Young Global Client Consulting. New product introduction. Successful

innovation/failure: a fragile boundary. Paris: Ernst & Young Global Client

Consulting, 1999.

Uticaj novih tehnologija na savremenu dramaturgiju

_________________________________________________________________

183

Goran Bulajić26

UTICAJ NOVIH TEHNOLOGIJA NA SAVREMENU

DRAMATURGIJU

Apstrakt: Lično zapažanje o dramaturgiji u modernom svijetu, sveopšte

tehnološke dominacije, lišen ambicije za utemeljenjem teatrološke ili neke druge

studije. Rezultat direktnih iskustava i asocijacija izazvanih u multimedijalnom radu.

Uvid u sveopštu „tehnologizaciju“svijeta, koja zalazi bezmalo u sve sfere ljudskog

postojanja i djelovanja. Hvatanje u koštac s novim izazovima koje ona nosi sa sobom.

Da li će tehnologija „pregaziti“ dramaturgiju u klasičnom obliku ili će joj dati obrise

savremenosti i inovativnosti.

Ključne riječi: dramarurgija; drama; tehnologija; pismo; estetika

THE INFLUENCE OF NEW TECHNOLOGIES ON CONTEMPORARY

DRAMATURGY

Abstract: Personal perception of the dramaturgy in the modern world, of

overall technological domination, without ambition to establish theatrical or some

other kind of study. The result of direct experiences and associations caused by the

multimedia work. Rapresents the insight into the overall "technologization" of the

world, that infiltrates almost all spheres of human existence and activity. Coping with

the new challenges that it brings. Whether the technology will "override" the

dramaturgy, in the classical form, or it will provide the outlines of modernity and

innovation.

Key words: Dramaturgy; Drama; Technology; Letter; Esthetics.

Ovaj zapis je sasvim individualno zapažanje, mogući prilog diskusiji na ovu temu, bez

ambicije da bude utemeljena teatrološka ili neka druga studija. Priča je rezultat

direktnih iskustava i asocijacija izazvanih u multimedijalnom radu.

26

Goran Bulajić, Crnogorsko narodno pozorište Ulica Stanka Dragojevića 18, 81 000

Podgorica, centrala: 00382 (0) 20 664 074, 00382 (0) 78 111 076, fax: 00382 (0) 78 111 079,

e-mail: [email protected]



_________________________________________________________________

184

Na početku pozivam u pomoć osvjedočeno jednog od najvećih dramskih pisaca naše

lektire Branislava Nušića i njegovo „Sumnjivo lice“. Slijedi početak sa svim

didaskalima.

Čin prvi

Soba palanački nameštena. Vrata sa strane i u dnu.

JEROTIJE, ANĐA

JEROTIJE (šeta uzbuđeno s rukama pozadi držeći jedno pisamce).

ANĐA (dolazi iz leve sobe): Što si me zvao?

JEROTIJE (podmeće joj pismo pod nos): Pomiriši!

ANĐA: Ala lepo miriše!

JEROTIJE: Našta?

ANĐA (doseća se): Čekaj!... Miriše na promincle.

JEROTIJE: Baš si pogodila!

ANĐA: Nego?

JEROTIJE: Miriše na Đoku.

………………………………………………………………

ANĐA: Pa jeste, al' nemoj sad opet da otvaraš pisma.

JEROTIJE: Moram! Nije što hoću, nego moram. Znaš kako je to, ostane čoveku u

krvi. Ima ljudi koji vole tuđe pile, ima ih koji vole tuđu ženu, a ja volim tuđa pismo. U

mojim je rukama, gledam ga, a ne znam šta u njemu piše. Ne možeš da izdržiš, pa to ti

je. Slađe je meni pročitati tuđe pismo no pojesti tri porcije sutlijaša sa cimetom, a ti,

Anđo, znaš koliko ja volim sutlijaš sa cimetom. Eto, došlo od jutros puno pisama iz

ministarstva, iz okruga, iz opštine. Kad, jedno pismo miriše. Znam pisma iz

ministarstva ne mirišu, ne mirišu ni ona iz okruga, a ona iz seoskih opština... možeš

misliti već!... Uzmem ovo pismo, pogledam, kad... "Gospođici Marici Pantićevoj."

Oho, rekoh, tu smo! Otvorim ga, pomirišem, kad... zamirisa Đoka. Eto ti!

Namjerno sam vas podsjetio na svima poznati dijalog, moglo bi se reći uvijek

aktuelno opšte mjesto domaće dramaturgije. Zašto? Zbog pisma. Majstor dijaloga i

dramske kompozicije je uspio da od pisma napravi reljefan „dramski lik“ koji ovdje

igra glavnu ulogu. Kroz nekoliko replika svakodnevni predmet od nekoliko listova

papira je oživio i kao medijum omogućio sagovornicima da ad hoc otvore svoje

karaktere. Je li danas moguć ovakav dramski tekst? Nije, zbog toga što pisma u ovoj

formi ne postoje. Postoje mobilni telefoni, internet, skajp, vajber, fejsbuk i td. Nijesam

nostalgičan i za ovaj kontekst nije bitno je li pismo kulturna ili civilizacijska činjenica.

Današnja asocijacija za pismo je neprijatnost, odnosno račun koji treba platiti. S druge

strane, mislim da bi danas mobilni telefon u sličnoj ulozi, uz svu autorsku maštovitost

djelovao prilično šizofreno.


_________________________________________________________________

185

Na repertoarima mnogih pozorišta i dalje kao značajno prisutan žanr uspješno

egzistiraju vodvilj ili komedija zabune, ali u formi koja podrazumijeva prošlo vrijeme,

drugačiji vremenski kontekst. Logično je pitanje: „Je li vodvilj, u klasičnom smislu

riječi, moguć u savremenim okolnostima?“ Kako postići neophodnu tenziju u

očekivanju vijesti, podatka, činjenice kojom se razješava dramska radnja? Kako

sačuvati logičnu i podrazumijevajuću iluziju i izbjeći situaciju u kojoj gledalac neće

prozvati glumca pitanjem: „Što se mučiš? Pozovi ga mobilnim? Odguglaj to i riješen

problem...“ Kakvim estetskim postupcima nadgraditi situaciju u kojoj je kao „dio

paketa“ uvezana porodica ili neka druga zajednica u kojoj svi akteri jedni drugima

vide pravac kretanja i mogu da imaju vizuelnu komunikaciju u svakom trenutku?

Naravno, nije ovdje po srijedi samo estetsko pitanje, već, usudiću se da kažem, vrlo

životno, realno, psihološko. Možda neću naići na puno istomišljenika, ali mislim da je

potreba za tajnom (u najopštijem smislu riječi) ili, bolje rečeno za otkrivanjem tajne

neodvojiva od habitusa svakog mislećeg ljudskog bića.

Noli tangere circulos meos! Ili „Ne diraj moje krugove!“, posljednja Arhimedova

poruka poslije više od dva milenijuma nije samo simbolična ili metaforična, danas je

to i životni i dramaturški agon. To je ishod koji su najavili mnogi poznati mislioci u

svojim djelima. Svako može da, u različitim tehničkim varijantama putem interneta,

pročita Arhimedovu poruku i u moći opštevažeće informativne „uravnivlovke“

pomisli da je u centru Arhimedovog kruga... Podrazumijevajući kontekst nastanka,

ova sintagma nosi dobru definiciju odnosa kulture i civilizacije. Sasvim sam saglasan

sa teoretičarima koji prave suštinsku razliku izmedju ove dvije oblasti duhovne i

materijalne nadgradnje. Uz sav rizik, da pojednostavim, da se vratim osnovnoj temi:

film, kao najmladja umjetnost, predstavlja kulturu ili kulturnu vrijednost tek poslije

uspostavljanja montaže (Enzenštajn i nekoliko autora). Do tada je bio civilizacijska

činjenica. Istorija umjetnosti ubjedljivo svjedoči da, ovako tretirane, kultura i

civilizacija nijesu imale sinhrone tokove. Česta priča o novim formama je najvećim

dijelom pokušaj da se savremnim estetskim jezikom odgovori na izuzetan tehnološki

progres posljednjih decenija...

Pokušavao sam da na nekom srednjem nivou remiziram partiju šaha sa kopjuterom i

nijesam uspio, a bio sam uvjeren da pristojno igram šah. Onda sam instalirao niži nivo

i redovno pobjedjujem, gradim lažno samopouzdanje i svjesno programiram male,

vještačke katarze. Dakle, nema sukoba... Ali, u dramaturškom smislu, nema ni

Aristotelovog trojstva na kojem se milenijumima temelji drama, čak tzv. drama

apsurda. Katarza jeste individualno stanje i saznanje, ali podrazumijevani cilj svake

drame (ne mora da bude verbalna) je da u većem broju individualnih stanja izazove

katarzu. Nove tehnologije direktno utiču na percepciju publike, potreba za ritualom


_________________________________________________________________

186

kao prapočetkom ove priče se gubi jer ritual podrazumijeva razmjenu kolektivne

energije... Sve češće smo sami sa svojim tabletima i kompjuterima i u sve većoj iluziji

da kontrolišemo svijest, dijalozi su svedeno „šifrovani“ i sve češće živimo tuđe živote.

Nijesam pesimističan, ne vjerujemu u budućnost ni malog, ni velikog brata, samo

konstatujem stanje koje traži autore, umjetnike koji će u novim tehnologijama iz

naslova ove priče uspjeti da pronalaze jednostavnog, radoznalog čovjeka.

Vjerujem da bi dobar sagovornik na ovu temu mogao da bude reditelj i dramaturg

Miroslav Momčilović, autor filma „Smrt čoveka na Balkanu“. Uspio je da iz jednog

kadra, iz kompjuterske kamere napravi doslednu i uzbudljivu filmsku priču.

Generalno, ovaj film je rijedak pozitivan primjer visokoestetizovanog pristupa

tehnologiji u kojem kompjuter ne igra ulogu „enciklopediste“ već je moćno sredstvo u

dramaturškoj funkciji.

Da pokušam da rezimiram, kao sudionik procesa. Povoljna ili nepovoljna, činjenica je

da je svaki čovjek kojeg poznajem u posjedu mobilnog telefona, sve češće tzv.

androida (vrijeme će pokazati je li njegov vlasnik). Drama kao, osvjedočeno,

najzahtjevniji književni rod, oduvijek se naslanjala na matematičke, posebno

geometrijske aksiome. Proces pisanja ili režiranja savremne drame zahtijeva složeniju

tehnologiju, jer uz čovjeka uvijek ide android.

Literatura:

B. Nušić „Sumnjivo lice“.

Održivi razvoj nauke i društva – Analiza osnovnih pokazatelja stanja u Srbiji

_________________________________________________________________

187

Dr Dragan Babić 27

, prof. dr Biljana Stošić 28

,

prof. dr Đuro Kutlača 29

, dr Dušica Semenčenko 30

ODRŽIVI RAZVOJ NAUKE I DRUŠTVA – ANALIZA OSNOVNIH

POKAZATELJA STANJA U SRBIJI

Kratak sadržaj: Globalni održivi razvoj može biti ostvariv samo posredstvom

inovacija u mnogim oblastima naučnih istraživanja. Analizom osnovnih pokazatelja

razvoja utvrđeno je stanje u oblastima obrazovanja i nauke kao najznačajnijim

oblastima za stvaranje inovativnog potencijala. Podaci za Srbiju upoređeni su sa

podacima okolnih zemalja i ukazano je na glavne nedostatke trenutnog stanja i pravce

razvoja, koji bi mogli da dovedu do potrebnog napretka naučnog i inovacionog

potencijala, a time i društva u celini.

Ključne reči: održivi razvoj, inovacije, indikatori razvoja, naučni potencijal

SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF SCIENCE AND SOCIETY –

ANALYSIS OF THE BASIC INDICATORS IN SERBIA

Abstract: Global sustainable development can be realized only through

innovations in many fields of scientific research. Condition in the areas of education

and science as the most significant areas for forming the innovation potential has

been determined by the analysis of the basic development indicators. Data for Serbia

have been compared with the data of surrounding countries and major shortcomings

have been identified, together with the development directions which could lead to the

needed advance in science and innovation potential, and thus in the whole society.

Key words: sustainable development, innovations, development indicators,

science potential

1. Održivi razvoj i inovacije

Problemi i neophodnost održivog razvoja postaju sve aktuelniji sa vremenom,

posebno od izbijanja globalne ekonomske krize [1] i sve jasnijih uzročno-posledičnih

veza izmedju čovekovih aktivnosti i klimatskih promena koje imaju sve dramatičnije

efekte. Početna ilustracija koncepta održivog razvoja zasnovana na tri osnovna

elementa: ekonomiji, društvu i ekologiji u novije vreme ima znatno složeniju formu

27

Univerzitet u Beogradu, Institut “Vinča”, [email protected] 28

Univerzitet u Beogradu, Fakultet organizacionih nauka, [email protected] 29

Univerzitet u Beogradu, Institut “Mihajlo Pupin”, [email protected] 30

Univerzitet u Beogradu, Institut “Mihajlo Pupin”, [email protected]



_________________________________________________________________

188

koja uključuje mnoge komponente koje su prepoznate kao značajne za ostvarivanje

sveukupnog koncepta održivog razvoja (kao npr. prema modelu UN [2] prikazanom

na slici 1).

EKONOMIJA EKOLOGIJA

Proizvodnja i sirovine Materijali i energija Razmena i transfer Voda i vazduh Finansijsko poslovanje Flora i fauna Potrošnja i korišćenje Staništa i hrana Rad i socijalna pomoć Mesta i prostor Tehnologija i infrastruktura Objekti i naselja Bogatstvo i raspodela Emisije i otpad Organizacija i upravljanje Angažovanje i identitet Zakon i pravda Sloboda kreativnosti Komunikacija i kretanje Pamćenje i projekcija Predstavljanje i pregovaranje Verovanje i značenje Bezbednost i sporazumevanje Polna i generacijska jednakost Dijalog i pomirenje Istraživanje i učenje Moral i odgovornost Zdravlje i blagostanje

POLITIKA KULTURA

Slika 1. Krugovi održivosti (prema UN Global Compact Cities Programme [2])

Problemi održivog razvoja nastali su kao rezultat neprestane težnje za

ekonomskim rastom neophodnim za ostvarivanje razvoja. Krajnji ishod je prekomerna

upotreba gotovo svih prirodnih resursa i značajno remećenje prirodne ravnoteže koje

ljudi nisu postali dovoljno svesni na vreme, a za zaokret je potrebno dosta vremena.

Kao što je razvoj u istoriji čovečanstva ostvarivan mogućnostima ljudske vrste da

razmišlja i bavi se aktivnostima kao što su istraživanja i nauka, tako će i realizacija

održivog razvoja prevashodno zavisiti od čovekovih naučnih aktivnosti u različitim

domenima u kojima će biti potrebno kroz mnoga inovativna rešenja pokušati što pre

uspostaviti trajnu ravnotežu sa prirodom. Neki od glavih domena u kojima se očekuju

inovacije koje mogu doprineti održivom razvoju jesu: tehnološke inovacije proizvoda

i usluga koje će povećati konkuretnost na tržištu uz značajnu/potpunu eliminaciju

nepoželjnih efekata na životnu sredinu, inovacije u domenu ekonomije usmerene na

poboljšanje efikasnosti ekonomskog sistema (npr. finansijske inovacije itd), ekološke

inovacije i društvene inovacije.

Na početku razvoja teorije inovacija (prva polovina prošlog veka), inovacije

su, pre svega, povezivane sa promenama u tehnologiji - dominirale su tehnološke

inovacije proizvoda i procesa. Sa izuzetnim napretkom i povećanjem značaja inovacija

i inovativnosti u svim oblastima, značajno se menja tipologija inovacija i uključuju se

nove kategorije. U tom kontekstu, govori se o tehnološkim i netehnološkim

inovacijama, pri čemu se ne mora insistirati na striktnoj distinkciji. Tehnološka

inovacija može biti praćena dodatnim promenama menadžmenta i organizacije; sa

druge strane, inovacije organizacije mogu biti preduslov za inovacije tehnologije [3].

U Oslo Manualu [4] su eksplicitno navedena četiri (uslovno pet) tipova inovacija:

inovacije proizvoda/usluga, inovacije procesa, inovacije organizacije i inovacije

marketinga.

STANJE

Odlično Dobro Veoma zadovoljavajuće Zadovoljavajuće + Zadovoljavajuće Zadovoljavajuće – Veoma nezadovoljavajuće Loše Kritično


_________________________________________________________________

189

Inovacije proizvoda predstavljaju uvođenje proizvoda/usluge koji je potpuno

nov ili značajno unapređen - pre svega, s obzirom na njegove karakteristike ili namenu

(npr. kamere u mobilnim telefonima, bežična mreža u laptop računarima i dr.). Za

razliku od proizvoda, koji se prvo proizvodi, a potom, prodaje i konzumira, usluga se

prvo prodaje, zatim se pruža i konzumira. Inovativne usluge predstavljaju način na

koji organizacija može da diferencira ponudu na tržištu i odnos sa kupcima i stoga

kreira jedinstvenu vrednost za korisnika [3]. Inovacije procesa podrazumevaju

adopciju novih ili značajno poboljšanih metoda prozvodnje (poslovanja). Ovi metodi

mogu obuhvatiti promene u opremi i/ili softveru, tehikama ili u organizaciji

proizvodnje, ili u svim ovim oblastima.

Jasno je da svi oblici inovacija predstavljaju jedan od ključnih pokretača

ekonomskog i društvenog razvoja - međutim, može se govoriti o specifičnom tipu

inovativnosti za poboljšanje efikasnosti ekonomskog sistema - ovde se, pre svega,

misli na finansijske inovacije. U smislu Oslo Manuala, ovaj oblik inovacija bi se

mogao posmatrati kao komponenta inovativnih usluga/proizvoda (npr. uvođenje

pametnih kartica i višenamenskih plastičnih kartica, Internet usluge, poput e-bankinga

ili e-plaćanja). Kompleksnost relacije između inovacija, investicija i konkurentnosti

smatra se izuzetno značajnom za savremenu ekonomiju [5]. Očigledna je uloga ICT-a

(informaciono-komunikacionih tehnologija) u ovoj oblasti, zbog čega je sve veća

zastupljenost Interneta kao instrumenta za elektronsko poslovanje, jer obezbeđuje

najniže troškove uz visoku efikasnost.

Specifičan koncept eko-inovacija razvija se kao odgovor na povezanost i

izuzetan uticaj svih tipova inovacija na kvalitet života i zaštitu životne sredine, te se

može reći da je u pitanju uključivanje dodatne, ekološke komponente u opštu oblast i

oblike inovativnosti [3]. Na globalnom nivou, eko-inovacije se mogu posmatrati kao

sveobuhvatni koncept koji obezbeđuje pravac i viziju društvenih promena koje su

potrebne za postizanje održivog razvoja. Evropska komisija daje svoju definiciju eko-

inovacija, u smislu svih oblika inovacija usmerenih ka značajnom i vidnom napretku u

cilju održivog razvoja, na način da se smanji uticaj na životnu sredinu, ili da se

postigne efikasnije i odgovornije korišćenje prirodnih resursa, uključujući i energiju

[6]. U poslednjem izveštaju Eko-inovacione opservatorije EIO (Eco Innovation

Observatory) iz 2013. aktuelna je definicija kojom je postavljen okvir za analizu eko-

inovacija (2010), prema kojoj se eko-inovacije odnose na uvođenje novog ili značajno

poboljšanog proizvoda (dobra ili usluge), procesa, organizacione promene ili

marketing rešenja koje smanjuje korišćenje prirodnih resursa (uključujući materijale,

energiju, vodu i zemljište) i smanjuje oslobađanje štetnih materija tokom celokupnog

životnog ciklusa proizvoda/usluge (eksploatacija resursa, proizvodnja, distribucija,

korišćenje, postkorišćenje [7]).

Eko-inovativni proizvodi imaju minimalan uticaj na životnu sredinu, te je eko-

dizajn ključna reč u ovoj oblasti. Integracija ekoloških aspekata u projektovanje i

razvoj proizvoda ima za cilj da poboljša performanse tokom celokupnog životnog

ciklusa proizvoda, i predstavlja proaktivno i održivo rešenje (na primer, specificirane

vrste materijala koje će se koristiti tokom proizvodnje, a u izvesnoj meri i metodi

proizvodnje). Eko-inovativne usluge obuhvataju zelene finansijske proizvode (npr.


_________________________________________________________________

190

eko-lizing), usluge zaštite životne sredine (npr. upravljanje otpadom) i usluge koje

podrazumevaju manje korišćenje resursa [7].

Eko-inovativni procesi smanjuju upotrebu materijala, snižavaju rizike i

doprinose uštedi u troškovima. Primeri uključuju supstituciju štetnih ulaza tokom

proizvodnog procesa (npr. zamena toksičnih supstanci), optimizaciju proizvodnog

procesa (npr. poboljšanje energetske efikasnosti) i smanjenju negativnog uticaja izlaza

iz procesa proizvodnje [7]. Eko-inovacija organizacije se odnosi na uvođenje novih

organizacionih metoda (inovativnih načina organizacije) i sistema menadžmenta za

rešavanje pitanja životne sredine (npr. primena šema za sprečavanje zagađenja,

uvođenje ili revizija sistema menadžmenta životnom sredinom), te upravljanje lancem

vrednosti (saradnja između kompanija u cilju zatvaranja materijalnih petlji i

izbegavanje narušavanja životne sredine duž celokupnog lanca vrednosti). Eko-

inovacija marketinga uključuje promene u dizajnu proizvoda ili pakovanju, plasmanu

proizvoda, promociji ili ceni. Današnji kupci su naklonjeni ekološkim proizvodima ili

uslugama i tehnologijama. Eko-brendovi integrišu relevantne ekološke prednosti u

proizvode, uz obeležavanje, odnosno eko-označavanje, kao značajan aspekat

marketinga eko-inovacija [7].

Kada su u pitanju "društvene inovacije", smatra se da je navedeni termin

novijeg datuma, ali ne i sam koncept (ukoliko se posmatra razvoj društva kroz

istoriju). Ovo postaje jasnije ako se društvene inovacije definišu kao nove ideje

(proizvodi, usluge i modeli) koje u isto vreme idu u susret potrebama društva (više od

postojećih), te kreiraju nove društvene relacije i veze - saradnju [8]. U nekim delovima

Evrope, ovaj oblik inovacija se označava i terminom "inovacije na poslu, radnom

mestu" (workplace). Evropska unija je uključila društvene inovacije u novu strategiju

rasta i održivosti 2020, u smislu izuzetno značajne uloge koju imaju svi oblici

uključivanja društvenog, ljudskog faktora (kreativnosti, povezivanja i sl.) za uspešno

prevazilaženje globalnih izazova. Evropska inicijativa za društvene inovacije predviđa

četrdeset različitih mera za poboljšanje upravljanja, finansiranja implementacije i

istraživanja društvenih inovacija [9].

2. Nauka kao resurs

Imajući u vidu da je u osnovi održivog razvoja pravilna upotreba prirodnih

resursa, kao i to da su čovek i njegov um deo prirode, tj. da se mogu smatrati

prirodnim resursom, možemo govoriti i o pravilnoj upotrebi naučnih resursa u funkciji

održivog razvoja. To znači da bi održivi razvoj nauke predstavljao takav razvoj nauke

koji bi u najvećoj mogućoj meri obezbedjivao osnovni postulat održivog razvoja, a to

je razvoj koji bi zadovoljavao potrebe sadašnje generacije, a koji istovremeno ne bi

ugrožavao potrebe budućih generacija. S druge strane, globalni održivi razvoj nije

ostvariv bez upotrebe naučnih resursa i u tome leži odgovornost nauke, ali i društva

koje treba da omogući efikasniju primenu nauke u ove svrhe. Treba, takodje, istaći da

su problemi u vezi sa resursima uglavnom vezani za njihovu prekomernu, ali i

neodogovarajuću upotrebu. Dok upotreba većine prirodnih resursa treba da bude

ograničena na njihov obim prirodne regeneracije, ljudski um kao resurs, tj. nauka,


_________________________________________________________________

191

može se koristiti neograničeno. Slična je situacija i sa resursom energije, koja je jedan

od osnovnih problema održivog razvoja, a da pri tome nije ni blizu stepena

iskorišćenja raspololožive energije (čovek koristi samo mali deo energije koja sa

Sunca dospeva na Zemlju). Problemi sa energijom nastaju zbog toga što načini

proizvodnje i korišćenja energije proizvode neželjene posledice po okolinu, jer se i

dalje u velikoj meri oslanjaju na enormnu upotrebu fosilnih goriva, pa je to jedna od

osnovih oblasti (kritično stanje, sl. 1) u kojoj naučni resurs treba da pomogne

uspostavljanju održivog razvoja, s obzirom na značaj čovekove potrebe za energijom.

Dakle, ostvarivanje održivog razvoja nauke svodi se na obezbedjivanje njene

funkcije razvoja i globalnog održivog razvoja. Da bi se uspostavila ovakva funkcija

nauke nephodno je da se: (a) kroz sistem obrazovnih i naučnih institucija ostvare

potreban obim i kvalitet naučnih aktivnosti i, uopšte, sticanja, difuzije i korišćenja

znanja, (b) kroz sistem finansiranja nauke podstiču inovativne aktivnosti u svim

oblastima od značaja za razvoj i održivi razvoj i (c) posebno razvije i društveno podrži

mehanizam implementacije svih vrsta inovacija koje će dovesti do ostvarivanja

promena i efekata potrebnih za održivi razvoj.

3. Indikatori razvoja naučnih resursa u Srbiji

Razvoj naučnog resursa moguće je pratiti preko različitih brojnih indikatora

(npr. oni koje koriste OECD i Svetska banka). Za istraživanje stanja naučnih resursa u

Srbiji za potrebe ovog rada korišćeni su samo neki osnovni podaci Svetske banke [10]

(prosek za period 2009-2011). Podaci za Srbiju (SRB) i nekoliko okolnih zemalja

(Slovenija – SLO, Hrvatska – HRV, Mađarska – MAĐ, Rumunija – RUM i Bugarska

– BUG) koji su dati radi poređenja, a koji se odnose na osnovne ekonomske

parametre, obrazovne i istraživačke potencijale i ulaganja u obrazovanje i naučna

istraživanja grafički su prikazani na slikama 2.A-E i 3.A-G.

4. Analiza opšteg stanja u sektorima obrazovanja i nauke u Srbiji

U odnosu na posmatrane zemlje Srbija se nalazi u sredini po broju stanovnika,

ali ima najniži GDP i GDP po glavi stanovnika (Slika 2.A-C), što, pre svega, ukazuje

na stanje ekonomije, a takodje se značajno reflektuje i na stanje u drugim sektorima,

pa i na obrazovanje i nauku. Prema broju studenata izraženom u procentu od onih koji

su stekli uslov za to, tj. imaju završenu srednju školu, Srbija među posmatranim

zemljama ima najlošije statističke pokazatelje, a ovakvo stanje može se konstatovati i

kod broja istraživača na milion stanovnika, koji jedino u Rumuniji ima nižu vrednost

nego u Srbiji. Jasno je da bi bilo značajno da se ovi parametri promene tako što bi se

povećali, jer oni direktno govore o kapacitetima društva da efikasno deluje u smeru

koji nameću potrebe održivog razvoja.


_________________________________________________________________

192

Slika 2. Neki osnovni ekonomski parametri i obrazovni i istraživački potencijali

posmatranih zemalja (prema podacima Svetske banke [10])

Drugi važan kapacitet društva jeste kapacitet ulaganja u sektore obrazovanja i

nauke. Podaci o tome dati su na slici 3. Na slici 3A vidi se da kao troškovi

obrazovanja po učeniku/studentu opadaju sa veličinom zemlje po broju stanovnika.

Jedino u Mađarskoj su ti troškovi nesrazmerno veći, što znači da je u Mađarskoj

velika pažnja posvećena kako osnovnom tako i visokom obrazovanju. Zapaža se,

takođe, da su ulaganja u visoko obrazovanje u Mađarskoj i Rumuniji veća od ulaganja

u osnovno obrazovanje, što u drugim posmatranim zemljama nije slučaj. Troškovi

obrazovanja po učeniku/studentu posmatrani u odnosu na GDP po glavi izrazito su

najveći u Srbiji (sl. 3B), što dobro ilustruje u kojoj meri GDP uslovljava kapacitet

razvoja društva.

Ulaganja u obrazovanje posmatrana kao % GDP-a dosta su ujednačena i kreću

s između 4 i 5 %, s tim što su za najmanju Sloveniju nešto iznad, a za najveću

Rumuniju ispod ovih prosečnih vrednosti (sl. 3C). Ulaganja u naučna istraživanja kao

% GDP-a (sl. 3D) nešto manje su ujednačena, a samo za Sloveniju su izrazitije veća s

obzirom na to da joj visok GDP to omogućuje. U odnosu na posmatrane zemlje za

Srbiju se može reći da nivo od 0,83 % GDP-a može biti zadovoljavajući, ali bi trebalo

da bude i značajnije veći.


_________________________________________________________________

193

Slika 3. Ulaganje u obrazovanje i istraživanje za posmatrane zemlje (prema [10])

Ulaganja u obrazovanje i istraživanja po glavi stanovnika (slike 3E i 3F)

značajno su niži u Srbiji, Bugarskoj i Rumuniji u odnosu na Hrvatsku i Mađarsku, a

pogotovo u odnosu na Sloveniju. Razlike su veće kod ulaganja u istraživanja nego kod

ulaganja u obrazovanje, što implicira da istraživanja nisu prioritet i da za njih

preostaje nedovoljno sredstava. Najzad, podaci o ulaganjima po istraživaču (slika 3G)

pokazuju da su ulaganja u Srbiji veća nego u Bugarskoj, koja ima veći broj istraživača

na milion stanovnika od Srbije, a nešto manja nego u Rumuniji, koja ima manji broj

istraživača na milion stanovnika od Srbije. Prema nedavno objavljenim rezultatima

istraživanja obima i kvaliteta naučnih istraživanja 12 zemalja Jugoistočne Evrope,


_________________________________________________________________

194

performanse srpske nauke su negde oko proseka za region, veoma bliske

performansama Rumunije i nešto lošije od performansi Bugarske [11].

Slika 4. Šema nacionalnog inovacionog sistema prema Stefanu Kuhlmannu [13]

Za implementaciju rezultata naučnoistraživačke delatnosti od velike važnosti

je postojanje stabilnog nacionalnog inovacionog sistema [12], koji na delikatan način

objedinjuje razne društvene aktivnosti (slika 4). U kontekstu održivog razvoja nauke

ovakav nacionalni inovacioni sistem bio bi još složeniji s obzirom na to da bi uključio,

osim ekonomske sfere, i druge, za održivi razvoj nezaobilazne, oblasti funkcionisanja

celokupnog društvenog sistema. Modeli ovakvog funkcionisanja i njihov sadržaj

neprestano se usavršavaju i kao dobar primer mogu poslužiti nedavne aktivnosti u

okviru EU (strategije istraživanja i inovacija za pametne specijalizacije[14], koheziona

politika [15]), koje u velikoj meri mogu da olakšaju strateško planiranje. Za Srbiju je

značajno da sve strategije koje se donose u ovoj oblasti budu što je moguće više

operativne i da se obezbedi njihov dugoročni karakter, kao i doslednost i kontinuitet

sprovođenja.

5. Zaključak

Održivi razvoj nije moguć bez pravilne upotrebe svih resursa pa i naučnih.

Razvoj naučnih resursa zasniva se na obrazovanim kadrovima i s tim u vezi Srbija

treba da poveća procenat onih koji stiču SSS i VS, kao i broj istraživača. Paralelno s

tim, kvalitet obrazovanja i naučnih istraživanja mora se neprestano unapređivati.

Velika preduzeća

Zrela MSP

Nova, tehnološki- zasnovana preduzeća

INDUSTRIJSKI SISTEM

Vlada

Uprava

Naučne, tehnološke i razvojne politike

POLITIČKI SISTEM

Profesionalno obrazovanje i obuka

Visoko obrazovanje i IR na univerzitetu

IR u javnom sektoru

OBRAZOVNI I IR SISTEM

OKRUŽENJE Finansijsko okruženje, Porezi i olakšice, Podrška inovacijama i preduzetništvu, Mobilnost, …

TRAŽNJA Potrošači (finalna tražnja)

Proizvodjači (posredna tražnja)

POVEZUJUĆE POSREDNIČKE ORGANIZACIJE

IR instituti Brokeri

INFRASTRUKTURA

Prava intelektualne svojine i Informacije

Bankarstvo, Rizični kapital

Inovacije i Podrška poslovanju

Standardi i Normativi


_________________________________________________________________

195

Neophodno je razviti i efikasan nacionalni inovacioni sistem za sve oblasti značajne

za održiv razvoj, shodno dugoročnoj strategiji održivog razvoja koja mora biti u praksi

operativna. To se može postići jedino odgovarajućim korišćenjem naučnih resursa u

svim segmetima i svim fazama ovako postavljene strategije, a što zahteva širu i

kvalitetniju naučnu bazu od postojeće. Shodno tome, održivi razvoj nauke predstavlja

direktno uključivanje nauke u realizaciju održivog razvoja putem inovacija u svim

društvenim sferama i sa što jasnije merljivim efektima.

6. Literatura

[1] Chossudovsky, M. and Marshall, A.G., Editors, The Global Economic Crisis: The

Great Depression of the XXI Century, Global Research, 2010.

[2] UN Global Compact Cities Programme, Global Compact Implementation Survey,

2011.

[3] Stošić, B., Menadžment inovacija - inovacioni projekti, modeli i metodi, FON,

Beograd, 2013.

[4] Oslo Manual: Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data,

OECD/European Communities, 2005.

[5] World Economic Forum Report with Wyman, O., Rethinking Financial

Innovation, Reducing Negative Outcomes while Retaining the Benefits, 2012.

[6] European Commission, Competitiveness and Innovation Framework Programme

(2007 to 2013), Brussels, 2007.

[7] Eco-Innovation Observatory, European Commission, Europe in transition: Paving

the Way to a Green Economy Through Eco-Innovation, 2013.

[8] Murray, Calulier-Grice and Mulgan, The Open Book of Social Innovation, Nesta,

UK, 2010.

[9] Bureau of European Policy Advisors, European Commission, Empowering

people, Driving change, Social Innovation in the European Union, 2011.

[10] World Bank Data Indicators (Economy and Growth, Education, Science &

Technology).

[11] Kutlača, Đ., Babić, D., Živković, L., Štrbac, D., Analysis of quantitative and

qualitative indicators of SEE countries scientific output, Scientometrics, DOI

10.1007/s11192-014-1290-y, 2014.

[12] Kutlača, Đ., Semenčenko, D., Koncept nacionalnog inovacionog sistema, IMP,

Beograd, 2005.

[13] Arnold, E., Kuhlmann, S., RCN in the Norwegian research and innovation

system, 2001.

[14] EU - European Commission, Guide to Research and Innovation Strategies for

Smart Specializations (RIS 3), 2012.

[15] EU - European Commision, An Introduction to the EU Cohesion Policy 2014-

2020, 2014.


_________________________________________________________________

196

Zahvalnost

Istraživanja predstavljena u ovom radu podržalo je Ministarstvo prosvete,

nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije kroz projekat “Istraživanje i razvoj


razvojem u Srbiji”, 2011-2015, reg. br. III 47005.

_________________________________________________________________

197

TREĆI DEO: TEHNOLOGIJA I PREDUZETNIŠTVO

ZA ODRŽIV RAZVOJ – STANJE POTREBNIH USLOVA

Izgradnja nacionalnog inovacionog sistema u srbiji: nemoguća misija ili stanje nacije

__________________________________________________________________

198

Prof. dr Đuro Kutlača31

, Dušica Semenčenko32

IZGRADNJA NACIONALNOG INOVACIONOG SISTEMA U SRBIJI:

NEMOGUĆA MISIJA ILI STANJE NACIJE

Apstrakt: Dugoročno praćenje i analiza razvoja i funkcionisanja

nacionalnog inovacionog sistema (NIS) u Srbiji vodi ka zaključku da sistem u svom

užem smislu - infrastruktura sistema - nije dovoljno izgrađena, a NIS je neefikasan,

posebno kada je u pitanju istraživačko-razvojni (IR), odnosno naučno-tehnološki (NT)

sistem. Uprkos napretku u izgradnji pojedinih delova inovacione i naučno-tehnološke

infrastrukture, izlazni indikatori NIS ne pokazuju značajna poboljšanja, sa izuzetkom

povećanog broja radova u referentnim međunarodnim časopisima. U radu se izlažu

nalazi snaga, slabosti, mogućnosti i pretnji za funkcionisanje i razvoj NIS u Srbiji, tzv.

SWOT analiza NIS, kao i strukturni izazovi za razvoj i funkcionisanje NIS u Srbiji.

Ključne reči: nacionalni inovacioni sistem, SWOT analiza, strukturni

izazovi, Srbija.

CREATION OF THE NATIONAL INNOVATION SYSTEM IN

SERBIA: MISSION IMPOSIBLE OR STATE OF NATION

Abstract: Longitudinal monitoring and analysis of development and functioning of the

national innovation system (NIS) in Serbia lead to conclusion that infrastructure of

the NIS is not sufficiently developed and NIS is not efficient. The only success is

achieved in increase of publications of authors from Serbia in WoS (Web of Science)

referred journals. In this article findings of SWOT analysis are presented as well as

key structural challenges for development and functioning of the NIS in Serbia.

Key words: national innovation system, SWOT analysis, structural

challenges, Serbia.

31

Univerzitet u Beogradu, Institut „Mihajlo Pupin“, naučni savetnik,

[email protected], i redovni professor Univerziteta Metropolitan, Tadeuša Koščuška 63,

Beograd, [email protected] 32

Univerzitet u Beogradu, Institut „Mihajlo Pupin“, naučni saradnik,

[email protected]



__________________________________________________________________

199

1. Uvod

Dugoročno praćenje i analiza razvoja i funkcionisanja nacionalnog

inovacionog sistema (NIS) u Srbiji vodi ka zaključku da sistem u svom užem smislu -

infrastruktura sistema - nije dovoljno izgrađena, a NIS je neefikasan, posebno kada je

u pitanju istraživačko-razvojni (IR), odnosno naučno-tehnološki (NT) sistem [1].

Uprkos napretku u izgradnji pojedinih delova inovacione i naučno-tehnološke

infrastrukture, izlazni indikatori NIS ne pokazuju značajna poboljšanja, sa izuzetkom

povećanog broja radova u referentnim međunarodnim časopisima.

U radu se izlažu nalazi snaga, slabosti, mogućnosti i pretnji za funkcionisanje

i razvoj NIS u Srbiji, tzv. SWOT analiza NIS, kao i strukturni izazovi za razvoj i

funkcionisanje NIS u Srbiji. Osnovni dokument koji definiše okvire za upravljanje

naukom i inovacijama u Srbiji je “Strategija razvoja nauke i tehnologije Republike

Srbije 2010-2015” [9], iz koje se izdvajaju ciljevi kojima bi trebalo da se podrži

nalaženje rešenja za navedene strukturne izazove u funkcionisanju i razvoju NIS u

Srbiji.

2. SWOT analiza NIS

Koncept nacionalnog inovacionog sistema zasniva se na pretpostavci da su

veze između učesnika uključenih u inovacione aktivnosti ključni faktor za

razumevanje tehnološkog razvoja. Inovacioni i tehnološki razvoj su rezultati

kompleksnih odnosa aktera koji proizvode, distribuiraju i primenjuju različite vrste

znanja. Inovaciona delatnost u nekoj zemlji zavisi u velikoj meri od načina na koji

učesnici obavljaju svoje poslove, odnose se jedni prema drugima kao delovi

kolektivnog sistema stvaranja i korišćenja znanja, kao i načina na koji se odnose

prema tehnologijama koje koriste [1], [2], [3].

Akteri nacionalnih inovacionih sistema su pre svega privatne kompanije,

univerziteti i javni istraživački instituti, kao i ljudi koji u njima rade. Veze među njima

čine zajednička istraživanja, razmena zaposlenih, zajednički patenti, kupovina opreme

i različiti drugi oblici saradnje. Ne postoji univerzalno prihvaćena definicija

nacionalnog inovacionog sistema, ali zajedničko za sve definicije je značaj koji se

pridaje interakcijama unutar mreža različitih institucija koje stvaraju, čuvaju i

tansferišu znanje i veštine, i stavaraju okvir unutar kojeg mogu biti donošene i

primenjivane nacionalne politike koje utiču na inovacione procese.

Analiza procesa izgradnje, funkcionisanja i razvoja nacionalnog inovacionog

sistema Srbije, dugogodišnji je predmet istraživanja autora u okviru matične

istraživačke jedinice, Centra za istraživanje razvoja nauke i tehnologije Instituta

"Mihajlo Pupin", a rezultati su saopšteni u većem broju publikacija [4], [5], [6], [7],

[8]. Na osnovu tih analiza sačinjena je sinteza nalaza snaga, slabosti, mogućnosti i

pretnji za funkcionisanje i razvoj NIS u Srbiji, tzv. SWOT analiza NIS.


__________________________________________________________________

200

Snage NIS:

Ukupni troškovi za NI i IR delatnost u Srbiji u dužem periodu kreću se blizu 1%

bruto domaćeg proizvoda (prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, ti

iznosi su sledeći: 2008.g. - 0,73%; 2009.g. - 0,92%; 2010.g. - 0,79%; 2011.g. -

0,77%; 2012.g. - 0,96%);

Od 2001.g. stalni je rast broj radova autora iz Srbije u časopisima na SCI listi, kao

i broj citata u WoS;

“Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od 2010-

2015” je institucionalni okvir za restrukturiranje i transformaciju NI i IR

sistema[10];

Javni NI i IR sektor ima funkcionalnu informacionu podršku uspostavljanjem

COBISS sistema preko Narodne biblioteke Srbije;

Značajan broj malih i srednjih preduzeća (MSP) investira u unutrašnje IR

aktivnosti;

Prisutne su i direktne strane investicije (DSI) u IR aktivnosti (prvenstveno u MSP

koje su snabdevači stranih korporacija);

Slabosti NIS:

Još uvek prisutan linearni model upravljanja u IR i inovacionim sistemu Srbije;

Odustvo koordiniranog upravljanja finansiranjem NIS u Srbiji između

ministarstava i agencija nadležnih za finansiranje nauke i inovacija u državi;

Nedovoljana privlačnost NI i IR sistema za privatne investicije u IR delatnost;

Nerazvijena infrastruktura za inovativno preduzetništvo i nedostatak kulture za

tehnološko preduzetništvo u sektoru visokoškolskog obrazvanja i javnog NI i IR

sistema;

Nedostatak kulture i prakse evaluacije u IR i inovacionom sistemu;

Nedostatak znanja o kapacitetima za IR i inovacije u privatnom sektoru;

Nedovoljno alociranje značajno većeg budžeta za inovacione aktivnosti ukupno i

po pojedinačnim inovacionim projektima;

Nedostatak tražnje za IR aktivnostima, kao i nedostatak oruđa i mera inovacione

politike prisutnih u državama sa razvijenim NIS;

Zastarela NI i IR infrastruktura (u toku je projekat izgradnje nove i modernizacija

postojeće infrastrukture);

Mobilnost istraživača prisutna je uglasnom u obliku "brain-drain", napuštanja

države i/ili delatnosti;

Skromno učešće IR i inovativnih poslovnih organizacija u programima koje

finansira EU;

Mali broj patenata koje su registrovale NI i IR organizacije;

Mogućnosti NIS:

Razvoj nacionalnog inovacionog sistema je opšti cilj NT strategije [10];

Strategijom je definisan program razvoja ljudskih resursa u nauci i inovacijama;


__________________________________________________________________

201

Zakoni o visokom obrazovanju i Inovacionoj delatnosti stimulišu preduzetništvo u

okviru NI i IR sistema;

Osnovan je Inovacioni fond kao ključna institucija za podsticanje inovacionih

aktivnosti;

NT strategijom definisani su programi i aktivnosti podrške NI i IR radu i

inovacionoj delatnosti u Srbiji u periodu 2011-2015. godine;

Definisana je zakonska podrška NI i IR radu i inovacionim aktivnostima (Zakon o

NI delatnosti; Zakon o Inovacionoj delatnosti; Zakon o visokom obrazovanju);

NT Strategija podstiče komercijalizaciju rezultata NI i IR rada;

NT Strategijom definisan je okvir sa međunarodnu saradnju u okviru NI i IR rada

Republika Srbija postala je članica EPO (European Patent Organization);

Pretnje NIS:

Negativan uticaj globalne finansijske i ekonomske situacije, naročito na javni

sektor NI i IR delatnosti;

Starenje istraživačke populacije u državi;

Odlazak visokoobrazovanih ljudi iz države;

Ključni izazov za upravljanje naukom i inovacijama je pitanje kako povećati IR i

inovacione aktivnosti u poslovnom sektoru;

Nema ekvivalencije u Zakonu o visokom obrazovanju za NI pozicije zaposlenih u

visokoobrazovnim institucijama, kao što to postoji u Zakonu o NI delatnosti za NI

i IR organizacije;

Instrumenti za politiku transfera znanja imaju ograničene efekte.

U 2012.godini Srbija je imala ukupno 13.249 istraživača od kojih je oko 8.800

bilo angažovano na projektima Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja

(MPNTR). Prema ScienceWatch.com od aprila 2011. do juna 2011, Srbija je postigla

status Zvezde u usponu u sledećim oblastima: poljoprivredne nauke, biologija i

biohemija, hemija, klinička medicina, komputerske nauke, inženjerstvo, nauka o

materijalima, neuronauke i ponašanje, farmakologija i toksikologija, fizika.

Ulaganja u istraživanje i razvoj u Srbiji prvenstveno su iz javnih izvora

(budžet ministarstva nadležnog za nauku i tehnološki razvoj - MNTR), a budžet je

planiran za više godina, čime se obezbeđuje predvidljivost i dugoročni uticaj uloženih

sredstava. Finansiranje istraživčko-razvojnih i inovacionih projekata, na osnovu

konkursa je višedecenijska praksa u Srbiji. U Srbiji uglavnom nema finansiranja

institucija ili blok finansiranja istraživanja i razvoja. Programi za podršku IR i

inovacionim aktivnostima koje (ko)finansiraju MNTR i ministarstvo nadležno

privredu i Nacionalna agencija za regionalni razvoj, nisu sektorski specifični.

3. Strukturni izazovi za razvoj i funkcionisanje NIS u Srbiji

Ključni strukturni izazovi sa kojima se suočava nacionalni inovacioni sistem u

Srbiji su:


__________________________________________________________________

202

1. Odsustvo koordinacije u upravljanju NIS između glavnih nadležnih ministarstava

i javnih izvora finansiranja, što je posledica činjenice da koncept, namena i

funkcionisanje inovacija nije dovoljno razvijen i prihvaćen u privredi i društvu

Srbije;

2. Još uvek je prisutan linearni model upravljanja IR i inovacionim sistemom u

državi; ovo je glavna prepreka za umrežavanje IR sektora sa ostalim delovima

privrede i društva. Presudni izazov za upravljanje istraživanjima u Srbiji je pitanje

kako povećati IR i inovacione aktivnosti u preduzećima – poslovnom sektoru;

3. Jedan od značajnih problema u očuvanju i jačanju naučne zajednice je odliv

visokoobrazovanih ljudi iz zemlje;

4. Atraktivnost IR sistema u Srbije za privatne investicije je nedovoljna zbog

sadašnje strukture i kapaciteta javnog IR sistema;

5. Restrukturiranje javnog IR sistema i integracija sa poslovnim sektorom trebalo bi

da bude primarni zadatak za vladu;

6. Pravni okvir za NI i IR rad i inovacione aktivnosti ne ide u korist angažovanja

privatnog sektora u istraživanje, razvoj i inovacionu delatnost;

7. Nerazvijena infrastruktura za inovativno preduzetništvo i nedostatak kulture za

tehnološko preduzetništvo u sektoru visokog obrazovanja i javnih IR laboratorija i

instituta;

8. Nepostojanje kulture i prakse evaluacije u IR i inovacionom sistemu Srbije;

9. Nedostatak znanja o IR i inovacionim kapacitetima poslovnog sektora;

10. Spoznaja potreba za finansiranje inovacionih aktivnosti sa mnogo većim

budžetom i znatno većim iznosima inovacionih grantova;

11. Nedostatak tražnje za IR aktivnostima i oruđima i merama inovacione politike.

Glavni dokument politike koji se bavi saradnjom između univerziteta,

istraživačkog i poslovnog sektora je “Strategija naučnog i tehnološkog razvoja

Republike Srbije za period od 2010-2015” [9]. Strategija ističe dva osnovna principa:

fokus i partnerstvo. Fokus kroz definisanje liste nacionalnih istraživačkih prioriteta u

kojima IR sistem Srbije može i mora da napravi zanačajan napredak. Partnerstvo kroz

jačanje veza sa institucijama i kompanijama kako bi se omogućilo da Srbija potvrdi

svoje ideje na globalnom tržištu.

Ciljevi tekuće istraživačke politike koja bi trebalo da podrži rešenja za sve

strukturne izazove definisani NT strategijom su:

1. Sadašnji odnos finansiranja osnovnih nasuprot primenjenim istraživanjima 55-

45%, mora napredovati do 40-60% u korist primenjenih nauka u narednih pet

godina;

2. Fokus postavljanja sedam nacionalnih prioriteta za istraživanje i razvoj u oblasti

nauke i tehnologije za period 2010-2015;

3. Jačanje baze ljudskih resursa da bi se sprečio odliv mozgova, uspostavljanje

efikasnih projekata sa vodećim pojedincima u srpskoj naučnoj dijaspori i

identifikacija, razvoj i podrška talentovanih mladih istraživača;


__________________________________________________________________

203

4. Partnerstvo unutar IR sistema kroz racionalizaciju IR mreže i bližu saradnju

između instituta i fakulteta;

5. Partnerstvo unutar društva kroz promociju nauke;

6. Partnerstvo sa industrijom kroz inovacioni fond, kao novi zakonski okvir za

intelektualnu svojinu, i podsticaj i podršku inovacionim aktivnostima;

7. Partnerstvo sa drugim ministarstvima kroz učešće naučne zajednice u velikim

infrastrukturinim i drugim projektima u Srbiji;

8. Povećanje i diverzifikacija IR troškova: cilj je da se dostigne 1% BDP do 2015, ne

računajući ulaganja u infrastrukturu. Projekat infrastrukturnih investicija započet

je u januaru 2010. vredan 400 miliona evra trajaće do kraja 2015 [9].

4. Zaključna razmatranja

Na nivou državnih politika i strategija prvi i najznačajniji nedostatak tranzicije

i izgradnje funkcionalnog NIS je nepostojanje dugoročne vizije tehnološkog razvoja

Srbije (do 2030. godine), a time i nacionalnih razvojnih prioriteta, zatim nepostojanje

inovacione politike i strategije Srbije, nepostojanje sistema evaluacije NI i IR

organizacija, programa i projekata kao i ograničenost Zakona o inovacionoj delatnosti,

kojim se u velikoj meri sputava podrška inovacijama u preduzećima. Država takođe,

već dvadesetak godina odlaže donošenje aktivnih mera za restrukturiranje

istraživačko-razvojnog sistema, pre svega naučno-istraživačkih organizacija. Pasivna

tranzicija IRS dešava se naročito u sektoru tehničko-tehnoloških nauka, podstaknuta

odlivom istraživača i promenom strukture njihovog tržišta. Pored mera državne

politike neophodno je razvijati kapacitete, naročito u preduzećima u sposobnost

zaposlenih da apsorbuju nova znanja, kao i u NI i IR organizacijama za pružanje

mogućnosti istraživačima da svoja znanja prenose ne samo u preduzeća već i državnoj

administraciji u oblasti naučno-tehnološko-inovacionog razvoja. Preporuka

donosiocima politika u ovoj oblasti bi mogla biti, da pored donošenja politike i

strategije sa prioritetima, treba više da se fokusiraju na razliku između stvaranja

znanja i tehnologije (u NI i IR organizacijama) i njihovog korišćenja tj. proizvodnje i

apsorptivnih kapaciteta (u preduzećima), čime bi se ne samo uspostavile veze između

ova dva dela NIS već bi se i u sektoru preduzeća razvijali kapaciteti za preuzimanje

istraživačko-razvojno-inovacionih aktivnosti..

5. Literatura

[1] C. Freeman: Technology and Economic Performance: Lessons from Japan, Pinter,

London, 1987.

[2] B-Å. Lundvall: National Innovation Systems: Towards a Theory of Innovation and

Interactive Learning, Pinter, London, 1992.

[3] R. Nelson: National Innovation Systems. A Comparative Analysis, Oxford

University Press, New York/Oxford, 1993.


__________________________________________________________________

204

[4] Đ. Kutlača, D. Semenčenko: Koncept nacionalnog inovacionog sistema, Institut

“Mihajlo Pupin”, Beograd, 2005.

[5] Kutlača Đuro, Dušica Semenčenko: “Analiza dva strukturna faktora u oblikovanju

nacionalnog inovacionog sistema Srbije”, XVIII naučni skup sa međunarodnim

učešćem "Tehnologija, kultura i razvoj", ko-autor, Zbornik radova, str. 87-99, ISBN

978-86-915151-0-2, udk 001.894(497)(082) 005.591.6(497)(082)

341.232.7(497)(082) 005.94(497.11)(082), Subotica, Palić, 30.8-1.9.2011.

[6] Đuro Kutlača: “Erawatch Country Reports 2011: Serbia”, European Commission

Joint Research Centre Institute for Prospective Technological Studies, JRC77778

EUR 25702 EN, ISBN 978-92-79-28101-3 (pdf), ISSN 1831-9424 (online),

doi:10.2791/46778, Luxembourg: Publications Office of the European Union,

Printed in Spain, 2013

[7] Đuro Kutlača: “Erawatch Country Reports 2013: Serbia”, European Commission

Joint Research Centre Institute for Prospective Technological Studies, JRC91226,

EUR 26768 EN, ISBN 978-92-79-39503-1 (PDF), ISSN 1831-9424 (online),

doi:10.2791/1012, Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2014

[8] Dušica Semenčenko, Đuro Kutlača, Dijana Štrbac, Lazar Živković: "Kako pratiti

razvoj nacionalnog inovacionog sistema – indikatori uspostavljanja trostrukog

heliksa u Srbiji", Tematski zbornik radova XX naučnog skupa međunarodnog

značaja ''Tehnologija, kultura i razvoj'', 2013, Palić, Srbija, 3-5.septembar 2013, str.

40-52, ISBN 978-86-915151-2-6

[9] "Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije u periodu od 2010. do

2015. godine: Fokus i partnerstvo", usvojena od Vlade Republike Srbije 25. februara

2010.g. [“Službeni glasnik Republike Srbije” br. 13/10].

[10] Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od 2010.

do 2015. godine, Službeni glasnik Republike Srbije br. 13/10

Zahvalnost




evb. III 47005.

Institucionalni razvoj kao sistemska podrška preduzetništvu u poljoprivredi i ruralnoj

privredi u Crnoj Gori

__________________________________________________________________

205

Čedomir Marović

33

INSTITUCIONALNI RAZVOJ KAO SISTEMSKA PODRŠKA

PREDUZETNIŠTVU U POLJOPRIVREDI I RURALNOJ

PRIVREDI U CRNOJ GORI

Apstrakt: Poljoprivreda i ruralna privreda pretstavljaju veoma složenu priv-

rednu strukturu. Uspješnost njihovog razvoja presudno zavisi,kako od utemeljenosti

dobre agrarne politike na duži rok, tako i od stepena osposobljenosti njenih razvojnih

institucija. Njihov primarni zadatak je da efikasno djeluju, kako u tekućoj proizvodnji

i tržištu, tako i u oblasti investicionog razvoja. Ima se utisak da sada agrarni sistem u

Crnoj Gori funkcioniše po nahođenju i kao takav predugo ne produkuje željeni rast,

stabilnost proizvodnje i poboljšanje životnih uslova ljudi na selu! Takvo stanje nega-

tivno se odražava, kako na ekonomsku i socijalnu stabilnost države, tako i na

regionalnu uravnoteženost i kvalitet života ljudi u prostoru.

Ključne reči: poljoprivreda, ruralna privreda, razvoj, institucije

INSTITUTIONAL DEVELOPMENT AS A SYSTEM SUPPORT OF

ENTREPRENEURSHIP IN AGRUCULTURE AND RURAL

ECONOMY

Abstract: Agriculture and rural economy represent very complex economic

structure. Success of its development critically depends from both establishment of

good agricultural long term policy as well as from capacity level of its development

institutions, which main objective is to efficiently act, in both current production and

market sector as well as in investment development area. It seems that the agricultural

system in Montenegro functions at one's discretion and as such does not produce the

wanted growth and stability of production on one side and improvement of life

conditions of people who live in villages on the other side. For decades, such

conditions have had negative impact on both economic and social stability of the

country as well as on regional balance of economy and life quality of people in the

area. The objectives of new green strategy of Montenegro should be based on organic

food development (chemistry-free food) and the food in Montenegro would not be

produced below the stated quality level. The paper emphasizes institutions which

should be developed, after wide consent on their acceptableness and commitment to

their development, from both market factors and the state itself!

33

Čedomir Marović, Podgorica, direktor Agroekonomskog instituta (1978–1989) i di-

rektor Agrobanke u Podgorici (1993–2003). E-mail: [email protected]



__________________________________________________________________

206

Key words: agriculture, rural economy, development, institutions

1. Uvodne napomene

Zelena revolucija je danas pitanje od planetarnog značaja. Ljudi koji izučavaju

problematiku o kojoj je riječ nemaju dileme, da je „Efikasna i moralna navigacija u

vrijeme zelene revolucije, možda najsloženiji problem sa kojim se danas suočava

čovječanstvo. Došlo je vrijeme da se ono počne ozbiljno rješavati“.

Rast stanovništva u svijetu ne prati rast pojoprivredno-prehrambenih proiz-

voda. U toj ekonomsko-socijalnoj disproporciji više od jedne milijarde ljudi živi u

zoni totalnog siromaštva ili od 1.25 dolara na dan. Prema zvaničnim podacima visok

procenat tih nesrećnika umire od gladii i on je dosegao do nivoa koji je uzdrmao moral

čovječanstva.

Paralelno sa prethodnim, klimatske promjene i poremećaj ekološke ravnoteže

doveli su svijet pred teške izazove epohe. Ukoliko se ne budu ubrzano rešavali nago-

milani problemi, naučnici kažu da prijeti opstanak ljudskom rodu.

Čovjek nije vlasnik zemlje. Mi smo samo njena djeca i dužni smo da tu zemlju

predamo narednoj generaciji očuvanu i privredno-ekonomski unaprijeđenu.

Sadašnjica ili kako se zove „vrijeme antropocena“ bezuslovno zahtijeva

zelenu revoluciju koja će rezultirati u prvom redu zdravstveno bezbijednom hranom.

Višedecenijske posledice devastacije ruralnog prostora u Crnoj Gori više su

nego porazne. Dvije trećine stanovništva u Crnoj Gori živi u sivilu gradskih četvrti, sa

sumnjivom perspektivom mladih ljudi.

Lijepo bi bilo recimo živjeti u Firenci. Ali je to nemoguće. Velikan svjetske

književnosti Dostojevski oduševljavajući se ljepotom i kulturom ovog Mikelanđeloog

i Danteovog grada, u trenucima egzaltacije osjećanja, zapisao je da će ljepota spasiti

svijet. Mi nemamo Firencu i takvih velikana kao što su bili Dante, Mikelanđelo, Boka-

čo, Karavađo i znamenita porodica Mediči, ali imamo nevjerovatnu izdašnost i ljepotu

p r i r o d e . A čovjek je rođen da živi na zemlji i u simbiozi sa prirodom do časa

kada će ga ta ista zemlja i priroda uzeti u vječni zagrljaj.

Živim u uvjerenju da na Blkanu, posebno mi u Crnoj Gori, ne osjećamo sušti-

nu poruka o kojima je riječ, čije će posledice neminovno plaćati generacije koje

dolaze posle nas.

U tom pogledu Crnoj Gori je potrebna inovativna sveobuhvatna strategija

koja bi bila usmjerena u pravcu o p t i m i z a c i j e čitavog sistema ishrane

stanovništva i izvoza, na principima jasno definisanih i konsensualno usvojenih ci-

ljeva, na jednoj strani, a na drugoj razrada čitavog instrumentarija za ostvarivanje tih

ciljeva. Godinama se nameće to pitanje, međutim džabe!

2. Lična karta poljoprivrede i ruralne privrede u Crnoj Gori 2013.

Putopisac u svojim knjškim zapisima kaže da je prostor Crne Gore neponovlji-

va prirodna ljepota, od mora do Durmitora. Oduševljavajući se bogatstvom i ljepotom



__________________________________________________________________

207

Crnogorskog prostora on na jednom mjestu kaže: „Bog je hodajući po svijetu, šakom

dijelio dragulje u prostoru. Odmarajući iznad Crne Gore, zahvatao je svoje darove sa

obadvije šake i od Crne Gore napravio zemlju kojoj po prirodnim ljepotama i bogat-

stvu rijetko ima ravne“.

Građanin se nerijetko pita, kako to da ljudi sa takvim prirodnim bogatstvom

žive u oskudici?

Veličina Crne Gore u prostoru iznosi 1.381.200 ha. Na poljoprivredno zemlji-

šte se odnosi 515.717 ha, ili 37.4% ukupne površine države. Poljoprivredno zemljište

u procesu korišćenja iznosi 221.290 ha ili 43% poljoprivrednog zemljišta. Zasijane

površine u prošloj godini iznosile su 33.000 ha ili 6% od ukupnog poljoprivrednog

zemljišta;

“13 jul” Plantaže a. d. kao uzorna kompanija, sa serijom svojih brend i visoko-

kvalitetnih proizvoda posjeduju 2.300 ha pod vinogradima i voćnjacima, i predstav-

ljaju najveći poljoprivrednu plantažu u Evropi. Zar to nije dovoljan dokaz, što zemlja

može da podare jednoj državi?

Prosječna veličina gazdinstva u Crnoj Gori iznosi 6.3 ha. Međutim, 73%

gazdinstava posjeduje manje od 2 ha zemljišta.

Tri klimatske zone karakterišu podneblje Crne Gore: mediteranska, srednja

kontinentalna i planinska klimatska zona.

Kada je riječ o stočarskoj proizvodnji stanje je ovakvo: Crna Gora posjeduje

48.870 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava. Brojno stanje stoke: goveda 89.058;

ovace 190.843; koze 29.675; svinje 20.572; živina 620.354 i konji 4.858.

Stoku uzgaja 66,9% gazdistava; 1991. godine Crna Gora je raspolagala sa

188.836 grla govedi, a 2010. godine taj broj je pao na 80.209 grla, ili na 42% u odnosu

na uporednu godinu; evidentan je pad i kod drugih kategorja stoke; 1989. godine Crna

Gora je 100% podmirivala mljekom i kisjelo mlečnim napicima potrebe stanovništva;

procjenjuje se da je taj procenat u prošloj godini pao na 45-50% (nema zvaničnih



__________________________________________________________________

208

podataka). Prosječna mlječnost po kravi prošle godine je iznosila 2.763 litra; Evropski

prosjek se kreće od 6.000 do 6.500 lit/grlu godišnje.

U pogledu izvozno-uvoznih poslova i visine BDP stanje izgleda ovako: Izvoz

u 2013. godini se kretao na nivou 56,3 miliona eura, dok je uvoz bio na nivou 453,6

miliona eura. Pokrivenost uvoza izvozom u naznačenoj godini iznosila je je 12,4%.

BDP (1991) poljoprivreda, prehrambena industrijia, industrija koja radi na si-

rovinama iz poljoprivrede, šumarstvo, drvoprerda, ribarstvo i kostret činili su 27,2 % u

ukupnom BDP Crne Gore;

BDP (2013) poljoprivrede, šumarstva, ribarstva i prehrambene industrije pre-

ma mjerilima zvanične statistike iznosi 9,2 %;

U pogledu institucionalne infrastrukture u Crnogorskom agraru stanje izgleda

ovako: Biotehnički fakultet; Veterinarska uprava; Služba za selekciju stoke; Laborato-

rija za kontrolu kvaliteta poljoprivredno-prehrambenih proizvoda i Savjetodavna služ-

ba (Izvori: “Monstat” Podgorica).

Prema podacima sa kojim javnost raspolaže, Crna Gora ne može biti zadovolj-

na sa stanjem i stepenom razvijenosti poljoprivrede i agrarne privrede. Ona se nalazi u

donjem dijelu lestvice koja označava stepen razvijenosti ove privredne grane u

regionu.

3. Ograničavajući faktori razvoja

U pogledu ograničavajućih faktora razvoja stanje se može okarakterisati na

sledeći način:

(a) Nedostatak koncepta - strategije razvoja poljoprivrede i ruralne privrede

na duži i kraći rok;

(b) monocentričnost aktuelnog koncepta razvoja, koji u praksi poznaje samo

seosku farmu;

(c) nedostatak koncepta zemljišne politike sa svim posledicama na razvoj

agrarne privrede u Crnoj Gori;

(d) nizak nivo tehničko - tehnoloških i tržišnih znanja u praksi sa svim

posledicama na stanje u tekućoj proizvodnji i investicionom razvoju;

(e) nizak nivo državnih podsticaja razvoju poljoprivrede i ruralne privrede

(1% godišnje budžetske potrošnje u Crnoj Gori) i

(f) Veoma nizak nivo izgrađenosti institucija agrarnog sistema kao nosećih

funkcija razvoja svake napredne agrarne privrede i dr.

4. Razvojni ciljevi

Razvojni ciljevi u poljoprivredi i ruralnoj privredi Crne Gore mogu se defini-

sati na sledeći način:

Povećanje obima i strukture poljoprivredne proizvodnje, koja će rezultirati

većim stepenom snabdjevenosti domaćeg tržišta sopstvenom proizvod-

njom i i z v o z o m;



__________________________________________________________________

209

U kontekstu rečenog valja imati u vidu da inteziviranjem razvoja agrara Crna

Gora može imati: 11 ekskluzivnih (brend) i 18 visoko kvalitetnih proizvoda;

Ekskluzivni (brend) proizvodi: Njeguška pršuta, Kaštradina, Njeguški sir,

goveđi košet, sušeni šaran, Pljevaljski sir, Durmitorski skorup; Crnogorska lozova ra-

kija, vino vranac, Nikšićko pivo, i Crnogorski med;

Visokokvalitetni proizvodi: bijelo vino, povrće, mješavina, kozji sir,kozje

meso, sok od borovnica, sok od barskog šipka, suva smokva, stona maslina, maslinovo

ulje, mandarina, školjke, dimljena ukljeva, pastrmka, bijela morska riba, koštičavo vo-

će (orah, lješnik, badem), mineralna voda, prirodna izvorska voda.

Ispod ovog nivoa kvaliteta, ne bi se proizvodila hrana u Crnoj Gori.

Usklađenost Crnogorskog agrarnog zakonodavstva sa Evropskim pravili-

ma i normama, kao bitnim pretpostavkeama na putu savremene poljopriv-

redne proizvodnje i učlanjivanja u familiju razvijenih zemalja Evrope.

Naučno-stručna definicija optimalnog tržišno-ekonomskog koncepta ra-

zvoja farme;

Definicije koncepta razvoja 7.000 ha zemljišta vraćenog ranijim vlasnici-

ma (ranije društveno i meliorisano zemljište).

Prihvatanje ranije projektovanog ili ustanovljivanje novog razvojnog kon-

cepta aktiviranja 12.000 ha u priobalnoj zoni Skadarskog jezera.

Priprema i realizacija projekta zaštite od periodičnog plavljenja Skadar-

skog jezera, naselja Zete (5.000 ha); Rješenje se traži u regulaciji rijeke

Bojane i Drima u saradnji sa Albanijom.

Maksimalno podsticanje proizvodnje organske hrane. Sada ta proizvodnja

učestvuje sa minornih 0,7% u ukupnoj godišnjoj proizvodnji hrane.

Novim konceptom agrarnog razvoja poentu treba staviti na brži razvoj

brdsko-planinskog područja, kao manje razvijenog dijela Crne Gore.

Pod uslovom da se predmetna ograničenja riješe na povoljan način, pro-

sječan godišnji rast proizvodnje trebao bi da se kreće na nivou od oko 7%

godišnje, odnosno 10-12% kao ciljnom stopom na duži rok.

Mjere nove agrarne politike treba da rezultiraju ubrzanim razvojem zdrav-

stvenih i kulturno-ekonomskih prilika na selu kao realnoj potrebi ljudi i

krupnom preduslovu vraćanja života i ekonomije na cjelini crnogorskog

prostora.



__________________________________________________________________

210

5. Preduslovi za ostvarivanje razvojnih ciljeva

Preduslovi za ostvarivanje razvojnih ciljeva mogu se definisati na sledeći

način:

J e d i n s t v e n i agrarni prostor u Crnoj Gori treba regionalno orga-

nizovati, kadrovski i tehnički osposobiti u okviru kojeg organizaciono-

ekonomski i razvojno bi egzistiralo pet agroekoloških regiona:

mediteranski, zetsko-bjelopavlićki, dolinski region, region krša, i region

visokih planina.

Izgradnja i rekonstrukcije putne mreže i ostale komunalne infrastrukture

na ruralnom prostoru.

Definicija zemljišne politike i izdizanje te politike na nivo zakona koji će

maksimalno štititi zemljišni resurs na jednoj strani, a na drugoj, maksimal-

no podsticati proširivanje obradivih zemljišnih površina.

Državni podsticaji poljoprivredi i ruralnoj privredi u 2016. godini trebala

bi da se kreću na nivou 3-4% državne budžetske potrošnje; Sada je ona

simboličnih 1%.

Funkcija nove agrarne politike nezamisliva je bez postojanja jakih i n s t i -

t u c i j a agrarnog sitema kao što su:

Jaka istraživačko razvojna i obrazovna institucija sa naglaskom na primi-

jenjena (inovativna) naučna istraživanja.

Formiranje Agrarnog razvojnog centra kao projektantske i realizatorske

institucije, čiju djelatnost pored dobrih projekata treba da čini uspješna

razvojno ekonomska realizacija i uhodavanje proizvodnje i tržišta, do ni-

voa projektovanih ekonomskih vrijednosti i više.

Specijalizovana finansijska institucija, čiji bi zadatak bio stvaranje finan-

sijske osnove za ofanzivnu realizaciju programa razvoja u agraru (tekuća

proizvodnja i investicioni razvoj) i plaćanja po tom osnovu.



__________________________________________________________________

211

Fleksibilne obrazovne i razvojne institucije sa svojim punktovima u okvi-

ru 5 agroekoloških regiona i zaživljavanje u praksi tzv. Zelene diplome

bez čijeg posjedovanja niko ne može koristiti državna podsticajna sredstva

i bankarske kredite, kako u tekućoj proizvodnji tako i u oblasti investicio-

nog razvoja.

Jaka terenska savjetodavna služba, (što sada nije slučaj) i konačno,

Jaki sistem informatičke podrške tekućoj proizvodnji i investicionom raz-

voju.

Poresku i niz drugih politika valja postaviti u funkciji zaštite farme i njene

tržišne i ekonomske konkurentnosti.

Očuvati od zagađenosti agrarni prostor i ozakoniti, institucionalizovati i

kadrovski tehnički osposobiti nosioce organske proizvodnje hrane, kao

prioritetnog pravca razvoja, i konačno,

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja organizaciono i kadrovski,

dizajnirati u skladu sa zahtjevima za ostvarivanje ciljeva nove agrarne

politike, odnosno na principima kako se to decenijama radi u zemljama sa

razvijenom ekonomijom.

6. Zaključak

Na kraju valja zaključiti sledeće:

Crna Gora bez obzira na veličinu, raspolaže sa značajnim prirodnim i tržišnim

mogućnostima za proizvodnju i plasman roba hrane na domaćem i inostranom

tržištu.

Sadašnje stanje i stepen razvijenosti poljoprivrede i ruralne privrede, ne zado-

voljava, što najbolje oslikava niska robna proizvodnja i nekonkurentnost na

domaćem i inostranom tržištu. Zbog ove činjenice Crna Gora u ovom trenutku

ostvaruje uvozno-izvozni deficit oko 430 miliona eura.

Definisati stanje i nove strategije razvoja poljoprivrede i ruralne privrede

u Crnoj Gori. Pojednostavljeno, nužno je uspostaviti sistem vladavine

specijalističkih znanja.



__________________________________________________________________

212

Za preduzetništvo u agraru Crne Gore postoje: (a) Odlični prirodni uslovi, i

(b) lokalno i inostrano tržište nijesu ograničavajući činioci razvoja.

Nedostaju: Strateški okviri (dobra agrarna politika) i u njoj jake institucije

agrarnog sistema, bez čije se podrške ne može računati na uspješan razvoj Crnogor-

skog agrara, a time ni socijalno-ekonomska stabilnost države i regionalna ravnomjer-

nost života u prostoru.

I konačno, rješenja o kojima je riječ posjeduju političku, naučno-sociološku,

tržišno-ekonomsku i kulturološku dimenziju, zbog čijeg značaja treba da nađu svoje

mjesto u bidućoj modifikovanoj i sveobuhvatnoj Crnogorskoj agrarnoj strategiji!

„Politički poredak u potpunosti je stvar institucija i liberalna demokratija

zavisi od osjetljive ravnoteže tri razgovjetna svojstva: političke odgovornosti, jake i

djelotvorne države i vladavine prava. Odgovornost zahtijeva mehanizme koji čine

lidere podložnim javnosti. Ukoliko liberalna demokratija ne uspije da se reformiše i

savlada institucionalno propadanje, istorija se neće okončati praskom, već s jaukom“

(Fukujama).

7. Literatura

[1] P. Marković, M. Stanojević, Č. Marović, M. Milanović: Zelena strategija Crne

Gore – razvoj poljoprivrede i seoske privrede na tržišnim osnovama,1992

[2] N. Jauković: Informacioni sistem Ministarstva i sistema poljoprivrede,

šumarstva i vodoprivrede, 1992

[3] Č. Marović: Na razmeđi dviju politika, 2013

[4] Č. Marović: Aksiomi Crnogorske agrarne politike, 2013

[5] Č. Marović: Ruralna regionalizacija Crne Gore, 2014

Usaglašavanje statistike nauke, tehnologije i inovacija u srbiji sa standardima EU

__________________________________________________________________

213

Sunčica Stefanović Šestić34

, Prof. dr Đuro Kutlača35

USAGLAŠAVANJE STATISTIKE NAUKE, TEHNOLOGIJE I

INOVACIJA U SRBIJI SA STANDARDIMA EU

Apstrakt: U radu se izlažu metodološke osnove i instrumenti za prikupljanje

podataka na osnovu kojih se formira statistika nauke, tehnologije i inovacija (NTI) u

Srbiji, u cilju valorizacije procesa transformacije i usaglašavanja ovog dela

statističkog sistema Srbije sa statistikom nauke i inovacija EU/OECD/UNESCO.

Pored prikaza statističkih indikatora koji ilustruju stanje u nauci i inovacijama u

Srbiji, u radu se naglašava i značaj primene tih indikatora u pripremi i donošenju

odluka o daljem razvoju naučnoistraživačke (NI) i inovacione delatnosti (ID) u Srbiji.

To je sa stanovišta kvaliteta i pouzdanosti statističkih informacija u potpunosti

opravdano, jer je ovaj deo statističkog sistema Srbije ocenjen 2013. godine kao

potpuno usaglašen sa standardima i zahtevima EU (Eurostat).

Ključne reči: nauka, tehnologija, inovacije, statistika, Srbija, EU.

HARMONIZATION OF THE STI STATISTICS IN SERBIA WITH EU

STANDARDS

Abstract: This paper analyzes methodological tools and instruments for

collection of data for statistics of science, technology and innovation in Serbia, in

order to evaluate process of transformation and compliance of STI statistics in Serbia

with EU/OECD/UNESCO methodologies and standards. In parallel with presentation

of the STI indicators for Serbia, the importance of use of STI indicators in the process

of decision making and strategy/policy building for development of STI in Serbia is

pointed as well. Use of STI indicators for such purpose is justified with findings of the

recently (in 2013) conducted evaluation of the quality and reliability of STI statistics

in Serbia as fully or almost fully in compliance with standards and demands defined

by the EU (Eurostat).

Key words: science, technology, innovation, statistics, Serbia, EU.

34

Republički zavod za statistiku Srbije, [email protected] 35

Naučni savetnik Instituta "Mihajlo Pupin", Volgina 15, 11000 Beograd,

[email protected] , i redovni professor Univerziteta Metropolitan, Tadeuša Koščuška 63,

Beograd, [email protected]




__________________________________________________________________

214

1. Uvod

Republički zavod za statistiku (RZS) je, u skladu sa Zakonom o zvaničnoj

statistici, glavni proizvođač i diseminator podataka zvanične statistike i predstavlja

zvaničnu statistiku Republike Srbije u međunarodnom statističkom sistemu.

Programom zvanične statistike definišu se aktivnosti kojima će se izvršiti

harmonizacija statističkih istraživanja i indikatora sa međunarodnim standardima, pre

svega sa standardima Evropskog statističkog sistema i Evropske unije. U radu se

izlažu metodološke osnove i instrumenti za prikupljanje podataka na osnovu kojih se

formira statistika nauke, tehnologije i inovacija (NTI) u Srbiji, u skladu sa procesom

transformacije i usaglašavanja ovog dela statističkog sistema Srbije sa statistikom

nauke i inovacija EU/OECD/UNESCO. Pored prikaza statističkih indikatora koji

ilustruju stanje u nauci i inovacijama u Srbiji, u radu se naglašava i značaj primene tih

indikatora u pripremi i donošenju odluka o daljem razvoju naučnoistraživačkog (NI)

rada i inovacione delatnosti (ID) u Srbiji36

. Ovaj deo statističkog Sistema Srbije

ocenjen je [5] kao potpuno usaglašen sa standardima i zahtevima EU (Eurostat).

2. Metodološke osnove statistike NTI u Srbiji

Redovna istraživanja koja se realizuju u okviru NTI statistike u Srbiji su:

1. Statistika istraživanja i razvoja (IR)

2. Statistika inovacione delatnosti (ID).

2.1. Statistika istraživanja i razvoja

Metodološki osnov za statistiku istraživanja i razvoja je Frascati priručnik

[2]. Ovom statistikom obezbeđuju se podaci o: troškovima za IR, ljudskim resursima u

IR i istraživačkim rezultatima, radovima i projektima. Podaci se prikazuju prema

sektorima ekonomske aktivnosti:

Nefinansijski/poslovni sector (BES),

Sektor države (GOV),

Sektor visokog obrazovanja (HES) i

Privatni neprofitni sektor (PNP)

Periodika izrade ove statistike je godišnja. Izveštajne jedinice koje su u

zakonskoj obavezi da dostavljaju podatke o IR aktivnostima koje obavljaju su:

1. Naučnoistraživački, istraživačko-razvojni instituti, instituti od nacionalnog

značaja za Srbiju; samostalne naučnoistraživačke organizacije, poslovni subjekti i

ustanove čija je osnovna ili pretežna delatnost NI ili IR;

36

Zakonom o naučnoistraživačkoj delatnosti [6] i Zakonom o inovacionoj delatnosti [7]

definisani su ovi pojmovi i zato se koriste u ovom radu. Uobičajeni naziv koji se koristi u EU

je "Research and (Experimental) Development" i "Innovation Activities", ili, kraće: "Research

and Innovation", odnosno "Istraživanje i inovacije".


__________________________________________________________________

215

2. Istraživačko-razvojne jedinice koje se nalaze u sastavu privrednog subjekta ili

ustanove;

3. Visokoškolske ustanove (fakulteti ili akademije), čija je delatnost, po Zakonu,

obrazovna i naučnoistraživačka;

4. Neprofitne organizacije/udruženja koje se bave ovom delatnošću.

Obuhvat je potpun za sektore države i visokog obrazovanja, a za poslovni

sektor i neprofitne organizacije koristi se metod uzorka. Podaci su dostupni do nivoa

regiona (NSTJ 2). Agregirani podaci se dostavljaju Institutu za statistiku UNESCO,

Eurostatu i UNU Merit institutu.

Standardne klasifikacije koje se koriste pri izradi ove statistike su:

KD (NACE 2) – Statistička klasifikacija delatnosti;

NSTJ (NUTS) – Nomenklatura statističkih jedinica;

FOS – Klasifikacija naučnih polja;

NABS – Nomenklatura za analizu ukupnih budžetskih sredstava uloženih u IR;

ISCED 2011 – Standardna međunarodna klasifikacija obrazovanja.

Raspoloživi podaci o IR aktivnostima u Srbiji razvrstani su u nastavku teksta

u sledeće četiri grupe: IR1, IR2, IR3 i IR4.

IR1: Podaci o broju organizacija i jedinica koje se bave naučnoistraživačkom i

istraživačko-razvojnom delatnošću: prema vrsti, naučnoj oblasti i sektoru ekonomske

aktivnosti - tabela 1.

Tabela 1: Statistika IR - indikatori grupe IR1

Ukupno Nefinansijski (poslovni)

sektor

Sektor

države

Visoko

obrazovanje

Neprofitni

sektor

2008 232 77 67 82 6

2009 271 102 68 93 8

2010 243 80 59 102 2

2011 259 94 58 102 5

2012 245 77 61 99 8

Od 2007. godine broj naučnoistraživačkih i istraživačko-razvojnih organizacije ima

tendenciju rasta. Specifična je 2009. godina kada je primetna ekspanzija NI i IR

aktivnosti. To je godina u kojoj je sprovedena akreditacija visokoobrazovnih ustanova

i programa i izabran veći broj istraživača u nastavna i naučna zvanja.

IR2: Podaci o kadrovima: prema polu, nivou obrazovanja, zanimanju, vrsti radnog

odnosa, trajanju radnog vremena, ekvivalentu pune zaposlenosti (FTE) i starosti -

tabela 2.


Zaposleni Istraživači prema zvanjima

ukupno od toga istraživači

doktori nauka

magistri specijalisti univerzitetsko obrazovanje

svega žene svega žene

2008 19321 9900 11534 5439 55.7 25.6 3.7 15.0

2009 20067 10243 12006 5696 57.2 26.2 1.6 15.0


__________________________________________________________________

216

2010 19341 9815 12637 6169 56.5 25.1 0.8 17.6

2011 19742 10030 13609 6716 56.9 21.5 0.5 21.1

2012 19646 9954 13249 6577 57.4 18.1 0.1 24.4

IR3: Podaci o rezultatima NI i IR rada: istraživačkim radovima (završeni radovi,

radovi u toku i objavljeni radovi): prema vrsti istraživanja, naručiocu i naučnoj oblasti

- tabela 3. Broj naučnih radova je od 2007. u stalnom porastu.


Ukupno Fundamentalni Primenjeni Razvojni

2008. 6899 3439 2185 1275

2009. 7034 3396 1918 1720

2010. 8987 5152 2095 1740

2011. 9298 5261 2379 1758

2012. 9526 5302 2455 1769

IR4: Podaci o finansijskim sredstvima: prihodima, troškovima i investicijama, prema

vrsti istraživanja, izvorima finansiranja i nameni - tabela 4. Beleži se trend rasta bruto

izdataka za R&D, ali i smanjenje investicija iz budžeta u poslednjoj godini.


Bruto izdaci

(u hilj, RSD):

Bruto investicije

(%)

Tekući izdaci (%) Investicije finan-

sirane iz budžeta (%)

2008 19.476.592 8.7 91.3 31.8

2009 24.944.966 8.5 91.5 61.9

2010 22.828.236 9.4 90.6 58.1

2011 24.683.992 8.7 91.3 61.5

2012 30.251.695 6.2 93.8 49.9

Navedene četiri grupe podataka o IR aktivnostima u Srbiji (IR1, IR2, IR3 i IR4)

ilustruju osnovne elemente bogate informacione građe koja se prikuplja u okviru IR

statistike. Brojni indikatori koji se formiraju korišćenjem ovih podataka definisani su

metodološkim priručnicima OECD, EU i UNESCO, a samo nekoliko je navedeno u

tabeli 8 u ovom radu.

2.2. Statistika inovacione delatnosti

Metodološki osnov za statistiku inovacione delatnsosti je Oslo Manual, [3].

Za ovu statistiku je karakteristična dvogodišnja periodika (poslednja raspoloživa je za

period 2010–2012). Koristi se standardizovani upitnik razvijen u Eurostat-u, za tzv.

Community Innovation Survey (CIS). Metod prikupljanja podataka je uzorak koji je

determinisan: veličinom poslovnog subjekta (na osnovu broja zaposlenih),

ekonomskim aktivnostima (NACE 2) i ravnomernom teritorijalnom zastupljenošću.

Agregirani podaci i izveštaj o kvalitetu podataka dostavljaju se Eurostat-u. Na osnovu

prikupljenih podataka izračunavaju se nacionalni indikatori i kompozitni indeksi

inovativnosti za prosek EU 28 i svaku zemlju pojedinačno (Innovation Union

Scoreboard - IUS. [1]). Raspoloživi podaci o inovacionim aktivnostima u Srbiji

razvrstani su u sledeće tri grupe: ID1, ID2 i ID3.


__________________________________________________________________

217

ID1: Podaci o poslovnim subjektima prema inovativnosti, delatnosti i veličini, u

periodu 2010-2012.

Inovativni poslovni subjekti definisani su kao poslovni subjekti koji su u posmatranom

periodu uveli inovaciju proizvoda ili procesa, inovaciju u marketingu ili u organizaciji.

Istraživanje je pokazalo da je učešće poslovnih subjekata sa bar jednom od navedenih

vrsta inovacija oko 45%. Veličina poslovnog subjekta je ključni faktor za njihove

inovativne aktivnosti. Inovativno je preko 66% velikih poslovnih subjekata, nešto više

od polovine srednjih i više od 40% malih. Inovativne aktivnosti su više zastupljene

kod proizvodnih poslovnih subjekata (tabela 5).

Tabela 5: Statistika ID - indikatori grupe ID1

Ukupno Inovatori Poslovni subjekti koji nisu

inovirali

Ušečće

inovatora,%

Ukupno 11841 5280 6561 44.6

Mali poslovni subjekti 9057 3691 5366 40.8

Srednji poslovni subjekti 2264 1245 1019 55.0

Veliki poslovni subjekti 520 344 176 66.2

Proizvodni poslovni subjekti 4122 2007 2195 48.7

Uslužni poslovni subjekti 7719 3273 4366 42.4

ID2: Podaci o zastupljenosti inovacija prema veličini poslovnog subjekta - tabela 6.

Gotovo je isto učešće poslovnih subjekata inovatora proizvoda i procesa, dok je

učešće inovatora u organizaciji i marketingu veće za trećinu. Ove dve grupe inovatora

se, uglavnom, javljaju istovremeno u poslovnim subjektima. Poslovni subjekti koji

imaju istovremeno više vrsta inovacija češći su kod proizvodnih poslovnih subjekata

nego kod uslužnih. Skoro polovina velikih poslovnih subjekata istovremeno je uvela

inovacije proizvoda i procesa i inovacije u organizaciji ili marketingu.


Inovacija

proizvoda / usluge

Inovacija

procesa

Napuštene inovacije

ili još uvek u toku

Inovacije u

organizaciji

Inovacija u

marketingu

Ne-

inovatori

Ukupno 21,0 19,1 7,9 31,4 29,7 55,4

Mali 17,6 15,8 5,3 28,0 27,3 59,2

Srednji 29,6 27,5 14,6 41,0 36,3 45,0

Veliki 43,3 38,8 23,1 50,2 43,3 33,8

ID3: Podaci o poslovnim subjektima prema vrsti inovativnosti i sektorima delatnosti -

tabela 7.


Uku-

pno

Inovatori

proizvoda i

procesa

Inovatori u

organizaciji i

marketingu

Inovatori proizvoda,

procesa, organizacije i

marketinga

Ne-

inovatori

Ukupno 44.6 27.4 39.7 22.6 55.4

A: Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo 30.3 17.3 28.5 15.5 69.7

B: Rudarstvo 37.0 22.2 27.8 14.8 63.0

C: Prerađivačka industrija 50.5 35.9 44.6 30.1 49.5

D: Snabdevanje električnom energijom,

gasom i parom 46.2 35.9 37.2 26.9 53.8


__________________________________________________________________

218

Е: Snabdevanje vodom i upravljanje

otpadnim vodama 32.5 20.5 25.3 13.6 67.5

F: Građevinarstvo 40.6 21.7 36.9 18.2 59.4

G: Trgovina na veliko i malo i popravka

motornih vozila 42.0 20.3 38.1 16.3 58.0

H: Saobraćaj i skladištenje 34.4 25.1 26.2 16.8 65.5

I: Usluge smeštaja i ishrane 42.6 21.7 37.5 16.6 57.7

Ј: Informisanje i komunikacije 53.7 35.6 46.5 28.2 46.3

К: Finansijske delatnosti i osiguranje 72.1 51.6 63.9 43.4 27.9

L: Poslovanje nekretninama 24.4 11.1 24.4 11.1 73.3

М: Stručne, naučne, inovacione i tehničke

delatnosti 50.6 32.9 47.5 29.7 49.4

N: Administrativne i pomoćne uslužne

delatnosti 37.7 21.9 35.5 20.1 62.3

Navedene tri grupe podataka o inovacionim aktivnostima u Srbiji (ID1, ID2 i ID3)

ilustruju osnovne elemente bogate informacione građe koja se prikuplja u okviru

inovacione statistike. Kao i za IR aktivnosti, i ovi podaci se dostavljaju Institutu za

statistiku UNESCO, Eurostatu i UNU Merit institutu u Holandiji.

3. Osnovni indikatori NTI u Srbiji

Na osnovu rezultata istraživanja koja se realizuju u okviru NTI statistike u

Srbiji (Statistika istraživanja i razvoja (IR) i Statistika inovacione delatnosti (ID))

formiraju se indikatori NTI u Srbiji. Pri tome se u izračunavanju koriste i podaci iz

drugih nacionalnih statističkih istraživanja (anketa o radnoj snazi – ARS, statistika

obrazovanja, itd), baze kojima raspolaže Eurostat, EPO i drugi izvori.

U tabeli 8 prikazani su neki od osnovnih indikatora NTI u Srbiji.

Tabela 8: Osnovni indikatori NTI u Srbiji

Srbija ►

2008

2009

2010

2011

2012

EU prosek

2012

GERD (€ million) 239.07 265.55 221.85 242.09 287.33 9,532.1

GERD per capita 32.53 36.27 30.43 33.35 39.91 525.8

R&D intensity (GERD as % of GDP) 0.73% 0.92 0.79 0.77 0.96 2.06

BERD (€ million) 21.72 38.02 25.80 22.72 71.73 6,001.5

GERD financed by business enterprise as % of

total GERD

14.37% 16.61% 18.39% 15.48% 24.37% 62.96

GERD financed by abroad as % of total GERD 9.03% 7.18% 3.58% 5.48% 9.19% 9.18%

GBAORD (€ million)* 143.81 166.96 131.78 153.60 147.4 3082.5

GBAORD as % of GDP * 0.54 0.578 0.471 0.488 0.492 0.76

* Napomena: GBAORD – procena (nije prema metodologiji OECD). U toku je sprovođenje prvog

istraživanja o ukupnim budžetskim izdvajanjima za nauku prema metodologiji OECD (GBAORD).

4. Evaluacija i korišćenje statistike NTI u Srbiji

U okviru evaluacije statističkih sistema u oblasti statistike nauke i inovacija u

državama Zapadnog Balkana, koja je urađena u okviru aktivnosti UNESCO i UIS

(UNESCO Institute of Statistics), a po zahtevu Svetske banke, tokom 2012-2013.


__________________________________________________________________

219

godine, ukupna ocena za Srbiju je visoka [5]: Considering the fulfillment requirements

under 15 principles of the European Statistics Code of Practice, the WBC countries with

modes of operation fully or almost fully in compliance with all indicators defined by the

European Statistics Code of Practice are Croatia and Serbia.

Navedena evaluacija sadrži veoma iscrpnu analizu svih segmenata

organizacije i funkcionisanja statistike nauke i inovacija. Za korisnike ove statistike u

Srbiji, a posebno za pripremu i donošenje odluka o daljem razvoju NI rada i

inovacione delatnosti u Srbiji, značajna je ocena UNESCO i UIS da je ta statistika

pouzdana i kvalitetna. Zato je neophodno da se statistika nauke i inovacija koristi u

pripremi strateških dokumenata i odlučivanju o kreiranju budžeta i trošenju sredstava

iz javnih izvora za NI rad i inovacionu delatnost u Srbiji.

Isticanje ove evaluacije zvanične statistike nauke i inovacija u Srbiji je

potrebno, jer je uočeno (i od strane ovih autora) da se statistika nauke i inovacija

nedovoljnoi sporadično koristi, čak i u pripremi zvaničnih dokumenata. Često se u

naučnoj javnosti Srbije koriste netačni podaci i pogrešne interpretacije indikatora

nauke i inovacija. Evidentan primer je najvažniji dokument na osnovu kojeg se

realizuje upravljanje i finansiranje nauke i inovacija u Srbiji, "Strategija naučnog i

tehnološkog razvoja Republike Srbije u periodu od 2010. do 2015: Fokus i

partnerstvo". U tom dokumentu se navodi da je učešće nauke u BDP 2003. dostiglo

0,3% i stagnira na tom nivou do 2010. [4, str.7], iako je zvanični podatak RZS za

2008. godinu 0,73% BDP, odnosno, dvostruko više od onog što se u tom dokumentu

navodi. Karakteristično je da se podatak od 0,3% BDP navodi kao ukupni trošak za NI

delatnost u Srbiji u celom periodu od usvajanja Strategije do danas, iako je to važilo

za 2004. godinu (0,32% BDP). Od tada je ovo učešće u stalnom porastu, da bi u

2012.g. dostiglo 0.96% BDP, kako je i navedeno u tabeli 8 u ovom radu37

. U istom

dokumentu, u analizi ljudskih resursa u nauci u Srbiji, navodi se podatak od 10220

istraživača (čak se kao izvor navodi RZS) iako je 2008.g. bilo 11534 istraživača

(tabela 8, izvor RZS), odnosno, skoro 15% više [4, str. 13]. Navedeni primeri odnose

se na ključne indikatore stanja nauke u državi (finansiranje i ljudski resursi).

Korišćenje pogrešnih podataka sigurno ne može predstavljati pouzdanu osnovu za

pripremu strateških odluka, a svakako da šteti ugledu i donosilaca odluka, ali i

zvanične statističke institucije.

5. Literatura

[1] European Union (2014), Innovation Union Scoreboard 2014, ISSN 1977-

8244, ISBN 978-92-79-34662-0, doi: 10.2769/88936

[2] OECD (2002), Proposed Standard Practice for Surveys Of Research and

Experimental Development – Frascati Manual, OECD, Paris, 2002

37

Dr Vera Dondur, predsednica Saveta za nauku i tehnološki razvoj RS nedavno je izjavila:

"Dok Švedska za nauku izdvaja 4,3 odsto BDP-a, a Slovenija 1,5 odsto, mi balansiramo na 0,3

odsto", "Politika online", 11. novembar 2014: http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Na-

zacelju-Evrope-po-broju-istrazivaca.lt.html


__________________________________________________________________

220

[3] OECD (2005), The Measurement of Scientific and Technological Activities –

Oslo Manual: Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, Third

edition, OECD, Paris, 2005

[4] Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od 2010.

do 2015. godine, Službeni glasnik Republike Srbije br. 13/10

[5] UIS (2013), “Final Report on Quality of Science, Technology and Innovation

Data in Western Balkan Countries: a Validated Input for a Strategy to Move the

STI Statistical Systems in the Western Balkan Countries towards the EU:

International Standards, Outlining an Action Plan for Further Actions”.

UNESCO Institute for Statistics, Montreal.

[6] Zakon o naučnoistraživačkoj delatnosti, „Službeni glasnik RS”, br. 110/05 i

50/06-ispravka

[7] Zakon o Inovacionoj Delatnosti, "Sl. glasnik RS", br. 110/05, 18/10 i 55/13

Zahvalnost




evb. III 47005.

Istraživanja u Srbiji i održivi razvoj

__________________________________________________________________

221

Dr Stana Petrović38

, dr Velimir Petrović39

,

ISTRAŽIVANJA U SRBIJI I ODRŽIVI RAZVOJ

Apstrakt: Naučni i istraživački sistem Srbije (NISS) od 2001. god. do

2014.god. razvijao se uglavnom uzlaznom putanjom, koja se može oceniti dobrom i

održivom, u odnosu na zatečeno stanje krajem 90-tih. godina. Ustanovljena je

zakonska regulativa, izgrađena je mreža naučno-istraživačkih, inovacionih i pratećih

organizacija i povećana materijalna podrška istraživanjima. I pored pozitivnog trenda

razvoja NISS, ocenjuje se da je sistem, u određenoj meri, nedovoljno savremen i

efikasan, nedovoljno racionalan i inertan, te da ne doprinosi u dovoljnoj meri

održivom rastu i razvoju nacionalne ekonomije. Ekonomija, kao jedan od tri sistema

koncepta održivog rasta i razvoja zemlje, nakon skoro petnaestogodišnjeg perioda

tranzicije, doživela je potpuni neuspeh i srušila sve iluzija o održivom razvoju srpske

ekonomije na duži rok i boljem standardu stanovništva. U ovom radu autori ukazuju

na stanje u istraživačkom sistemu i mogućnost njegovog unapređenja, sa posebnim

osvrtom na održivi rast i razvoj nacionalne ekonomije zasnovan na konceptu

"Pametne specijalizacije" - " Smart Specialisation". Može li se koncept "Pametne

specijalizacije" primeniti u Srbiju, zavisi će od nosilaca ekonomske politike države,

lokalnih vlasti i ostalih učesnika u kreiranju i ostvarivanju razvoja zemlje.

Ključne reči: nauka, istraživanje, rast, održiv razvoj, "pametna

specijalizacija“.

RESEARCH IN SERBIA AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT

Abstract: Since 2001 up to 2014, science and research system in Serbia was

developed mostly upwards, which can be evaluated as good and sustainable compared

to the existing situation in the late ninety. Appropriate legislation was established, the

network of science, research and innovation organizations was built and financial

support to research was increased. In spite of the positive trend of development, it is

estimated that the system is, to some extent, not enough modern and efficient, that is

not rational, that it is too inert and that it does not contribute sufficiently to growth

and sustainable development of the national economy in transition. Economy, as one

of the three systems of sustainable growth and development of the country, after

nearly fifteen years of the transition period, has experienced complete failure and

collapse of all illusions about the sustainable development of the Serbian economy

and a better living standard of the population in the long term. In this paper, the

38

Savetnik MNTR u penziji, e-mail: [email protected] 39

Naušni saradnik, Institut IMR, Beograd, e-mail: [email protected]




__________________________________________________________________

222

authors consider the situation in the research system and the possibilities of its

improvement, with a special focus on sustainable growth and development of the

national economy based on the concept of "smart specialization". Can the concept of

"Smart Specialization" be applied in Serbia? It will depend on the economic policy of

the state and local government, as well as of other participants in the creation of state

economy

Key words: science, research, growth, sustainable development, "smart

specialization”.

1. Uvod

Naučni i istraživački sistem Srbije (NISS) od 2001. do 2014. godine razvijao

se uglavnom uzlaznom putanjom, koja se može oceniti dobrom, u odnosu na zatečeno

stanje krajem devedesetih godina. U jednom haotičnom stanju, materijalnim

neprilikama u većini naučno-istraživačkih organizacija (NIO), bilo je teško izvršiti

revitalizaciju istraživačkog sistema u kratkom roku i početi sa realizacijom

programa. Ipak, ustanovljeni su projekti u osnovnim istraživanjima (OI) i

tehnološkom razvoju (TR), kao i drugi programi za period do 2002 – 2005. godine i

započeto je njihovo finansiranje sa znatno uvećanim sredstvima iz javnih izvora u

odnosu na 2000. godinu. U okviru politike naučnog i tehnološkog razvoja Srbije

doneti su Zakon o naučno-istraživačkoj delatnosti [1], kao i Zakon o inovacionoj

delatnosti [2] i time su stvoreni uslovi za izgradnju mreža naučno-istraživačkih,

inovacionih i pratećih organizacija. Doneti su pravilnici i kriterijumi, koji bliže

uređuju realizaciju programa i njihovo finansiranje.

Jedan od njih je Pravilnik o postupku i načinu vrednovanja i kvantitativnom

iskazivanju naučno-istraživačkih rezultata istraživača [3], koji će u značajnoj meri

opredeliti prioritet ka osnovnim istraživanja [4]. Doneta je takođe Strategija naučnog i

tehnološkog razvoja [5] i utvrđeni su prioriteti u istraživanjima u ciklusu od 2010. do

2015. godine, koji imaju za cilj da ostvare, pored ostalog, znatno veći uticaj

istraživanja na ekonomski rast i održiv razvoj nacionalne ekonomije.

Ekonomija Srbije, kao jedan od ciljeva održivog rasta i razvoja u Srbiji, je u

veoma lošem stanju, što pokazuju svi makroekonomski pokazatelji (prezaduženost

zemlje prema inostranstvu, nezaposlenost, siromaštvo, pad industrijske proizvodnje,

niska i opadajuća konkurentnost, opadajuća stopa rasta bruto domaćeg proizvoda

(BDP) i dr). Kako dalje i da li postoje novi koncepti i mehanizmi za oporavak zemlje?

Problem je veoma kompleksan, ali se svi slažu (i vlast i opozicije i struka) da

u ovom trenutku nije moguć održivi rast i razvoje ekonomije, bez promena i reforme u

svim segmentima društva. Zbog toga se nosiocima ekonomske politike sugeriše da

nastave sa reformama na pricipjelan način a ne voluntaristički, kakvih je bilo do sada,

ma koliko one bile naizgled neprihvatljive. Promene su neophodne i u NISS, kako bi

istraživanja postala efikasnija i racionalnija.


__________________________________________________________________

223

2. Nauka, istraživanja i razvoj danas u Srbiji

Naučno-istraživački sistem u Srbiji je u proteklom periodu poboljšan i

istraživanja unapređena. Povećana je materijalna podrška istraživanjima iz javnih

izvora, a kasnije od 2010. i iz međunarodnih izvora i kredita. Nastavljena je realizacija

svih programa definisanih Zakonom o naučno-istraživačkoj delatnosti i Zakonom o

inovacionoj delatnosti. Nastavljena je realizacija programa istraživanja iz ciklusa

2011-2015. u oblasti osnovnih istraživanja - OI (391 projekta), tehnološkog razvoja -

TR (270), integralnih i interdisciplinarnih istraživanja III (110), što čini ukupno 771

projekat (105.845 istraživač meseci). U okviru inovacione aktivnosti finansijski se

podržava 148 projekata i 88 projekata namenjenih popularizaciji nauke. Pokrajinski

sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj podržava 83 projekata u sedam naučnih

disciplina i pomaže primenu novih tehnologija koje su od posebnog interesa za održivi

razvoj Pokrajine i za zapošljavanje [6]. Analizom podataka o usmeravanju sredstava

za realizaciju istraživanja u oblasti OI i TR po oblastima nauka i ciklusima, (na kojima

se usmerava preko 85% ukupnih sredstava), zapaziće se da značajnih promena u

prioritetima nema i da dominiraju osnovna istraživanja, ali i da su određene promene

prisutne u ciklusu 2010-2015. u korist integralnih i interdisciplinarnih istraživanja.

Povećan je broj istraživača sa 9.038 u 2008. godini na oko13.000 u 2014.

godini, uključivanjem mladih istraživača sa akademskim zvanjem doktora (1.055),

istraživača iz dijaspore (600), stipendista i spoljnih saradnika. Prema podacima

Republičkog zavoda za statistiku (RZS) za 2012. god, Srbija ima 19.646 zaposlenih u

259 organizacija i institucija koje se bave istraživačkom delatnošću, od kojih su

13.609 istraživači (odnosno, 68,9%) [7]. Poboljšana je starosna i kvalifikaciona

struktura, što je jedan od važnih prioriteta utvrđen Strategijom. Nažalost nastavljen je

odliv mladih istraživača i talenata, većim intenzitetom, zbog nemogućnosti

zapošljavanja u zemlji.

Delimično je izgrađena naučna i tehnološka infrastruktura, sredstvima iz

kredita Evropske investicione banke - EIB, Banke za razvoj Saveta Evrope - BRSE i

pretpristupnih fondova Evropske Unije - IPA.

Formiran je naučno-tehnološki park ”Zvezdara”, Naučno-tehnološki park u

Novom Sadu (prva faza), Istraživačka stanica “Petnica”, Prirodnjački centar

“Svilajnac” i centralna zgrada Univerziteta u Novom Sadu. Takođe, u poslednjem

ciklusu u toku je nabavka opreme i potrošnog materijala za potrebe istraživanja u

vrednosti od 90 miliona evra.

Povećan je broj naučnih radova objavljenih u međunarodnim i domaćim

časopisima: 6.156 radova u 2012. god. (740 radova na milion stanovnika ili 0,6 radova

po FTE istraživaču) [8]. Naučnom produkcijom Srbija je prestigla sve zemlje iz

regiona (Slika 1, podaci za 2014 odnose se na period za prvih šest meseci).

Na osnovu globalnog rangiranja istraživača (časopis SCImango

Jounrnal&Country Rank) naši istraživači nalaze se na 48 mestu, a u nekim

disciplinama i bolje (matematici 42, energetici 40, inženjerstvo 44, hemije 45.

hemijsko inženjerstvo 44) [9, 10].


__________________________________________________________________

224

U indeksnoj bazi GCI (Global Competetiveness Index 2011- 2012), koja prati

142 zemlje, Srbija se nalazi na 95 mestu. Univerzitet u Beogradu od 2012 god. se

nalazi na Šangajskoj listi, među 500 najprestižnijih univerziteta u svetu [11].

Nažalost, inovativna i patentna aktivnost u Srbiji je skromna i pored

dugogodišnjih istraživanja u oblasti tehnološkog razvoja i inovacione delatnosti.

Skromni rezultati iz poslednjeg ciklusa pokazuju mali napredak. Povećan je broj

rezultata iz kategorije M 85-90 u 2012. i 2013. godini. Prijavljeno je 266 patenata (od

kojih 75 malih) i registrovano ukupno 140 (od kojih 61 mali patent). U poređenju sa

EU, Srbija znatno zaostaje i ima 56 patenata na milion stanovnika u odnosu na EU

koja ima 198 [8].

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Србија

Словенија

Хрватска

Slika 1. Broj objavljenih radova

Sveukupni podaci o inovativnosti, tehnološkom razvoju, konkurentnosti i dr.

pokazuju da dosadašnja istraživanja ne doprinose u dovoljnoj meri održivom rastu i

razvoju nacionalne ekonomije i da je uticaj nauke “neutralan”, iako nije izvršena

sveobuhvatna analiza uticaja nauke na ekonomski razvoj Srbije, niti pak evaluacija

celokupnog NISS.

Zašto je to tako?

Država nema jasnu viziju koji su prioriteti privrednog i ekonomskog razvoja,

iako su donete strategije skoro u svim oblastima uključujući i Strategiju naučno-

tehnološkog razvoja, Strategiju industrijskog razvoja, Strategiju regionalnog razvoja i

dr. Takođe, država nema mehanizme za nametanje programa istraživanja, već to čine

NIO na osnovu raspoloživih kadrovskih kapaciteta. Pored toga nedostaju informacije i

znanje o istraživačkim i inovacionim kapacitetima poslovnog sektora, a isto tako nije

razvijena kultura patentiranja i preduzetništva, osim nekoliko osnovanih inkubatora,

poneka spin-of kompanija i dr, što se svakako može smatrati pozitivnim trendom.

Opravdanja se mogu nalaziti u nepostojanju nacionalne strategije tehnološkog

razvoja i politike, skromnim potrebama i apsorcionim mogućnostima primene


__________________________________________________________________

225

rezultata, kao i malim i nedovoljno kompetentnim timovima istraživača i dr. To

možda jesu razlozi, ali autori takođe ističu, pored navedenog, da je "dugogodišnja

državna politika istraživanja" u Srbiji “podržavala programe osnovnih istraživanja, u

odnosu na tehnološki razvoj" [12] i to je nadalje problem, jer istraživačkih i drugih

razvojnih jedinica nema dovoljno u realnom sektoru Srbije.

Uz izvesne pomake, inertnost naučno-istraživačkog sistema se i dalje

nastavlja u pogledu organizacionog ustrojstva, sistema izbora i evaluacije projekata i

rezultata, sistema finansiranja i dr.

3. Međunarodna saradnja u nauci i istraživanju

Prioritet ovog programa je svakako FP7, odnosno Horizon 2020. Naši

istraživači učestvuju u 197 projekata koje finansira Evropska komisija. Od 2011. do

danas uključeno je 83 projekata od kojih 16 koordiniraju naši istraživači. U 2014. god.

je nastavljena realizacijom 140 bilateralnih i 118 projekata iz programa EU FP7.

Najuspešnije NIO u FP 7 su Institut "Mihailo Pupin", Institut za fiziku, Institut za

nuklearna istraživanja "Vinča", Fakultet tehničkih nauka iz Novog Sada i dr. Kao

pomoć istraživačima za učešće u programu EU Horizon 2020. u Ministarstvu su

akreditovani saradnici pri Evropskoj komisiji-EK.

Šta je Horizon 2020?

Horizon 2020 je finansijski instrument sprovođenja Inovacione Unije, glavne

inicijative programa Europe 2020 koji ima za cilj da obezbedi evropsku globalnu

konkurentnost [8, 13]. Realizuje se od 2014. do 2020. godine sa budžetom od 80

milijardi EUR. Ovaj novi EU program istraživanja i razvoja je deo inicijative u

stvaranju novog rasta Evrope. Horizon 2020 funkcioniše putem niza jednostavnih

pravila. On kombinuje sva finansiranja istraživanja i inovacija koja se trenutno

odvijaju preko Okvirnih programa za istraživanje i tehnički razvoj, Okvirnog

programa za konkurentnost i inovacije (CIP) i Evropskog instituta inovacija i

tehnologije.

Multilateralna saradnja Srbije se ostvaruje uspešno sa Centralnom evropskom

inicijativom, NATO programom - Nauka za mir i bezbednost, organizacijom za

crnomorsku ekonomsku saradnju i UNESCO-om. Srbija je postala punopravni članica

CERN-a. Bilateralna saradnja je ustanovljena sa sledećim zemljama: Slovenijom (50

projekata), Hrvatskom (32), Makedonijom, Slovačkom (15), Francuskom (26), Kinom

(12), Belorusijom (10), Nemačkom (23), Portugalijom (10), Španijom (10) i dr. [12].

4. Finansijska podrška istraživanjima

Finansijska podrška nauci i istraživanjima iz javnih izvora je višestruko

povećana: od 1.142.000.000 RSD u 2001. na 15.758.351.477 RSD u 2013, odnosno na

16.569.624.000 RSD kako je planirano za 2014. Nastavljen je trend rasta sredstava za

nauku iz budžeta u 2013. i 2014. godini, tako da je njihov udeo u budžetu dostigao

nivo od 0,49% BDP. Najveći deo sredstava preko 85% se usmerava za realizaciju


__________________________________________________________________

226

programa istraživanja, a ostalo na druge programe, pri čemu program međunarodne

naučne saradnje beleži dalji rast sa učešćem od oko 7,5% [14].

0.35

0.73

0.57

0.44 0.430.49

0.64

0.73

0.92

0.79 0.77

0.97

0.75

0.230.26

0.350.30

0.27 0.29

0.410.44

0.57

0.46 0.47 0.500.45

0.00

0.20

0.40

0.60

0.80

1.00

1.20

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Godina

%B

DP

GERD GOVERD

Slika 2. Udeo troškova za istraživanju kao % BDP ( 2001.-2013.) u Srbiji

Na slici 2 su prikazana ukupna sredstva za IR (GERD) u periodu od 2001. do

2013 godine. Nažalost, u podacima do 2008. godine postoji znatna razlika u zavisnosti

od izvora i obuhvata izveštajnih jedinica (NIO), zato su za taj period podaci dati

jedino na osnovu zvaničnih podataka RZS [7], a od 2009. godine na osnovu podataka

Eurostata [15]. Problem je što se razlikuju ne samo podaci o troškovima za IR, već se

razlikuju i podaci o BDP po izvorima (Narodne Banke Srbije, Saopštenja RZS,

Ministarstva finansija). Posebno su nepouzdani podaci za period od 2001 do 2007.

godine. Od 2007. godine RZS primenjuje novu metodologija Eurostat-a tako da se ti

podaci mogu smatrati pouzdanijim. Na slici 2 su, radi informacije, dati i podaci o

ulaganjima iz javnog sektora (GOVERD), pri čemu do 2007. godine se podaci odnose

na sredstva MNT bez NIP-a [5], a nakon 2007 godine prema podacima RZS [7].

Odnos GOVERD/GERD je približno 60±10%.

U finansiranju troškova od 0.77% od BDP u 2011. godini, udeo državnog

sektora je 63,4%, poslovnog sektora 9,1%, sopstvenih sredstava 21,8%, inostranstva

5,5% i neprofitan sektor 0,1%, dok u realizaciji visoko-školske ustanove učestvuju sa

56,8%, državni instituti 33,8% i poslovni sektor 9,4% (Slika 3). U 2012. godini taj

odnos je nešto drugačiji. U troškovima za IR od 0.97% BDP u 2012. godini, udeo

javnog sektora je 51,3%, poslovnog sektor 5,8%, visokog obrazovanja 33,7%,

inostranstvo 9,2% i neprofitan sektor 0,1%, dok u realizaciji visoko-školske ustanove

učestvuju sa 47%, državni instituti 29% i poslovni sektor 24% (Slika 4) [7 ].


__________________________________________________________________

227

63.5%

9.1%5.5%

21.8%

0.1%

preduzeca drzava neprofitnisopstven inostrani

2011. god.: Izvori sredstava 24.683.992.000 RSD

9.4%

33.8%56.8%

preduzeca drzava univerzitet

2011. god.: Realizacija 24.683.992.000 RSD

Slika 3. Izvori finasiranja i realizacija sredstava za IR u 2011. godini

0.0%

33.7%

9.2%5.8%

51.3%

preduzeca drzava neprofitnisopstven inostrani

2012. god.: Izvori sredstava 32.505.764.000 RSD

24.0%

29.0%

47.0%

preduzeca drzava univerzitet

2012. god.: Realizacija 32.505.764.000 RSD

Slika 4. Izvori finasiranja i realizacija sredstava za IR u 2012. godini

Fizika

10%

Matematika i

mehanika

7%

Jezik i knjizevnost

8%

Drustvene nauke

18%Hemija

17%

Biologija

17%Geo nauke i

astronomija

5%

Istirorija, arheol. i

etnol.

8% Medicina

10%

Slika 5. Usmeravanje sredstava po oblastima u OI


__________________________________________________________________

228

Podaci Ministarstva za 2014. godinu (za prvih 7 meseci) pokazuju da se na

programe osnovnih istraživanja (uključujući SANU i Maticu srpsku) usmerava oko

44,4 %, u okviru koga najveći deo ide na društvene nauke sa 18%, slede ih hemija i

biologija sa po 17%. Ostale naučne oblasti su mahom ispod 10% (Slika 5). Podaci o

finasiranju istraživanja iz predhodnih ciklusa 2006-2010. u odnosu na 2014. pokazuju

porast učešća OI od 40,4% na 44,4%, kao i porast udela pojedinih disciplina

(biologije, hemije, matematike, dok ude nekih disciplina neznatno opada) [14].

Na program tehnološkog razvoja u 2014. godini usmerava se oko 27.6%, kao

što pokazuje Slika 6, a najveći udeo imaju projekti iz oblasti biologije i poljoprivrede

(oko 35%). Napominjemo takođe da je povećan udeo TR u odnosu na prethodni

ciklus (od 24,7% u 2006-2010. na 27,6% u poslednjem ciklusu u 2014.god) [14].

35%

14%12%

8%

13%

11%7%

Biotehnologija i poljoprevreda Elektronika, telekomunikacije

Energetika, rudarstvo i EE Materijali i hemijske tehn.

Masinstvo i industr. Softver Saobracaj, urban. i gradjev.

Uredjenje, zastita i vode

Slika 6. Usmeravanje sredstava po oblastima TR

Zaštita životne

sredine

15%

Infor. i kom. tehn.

7%

Novi mater. i

nanonauke

23%

Poljoprivreda i

hrana

14%

Unapredjenje

donoš. drž.

18%

Biomedicina

17%Energetika i nerg.

efikas.

6%

Slika 7. Usmeravanje sredstava iz javnih izvora po oblastima III


__________________________________________________________________

229

Ostatak sredstava od 28% usmerava se na tzv. integralna i interdisciplinarna

istraživanja - III (slika 7). U okviru ovog programa najveći deo ide na oblast novih

materijala i nanonauke (oko 23%), a i za njih sledi oblast unapređenje donošenja

državnih odluka (sa oko 18%) [14].

Imajući u vidu slike 5, 6 i 7, može se primetiti da se najveći deo sredstava za

istraživanja u 2014. godini (66%) usmerava za realizaciju projekata iz oblasti

poljoprivrede, hrane, biologije i biotehnologija, slično kao i u ciklusu 2006-2010.

Prema izveštaju za trogodišnji period istraživanja u navedenim oblastima ostvareni su

i najbolji rezultati.

I na kraju ovog poglavlja, na Slici 8 prikazana su sredstva finansijske podrške

istraživanjima u AP Vojvodini, namenjena programima koji su od posebnog značaja

za razvoj Pokrajine. Iz Izveštaja Sekretarijata za 2013. god. može se zapaziti da se

uvode novi podsticaji za primena novih tehnologija, zapošljavanje, pravo na prvu

šansu istraživačima sa akad. zvanjem doktora nauka i programom koji ima za cilj

primenu novih tehnologija, podrška istraživačima za učešće u programu Horizon 2020

i dr. [16]

Slika 8. Finansijska podrška istraživanjima u AP Vojvodini

5. Održivi rast i razvoj ekonomije

Srbija na putu tranzicijenije ekonomskog sistema, nakon 2000. god. nije

uspela da ostvari dinamičan i održivi ekonomski rast i razvoj. Nakon početnih uspeha

u reformama, Srbija je “zastala,” i zadužilvala se, tako da joj danas preti solventnost

servisiranje spoljnjeg duga (koji je porastao od 12,2 milijarde evra u 2005. na 25.8

milijardi evra 2013). Nezaposlenost radno aktivnog stanovništva u Srbiji (15-64

godina) je najveća u Evropi (osim BiH) oko 21,6%). Privreda je najvećim delom

devastirana a standard velikog dela stanovništva je na granici siromaštva oko 24%.

Konkurentnost srpske privrede (prema Svetskom ekonomskom forumu) opada u

odnosu na prethodnu godinu sa 95 mesta na 101 za 2013-2014. god.


__________________________________________________________________

230

Uzroci su višestruki ali ih pre svega treba tražiti u nedostatku jasne vizije

razvoja, dominantnom neoliberalnom konceptu razvoja sve do izbijanja globalne

ekonomske krize 2008. godine, propustima u procesu privatizacije, ekonomskoj krizi,

borbi stranaka za vlast, nedovoljno izgrađenoj demokratiji, institucija i vladavini prava

i dr.

Proteklu deceniju karakteriše hiperprodukcija strategija na nacionalnom,

regionalnom i sektorskom nivou, koje su u najvećoj meri ekonomski neutemeljene,

međusobno neusaglašene, te i nedovoljno primenljive. Jedna od njih je Strategija

održivog razvoja Republike Srbije. Postavljeni ciljevi (u samom tekstu Strategije) su

korektni. Prisutni su svi elementi odnosno sve tri dimenzije, tzv. društvena dimenzija,

ekonomska i zaštita životne sredine. Međutim nijedan od ciljeva nije ostvaren.

Kako dalje, koji bi to bili osnovni preduslovi za održivi rast i razvoj naše

ekonomije? Sigurno je da se reforme moraju nastaviti odnosno suštinska

transformacija nacionalne ekonomije, koja podrazumeva najpre reformu postojećeg

ekonomskog i političkog sistema, uspostavljanje pravne države, vladavinu prava,

razvoj demokratije i uspostavljanje institucija u svim oblastima. Neophodno je

smanjenje javne potrošnje i subvencija privredi, kao i redukcija sredstava namenjenih

javnim službama i upravi, ali ne obrazovanju, istraživanjima, zdravstvu i socijalno

ugroženim. To su oblasti ključne za održivost jednog naroda. Razume se da reforme

moraju biti principjelne, štednja mora biti ravnomerno raspoređena uz zaštitu

najugroženijih, ali ne volutarističke, kakve su bile do sada, koje štite inače povlašćen

državni administrativni aparat, državne i lokalne funcionere, partije i dr, a kažnjavaju

najproduktivnije slojeve društva. Reforma i izgradnja savremenog, modernog,

kreativnog obrazovnog, istraživačkog i inovacionog sistema, po oceni autora, bi

trebalo da budu prioriteti najvišeg ranga.

Nadalje, reforme podrazumevaju podsticanje najuspešnijih izvozno

orijentisanih sektora, posebno u industriji i to industriji zasnovanoj na znanju,

inovacijama i najsavremenijim tehnologijama, koja je konkurentna na međunarodnom

tržištu. Na žalost, takvih je danas sve manje i pokazuju trend opadanja (prema

zvaničnoj statistici spoljne trgovine). Neophodno je takođe primeniti i/ili definisati

novu regionalnu politiku održivog rasta i razvoja, koja može omogućiti transformaciju

regionalne ekonomije zasnovane na novim ili unapređenim poslovima i aktivnostima.

Privatne i javne investicije u inovacije i njihova primena, unapređenje preduzetništva,

saradnja između privatnog i javnog sektora, smatraju se ključnim faktorima rasta i

održivog razvoja regiona. To je novi koncept razvoja EU, koji je definisala Evropska

konisija poznat kao koncept „Pametne specijalizacije” – „Smart Specialization“).

6. Šta je koncept „Pametne specijalizacije“ – „Smart Specialization“

Koncept „Pametne specijalizacije" [17] je definisala Evropska komisija 2010.

godine, ističući da inovacije imaju ključnu ulogu u postizanju održivog rasta i

zaposlenosti na regionalnom nivou. Kako bi promovisala koncept Pametne

specijalizacije, Evropska komisija je najavila 2010. godine osnivanje programa

„S³Platform” pod nazivom "Regionalna politika koja doprinosi pametnom rastu u


__________________________________________________________________

231

Evropi 2020" [18]. Ova platforma ima za cilj da pomogne regionima i državama

članicama Unije u razvoju, primeni regionalnih strategija, kao i pomoć regionima da

identifikuju potencijalne mogućnosti i aktivnosti koje nude najbolje šanse za jačanje

njihove konkurentnosti [19].

To je novi koncept inovacione politike sa ciljem promovisanja efikasnog

korišćenja javnih i privatnih investicija u istraživanju. Koncept ističe da su efikasnije

(isplativije) investicije u konkretne inovacije koje bi se primenile u određenim

regionima, umesto ulaganja na veći broj nedovoljno istraženih oblasti i tehnologija.

Koncept „Pametne specijalizacije” podrazumeva najpre analizu regionalnih

mogućnosti i potencijalnih partnera u drugim bliskim regionima, saradnju između

klastera, kako bi se izbeglo nepotrebno dupliranje investicija u istraživanjima. „Smart

specijalizacija” se zasniva na konceptu snažne saradnje i partnerstva između poslovnih

preduzeća, javnih institucija, obrazovanja kao i izgradnju regionalne infrastrukrure.

Koncept takođe podrazumeva uspostavljanje partnerstva i interorganizacionih odnosa

javnog i privatnog sektora, podršku inovatorima i primenu inovacija. Program je

namenjen pre svega malim i srednjim preduzećima (MSP), kao i podrška privatnim

investicijama i inovatorima.

7. Zaključak

Nauka u Srbiji je u proteklom periodu ostvarila napredak. Istraživački sistem

je izgrađen u pogledu mreže NIO, pratećih institucija, kadrova, programa i dr.

Povećan je broj istraživača, proširen program istraživanja, povećana je

naučna produkcija ali samo u manjem broju NIO. Finansijska podrška države je

značajno uvećana, ali još uvek nedovoljna za ozbiljniji doprinos istraživanja

privrednom odnosno održivom razvoju.

Izostala je reorganizacija i racionalizacija mreže NIO, evaluacija NISS,

programsko usmeravanje istraživanja ka primeni i razvoju, kao prioritetni zadaci u

narednom periodu. Zbog toga je neophodno izmeniti ili doneti nove pravilnike sa

usvajanjem novog ciklusa istraživanja (2016-2020) koji će značajnije vrednovati

rezultate primenjenih i razvojnih istraživanja, njihovu primenu i koji bi za krajnji cilj

imali doprinos istraživanja održivom razvoju nacionalne ekonomije. Ohrabruju

podaci da u Srbiji raste broj inkubatora i malih spin-of kompanija, uglavnom u oblasti

informacionih i komunikacionih tehnologija - IKT.

Održivi rast i razvoj naše ekonomije zahteva dalje reforme, obrazovnog,

istraživačkog i inovacionog sistema, razume se ekonomskog i političkog. Koncept

„Pametne specijalizacije”–„Smart Specialization“ možda može pomoći razvoju

pojedinih regiona, primenom inovacija i razvojem preduzetništva, posebno onim

regionima koji imaju razvijenu infrastukturu.

8. Literatura

[1] Zakon o naučno-istraživačkoj delatnosti, ("Slikaglasnik br.110/05, ispravka)

Beograd, 2005.


__________________________________________________________________

232

[2] Zakon o inovacionol delatnosti, ("Slika glasnik 110/05, ispravka Beograd, 2005.

[3] Pravilnik o postupku i načinu vrednovanja i kvantitativnom iskazivanju naučno-

istraživačkih rezultata istraživača, Nacionalni savet za naučno-tehnološki razvoj,

Slika glasnik br.110/05 i 50/06-ispravka.

[4] Dragan Domazet, Đura Kutlača, Prilog istraživanju efektivnosti naučno-

istraživačkog sistema srbije, Zbornik radova TKR br. 16, 2009, str. 27-39.

[5] Strategija naučnog i tehnološkog razvoja za period od 2010-2015. godine,

„Službeni glasnik RS“, br. 13/10.

[6] Informator o radu, Ministarstvo za prosvetu, nauku i tehnološki razvoj, 2014,

http://www.mpn.gov.rs/o-ministarstvu/Informator-o-radu.pdf.

[7] Statistički godišnjak Republike Srbije – Nauka i kultura, 2014, Republički

Zavod za Statistiku, poglavlje 18, http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/repository-

/documents/00/01/53/98/18-Nauka_i_kultura.pdf.

[8] Stana Petrović, Velimir Petrović, Srbija 2020 - Novi model rasta srpske

ekonomije i nauke, Zbornik radova TKR 20, 2013, st. 77-89.

[9] SCImago Journal & Country Rank, The shape of Science,

http://www.scimagojr.com/.

[10] Vicente P. Guerrero-Botea, Félix Moya-Anegón, A further step forward in

measuring journals’ scientific prestige: The SJR2 indicator, Elsevier, Journal of

Informetrics 6 (2012) 674–688.

[11] Klaus Schwab, The Global Competitiveness Report 2011–2012, World

Economic Forum Geneva, Swiss, 2011.

[12] Velimir Petrović, Stana Petrović, Ekonomija i nauka u zemljama Zapadnog

Balkana, Tehnologija kultura i razvoj, Zbornik radova 15, 2008, str. 225.

[13] Proposal for a Council Decision establishing Horizon 2020 - The Framework

Programme for Research and Innovation, EC COM(2011) 809 final, 2011.

[14] Izveštaji o realizaciji pojedinih programa istraživanja, Ministarstvo za prosvetu,

nauku i tehnološki razvoj, interni ne publikovani podatci, 2014.

[15] Gross domestic expenditure on R&D, 2002–12, Eurostat, R & D expenditure,

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/R_%26_D_expen

diture.

[16] Izveštaj sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj AP Vojvodine za 2013. god.

http://apv-nauka.ns.ac.rs/ .

[17] Innovation-driven Growth in Regions: The Role of Smart Specialisation, OECD,

2013, http://www.oecd.org/sti/inno/smart-specialisation.pdf.

[18] Regional policy contributing to smart growth in Europe 2020, European

Commission, SEC(2010) 1183, COM(2010) 553 final, Brussels, 6.10.2010.

[19] Smart Specialization Platform, European Commission, 2013, S3 Platform,

http://s3platform.jrc.ec.europa.eu/home.

http://www.mpn.gov.rs/o-ministarstvu/Informator-o-radu.pdf

http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/repository/documents/00/01/53/98/18-Nauka_i_kultura.pdf

http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/repository-/documents/00/01/53/98/18-Nauka_i_kultura.pdf

http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/repository-/documents/00/01/53/98/18-Nauka_i_kultura.pdf

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/R_%26_D_expenditure

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/R_%26_D_expenditure

Uspostavljanje podržavajućeg okruženja za žensko preduzetništvo u Srbiji pred

pristupanjem u EU

__________________________________________________________________

233

Prof. dr Mirjana Dokmanović40

USPOSTAVLJANJE PODRŽAVAJUĆEG OKRUŽENJA ZA ŽENSKO

PREDUZETNIŠTVO U SRBIJI PRED PRISTUPANJE U EU

Abstrakt: Preduslov za ostvarivanje održivog ekonomskog razvoja Republike

Srbije je razvoj privrede bazirane na preduzetničkoj inicijativi, znanju, inovativnosti i

primeni novih tehnologija. Razvoj preduzetništva zahteva, između ostalog, bolje

korišćenje ekonomskog potencijala žena. Trenutno, od ukupnog broja aktivnih

privatnih privrednih društava i samostalnih preduzetničkih radnji, tek 26 odsto njih

vode žene. Predmet rada je sagledavanje i analiza mera za unapređenje ženskog

preduzetništva predviđenih Nacrtom strategije razvoja preduzetništva i konkurentnosti

za period od 2014. do 2020. godine. Cilj rada je formulisanje preporuka za

uspostavljanje podržavajućeg okruženja za žensko preduzetništvo kako to predviđa i

Evropska unija kroz Akt o malim preduzećima. U formulisanju preporuka polazi se od

premise da efikasan razvoj ženskog preduzetništva zahteva sveobuhvatni set rodno

osetljivih politika.

Ključne reči: žensko preduzetništvo, Evropski akt o malim preduzećima,

rodno osetljive politike, metodologija praćenja preduzetništva, instrumenti za podršku

ženskom preduzetništvu

ESTABLISHING A SUPPORTIVE ENVIRONMENT FOR WOMEN’S

ENTREPRENEURSHIP IN SERBIA ACCESSING THE EU

Abstract: The prerequisite for achieving sustainable economic development

of the Republic of Serbia is the development of the economy based on

entrepreneurship initiatives, knowledge, innovation and the application of new

technologies. The development of the entrepreneurship demands, amongst others,

better usage of the economic potential of women. Currently, only 26% of the total

number of the active private companies and entrepreneurial firms is being led by

women. The subject of this paper is to overview and analize the measures for

improving of women’s entrepreneurship envisaged in the Draft Strategy of the

Development of the Entrepreneurship and the Competitiveness in the period 2014 –

2020. The goal is to formulate recommendations for establishing a supportive

environment for women’s entrepreneurship, as called by the European Small Business

Act. The recommendations are based on the premise that the effective development of

40

Fakultet za evropske pravno-političke studije, Novi Sad, EDUCONS Univerzitet,

[email protected]


pristupanjem u EU

__________________________________________________________________

234

women’s entrepreneurship must be based on the comprehensive set of gender sensitive

policies.

Key words: women’s entrepreneurship, European Small Business Act, gender

sensitive policies, entrepreneurship monitoring mechanism, instruments for the

support of women’s entrepreneurship

1. Uvod

U Evropskoj uniji preduzetništvo je prepoznato kao glavni pokretač moderne i

dinamične ekonomije zasnovane na znanju i kao ključni potencijal za razvoj svake

zemlje. Uprkos tome, preduzetnički potencijal žena još uvek nije u dovoljnoj meri

razvijen ni u državama članicama Evropske unije ni u Srbiji.

Poslednjih godina Republika Srbija je postigla evidentan napredak u oblasti

formulisanja podsticajnih mera u cilju razvoja ženskog preduzetništva u strateškim

dokumentima. Privatna preduzetnička inicijativa je prepoznata kao jedan od

preduslova za ostvarivanje održivog društveno-ekonomskog razvoja. Unapređenje

ženskog preduzetništva uvršteno je među prioritetne ciljeve utvrđene Nacionalnom

strategijom za poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti od

2009. do 2015. godine.

Pored toga, žensko preduzetništvo je definisano kao jedan od stubova

unapređenja preduzetništva i konkurentnosti u narednom srednjoročnom periodu.

Ministarstvo privrede Republike Srbije pokrenulo je postupak izrade Nacrta strategije

razvoja preduzetništva i konkurentnosti za period od 2014. do 2020. godine i pratećeg

Akcionog plana za period 2014-2015. godine, koji će, na celovit i dosledan način,

utvrditi osnovne prioritete u razvoju konkurentnosti, s naglaskom na mala i srednja

preduzeća41

. Strategija razvoja preduzetništva i konkurentnosti za period od 2014. do

2020. godine u nacionalnom strateškom okviru za razvoj konkurentnosti Republike

Srbije treba da zameni prethodni strateški dokument o razvoju konkurentnih i

inovativnih malih i srednjih preduzeća za period od 2008. do 2013. godine. Nova

Strategija će predstavljati okvir mera za unapređenje preduzetništva i konkurentnosti u

narednom srednjoročnom periodu u sledećim ključnim oblastima: unapređenje

poslovnog okruženja, unapređenje pristupa izvorima finansiranja, unapređenje

kvaliteta radne snage, podrška za razvoj inovacija, unapređenje pristupa novim

tržištima i jačanje ženskog preduzetništva i preduzetništva mladih.

Ministarstvo privrede naglašava da je prilikom pripreme Nacrta strategije i

akcionog plana u potpunosti uvažilo smernice iz evropskih, regionalnih i nacionalnih

strateških dokumenata koji uređuju oblasti povezane sa konkurentnošću i

preduzetništvom42

. Posebna pažnja posvećena je uključivanju preporuka datih u

41

Predviđeno je da se Strategija usvoji u 2014. godini. Vidi:

http://www.privreda.gov.rs/pages/article.php?id=10302. Pristupljeno 11.10.2014. 42

Vidi: http://www.privreda.gov.rs/newsitem.php?&id=10086&change_lang=ls. Pristupljeno

11.10.2014.

http://www.privreda.gov.rs/pages/article.php?id=10302

http://www.privreda.gov.rs/newsitem.php?&id=10086&change_lang=ls


pristupanjem u EU

__________________________________________________________________

235

Izveštaju Svetske banke o poslovanju u Srbiji, Izveštaju o globalnoj konkurentnosti

Svetskog ekonomskog foruma, Sivoj knjizi Nacionalne alijanse za lokalni ekonomski

razvoj (NALED), Beloj knjizi Saveta stranih investitora, kao i analizama Projekta za

bolje uslove poslovanja USAID, Privredne komore Srbije i Unije poslodavaca Srbije.

Stvaranje poslovnog ambijenta za razmah preduzetništva i što brži razvoj

malih i srednjih preduzeća predviđeno je i Strategijom smanjivanja siromaštva

usvojenom još 2003. godine [1], koja je identifikovala žene kao jednu od grupa

naročito izloženih siromaštvu. Nacionalna strategija zapošljavanja takođe identifikuje

žene kao najveću ranjivu grupu na tržištu rada, te insistira na stvaranju sistemskih

preduslova za politiku jednakih mogućnosti u ekonomiji i podsticanje ženskog

preduzetništva.

Ovim su strateški dokumenti Republike Srbije usklađeni sa Aktom o malim

preduzećima [2] kojim je Evropska unija formulisala set principa za razvijanje i

jačanje preduzetništva, malih i srednjih preduzeća43

. Jedan od osnovnih principa je

uspostavljanje podržavajućeg okruženja za preduzetništvo i porodični biznis,

uključujući preduzetništvo žena. Akt o malim preduzećima ističe žensko

preduzetništvo kao politički prioritet i preporučuje državama članicama EU da

stvaraju dobro poslovno okruženje za razvoj preduzetništva.

Vlada Republike Srbije poslednjih godina sve više stavlja akcenat na žensko

preduzetništvo, što je prepoznato i u najnovijem izveštaju Evropske komisije o

napretku Srbije [3]. Primera radi, i mere podrške preduzetništvu koje sprovodi

Nacionalna agencija za regionalni razvoj uključuju i posebne mere podrške ženskom

preduzetništvu44

.

Predmet ovog rada je analiza planiranih mera za unapređenje ženskog

preduzetništva predviđenih Nacrtom strategije razvoja preduzetništva i konkurentnosti

[4] (u daljem tekstu: Nacrt strategije) iz rodne perspektive. Analiziraće se da li i u

kojoj meri nacrt ovog strateškog dokumenta integriše rodnu perspektivu, te da li je i u

kojoj meri usklađen sa ciljevima i merama definisanih u ovoj oblasti u Nacionalnoj

strategiji za poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti. U ovoj

analizi se polazi od premise da efikasan razvoj ženskog preduzetništva zahteva

sveobuhvatni set rodno osetljivih politika. Na osnovu zaključaka ove analize

formulisane su preporuke za uspostavljanje podržavajućeg okruženja za žensko

preduzetništvo u Republici Srbiji.

2. Stanje ženskog preduzetništva u Srbiji

Dostupni statistički podaci ukazuju da se ekonomski potencijal žena u Srbiji

još uvek nedovoljno koristi. Prema podacima u Nacrtu strategije, od ukupnog broja

43

Vidi: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/small-business-act/index_en.htm.

Pristupljeno 7.10.2014. 44

Opširnije: http://narr.gov.rs/index.php/Aktivnosti/Podrshka-preduzetnishtvu/Program-

podrshke-zhenskom-preduzetnishtvu. Pristupljeno 26.08.2014.

http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/small-business-act/index_en.htm

http://narr.gov.rs/index.php/Aktivnosti/Podrshka-preduzetnishtvu/Program-podrshke-zhenskom-preduzetnishtvu

http://narr.gov.rs/index.php/Aktivnosti/Podrshka-preduzetnishtvu/Program-podrshke-zhenskom-preduzetnishtvu


pristupanjem u EU

__________________________________________________________________

236

aktivnih privatnih privrednih društava i preduzetnika, na preduzetništvo žena otpada

tek 26%. Samo 38.1% žena radnog uzrasta (15-64) bilo je zaposleno u aprilu 2013.

godine, u odnosu na 53.6% muškaraca. Među zaposlenim ženama tek 15,6% obavlјa

samostalni posao, dok to čini 30.5% zaposlenih muškaraca [4].

Zahvaljujući prvenstveno sistematskom i upornom javnom zagovaranju

ženskih grupa, aktivistkinja za ženska prava i ekspertkinja u ovoj oblasti, pitanje

unapređenja položaja žena i rodne ravnopravnosti je u poslednjih 15 godina podignuto

na nivo političkog pitanja. Zahtevi za punim poštovanjem Konvencije o eliminaciji

svih oblika diskriminacije žena [5] i unapređenjem rodne ravnopravnosti u Republici

Srbiji uvrstili su i problematiku položaja žena u ekonomiji. Unapređenju ženskog

preduzetništva u Srbiji su naročito doprinele aktivnosti udruženja žena u ovoj

oblasti45

.

Problematika ženskog preduzetništva privukla je pažnju i istraživača/ica, pre

svega zbog njenog značaja za smanjivanje siromaštva, povećanje zaposlenosti i

poboljšanje egzistencije ljudi. Studije i istraživanja u ovoj oblasti46

[6] [7] [8] [9] jasno

ukazuju koji su uzroci i posledice nedovoljne iskorišćenosti potencijala žena u

privredi, kao i koji su nužni preduslovi za unapređenje ženskog preduzetništva. Ono se

vidi kao jedno od rešenja za poboljšanje ne samo ekonomskog položaja žena, već i

ekonomskog razvoja zemlje. U nedostatku zvaničnih statističkih podataka, ove studije

daju uvida u obim i karakteristike preduzetništva žena, faktore koji podstiču

uključivanje žena u preduzetništvo i prepreke sa kojima se one suočavaju u

započinjanju i vođenju samostalnog poslovnog poduhvata. Ovakve studije su

značajne, jer daju smernice za definisanje, primenu i periodičnu reviziju strategija i

mera za podsticanje ženskog preduzetništva. Najnovije istraživanje o preduzetništvu

žena urađeno je uz podršku pokrajinskog Zavoda za ravnopravnost polova 2014.

godine47

. Istraživanje je imalo za cilj da se prikupe aktuelni i precizni podaci koji će

definisati mere za podsticanje i unapređenje preduzetništva žena. Pošlo se od stava da

se evidentne rodne nejednakosti moraju brže prevazilaziti, jer one uzrokuju

nedovoljno ekonomsko angažovanje obrazovnog i profesionalnog potencijala žena, što

znači gubitak za celokupno društvo i ekonomiju.

Prema [7], „rodne razlike u karakteristikama preduzetništva ispoljavaju se i u

tome što je preduzetništvo žena znatno više koncentrisano u sektoru usluga, posebno u

trgovini, nego što je to preduzetništvo muškaraca (80.4% radnji i privrednih društava

preduzetnica je u sektoru usluga, dok je udeo preduzetnika u tom sektoru 70%)“; žene

45

Udruženje poslovnih žena Srbije (http://www.poslovnezene.org.rs/), Udruženje poslovnih

žena Subotice (http://upzsu.org.rs/), Akademija ženskog preduzetništva

(http://www.ewa.org.rs/), Udruženje poslovnih žena PAŽ Novi Sad (http://www.pazns.org/),

Asocijacija za žensku inicijativu (http://www.awin.org.rs) i druga. 46

Vidi i istraživanja i publikacije Udruženja poslovnih žena Srbije:

http://www.poslovnezene.org.rs/category/aktivnosti/istrazivanje-i-publikacije, kao i publikacije

na sajtu Akademije ženskog preduzetništva http://www.ewa.org.rs/resursi/publikacije.

Pristupljeno 28.08.2014. 47

Dostupno na: http://www.ravnopravnost.org.rs/. Pristupljeno 7.10.2014.

http://www.poslovnezene.org.rs/

http://upzsu.org.rs/

http://www.ewa.org.rs/

http://www.pazns.org/

http://www.awin.org.rs/

http://www.poslovnezene.org.rs/category/aktivnosti/istrazivanje-i-publikacije

http://www.ewa.org.rs/resursi/publikacije

http://www.ravnopravnost.org.rs/


pristupanjem u EU

__________________________________________________________________

237

se kasnije uključuju u preduzetništvo i biraju jednostavnije pravne norme. Pored toga,

preduzetništvo žena se odlikuje većom stopom gašenja preduzeća (47% naspram

38%). Babović [7] zaključuje da je „preduzetništvo žena krhkije i teže održivo, te da

mu je potrebno pružiti dosledniju podršku u fazi »mladosti preduzeća«“.

Istraživanja [7] percepcije rodno specifičnih problema i moguće

diskriminacije pokazuju da je 20.6% aktivnih preduzetnica iskusile različit tretman u

odnosu na muške kolege; većina ispitanica (76%) smatra da se žene ne prihvataju i ne

shvataju ozbiljno u poslu; 51.2% preduzetnica smatra da je ženama u biznisu teže

nego muškarcima, a kao razloge najčešće navode veću opterećenost žena brigom o

porodici i domaćinstvu i različite forme diskriminacije i rodnih predrasuda48

. Rodna

neravnopravnost je dodatna prepreka ženama da se odluče da započnu sopstveni biznis

u socio-ekonomskom okruženju koje ionako nije povoljno.

U pogledu odgovora države na potrebu unapređenja ženskog preduzetništva,

Babović [7] zaključuje da institucionalni okvir za preduzetništvo još uvek nije

dovoljno integrisao rodnu perspektivu. Nepostojanje sistematskog rodno osetljivog

praćenja ometa profilisanje odgovarajućih mera za unapređenje ženskog

preduzetništva i poređenje sa zemljama Evropske unije. Dostupni podaci za većinu

aspekata preduzetništva nisu rodno osetljivi i ne omogućuju uvide u rodne razlike u

preduzetništvu niti u specifičnosti preduzetništva žena. Sve ovo ometa formulisanje i

sprovođenje adekvatnih mera podrške. Određene pomake u ovoj oblasti najavljuje

Nacrt strategije razvoja preduzetništva.

3. Žensko preduzetništvo – jedan od stubova buduće Strategije razvoja

preduzetništva

Strategija razvoja konkurentnih i inovativnih malih i srednjih preduzeća za

period od 2008. do 2013. godine [10] nije posvetila posebnu pažnju ženskom

preduzetništvu. U njoj se pominje jedino potreba „promovisanja ženskog

preduzetništva kroz uklanjanje prepreka za osnivanje i rast preduzeća“ (para. 2.2, t. 3)

i pružanja podrške grupama koje su nedovoljno zastupljene u pogledu preduzetničke

aktivnosti, uključujući žene.

Za razliku od ovog dokumenta, Nacrt strategije razvoja preduzetništva i

konkurentnosti predviđa poseban odeljak jačanju ženskog preduzetništva. Ono je, uz

preduzetništvo mladih, definisano kao jedan od šest stubova unapređenja

preduzetništva [4]. Dokument konstatuje da je različit položaj koji žene i muškarci

imaju u ovoj oblasti posledica rodnog režima. Žene se suočavaju sa brojnim

poteškoćama prilikom osnivanja i vođenja poslovanja i odlučuju se za otvaranje

preduzeća uglavnom iz egstistencijalnih razloga. Iako mnoge teškoće u poslovanju

pogađaju i žene i muškarce u istoj meri, u mnogim slučajevima one posebno utiču na

48

Ova diskriminacija se ispoljava u različitim formama. Na primer, klijenti odbijaju da

pregovaraju sa preduzetnicama, već od njih traže da im „pošalju“ šefa ili muža, ili traže da im

dovedu „mušku figuru“ da prisustvuje pri zaključivanju posla. [7] str. 124-125.


pristupanjem u EU

__________________________________________________________________

238

preduzetnice. Naime, problemi sa kojima se žene suočavaju, za razliku od muškaraca,

nastaju zbog rodno zasnovane diskriminacije, rodnih stereotipa, nedovolјno razvijene i

nefleksibilne društvene brige o deci, kao i zbog teškoća u usklađivanju porodičnih i

poslovnih obaveza. Žene poseduju i manje nekretnina registrovanih na svoje ime, što

im otežava dobijanje kredita usled nedostatka sredstava obezbeđenja. Polazeći od

ovakve procene stanja ženskog preduzetništva, Nacrt strategije predviđa tri dimenzije

mera za jačanje preduzetništva žena: (1) uspostavljanje sistema njegovog redovnog i

uporedivog praćenja, (2) razvijanje politika i instrumenata podrške i (3) promociju,

primere dobre prakse, umrežavanje i uspostavljanje dijaloga.

U cilju stvaranja uslova za redovno praćenje preduzetništva žena Nacrt

strategije predviđa urodnjavanje statističkih podataka i sledeće mere:

(a) uspostavljanje veze između matičnog broja, pola i godina prilikom

registracije privrednih subjekata,

(b) usklađivanje metodologije praćenja ženskog preduzetništva po uzoru i

preporukama Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (Organization for

Economic Co-operation and Development –OECD) i standardima Eurostata,

(c) uvođenje redovnog izveštavanja o ženskom preduzetništvu u okviru

godišnjeg Izveštaja o malim i srednjim preduzećima koje objavljuje Nacionalna

agencija za regionalni razvoj i Ministarstvo privrede.

Polazeći od ocene da većina mera finansijske i nefinansijske podrške za razvoj

ženskog preduzetništva nije bila dovoljno prilagođena potrebama žena, Nacrt

strategije predviđa njihovo redefinisanje u smislu integrisanja rodne perspektive.

Jačanje politika i instrumenata u ovoj oblasti uključiće:

(a) podršku ženskom preduzetništvu prilikom izrade strategija i programa u

oblasti malih i srednjih preduzeća,

(b) uvođenje obaveznih kvota kod raznih oblika podrške,

(c) uvođenja posebnih programa podrške namenjenih isključivo ženama, kao

što su garancijske šeme i programi mentorstva za žene,

(d) podizanje svesti ključnih donosilaca odluka na svim nivoima o značaju

rodne perspektive.

Nacrt strategije predviđa i stimulisanje udružavanja, umrežavanja i

promotivnih aktivnosti radi promene tradicionalnog viđenja uloge i položaja žene u

društvu. U tom cilju planirane su sledeće aktivnosti:

(a) uspostavljanje stalnog dijaloga sa predstavnicima udruženja, foruma i

asocijacija preduzetnica i jačanje partnerstva vladinog i civilnog sektora. Dokument

konstatuje važnu ulogu koju imaju nacionalna i lokalna udruženja preduzetnica,

naročito u pogledu zastupanja njihovih interesa, obuke, podrške i informisanja.

Predviđa se da se u narednom periodu posveti pažnja unapređenju uloge ovih

udruženja, primera radi, putem potpisivanja ugovora o saradnji. To bi doprinelo i

unapređenju prikupljanja i razmene podataka.

(b) U tom smislu, predviđa se i podrška razvoju i realizaciji programa

udruženja poslovnih žena, kao i


pristupanjem u EU

__________________________________________________________________

239

(c) promocija preduzetništva žena kroz primere dobre prakse, kao što su

programi ambasadora ženskog preduzetništva. Promocija uspešnih primera

preduzetnica može da podstakne druge žene da pokrenu sopstveno poslovanje.

4. Zaključci i preporuke

Formulisanjem posebnih mera podrške ženskom preduzetništvu, kao jednog

od stubova razvoja preduzetništva u Republici Srbiji u narednim periodu, nacrt

ključnog strateškog dokumenta ohrabruje i obećava pozitivne pomake u ovoj oblasti.

Naročito je značajno što se konstatuje da je uzrok nedovoljnog prisustva žena u

preduzetnišvu u rodnom režimu, u tradicionalnom viđenju uloge i položaja žena i

muškaraca u društvu i u steretipima i predrasudama koje su u osnovi rodne

neravnopravnosti. Gore navedene mere predstavljaju nedvosmislenu nameru da se

deluje na uzroke rodne neravnopravnosti. Ohrabruje što je prepoznata i potreba

integrisanja rodne perspektive u sve oblasti politike, kao i potreba podizanja svesti

ključnih donosilaca odluka na svim nivoima o značaju rodne perspektive.

Međutim, sam Nacrt strategije razvoja preduzetništva nije u potpunosti

urodnjen. Rodna perspektiva je prisutna, ali samo u delu koji se odnosi na žensko

preduzetništvo. Njemu je posvećen poseban odeljak, dok ostatak teksta nije rodno

osetljiv. Sve druge mere i aktivnosti su rodno neutralne, čime se zapravo ne deluje na

izmenu postojećeg rodnog režima. Tako, primera radi, deo koji se odnosi na

unapređenje kvaliteta radne snage predviđa razvoj sistema obuka za mlade i

potencijalne preduzetnike, dok se devojke i žene ne pominju. Obrazovanje nastavnika,

kao jednog od glavnih preduslova za sistemsko uvođenje preduzetničkog obrazovanja,

takođe bi trebalo da uključi obrazovanje o rodnim ulogama. Uvođenje obrazovanja za

preduzetništvo u formalno obrazovanje kroz sadržaje nastavnih predmeta kao i kroz

posebne predmete takođe bi trebalo da pretpostavlja rodno osetljive nastavne sadržaje.

Ovaj nedostatak je delimično ispravljen Nacrtom akcionog plana za

sprovođenje strategije, kojim se predviđaju posebne afirmativne mere kao što su

specijalizovani oblici podrške i mentorstva preduzetnicama koje su izvozno

orijentisane i onima koje obavljaju tehnološki intenzivne delatnosti, te preporuka da se

odrede kvote za uključivanje ženskih poslovnih poduhvata u postojeće kapacitete

biznis inkubatora.

Nacrt strategije razvoja preduzetništva nije dovoljno usklađen sa Nacionalnom

strategijom za poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti od

2009. do 2015. godine. Ova Nacionalna strategija predviđa nekoliko konkretnih

aktivnosti radi stimulisanja ženskog preduzetništva koje nisu našle mesta u Nacrtu

strategije, kao što su unapređivanje kreditnih programa, podsticanje zadrugarstva i

ekonomsko opismenjavanje žena za moderno poslovanje. Moderno zadrugarstvo

ohrabruje žene da se udružuju i tako uvećava njihove potencijale. Pored toga,

Nacionalna strategija predviđa i uspostavljanje posebnih mera za podsticanje

preduzetništva namenjenih ženama iz višestruko diskriminisanih grupa.


pristupanjem u EU

__________________________________________________________________

240

Nacionalna strategija za poboljšanje položaja žena naročiti akcenat stavlja na

potrebu usklađivanja porodičnog i profesionalnog života kako bi se žene lakše upustile

u preduzetništvo ili lakše posvetile svojim poslovnim aktivnostima, a što je u

potpunosti zanemareno u Nacrtu strategije za razvoj preduzetništva. Nacionalna

strategija za unapređivanje položaja žena predviđa promovisanje takve politike rada i

zapošljavanja koja će doprineti usklađivanju radnih uslova i porodičnog života na

osnovu evropskog modela „ravnoteže između karijere i porodice“. To je moguće

uraditi na razne načine. Neki od njih nabrojani su u Strategiji, kao što su

obezbeđivanje pristupačnih usluga dnevnog i produženog boravka za decu ispod

sedam godina starosti; unapređenje različitih oblika pristupačnih usluga

organizovanjem dnevnih boravaka za decu mlađu od dvanaest godina; podsticanje

privatnog sektora da organizuje ovakve usluge za decu svojih zaposlenih; poboljšanje

organizovanja nege starijih kao i hroničnih bolesnika; sprovođenje javne kampanje za

podsticanje muškaraca da podjednako učestvuju u ispunjavanju porodičnih obaveza,

zajednički brinu o deci i o starim i bolesnim članovima porodice.

Pored ovih mera, u dijalogu države i lokalne samouprave sa preduzetnicama i

njihovim udruženjima mogle bi se razmotriti i sprovesti razne druge mere. Primera

radi, organizovati obuke za preduzetnike/ce koji žele da pokrenu poslovnu inicijativu

u oblasti dečje zaštite i brige o deci ili starijima. Ove mere znatno bi rasteretile

zaposlene žene i samostalne preduzetnice od tereta porodičnih obaveza, kako bi bolje

uskladile radne i porodične obaveze i ne bi bile u situaciji da biraju između karijere i

porodice. Takođe bi pomoglo lakšem opredeljivanju žena da se bave preduzetništvom.

Sve u svemu, efikasan razvoj ženskog preduzetništva zahteva primenu

sveobuhatnog seta rodno osetljivih politika. To podrazumeva sistematsko integrisanje

rodne perspektive u sve ključne strategije i druge dokumente iz oblasti razvoja

preduzetništva, uključujući strategije razvoja industrijske proizvodnje i regionalnog

razvoja. Takođe pretpostavlja da, u cilju maksimalnog iskorišćavanja potencijala

ženskih resursa, Vlada i nadležni akteri formulišu, usvoje i primenjuju rodno osetljivu

politiku ne samo u oblasti razvoja preduzetništva, već i u drugim oblastima, kao što su

fiskalna, ekonomska i socijalna politika, politika obrazovanja, zapošljavanja i stručnog

osposobljavanja. Ove politike moraju biti komplementarne na način da podržavaju

jedna drugu. Krajnji cilj je da se ustanovi sveobuhvatan nacionalni okvir politike i

podrške za žensko preduzetništvo, zajedno sa postojanim programom svakog

odeljenja Vlade odgovornog za određenu oblast politike (fiskalne, ekonomske,

socijalne, obrazovne, politike zapošljavanja i stručnog osposobljavanja) sa

obezbeđenim sredstvima za primenu mera u svakoj oblasti politike i mehanizmima za

periodično izveštavanje. To, nadalje, pretpostavlja tesnu međuresornu saradnju

između svih relevantnih ministarstava.

U procese unapređenja poslovne klime i institucionalnog okvira za

preduzetništvo žena treba da budu uključene i preduzetnice preko svojih udruženja i

asocijacija, kako bi mogle da utiču na formulisanje i prilagođavanje programa

njihovim specifičnostima i potencijalima.


pristupanjem u EU

__________________________________________________________________

241

5. Literatura

[1] Vlada Republike Srbije, Strategija za smanjivanje siromaštva u Srbiji,

Beograd, 2003.

[2] Commission of the European Communities, A "Small Business Act" for

Europe, Communication from the Commission to the Council, the European

Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee

of the Regions, COM(2008) 394, Brussels, 25.06.2008.

[3] European Commission, Serbia 2014 Progress Report, Brussels, 8.10.2014,

COM(2014) 700 final, pp. 37-38.

[4] Ministarstvo privrede, Nacrt strategije razvoja preduzetništva i

konkurentnosti za period od 2014. do 2020. godine (od 9.06.2014. godine).

[5] Građanski nadzor ženskog preduzetništva u Srbiji: žene, biznis,

samozapošljavanje – CEDAW preporuke 31, 32, Program Ujedinjenih nacija

za razvoj, Beograd, 2008.

[6] Markov, S., Stankovic, F., Todorov, D. i Mirkov, S., (2005), Žene u Srbiji ‘

preduzetnički izazov, Novi Sad, Centar za preduzeće, preduzetništvo i

menadžment, 2005.

[7] M. Babović: Polazna studija o preduzetništvu žena u Srbiji, Beograd, Program

Ujedinjenih nacija za razvoj, 2012

[8] M. Babović: The Position of Women on the Labour Market in Serbia,

Belgrade, United Nations Development Program, 2008.

[9] M. Srdić, (ur.): Žensko preduzetništvo u Srbiji: šanse i perspektive, Akademija

ženskog preduzetništva i Regionalna privredna komora Kikinda, Kikinda,

2006.

[10] Vlada Republike Srbije, Strategija razvoja konkurentnih i inovativnih malih i

srednjih preduzeća za period od 2008. do 2013. godine.

Metodologija skeniranja inovacionog kompanija

__________________________________________________________________

242

Mr Sandra Tinaj49

, Prof. dr Đuro Kutlača50

METODOLOGIJA

SKENIRANJA INOVACIONOG KAPACITETA KOMPANIJA

Apstrakt: Ovaj rad predstavlja skeniranje inovacionog kapaciteta kompanija

u Crnoj Gori. Metodologija skeniranja inovacionog kapaciteta kompanije

strukturirana je tako da ispituje dvanaest različitih segmenata kompanije: strateška

konverzacija; sposobnosti, inovaciona klima, urgentnost, eksterna povezanost,

vertikalna povezanost, horizontalna povezanost, povezanost sa klijentima, inovacioni

učinak, reaktivna tržišna orijentacija, proaktivna tržišna orijentacija, orijentacija ka

rastućim tržištima. Primenjena metodologija je ilustrovana na primeru skeniranja

inovacionog kapaciteta jedne kompanije.

Ključne reči: inovativnost, konkurentnost, razvoj, inovacioni kapacitet

METHODOLOGY FOR SCANNING OF THE INNOVATION

CAPACITY IN COMPANIES

Apstract: This paper is a scan of the innovation capacity of companies in

Montenegro. Metodology of scanning of the innovation capacity of companies is

structured so that it examines twelve different segments of the company: strategic

conversation, skills, innovation climate, urgency, external connectivity, vertical

connectivity, horizontal connectivity, customers connectivity, innovation performance,

reactive market orientation, proactive market orientation and orientation towards

emerging markets. Applied methodology is illustrated on case of a scan of the

innovation capacity of one selected company in Montenegro.

Key words: innovation, competitiveness, development, innovation capacity

1. Uvod

Ako se za neku inovaciju već sada ne može naći neka

primjena, ona je samo izvrsna ideja - Peter Drucker

Skeniranje inovacionog kapaciteta među kompanijama u Crnoj Gori dio je

aktivnosti koje se sprovode u okviru istraživanja elemenata nacionalnog inovacionog

kapaciteta, sa teorijskog i praktičnog aspekta, kao faktora za uspostavljanje ekonomije

49

Univerzitet Donja Gorica, Podgorica, [email protected] 50

Naučni savetnik Instituta Mihajlo Pupin, Volgina 15, 11000 Beograd,

[email protected], i redovni professor Univerziteta Metropolitan, Tadeuša Koščuška 63,

Beograd, [email protected]).

http://www.izrekeicitati.com/prikaz_citata.php?ID=23301

http://www.izrekeicitati.com/prikaz_citata.php?ID=23301




__________________________________________________________________

243

i društva Crne Gore zasnovanog na znanju i kompatabilnog sa inovacionim sistemom

Evropske unije. Kroz istraživanje se identifikuju prepreke za protok znanja, ideja i

tehnologija, obezbjeđuju predlozi za otklanjanje prepreka i integraciju nacionalne

intelektualne i razvojne zajednice u moćnu koncentraciju znanja na Evropskom i

svjetskom nivou. Takođe, istraživanjem se stvaraju preduslovi za transfer znanja,

tehnologija i dobre prakse u izgradnji i funkcionisanju nacionalnog inovacionog

sistema.

Cilj skeniranja inovacionog kapaciteta kompanija u Crnoj Gori je da se na

osnovu iskustva različitih subjekata u kompaniji napravi slika početnog stanja

inovacionog potencijala i identifikuju oblasti koje je potrebno unaprijediti kako bi se

podstakla inovativnost i omogućio dalji razvoj.

Metodologija skeniranja inovacionog kapaciteta prikazana je na primjeru jedne

kompanije, učesnice procesa skeniranja, koja je simbolično označena kao NN, imajući

u vidu da se radi o osjetljivim informacijama. Upravo na ovom primjeru pokazaće se

kako je skeniranje inovacionog kapaciteta alat pogodan za identifikovanje faktora koji

otežavaju inoviranje, zahvaljujući čemu će biti moguće definisati preporuke za

unaprijeđenje i pospiješiti inovativnost i razvoj.

2. Teorijske pretpostavke inovacionog kapaciteta

Postoji nekoliko pristupa u definisanju inovacija. Najzastupljenija definicija je

ona iz Oslo priručnika, koja inovacije posmatra iz nekoliko uglova: 1. Inovacije

proizvoda; 2. Inovacije procesa; 3. Inovacije u marketingu; i 4. Organizacione

inovacije. U prvom slučaju radi se o novom ili poboljšanom proizvodu ili usluzi. To

uključuje značajna poboljšanja u tehničkim specifikacijama, komponentama i

materijalima, softvera u proizvodima i druge funkcionalne karakteristike. Kod

inovacije procesa radi se o novom ili značajno unaprijeđenom metodu proizvodnje, što

podrazumijeva promjene u tehnikama, opremi ili softveru. Kada su u pitanju inovacije

u marketingu, one se odnose na novi metod marketinga, odnosno promjene u dizajnu

proizvoda ili pakovanja, plasmanu proizvoda, promociji ili cijeni. Organizacione

inovacije podrazumijevaju novi organizacioni metod u poslovnoj praksi, organizaciji

radnog mjesta ili eksternim odnosima.51

Ova definicija predstavlja osnov svih ostalih

definicija koje koriste, na primjer, Svjetski ekonomksi forum, koji izrađuje Globalni

indeks inovativnosti, zatim Eurostat, Svjetska banka i slično.

Kada je u pitanju inovacioni kapacitet, isti se definiše kao mjera nivoa

pronalazaka i potencijala za inoviranje nacije, geografskog područija ili ekonomske

aktivnosti. Konkretno, kada se radi o ekonomskoj aktivnosti ili industriji, inovacioni

kapacitet može da mjeri nivo pronalazaka u bilo kom periodu ili između različitih

lokacija. Ovo omogućava uporednu analizu na osnovu koje je moguće utvrditi stvarno

ili potencijalno liderstvo u oblasti tehnologije. Na primjer, opadajući nivo inovacionog

51

Izvor: http://www.oecd.org/site/innovationstrategy/defininginnovation.htm


__________________________________________________________________

244

kapaciteta industrije ili ekonomske aktivnosti može da posluži kao rano upozorenje

budućih poteškoća i slabljenja.52

Skeniranje inovacionog kapaciteta kompanija podrazumijeva individualni

pristup kompanijama, kako bi se ocijenio inovacioni potencijal sa aspekta

menadžmenta koji upravlja istom. U tu svrhu, odabrane su kompanije koje su u

prethodnim istraživanjima izjavile da su u okviru svojih aktivnosti i poslovnih procesa

imale neki vid inovacije53

. U procesu skeniranja inovacionog kapaciteta, učestvovale

su 24 kompanije.

3. Metodologija skeniranja inovacionog kapaciteta

Metodologija skeniranja sprovedena je prema Programu strateškog

inoviranja [Sluismans, 2013]. Proces skeniranja inovacionog kapaciteta odabranih

kompanija odvijao se u nekoliko faza. Prva faza podrazumijevala je odabir kompanije

čiji inovacioni kapaciteti će biti skenirani. Zatim, kreiran je upitnik koji je poslužio

kao alat za prikupljanje što preciznijih informacija. Nakon toga, kako bi se

obezbijedilo što efikasnije prikupljanje informacija, omogućen je on-line pristup

upitniku i elektronsko prikupljanje informacija. U direktnoj komunikaciji sa top

menadžmentom kompanija, pristup upitniku je omogućen odabranim rukovodiocima,

da bi se nakon toga prikupljeni podaci unijeli u prethodno definisane matrice. Po

unosu podataka u matrice, izvršena je analiza.

3.1. Odabir učesnika

Kompanije koje su učestvovale u skeniranju inovacionog kapicetata

odabrane su iz grupe kompanija koje su učestvovale u inicijalnom istraživanju.

Osnovni kriterijum za odabir bila je informacija da je kompanija već inovirala u

okviru svojih aktivnosti i poslovnih procesa, kao i da želi da unaprijedi svoje

inovacione kapacitete kako bi bila sposobna da inovira u budućnosti i na taj način

unaprijedi svoje poslovanje. Prilikom odabira kompanija, vodilo se računa da

struktura bude diversifikovana i da predstavlja različite grane privrede. Imajući to u

vidu, zastupljene su kompanije iz oblasti hotelijerstva, ugostiteljstva, finansija,

trgovine, informacionih tehnologija, prehrambene industrije i građevinarstva. Takođe,

vodilo se računa i o geografskoj rasprostranjenosti kompanija, pa su tako obuhvaćene

kompanije iz sva tri regiona Crne Gore - sjevernog, centralnog i južnog.

52

Izvor: http://www.innovativecapacity.com/Introduction.htm 53

Zvanična istraživanja inovacionih aktivnosti preduzeća zasnovana su na metodologiji

EUROSTAT-a i korišćenju The Community Innovation Survey-a (CIS), glavnog statističkog

instrumenta Evropske unije, koji omogućava monitoring inovacionih aktivnosti. Analizom

prikupljenih podataka dobijaju se pokazatelji inovativnog ponašanja preduzeća u okviru

zemalja EU, ali ga primenjuju i zemlje nečlanice koristeći istu metodologiju. Istraživanje koje

je prethodilo analiziranom istraživanju u ovom radu je obuhvatilo 320 kompanija.


__________________________________________________________________

245

3.2. Kreiranje upitnika za skeniranje inovacija.

Upitnik za skeniranje inovacionog kapaciteta kompanije strukturiran je tako

da ispituje 12 različitih segmenata kompanije: 1. Strateška konverzacija; 2.

Sposobnosti; 3. Inovaciona klima; 4. Urgentnost; 5. Eksterna povezanost; 6.

Vertikalna povezanost; 7. Horizontalna povezanost; 8. Povezanost sa klijentima; 9.

Inovacioni učinak; 10. Reaktivna tržišna orijentacija; 11. Proaktivna tržišna

orijentacija; 12. Orijentacija ka rastućim tržištima. Svaki od navedenih segmenata

sastojao se od niza pitanja koja su poslužila kao alat da se dođe do što preciznijih

informacija o trenutnom stanju inovacionog kapaciteta kompanije. Pitanja su bila

zatvorenog tipa, skalnog oblika, najčešće u rasponu od 1 do 5. S obzirom da je upitnik

popunjavalo više predstavnika iste kompanije, za svaki od navedenih segmenata

izračunata je prosječna ocjena koja je uzimana kao ocjena datog segmenta

inovacionog kapaciteta kompanije.

3.3. Prikupljanje podataka

Kako bi se osigurala efikasnost u prikupljanju podataka, upitnik je kreiran u

elektronskoj formi i učinjen dostupnim kompanijama putem Google Documents plat-

forme. Po otvaranju upitnika, predstavnici kompanija su na odgovarajućim skalama

markirali odgovore, koji su se automatski generisali u elektronskoj bazi. Bitno je istaći

da su upitnike popunjavali rukovodioci različitih sektora, uključujući i izvršnog dire-

ktora kompanije. Kako je više osoba iz jedne kompanije popunjavalo upitnik, rezultati

pojedinačnih upitnika su pretočeni u glavni upitnik, što je omogućilo dobijanje srednje

ocjene stanja u kompaniji u različitim oblastima i iz različitih uglova gledanja.

3.4. Analiza podataka

Po unosu prikupljenih podataka, kao rezultat se dobijaju dva bar dijagrama.

Prvi daje sumarni prikaz prvih devet segmenata kompanije koji su se ispitivali, dok

drugi prikazuje posljednja tri, tj. tržišnu orijentaciju kompanije. Bar dijagram sa

sumarnim rezultatima prikazuje snagu svakog od segmenata kompanije koji su se

ispitivali, u rasponu od 1 do 5. Na osnovu tih rezultata, predstavnici kompanije odmah

mogu da identifikuju u kojim segmentima treba unaprijđenje kako bi se povećao

inovacioni kapacitet kompanije. Kada je u pitanju grafikon tržišne orijentacije, isti

pokazuje u kom pravcu je kompanija dominantno orijentisana.

4. Osnovni nalazi primjene metodologije

Skeniranje inovacionog kapaciteta odabranih kompanija pokazalo je veliko

interesovanje za metodologiju koja se upotrebljavala u istraživanju i za učešće u

istom. To se prije svega može vidjeti po ažurnosti u obezbjeđivanju neophodnih

informacija i popunjavanju upitnika. Šta više, da su uvidjele važnost metodlogije


__________________________________________________________________

246

pokazuje i činjenica da su kompanije izrazile interesovanje za nastavak saradnje u

ovoj oblasti.

Kada je u pitanju sveopšti utisak o segmentima u kojima skenirane kompanije

treba da se unaprijeđuju kako bi povećale sopstveni inovacioni kapacitet, analizom

rezultata skeniranja uviđa se da “urgentnost” predstavlja oblast u kojoj većina

skeniranih kompanija treba da se unaprijedi kako bi povećala inovacioni kapacitet.

Pored toga, “inovaciona klima” je takođe segment u kom značajan broj ispitanih

kompanija treba da se unaprijedi kako bi povećale inovacioni kapacitet. Nakon toga

slijede sposobnosti, eksterna povezanost i horizontalna povezanost.

Skeniranje je pokazalo da najmanji broj skeniranih kompanija treba da se

unaprijeđuje u oblasti povezanosti sa klijentima, kao i strateškoj konverzaciji i

inovacionom učinku. Kako je cilj primjene metodologije bio da se dobije slika o

stanju u svakoj kompaniji pojedinačno i da se na osnovu te slike daju preporuke

svakoj od kompanija učesnica u kojim oblastima i na koji način mogu da unaprijede

svoje inovacione kapacitete, može se zaključiti da je taj cilj ispunjen.

Važnost ovih nalaza potvrđuje se uputstvima iz Oslo priručnika u dijelu koji

se tiče faktora koji podstiču ili otežavaju inovacije.54

Tu se naglašavaju: (a) Faktori

koji podstiču inovacije vezani su za različite izvore informacija: Interni izvori

informacija: interno istraživanje i razvoj, marketing, proizvodnja, drugi interni izvori;

Eksterni izvori informacija: konkurenti, klijenti, konsultantske firme, dobavljači;

Obrazovne i istraživačke institucije: visokoobrazovne institucije, državne istraživačke

institucije, privatne istraživačke institucije, Opšte dostupne informacje: patenti,

profesionalne konferencije, sajmovi i izložbe; i (b) Faktori koji otežavaju inovacije:

Ekonomski faktori: prekomjerni rizik, preveliki trošak, nedostatak prikladnih izvora

finansiranja, predug povrat na investiciju u inovacije; Faktori vezani za kompaniju:

nedovoljan inovacioni potencijal. nedostatak stručnog osoblja, nedostatak informacija

o tehnologiji, nedostatak informacija o tržištu, izdaci za inovacije teži za kontrolisanje,

otpor promjenama u kompaniji, nedostupnost eksternih servisa, nedostatak prilika za

saradnju; drugi razlozi: nedostatak tehnoloških prilika, nedostatak infrastrukture,

nedostatak prava privatne svojine, regulative, norme, standardi, oporezivanje, klijenti

ne reaguju na nove proizvode i usluge.

Skeniranje inovacionog kapaciteta kompanija predstavlja alat za prepoznavanje

faktora koji podstiču inovacije u kompaniji, što omogućava njihovo dalje razvijanje,

kao i identifikovanje faktora koji otežavaju inovacije, u cilju njihovog uklanjanja.

4.1. Primjer: Kompanja NN

Kompanija NN, sa sjedištem u južnom regionu Crne Gore, posluje u oblasti

luksuznih nekretnina i elitnog turizma. Analiza prikupljenih podataka pokazala je da

kod ove kompanije postoji prostor za unaprijeđenje u svakoj od ispitivanih oblasti, što

se može vidjeti i na dijagramima 1 i 2.

54

Oslo Manual: Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, 3rd Edition


__________________________________________________________________

247

Dijagram 1: Sumarni prikaz rezultata skeniranja za kompaniju NN

Prosječne ocjene ispitanika kreću se u rasponu od najniže 3,3 do najviše 4,9.

Najvišu ocjenu (4,9/5,0) kompanija je ostvarila u segmentu reaktivne tržišne

orijentacije, dok je najniža (3,3/5,0) u segmentu vertikalne povezanosti. Kada je u

pitanju tržišna orijentisanost, bitno je istaći da je komapnija dominantno reaktivno

tržišno orijentisana, na šta ukazuje prosječna ocjena 4,9. Međutim, prosječna ocjena

od 4,6 ukazuje da je kompanija značajno proaktivno tržišno orijentisana. Kada je u

pitanju orijetisanost ka rastućim tržištima, prosječna ocjena od 3,5 ukazuje da to

trenutno nije primarni fokus kompanije.


__________________________________________________________________

248

Dijagram 2: Prikaz tržišne orijentisanosti kompanije NN

Poređani prema prioritetima, navedeni segmenti imaju sljedeći redosljed za

unaprijeđenje: 1. Vertikalna povezanost: 3,3; 2. Orijentacija ka rastućim tržištima: 3,5;

3. Sposobnosti: 3,6; 4. Inovaciona klima: 3,8; 5. Urgentnost: 4,0; 6. Strateška

konverzacja: 4,1; 7. Eksterna povezanost: 4,3; 8. Inovacioni učinak: 4,3; 9.

Horizontalna povezanost: 4,6; 10. Proaktivna tržišna orijentacija: 4,6; 11. Povezanost

sa klijentima: 4,7; 12. Reaktivna tržišna orijentacija: 4,9;

Zahvaljujući ovim rezultatima, kompanija NN sada je u mogućnosti da

fokusira svoje kapacitete na unaprijeđenje oblasti koje otežavaju inovacije, te na taj

način naprijedi svoje inovacione kapacitete i omogući održiviji razvoj.

5. Zaključak

Inovacioni kapacitet se definiše kao mjera nivoa i potencijala za inoviranjem nacije,

geografskog područija ili ekonomske aktivnosti. U radu je dat pregled metodologije

koja se odnosi na skeniranje inovacionog kapaciteta među kompanijama u Crnoj Gori.

Isti je dio aktivnosti na istraživanju elemenata nacionalnog inovacionog kapaciteta sa

teorijskog i praktičnog aspekta, kao faktora za uspostavljanje ekonomije i društva

Crne Gore zasnovanog na znanju i kompatabilnog sa inovacionim sistemom Evropske

unije.

Cilj sprovedenog skeniranja inovacionog kapaciteta kompanija u Crnoj Gori

bio je da se na osnovu iskustva različitih subjekata u kompaniji napravi slika početnog

stanja inovacionog potencijala i identifikuju oblasti koje je potrebno unaprijediti kako

bi se podstakla inovativnost i omogućio dalji razvoj.

Metodologija skeniranja inovacionog kapaciteta prikazana je na primjeru

jedne kompanije, učesnice procesa skeniranja. Imajući u vidu da se radi o osjetljivim

informacijama, u radu nije bilo moguće u potpunosti prikazati rezultate istraživanja,

već su osnovni nalazi prikazani na primjeru jedne kompanije, koja je simbolično


__________________________________________________________________

249

označena kao NN. Upravo na ovom primjeru pokazano je kako je skeniranje

inovacionog kapaciteta dobar alat za identifikovanje faktora koji otežavaju inoviranje,

zahvaljujući čemu je moguće definisati preporuke za unaprijeđenje i pospiješiti

inovativnost i razvoj.

6. Literatura

[1] Albijanić, M.(2011), Intelektualni kapital - Uticaj na konkurentnost i

ekonomski rast, Beograd;

[2] Albijanić, M. (2011), Kvantifikacija uticaja intelektualnog kapitala na

konkurentsnost”, Beograd;

[3] European Commission, Directorate-General for Regional Policy (2012)

Evaluation of Innovation Activities, source:

http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/evaluation/pdf/eval2007/in

novation_activities/inno_activities_guidance_en.pdf

[4] Đuro Kutlača, Sandra Tinaj: “Uticaj ljudskog kapitala na inovativnost i

konkurentnost”, XIX naučni skup međunarodnog značaja "Tehnologija, kultura i

razvoj", Zbornik radova;

[5] Mujić, N. (2007), Ekonomija znanja, imperative za budućnost, Osijek;

[6] Sluismans, Ralf, "Facilitating SMEs’ Innovation Strategies", The Strategic

Innovation Program, October, 2013;

[7] Tidd, Joe; Besant, John (2013), “Managing Innovation: Integrating

Technological, Market and Organizational Change”, Wiley, New Jersey;

[8] Izvor: http://www.innovativecapacity.com/Introduction.htm;

[9] Izvor: http://www.oecd.org/site/innovationstrategy/defininginnovation.htm;

[10] Oslo Manual: Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data,

3rd Edition.

Zahvalnost

U radu su saopšteni rezultati istraživanja na projektu: „Istraživanje

nacionalnog inovacionog kapaciteta kao faktor za uspostavljanje ekonomije i društva

zasnovanog na znanju i kompatibilnog sa inovacionim sistemom Evropske Unije”, koji

finansira Ministarstvo nauke i Ministarstvo prosvjete i sporta, Crne Gore, u periodu

2012-2014, po rješenju o prihvatanju evb. 01-389 od 16.marta 2012.

http://www.innovativecapacity.com/Introduction.htm

Društveno preduzetništvo i obrazovanje za menadžment

__________________________________________________________________

250

Milenko Gudić55

DRUŠTVENO PREDUZETNIŠTVO I OBRAZOVANJE ZA

MENADŽMENT

Apstrakt: Društveno preduzetništvo afirmiše se kao jedan od uspešnih i

inovativnih odgovora na izazove u privrednom i društvenom razvoju i nezadovoljene

društvene potrebe. Specifičnosti ovog fenomena, raznolikost i zastupljenost pojavnih

oblika, pokazuju uslovljenost širim ekonomskim, društvenim i kulturnim kontekstom u

kojem se poduhvati društvenog preduzetništva realizuju. Sumirajući faktore uspeha

kroz kratak prikaz jedinstvenog i inspirativnog projekta Sirogojno u Srbiji, rad

sugeriše da različiti akteri iz okruženja imaju, ili mogu imati, značajnu ulogu u

podršci razvoju društvenog preduzetništva. Prikaz trendova u poslovnim školama i

njihovim asocijacijama u svetu, potvrđuje da raste svest o značaju društvenog

preduzetništva, kao i o mestu i ulozi koje poslovne škole mogu imati u tom smislu. Za

univerzitete i poslovne škole u Srbiji to je novi izazov, ali i nova mogućnost.

Ključne reči: društveno preduzetništvo, tipologija, faktori uspeha, Sirogojno,

akteri podrške, odgovorno obrazovanje za menadžment

SOCIAL ENTREPRENEURSHIP AND MANAGEMENT EDUCATION

Abstract: Social entrepreneurship has proven as a successful and innovative

response to the challenges of the economic and social development and the related

unsatisfied social needs. The specificities of this phenomenon, its diversity

and prevalence are conditioned by broader economic, political, social and

cultural context in which social entrepreneurship endeavors and pursued.

Summarizing the related success factors through a short story on the unique

and inspiring Sirogojno project in Serbia, the paper suggests that different actors

form the environment have or should have a role to play in supporting social

entrepreneurship. Brief review of the trends in business schools and their associations

confirms a growing awareness of the importance of social entrepreneurship and the

respective role that business schools could play. For universities and business schools

in Serbia it is a new challenge, but also a new opportunity.

Key words: social entrepreneurship, typology, success factors, Sirogojno,

supporting actors, responsible management education

55

Osnivački direktor Međunarodne akademije za razvoj profesora menadžmenta (IMTA),

CEEMAN, Bled, Slovenija, osnivač i direktor Refoment Consulting & Coaching, Beograd,

Srbija; email: [email protected]



__________________________________________________________________

251

1. Fenomen društvenog preduzetništva

U vreme kada se svet suočava sa ozbiljnim izazovima i potrebom da nađe nove

odgovore na pitanje ukupne filozofije budućeg razvoja na principima održivosti,

pravičnosti, društvene odgovornosti, oslobađanja kreativnog potencijala i inovativnih

sposobnosti, dijaloga i saradnje između različitih učesnika i donosilaca odluka

uključenih u privredni, društveni, politički i kulturni život na svim novoima (od

lokalnog, preko nacionalnog do globalnog), fenomen društvenog preduzetništva

privlači sve veću pažnju.

Šta je razlog za tako visok stepen zainteresovanosti svih navedenih aktera,

uključujući i istraživačku i akademsku zajednicu? Otkuda razmišljanja da bi fenomen

društvenog preduzetništva mogao biti jedan od ključnih obeležja 21. veka?

Prva grupa razloga odnosi se na preduzetnički aspekt ove pojave. Pri tome se misli

na procesnu definiciju preduzetništva, koja - prema Harvardskoj školi biznisa -

podrazumeva jedan specifičan pogled na svet koji je zasnovan na (a) sagledavanju

mogućnosti i šansi, (b) verovanju da je realizacija mogućnosti ostvariva i (c)

spremnosti da se angažuju svi potrebni resursi, uključujući i oni kojima preduzetnik

trenutno sam ne raspolaže, na realizaciji sagledanih mogućnosti i promene od

sadašnjeg ka jednom novom, boljem, stanju.

Poslednje decenije prošlog veka obeležene su pojavom privrednog

preduzetništva, koje se afirmisalo kao jedan od glavnih generatora privrednog rasta i

razvoja, zaposlenosti, tehnološkog razvoja i inovacionih procesa. Ono je pokazalo

sposobnost da sagleda i razume nove potrebe tržišta i usmeri se na njihovo delotvorno

i efikasno zadovoljavanje. Preduzetništvo je takođe u saglasnosti sa potrebom ljudi za

većim stepenom slobode u realizaciji svojih radnih i stvaralačkih sposobnosti i

nalaženjem šireg i dubljeg smisla rada kao jedne od suštinskih komponenti života.

Druga grupa razloga vezana je za društveni aspekt i smisao fenomena društvenog

preduzetništva. Za razliku od klasičnog preduzetništva, čiji su ciljevi prevashodno

ekonomski i finansijski, društveno preduzetništvo podrazumeva nalaženje inovativnih

rešenja za šire društvene potrebe i probleme. Njegova misija podrazumeva stvaranje i

održavanje vrednosti za društvo u celini. Pri tome se ekonomska zasnovanost i

isplativost ne dovode u pitanje, ali nisu primarne. Ovakav pristup je saglasan i sa

potrebom da se na širem planu redefiniše uloga biznisa u društvu i afirmiše potreba za

održivim i društveno odgovornim razvojem.

Treća grupa razloga proističe iz činjenice da se zaista radi o globalnoj pojavi

čiji momentum, značaj i uticaj kontinuirano rastu. Treba imati u vidu da se, ipak, ne

radi o sasvim novoj pojavi. Brojni istorijski primeri društvenog preduzetništva govore

o uticaju i tragu ostavljenom na znatno širem području od prvobitno ciljanih

inicijativa. Tako se, na primer, Florence Nightingale iz Velike Britanije, koja je

otvorila prvu specijalizovanu školu za medicinske sestre i borila se za poboljšanje

uslova rada u bolnicama, smatra osnivačem savremene profesije medicinskih sestara.

Friedrich Wilhelm Raiffeisen iz Nemačke bio je pionir u oblasti kreditnih udruženja i

zadružnog bankarstva, koji danas čini glavni segment evropskog bankarskog sistema.


__________________________________________________________________

252

Sličan inovativni pristup modelima mikrofinasiranja, fokusiran na probleme žena u

područjima ekstremnog siromaštva, realizovao je i Mohammad Yunus iz Bangladeša,

dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju u 2006. godini. Poznati kulinar Jamie

Oliver, vodio je kampanju za poboljšanje dečje ishrane u školama, pomagao mladima

sa posebnim potrebama da postanu kuvari, i otvorio jedan restoran (Fifteen) kao

društveno preduzeće. Iz njega je izrastao u lanac od nekoliko restorana širom sveta. U

poznate društvene preduzetnike današnjice ubraja se i Bill Drayton iz SAD, osnivač

Ashoke, jedne od najznačajnih fondacija za podsticanje društvenog preduzetništva,

posebno među mladima.

Privrednici, prvenstveno zainteresovani za preduzetnički i ekonomski aspekt

pojave, pokazuju sve više razumevanja i za njen društveni aspekt, sagledavajući da

ovaj drugi ne mora biti u suprotnosti sa prvim, naprotiv. Oni u društvenom

preduzetništvu vide i zvor za nove poslovne ideje, nova poslovna partnerstva pa i

integraciju inovativnih rešenja u sopstvene modele poslovanja i upravljanja.

Akteri iz sfere društvenog odlučivanja pokazuju rastuću spremnost da promenama

zakonske regulative i institucionalnih rešenja potpomognu proces koji doprinosi

privrednom razvoju i zadovoljavanju potreba koje su ostale nezadovoljene jer nisu

uspele da privuku potrebnu pažnju i angažovanje bilo privatnog, bilo javnog sektora.

Nezadovoljene potrebe mogu biti stare, prisutne već decenijama, pa i vekovima, ali i

sasvim nove, nastale pod uticajem sve većih promena u okruženju, od lokalnog, preko

nacionalnog, do globalnog.

Interes istraživačke, naučne i obrazovne zajednice proističe i iz spoznaje da se

radi o pojavi koja nije, i ne može biti, predmet samo jedne discipline. Reč je o pojavi

koja je izuzetno raznovrsna i zavisna od specifičnog ekonomskog, političkog,

kulturnog i najšireg mogućeg društvenog konteksta. Nemogućnost izgradnje jednog

jedinstvenog teorijskog koncepta za razmatranje i izučavanje ovog fenomema upućuje

na primenu „krovnih konstrukata“, koji su prikladni za multidisciplinarna istraživanja

u oblastima bez jasno definisanih konceptualnih granica.

2. Specifičnosti društvenog preduzetništva i odsustvo definicije

Pomenuta raznolikost i bogatstvo pojavnih oblika društvenog preduzetništva

bile su odlučujuće za takozvani »nedefinicijski« pristup koji je usvojila Evropska

unija, koja se opredelila da ne traži standardnu definiciju koja bi se primenjivala na

sve i vodila preuskom regulatornom okviru. Ona nudi pristup zasnovan na principima

koji su zajednički za sve zemlje članice, uvažavajući pri tome raznovrsnost u pogledu

političkih, ekonomskih i društvenih izbora i inovativnog kapaciteta društvenih

preduzenika. Iz tog razloga, Evropska unija naglašava da će prihvatiti neku određeniju

definiciju jedino ukoliko regulatorne mere i podsticaji budu zahtevali da se domen

njihove primene precizno utvrdi i to u saradnji sa predstavncima sektora koji su

neposredno involvirani [1].

Prema definiciji društvenog preduzetništva u Velikoj Britaniji [2], društvena

preduzeća su biznisi sa prevashodno društvenim ciljevima, čiji se viškovi u principu


__________________________________________________________________

253

reinvestiraju u biznis i zajednicu saglasno sa tom svrhom, a ne u smislu maksimizacije

profita vlasnika i ostalih investitora. Sličnu definiciju primenjuje i Hong Kong.

Prema pojedinim društvenim preduzetnicima, ovakva definicija je preuska budući da

društvene preduzeća mogu uspešno da kombinuju i ostvaruju društvene ciljeve

uporedo sa maksimizacijom profita za svoje vlasnike. Otuda ove poduhvate nazivaju i

„društvenim biznisima“. Na liniji ove primedbe su i definicije koje se koriste u

Maleziji i Australiji.

Udruženje društvenih preduzeća u SAD definiše „društveno preduzeće” kao

“organizaciju ili poduhvat koji ostvaruje svoju primarno društvenu misiju, ili misiju u

vezi sa očuvanjem životne sredine, korišćenjem metoda biznisa” [3]. Pri tome pravi

razliku između društvenih preduzeća i društvenog preduzetništva u širem smislu, pod

kojim podrazumeva i pojedince, kompanije, organizacije, institucije, dobrotvorne

fondacije, društva i druge aktere koji se bave zadovoljavanjem društvenih potreba, ali

pri tome ne obavljaju proizvodnju ili uslužne delatnosti, niti zapošljavaju veći broj lica

sa posebnim potrebama.

U osnovi svih ovih definicija je da društveno preduzetništvo daje naglasak na

jasno postavljenu misiju zadovoljavanja društvenih potreba (ekonomskih, socijalnih,

kulturnih, ili onih vezanih za očuvenje životne sredine), koja se ostvaruje kroz

ekonomski opravdanu i profitabilnu komercijalnu delatnost. Zavisno od naglaska na

društvenu misiju, odnosno finansijsku uspešnost poduhvata, pojedinačni poduhvati

društvenog preduzetništvo mogu se svrstati različite kategorije, kao što sledi.

3. Vrste i zastupljenost društvenog preduzetništva

Postoje razne tipologije društvenog preduzetništva. Ovde je prikazana ona

koju je primenio GEM (Global Entrepreneurship Monitor) u istraživanju aktivnosti

društvnog preduzetništva sprovedenom 2009. intervjuisanjem 150 hijada odraslih

osoba iz 49 zemalja, uključujući i Srbiju [4].

Najvažniji faktor za početnu identifikaciju društvenih preduzetnika bilo je

eksplicitno pominjanje društvene misije u odgovoru na pitanje: „Da li vi sami, ili

zajedno sa drugima, trenutno pokušavate da pokrenete, ili već posedujete ili upravljate

bilo kojom aktivnošću, organizacijom ili inicijativom koja ima neki poseban

društveni cilj, cilj zajednice, ili cilj u vezi sa očuvanjem životne sredine?“ Tek u

drugoj fazi, postavljena su dodatna pitanja kako bi se došlo do razvrstavanja na

posebne kategorije u smislu gore navedenih specifičnosti društvenog preduzetništva.

Razvrstavanje je izvršeno na četiri kategorije: (1) čisto društveno

preduzetništvo (gde pojedinac pokreće i vodi neku društvenu organizaciju koja ne

obavlja nikakvu komercijalnu delatnost), (2) čisto komercijalna preduzetnička

aktivnost (gde pojedinac pokreće ili vodi neku komercijalnu organizaciju koja nema

nikakve naročite društvene ciljeve), (3) Preklapajuću društvenu i komercijalnu

preduzetničku aktivnost (gde pojedinac pokreće ili vodi jednu te istu organizaciju koja

je, po svojoj prirodi, istovremeno i komercijalna i društvena), i (4) istovremena

društvena i komercijalna preduzetnička aktivnost (gde pojedinac pokreće i vodi i

komercijalnu i društvenu organizaciju, ali koje su različiti entiteti).


__________________________________________________________________

254

Rezultati ovih istraživanja prikazani su u tabelama 1 i 2, koje daju agregirane

podatke za kontinente i šire regione, kao i za neke izabrane zemlje, uključujući Srbiju.

Tabela 1. Zastupljenost društvenog preduzetništva po fazama razvoja kao % radne

populacije [4]

Zastupljenost duštvenog preduzetništva, izražena stopom zaposlenosti u

„eksplicitnom društvenom preduzetništvu“ (društveno preduzetništvo u ranoj fazi i

etablirano društveno preduzetništvo) široko varira između pojedinih regiona i zemalja

u svetu (od 0,2% u Saudijskoj Arabiji do 7,6 % ukupne odrasle populacije u

Argentini). Srbija se nalazi daleko ispod svetskog proseka koji iznosi 2,8%, pa i

proseka za navedene zemalje istočne Evrope, koji je na nivou od 2,7%.

Tabela 2 prikazuje podatke o zastupljenosti pojedinih kategorija društvenog

preduzetništva prema gore pomenutoj tipologiji. Striktno definisano društveno

preduzetništvo obuhvata tri kategorije: neprofitno društveno preduzetništvo,

ekonomski orijentisane hibridne organizacije društvenog preduzetništva, i društveno

orijentisane hibridne organizacije.

Srbija zaostaje za svim regionima, sa izuzetkom Jugoistočne Azije, kao i za

većinom zemalja iz regiona. Nešto bolja situacije ima su u slučaju šire definisanog

Region/Država DP u fazi

nastajanja

Novo-

formirano

DP

Ukupno DP u

ranim fazama

razvoja

Etablirano DP Ukupno DP

Z. EVROPA (12) 1,1 0,9 1,9 1,2 3,1

I. EVROPA (8) 1,1 0,8 1,9 0,8 2,7

BiH 0,6 0,2 0,8 0,1 0,9

Hrvatska 1,3 1,6 2,9 1,6 4,4

Mađarska 2,2 1,3 3,3 0,6 3,9

Letonija 1,5 0,6 2,0 0,8 2,8

Rumunija 1,4 0,3 1,7 0,8 2,6

Rusija 0,4 0,5 0,9 0,4 1,2

Srbija 0,4 0,7 1,1 0,6 1,8

Slovenija 1,3 0,9 2,2 1,4 3,6

L. AMERIKA (10) 1,7 0,7 2,4 0,7 3,1

JI. AZIJA (4) 0,6 0,5 1,1 0,5 1,6

BL. ISTOK I

S. AFRIKA (10)

0,8 0,7 1,4 0,5 1,9

KARIBI (2) 1,0 2,1 3,1 2,1 5,2

AFRIKA (2) 1,2 1,3 2,4 0,9 3,2

SAD 2,9 1,7 4,2 0,8 5,0


__________________________________________________________________

255

drušvenog preduzetništva, zbog relativno visoke stope zaposlenosti u tradicionalnim

nevladinim organizacijama.

Tabela 2. Zastupljenost društvenog preduzetništva po tipu, % radne populacije [4]

Izveštaj GEM pokazuje da je komercijalno preduzetništo od dva do 13 puta

zastupljenije od društvenog. Ipak, regioni sa većom zastupljenošću čisto

komercijalnog preduzetništva istovremeno imaju i višu stopu zastupljenosti čisto

društvenog preduzetništva [4]. To potvrđuje tezu da preduzetničke ekonomije nude

bolje okvire za pokretanje društvenog preduzetništva u striktnom smislu.

4. Važnost i uticaj konteksta

Vrste, značaj i uloga društvenog preduzetništva umnogome zavise od

ekonomskog, političkog, kulturnog i šireg društvenog konteksta.

Region /

Država

Tradic.

NVO

Nepro-

fitno

DP

Komer-

cijalno

Orijen-

tisano

hibridno

DP

Socijalno

orijenti-

sano

hibridno

DP

Profitno

DP

Striktno

defini-

sano DP

Šire

definisan

o DP

Z. EVROPA

(12)

0,3 1,1 1,0 1,2 1,0 3,3 4,6

I. EVROPA

(8)

0,3 0,9 1,1 0,7 0,7 2,7 3,6

BiH 0,0 0,5 0,4 0,2 0,8 1,1 1,9

Hrvatska 0,4 2,1 2,5 1,3 0,7 5,9 7,0

Mađarska 0,1 0,5 2,2 0,8 0,3 3,5 3,9

Letonija 0,6 0,9 0,7 0,7 1,5 2,3 4,4

Rumunija 0,3 0,2 1,3 0,4 0,3 1,9 2,5

Rusija 0,2 0,2 0,8 0,1 0,1 1,0 1,2

Srbija 0,5 1,5 0,1 0,3 0,5 1,9 2,9

Slovenija 0,5 1,3 0,9 1,5 1,3 3,7 5,4

L.

AMERIKA

(10)

0,2 0,8 1,6 0,6 0,5 3,1 3,8

JI. AZIJA (4) 0,2 0,4 1,0 0,4 0,9 1,8 2,9

BL. ISTOK I

S. AFRIKA

(10)

0,1 0,8 0,8 0,5 0,8 2,0 3,0

KARIBI (2) 0,2 1,4 2,8 1,1 1,6 5,2 7,0

AFRIKA (2) 0,3 0,7 0,7 1,4 1,2 2,7 4,2

SAD 0,5 2,3 1,4 1,4 1,3 5,1 6,9


__________________________________________________________________

256

Prema [5], verovatnost pojave društvenog preduzetništva veća je kod

liberalnih ekonomija (na pr. u SAD, gde se tržišni mehanizmi vide kao najbolji način

za oblikovanje i stvaranje ekonomske i društvene pravičnosti) nego kod kooperativnih

ekonomija (u koje se ubraja najveći broj evropskih ekonomija, gde država ima

značajnu ulogu u redistribuciji bogatstva). Razlog je što se u liberalnim ekonomijama

brojne društvene potrebe nalaze izvan pažnje i angažovanja države i javnog sektora,

tako da je i obim nezadovoljenih potreba veći, pri čemu ove ekonomije karakteriše i

razvijeniji preduzetnički način raznišljanja i delovanja.

Iz sličnih razloga, društveno preduzetništvo u liberalnim ekonomijama više se

zasniva na tržišnim mehanizmima nego što je to slučaj u kooperativnim i neformalnim

ekonomijama (u koje se svrstavaju brojne zemlje iz Latinske Amerike i Azije, gde niti

država niti tržišta mogu da stvore bogatstvo i društvenu pravičnost, već se to

ostvaruje pretežno na lokalnom novou pripadnošću određenim društvenim grupama.

Prisutna je tendencija da se kooperativne i neformalne ekonomije naglo

liberalizuju, dok se kod liberalnih ekonomija javljaju pritisci za uvođenjem

regulativnih mera u oblastima gde tržišni mehanizmi ne ostvaruju željene i očekivane

rezltate. Različiti modeli stvaraju uslove za tenziju i konflikte između njih, ali

istovremeno i otvaraju prostor za društveno preduzetništvo u raznovrsnim oblicima,

saglasno specifičnostima konteksta, uključujuči i istorijsko i kulturno nasleđe.

5. Društveni preduzetnik

Prema izveštaju GEM [4], procenat zastupljenosti muškaraca je nešto veći

nego žena, ali je taj jaz manji nego u slučaju komercijalnog preduzetništva.

Starosne grupe od 25-34, odnosno 35-45 godina su najzastupljenije. U

ekonomijama zasnovanim na sirovinama mladi ljudi starosnog doba od 18-24 godine

najmanje su uključeni u aktivnosti društvenog preduzetništva, dok je njihovo učešće u

razvijenim ekonomijama zasnovanim na inovacijama najveće.

Uticaj obrazovnog nivoa je veoma značajan. Pokazatelji GEM sugerišu da

obrazovaniji segment populacije ostvaruje znatno višu stopu uključenosti u aktivnosti

društvenog preduzetništva.

U ekonomijama zasnovanim na efikasnosti i inovacijama, studenti i oni koji

su uključeni samo delom radnog vremena imaju znatno veće učešće nego u

ekonomijama zasnovanim na primarnim sirovinam, gde je angažovanost u punom

radnom vremenu zastupljenija pojava, često kao osnovna delatnost hranilaca porodice.

Ranije pomenute raznolikost, kontekstualna uslovljenost i druge specifičnosti,

uključujući i odsustvo jedinstvene teorije, pokazuju da je svaki poduhvat društvenog

preduzetništva priča za sebe.

Ipak, za potrebe ovih razmatranja navodi se nekoliko činilaca koji otkrivaju

„tajnu uspeha“ u realizaciji duštvenog preduzetništva.

Saglasno ranije pomenutoj procesnoj definiciji komercijalog preduzetništva, i

u slučaju društvenog preduzetništva ključno je prepoznavanje prilika i šansi, verovanje

da je promena moguća, i spremnost da se učini napor da do takve promene dođe. To,


__________________________________________________________________

257

naravno, zavisi od mentalnog sklopa ličnosti, ali i od okruženja, pristupa resursima i

izbora pravog trenutka za realizaciju poduhvata.

Društvenog preduzetnika karakterišu specifični motivi i vrednosti. Od

kritičnog značaja su motivi vezani za osećaj misije, i usmerenost na nezadovoljene

potrebe u društvu i stvaranje jedne šire, društvene, vrednosti. Inovativna sposobnost je

takođe od velike važnosti, dok znanja u vezi sa predmetnim proizvodima ili uslugama,

preduzetničke veštine, kontakti i resursi mogu značajno da pomognu.

Važna je i uloga drugih aktera iz okruženja. Uz filantropske organizacije i

fondacije za podršku razvoju društvenog preduzetništva, značajnu ulogu mogu imati i

takozvani društveni investitori. Potrošači su grupa čiji uticaj kontinuirano raste,

paralelno sa razvojem vrednosnog sistema u kojem održivi razvoj zauzima visoki

prioritet. Ovde treba ubrojiti i volontere, koji su, sledeći slične motive, spremni da se

angažuju i pomognu. Poslovna preduzeća mogu biti izvor podrške, ali i važni poslovni

partneri. Organi društvenog odlučivanja, od lokalnog do nacionalnog, pa i

supranacionalnog, posebno kada je reč o podsticajnim merama pa i promenama

zakonske regulative, takođe imaju značajnu ulogu. Afirmisanje uspešnih društvenih

preduzetnika u javnosti stvara povoljan ambijent za motivisanje i mobilisanje novih,

što medijima daje posebno važnu ulogu.

Istraživačko-obrazovne organizacije tretirane su u posebnom odeljku.

6. „Svetsko, a naše“: Dobrila Smiljanić i Sirogojno

Projekat zlatiborskih pletilja, koji je pokrenula je Dobrila Smiljanić u ranim

šesdesetim u Sirogojnu, daje mogućnost da se gore navedena razmatranja ilustruju

primerom koji nudi čitav niz širih pouka i poruka.

Gradeći na postojećoj tradiciji pletenja džempera, čarapa, šalova i drugih

odevnih predmeta od vune na Zlatiboru, Dobrila Smiljanić je pokrenula širi program

obuke, razvijala dizajn koji autentični narodni folklor i kulturu uklapa u najviše

međunarodne modne standarde i trendove, organizovala proizvodnju, obezbedila

snabdevanje vunom i međunarodni marketing u saradnji sa inostranim partnerima, i

izgradila međunarodni priznati brend.

Sirogojno džemperi i ostali proizvodi doprli su do modnih revija, izložbi i, što

je najvažnije, kupaca širom sveta, uključujući i niz uglednih i slavnih svetskih ličnosti.

Vodeći svetski kreatori mode pokazali su interes za saradnju.

Od prvobitno dvadesetak žena, projekat se proširio na oko dve hiljade pletilja,

većinom nezaposlenih žena, koje su dobile priliku da svojim veštinama i radom

ostvare dodatne prihode iz desetina hiljada izrađenih predmeta i nekoliko miliona

dolara ostvarenog prihoda godišnje. To je bilo izuzetno značajno za sredinu kojoj je

pretilo demografsko pražnjenje zbog nedostatka mogućnosti zapošljavnja i

ostvarivanja dohotka. Štaviše, pletilje sa dužim stažom na projektu ostvarile su i prve

penzije po osnovu ovako specifičnog rada. Stvaranje novih društvenih vrednosti

uključilo je i programe šire emancipacije, opismenjavanja, obrazovanja, unapređenja

zdravstvene kulture i kulture uopšte.


__________________________________________________________________

258

Tako postavljena misija projekta privukla je niz saradnika i volontera. Među

njima su bili i arhitekte, lekari, agronomi, pisci, slikari i drugi kulturni radnici.

Prihvatajući viziju Dobrile Smiljanić, oni su omogućili da se projekat proširi i u

drugim pravcima, kao što je, na primer, izgradnja prvog etno sela u Srbiji.

Autor ovog rada vodio je krajem osamdesetih u Sirogojno predstavnike

Svetske banke angažovane na problematici privatizacije i razvoja privatnog sektora u

Jugoslaviji. Istovremeno je, kao nacionalni kordinator za saradnju sa OECD u oblasti

razvoja ruralnih područja, afirmisao Sirogojno kao primer dobre prakse i kao mogući

uzor i model u strategiji razvoja ruralnih područja Srbije, na kojoj je bio angažovan.

Modnu izložbu u Sirogojnu sredinom sedamdesetih posetile su supruge 120

ambasadora stranih zemalja u Jugoslaviji u pratnji Jovanke Broz. Mediji iz cele

Jugoslavije pisali su o projektu, njegovim rezutatima i višeslojnom karakteru.

Sirogojno je dobilo niz domaćih i međunarodnih nagrada, uključujući i nagrade

italijanskog dizajnerskog udruženja, nagradu za doprinos evropskoj kuturi, itd. Za svoj

izuzetan doprinos i inovacije na području društvenog preduzetništva Dobrila Smiljanić

je dobila niz nacionalnih priznanja i odlikovanja najvišeg reda.

Početkom prethodne decenije organizacija pletilja je privatizovana.

7. Obrazovanje za menadžment i društveno preduzetništvo

Poslovne škole odgovorile su na rastući interes za društveno preduzetništvo. Pre

dvadesetak godina u poslovnoj školi INSEAD u Francuskoj, dvoje studenata sproveli

su istraživanje koje je pokazalo da polovina studenata ima izražen interes za predmete,

pa i dalju profesionalnu karijeru u oblastima neprofitnih delatnosti. Sledstveno tome,

formiran je nastavničko-studentski komitet, odobrena su početna sredstva i

institucionalizovan je INDEVOR, klub za društvena preduzeća [6].

John Whitehead, bivši rukovodeći partner u Goldman Sachs, podstakao i obezbedio

početna sredstva da se Harvardska škola biznisa posveti pitanju svog doprinosa

poboljšanju menadžmenta u društvenom sektoru. To je dovelo do institucionalizavanja

Inicijative Harvardske škole biznisa za društvena preduzeća. Rastući momentum ovog

programa i njegovih incijativa prikazan je u Tabeli 3 [6].

Tabela 3. Rast inicijativa u vezi sa društvenim preduzetništvom na HBS

* Program uključuje poseban nastavni sadžaj, konkurs za najbolji poduhvat, pomoć pri

olakšicama za otplatu kredita, stipendije i letnji program za članove kluba društvenog preduzetništva Izvor: HBS Social Enterprise Initiative

Vrsta inicijative 1995-96 2000-01 2005-06 2010-11

Studije slučaja i uputstva za

korišćenje

45 164 360 607

Studeni uključeni u kurseve o

DP ili nezavisne projekte

71 308 395 600

Učesnici u programu za

karijeru u DP*

20 92 122 221


__________________________________________________________________

259

Slično se dešavalo i na drugim poslovnim školama, posebno onima koje su

imale dugu tradiciju programa i kurseva za upravljanje u javnom sektoru, kao što je to

slučaj sa univerzitetom YALE. Pojačani interes za ovakav profil obrazovanja doveo je

do toga da se formira posebna rang lista najboljih poslovnih škola u SAD sa stanovišta

programa namenjenih upravljanju društvenim preduzetništvom i neprofitnim sektorom.

Tabela 4 pokazuje da je u roku od samo pet godina na najbolje rangiranim

školama broj kurseva koji uključuju društveni benefit porastao presečno za 110 %.

Tabela 4. Broj kurseva koji uključuju društveni benefit [6]

Izvor: The Bridgspan Group: The MBA Drive for Social Value

Broj kurseva iz problematike upravljanja organizacijama društveng sektora

udvostručen je, kao što prikazuju podaci u Tabeli 5.

Tabela 5. Broj kurseva na temu upravljanja organizacijama društvenog sektora [6]

Izvor: The Bridgspan Group: The MBA Drive for Social Value

Praksa najboljih škola uključuje čitav spektar aktivnosti, među kojima su i: novi

izborni predmeti sa sadržajem iz oblasti društvenog preduzetništva, rad na projektima za

društvena preduzeća ili lokalnu zajednicu (uključujući i takmičenja i nagrada za ovakve

Poslovna škola /

Univerzitet

2003-2004 2008-2009 Povećanje %

YALE 45 95 109

BERKELEY 30 74 146

WFU 27 68 152

UNM 39 43 10

UNC 25 40 60

COLUMBIA 16 32 100

CORNELL 9 12 33

UPENN 2 8 271

Poslovna škola /

Univerzitet

2003-2004 2008-2009 Povećanje %

UNC 7 10 43

COLUMBIA 4 9 125

UNM 8 8 0

BERKELEY 3 8 167

YALE 3 7 133

WFU 1 5 400


__________________________________________________________________

260

projekte), iskustveno učenje i aktivnosti na sticanju globalnih iskustava, formiranje

studentskih klubova, kojima se namenjuju sredstva sa strane, ili ih studenti doniraju

sami, susreti sa društvenim preduzetnicima i filantropima, rezidencijalni programi i

stipendije, upućivanja sudenata u upravne organe društvenih preduzeća ili lokalnih

zajednica, pro-bono usluge, olakšice za otplatu kredita i početni kapital za studente koji

se opredele za profesionalnu karijeru u društvenom preduzetništvu ili neprofitnom

sektoru, posebne diplome i sertifikati sa naznačenom specijalizacijom za upravljenje

društvenim sektorom ili preduzetništvom, itd. Ove aktivnosti se sve više razvijaju i

realizuju kroz namenske centre, klubove i druga institucionalna rešenja. [7]

U Evropi se izdvaja Poslovna škola Said na Oksfordu. Tamošnji Skoll Centar za

društveno preduzetništvo nudi brojne izborne predmete, MBA projekte na društvenim

inovacijama i vannastavne aktivnosti. Osnovan je 2003. uz donaciju Skoll Fondacije od

4,4 miliona funti, što je do sada najveća donacija koju je neka poslovna škola dobila za

program društvenog preduzetništva. Svake godine ovaj centar daje pet bespovratnih

stipendija za najbolje kandidate koji se odluče za rad na inovativnim rešenjima za

urgentne socijalne potrebe, ili izazove na području očuvanja životne sredine.

Svemu ovome doprineo je i rastući istraživački i nastavni interes profesora,

(uključujući i pisanje posebnih studijskih slučajeva). Ovome pogoduju i posebne

konferencije i forumi za razmenu znanja i iskustava. Prvi međunarodni žurnal za ovo

područje (The Social Enterprise Journal) pokrenut je 2005. u Londonu.

Poseban impuls većem angažovanju poslovnih škola na razvoju odgovornog

obrazovanja za mendažmen ostvaren je 2007. godine kada je formiran PRME

(Principles for Responsible Management Education). O ovom pokretu, koji uključuje

više od 550 poslovnih škola iz 80 država sa svih kontinenata, pisano je više u [8].

Problematika razvoja društvenog preduzetništva prisutna je u radu svih entiteta

PRME. Tako, na primer, knjiga Društveno odzivne organizacije i izazov siromaštva,

koja je nastala angažovanjem radne grupe PRME za borbu protiv siromaštva kroz

obrazovanje za menadžment, sadrži nekoliko inspirativnih slučajeva o poduhvatima

društvenog preduzetništva usmerenim na borbu protiv siromaštva [9].

Sagledavajući potrebu za razvojem nove generacije profesora menadžmenta za

novu generaciju menadžera i lidera, autor ovog rada pokrenuo je 2000. Međunarodnu

akademiju za razvoj profesora menadžmenta (IMTA – International Management

Teachers Academy), koja od 2013. godine u svom programu ima i posebnu disciplinu

pod nazivom biznis u društvu (Biznis in Society) [8].

8. Umesto zaključka: Kratak osvrt na situaciju u Srbiji

Imajući u vidu svrhu i misiju pokreta Tehnologija i društvo, daje se kratak

osvrt na situaciju u Srbiji, kako sa stanovištva uslova i mogućnosti za razvoj

društvenog preduzetništva, tako i u pogledu uloge obrazovanja za menadžment.

Kontekstualna uslovljenost pogoduje razvoju društvenog preduzetništva. Po

svemu neuspela tranzcija, osiromašena privreda, netransparentna povezanost politike

sa različitim interesnim grupama, nezaposlenost, (posebno među mladima), rastuće

siromaštvo i društveno raslojavanje, starenje stanovništva, narušen sistem vrednosti,


__________________________________________________________________

261

slabljenje mesta i uloge porodice, obrazovanja i vaspitanja, rezultovali su brojnim

nezadovoljenim društvenim potrebama (ekonomskim, socijalnim, kulturnim,

ekološkim), kako onima koje su već dugo prisutne, tako i sasvim novim.

Ovo pogoduje razvoju društvenog preduzetništva, bilo motivisanog nuždom,

bilo vođenog sagledanim mogućnostima. Kulturno i istorijsko nasleđe, uključujući i

specifična iskustva iz vremena kada su privreda i društvo funkcionisali na vrednostima

bliskim onima koje afirmiše fenomen društvenog preduzetništva u svetu, sadrže

ogroman potencijal i tome srazmernu komparativnu prednost. Da bi se ona iskoristila,

potrebni su brojni društveni preduzetnici, ali i razumevanje i podrška ostalih činilaca.

Za univerzitete i poslovne škole u Srbiji to je novi izazov, ali i mogućnost. Da

bi odgovorile ovom izazovu, i same škole treba da budu društveno odgovornije i

društveno preduzetnije. Pre svega, posvećene pravoj misiji, koju tek treba da izgrade.

9.Literatura

[1] The European Commission Social Business Initiative Comunication, COM

(2011) 682 [Online]:

http://ec.europa.eu/internal_market/social_business/docs/COM2011_682_en.pdf

[2] The Social Enterprise Coallition, UK: The UK Government Definition of

Social Enterprise: [Online]: http://www.4lenses.org/setypology/definition

[3] The Social Enterpise Alliance, USA [Online]: https://www.se-

alliance.org/what-is-social-enterprise

[4] Global Entrepreneurship Monitor: 2009 Report on Social Entrepreneurship

[Online]: http://www.gemconsortium.org/docs/download/2519

[5] Johanna Mair: Social Entrepreneurship: Taking Stock and Looking Ahead, World

Entrepreneurhsip Forum 2008 [Online]: :

file:///C:/Documents%20and%20Settings/Milenko/My%20Documents/Downloads/Ma

ir_Social%20Entrepreneurship.pdf

[6] Katie Smith Milway and Christine Driscoll Goulay: The Rise of Social

Entrepreneurship in B-Schools in Three Charts, Haravard Business Review, December

2011 [Online]:

https://hbr.org/2013/02/the-rise-of-social-entrepreneu

[7] John A. Byrne: Social Entrepreneurship: The Best Schools & Programs

[Online]: http://poetsandquants.com/2010/08/13/social-entrepreneurship-the-best-

schools-programs/

[8] Milenko Gudić: Borba protiv siromaštva kroz obrazovanje za menadžment,

Zbornik radova TKR sa XX naučnog skupa mešunarodnog značaja, Palić, Srbija,

2013, ISBN 978-86-915151-2-6

[9] Socially Responsive Organizations and the Challenge of Poverty, edited by

Milenko Gudić, Al Rosenbloom and Carole Parkes, Greenleaf Publishing, 2014, ISBN

978-1-78353-059-5

http://ec.europa.eu/internal_market/social_business/docs/COM2011_682_en.pdf

http://www.4lenses.org/setypology/definition

https://www.se-alliance.org/what-is-social-enterprise

https://www.se-alliance.org/what-is-social-enterprise

http://www.gemconsortium.org/docs/download/2519

../../../Documents%20and%20Settings/Milenko/My%20Documents/Downloads/Mair_Social%20Entrepreneurship.pdf

../../../Documents%20and%20Settings/Milenko/My%20Documents/Downloads/Mair_Social%20Entrepreneurship.pdf

https://hbr.org/search?term=katie+smith+milway+and+christine+driscoll+goulay

https://hbr.org/2013/02/the-rise-of-social-entrepreneu

http://poetsandquants.com/2010/08/13/social-entrepreneurship-the-best-schools-programs/

http://poetsandquants.com/2010/08/13/social-entrepreneurship-the-best-schools-programs/

Obrazovanje za društveno odgovorno preduzetništvo

__________________________________________________________________

262

Prof. dr Slobodan Miladinović56

OBRAZOVANJE ZA DRUŠTVENO ODGOVORNO

PREDUZETNIŠTVO

Apstrakt: Preduzetništvo je osnova ekonomskog razvoja svakog društva. U

vezi s ovim, jedan od ključnih problema u društvu Srbije je nedostatak pozitivnog

vrednovanja privatne inicijative i ekonomske nezavisnosti. Da bi se razvijalo

preduzetništvo neophodno je razviti i sistem vrednosti u kojem se kao veoma značajne

stavke izdvajaju liberalna vrednosna orijentacija sa posebnim osvrtom na pitanje

ekonomskih sloboda s jedne strane i ideja društvene odgovornosti i društveno

odgovornog poslovanja s druge strane. Razvijanje ovakvog sistema vrednosti je

moguće različitim kanalima. Poseban značaj ima formalno obrazovanje koje bi

trebalo da bude upotpunjeno nastavnim i vannastavnim sadrzajima kojima se učenici

upućuju u osnovna znanja i veštine vezane za preduzetništvo. Ovo se može ostvariti

kroz posebne predmete ili ugrađivanje odgovarajućih sadržaja (preduzetništvo,

budžetiranje, menadžment, marketing, biznis plan i slično) u postojeće nastavne

predmete iz oblasti društvenih nauka i to još od osnovne škole. Takođe je moguće

promovisati preduzetništvo kroz razne oblike neformalnog obrazovanja ali i kroz

medijske kampanje. Posebnu pažnju treba posvetiti obrazovanju za društveno

odgovorno preduzetništvo. Društveno odgovorno preduzetništvo ima u vidu ne samo

stvaranje profita za preduzetnika već i pribavljanja opšte koristi za širu društvenu

zajednicu i to kako u smislu pomaganja pojedinih društvenih delatnosti kao što su

kultura, zdravstvo, školstvo, sport i slično tako i u smislu zaštite životne sredine i

očuvanja zdravlja stanovništva putem ekološki održive proizvodnje i poštovanja

standarda kvaliteta. Društvena odgovornost podrazumeva takođe i uključivanje

marginalizovanih grupa u tokove preduzetništva kroz edukaciju i stvaranja uslova za

njihovo uključivanje u ekonomski život (pitanje samozapošljavanja mladih,

nezaposlenih, žena, grupa koje su pod rizikom siromaštva kao što su Romi i sl.).

Ključne reči: obrazovanje, preduzetništvo, društvena odgovornost, društveno

odgovorno poslovanje

EDUCATION FOR SOCIALLY RESPONSIBLE

ENTREPRENEURSHIP

Abstract: Entrepreneurship is the foundation of economic development of any

society. In this regard, one of the key problems in Serbian society is the lack of a

positive valuation of private initiative and economic independence. To develop

56

Univerzitet u Beogradu, Fakultet organizacionih nauka, [email protected]


__________________________________________________________________

263

entrepreneurship, it is necessary to develop a value system in which stand out liberal

value orientation as very significant items with special emphasis on the issue of

economic freedom on the one hand and the idea of social responsibility on the other

hand. Development of such a system of values is possible through various channels.

Of particular importance is formal education that should be complemented by extra-

curricular content by which students are referred to the basic knowledge and skills

related to entrepreneurship. This can be achieved through special subjects or

incorporating the appropriate content (entrepreneurship, budgeting, management,

marketing, business plan, etc.) into existing subjects in the field of social sciences

since elementary school. It is also possible to promote entrepreneurship through

various forms of non-formal education and through media campaigns. Particular

attention should be paid to the education for socially responsible entrepreneurship.

Socially responsible entrepreneurship has in mind not only making profits for

entrepreneurs, but also to obtain general benefits for the wider community both in

terms of support of certain social activities such as culture, health care, education,

sport, etc. and in terms of environmental protection and preservation of population

health through ecologically sustainable production and compliance with quality

standards. Social responsibility also implies the inclusion of marginalized groups in

the flows of entrepreneurship through education and the creation of conditions for

their participation in economic life (the issue of self-employment of young people, the

unemployed, women, groups at risk of poverty such as the Roma, etc.).

Key words: education, entrepreneurship, social responsibility, corporate

social responsibility

Srbija se već više od dve decenije suočava sa izazovom preduzetničkog

društva, međutim nikako da savlada taj izazov i krene u njegovu realizaciju. Razloga

tome ima mnogo, od subjektivnih do objektivnih. Cilj ovog rada je da ukaže na

važnost obrazovnog procesa za formiranje ličnosti koje razmišljaju na preduzetnički

način s jedne strane i koje preduzetništvo prihvataju ne samo kao socijalno

prihvatljivu pojavu već i kao nužnu za izlazak iz krize i dalji društveni razvoj.

Obrazovni sistem, od predškolskog i osnovnog pa sve do univerzitetskog, mora da

ugradi u nastavne planove i programe sadržaje vezane za samo preduzetništvo

(obrazovna funkcija) ali i za socijalni kontekst koji pogoduje razvoju preduzetničkog

društva (vaspitna funkcija).

U vezi s tim je bitno apostrofirati nekoliko ključnih momenata koji imaju

značaj za razradu ove teme.

Prvi je pojam preduzetništva koje, makar koliko bilo značajno za razvoj

privrede i društva, još uvek nije do kraja definisano. No, i pored toga postoji nekoliko

elemenata koji se danas prihvataju kao ključni segmenti savremenog shvatanja

preduzetništva: inovativnost, spremnost na rizik i korišćenje šansi [1]. Spremnost na

rizik i korišćenje šansi su u preduzetničkoj aktivnosti prisutne veoma dugo.

Inovativnost je apostrofirana tek tokom druge polovine XX veka u radovima J.

Šumpetera i P. Drakera. Bitno je naglasiti da preduzetnik ne mora biti tvorac inovacije


__________________________________________________________________

264

već neko ko uočava ekonomsku vrednost iste te je uvodi u život. Stoga dva različita

privrednika ne moraju istovremeno biti i preduzetnici. Preduzetnik je onaj koji u

poslovanje uvodi inovacije čime se vrši „stvaralačko razaranje“ ekonomije [2].

Drugo, bitno je naglasiti da preduzetništvo nije samo preduzimanje poslovnih

aktivnosti, ono je i način razmišljanja ili preciznije, proces oblikovanja ekonomskih

aktivnosti kombinacijom različitih faktora poslovanja. Generalno se o njemu može

razmišljati (1) ekonomski, ukazujući na značaj preduzetnika i preduzetništva za

ekonomski razvoj, (2) psihološki, ukazujući na vezu uspešnosti preduzetnika i

njegovih ličnih karakteristika ali i (3) sociološki ukazivanjem na to da uspehu

preduzetnika, pored njegovih ličnih karakteristika, doprinose i stečena iskustva, znanja

i veštine ali i njegovo neposredno okruženje. Lične osobine su samo predispozicija za

preduzetnički uspeh a sposobnost učenja omogućava da se ta predispozicija realizuje.

To znači da svako može da postane preduzetnik ukoliko je spreman da uči [3].

Treće, bitno je naglasiti da je privredni razvoj i rast koji je, u krajnjoj liniji,

pokretao ukupan društveni razvoj uvek bio vezan za određene vrednosne orijentacije.

Vrednosna opredeljenost stanovništva nekog društva je od velikog značaja za

društveni razvoj. Upravo je zbog toga važno da se postigne saglasnost o racionalnim

potrebama privrede i društva. Ta saglasnost bi trebalo da bude između ostalog i

rezultat delovanja obrazovnog sistema. Radi se o tome da, gledano iz sociološke

perspektive, osim privredno-sistemskih promena i promena u političkoj sferi tranzicija

u preduzetničko društvo zahteva i razvijanje novih dominantnih/vladajućih vrednosnih

orijentacija, zahteva drugačija pravila igre i bitno izmenjenu globalnu društvenu klimu

za aktere poslovnih aktivnosti tj. traži novu „kulturnu dimenziju preduzetništva“ [4].

Četvrto, u nizu osobina koje se pripisuju ličnosti preduzetnika značajno mesto

zauzima i moralnost i pod njom se podrazumeva odgovoran i korektan odnos prema

poslu i prema svima onima koji se s preduzetnikom mogu dovesti u vezu (saradnici,

drugi zaposleni, drugi preduzetnici, potrošači i drugi korisnici usluga [5]. Ne treba

zanemariti ni predstavnike države i šire društvene zajednice koji imaju interes za

uspostavljanjem korektnih odnosa sa preduzeticima i preduzetnika sa ostalima. To

znači da je imperativ preduzetničkog poslovanja,poštovanje zakona, što znači da

preduzetnik svoj uspeh ne bazira na gruboj eksploataciji radnika. Preduzetnička

moralnost i poštovanje poslovne etike proizvode poverenje kod saradnika, zaposlenih i

ostalih zainteresovanih. Bez moralnosti nema prave socijalne odgovornosti u

poslovanju a ta moralnost može biti produkt kako karakteristika ličnosti preduzetnika

tako i porodičnog vaspitanja ali i spoljnih uticaja (opšte društvene klime, sistema

vrednosti ali i samog obrazovnog sistema koje u svoje programe, pored obrazovnih,

ima ugrađenu i vaspitne sadržaje odnosno sadržaje koji podržavaju socijalno

odgovorno preduzetništvo).

S obzirom da živimo u dinamičnom trenutku to je sada već očekivano da

znanja izuzetno brzo zastarevaju te njihova postojanost više nije očekivani faktor

razvoja privrede. Stoga i obrazovanje postaje sve značajnije kako za društveni razvoj i

unapređenje poslovanja tako i za razvoj humanog kapitala, što podrazumeva ljude sa

svim svojim znanjima, umećima, veštinama, vrednosnim orijentacijama itd. To znači

da obrazovanje treba da bude u funkciji razvoja privrede čiji je razvoj sada moguć


__________________________________________________________________

265

kroz razvoj ljudskog kapitala i potencijala koji treba da doprinese privrednom razvoju.

Dakle ne radi se samo o sticanju znanja već i o formiranju adekvatne kulture koja će

rad i preduzetništvo staviti u centar vrednosnog sistema.

Nije potrebno posebno dokazivati koliki je značaj obrazovanja u savremenom

svetu, stoga je u njega potrebno ulagati kako materijalne tako i nematerijalne odnosno

kulturno-ideološke, resurse. Ovo tim pre jer ideja društva zasnovanog na znanju ne bi

trebalo da podrazumeva samo povećanje broja visoko obrazovanih stručnjaka već bi

morala da bude upotpunjena i unutrašnjom strukturom i sadržajem znanja ne samo

stručnjaka već i ostalog stanovništva nižeg obrazovnog nivoa čija je uloga

nezanemarljiva u privrednom i društvenom razvoju.

U unutrašnjoj strukturi znanja koje se stiče u obrazovnom sistemu nedostaju

upravo preduzetnička znanja, dodali bismo i veštine i vrednosti, počevši od osnovnih

pojmova o preduzetništvu pa sve do nekih specifičnih znanja bez kojih savremeni

preduzetnik teško može da funkcioniše. Ovakvi sadržaji bi se mogli, u elementarnoj

formi, ugraditi već u nastavne sadržaje osnovnog obrazovanja. Prostora za to ima u

nekim već postojećim predmetima kao što su građansko vaspitanje ili poznavanje

društva u nižim razredima osnovne škole, ali bi se takođe mogla razmotriti i ideja o

prestrukturiranju gradiva iz istorije tako da bi ona mogla biti u manjoj meri vojna,

politička i diplomatska istorija a da bi sve više mogla postajati ekonomsko-socijalna i

kulturna istorija u okviru koje bi se učenici mogli upoznavati sa načinom života

običnih ljudi u različitim istorijskim periodima i kulturama gde bi poseban naglasak

mogao da se stavi na organizaciju ekonomskog života. Slični ciljevi bi mogli da budu

ostvareni i kroz nastavu maternjeg jezika i književnosti odabirom odgovarajuće lektira

koja bi deci trebalo da prikaže preduzetništvo kao društveno korisnu pojavu, nasuprot

dosadašnje prakse u kojoj se preduzetnici jednodimenzionalno izjednačavaju sa

eksploatatorima i društvenim parazitima.

Srednjoškolsko obrazovanje bi moglo da bude tako koncipirano da se nastavni

sadržaji vezani za ovaj fenomen prožimaju čak i kroz stručne predmete u srednjim

stručnim školama ali bi se moglo razmisliti i o uvođenju predmeta radnog naziva

„preduzetništvo“ ili „osnovi preduzetništva“, što već postoji čak i u nekim obrazovnim

sistemima u regionu kao i kroz ugrađivanje odgovarajućih sadržaja (preduzetništvo,

budžetiranje, menadžment, marketing, biznis plan i slično) u postojeće nastavne

predmete iz oblasti društvenih nauka i to u nekim aspektima još od osnovne škole.

Takođe treba razmisliti i o proširivanju prakse tzv preduzeća za vežbu koja je takođe

prisutna u mnogim zemljama a u regionu je prihvaćena u Crnoj Gori i Bosni i

Hercegovini, Mađarskoj, Austriji i drugim zemljama.

Sistem preduzeća za vežbu predstavlja inovativni obrazovni koncept koji bi

trebalo da podstiče preduzetnički način razmišljanja i ekonomičan način delovanja [6]

(Vujović, 2009: 8). Radi se o modelu preduzeća koji se koristi za učenje odnosno koji

predstavlja imitaciju procesa koji se obavljaju u preduzeću i njihova snaga leži u

kontaktima sa spoljnim okruženjem. U njemu se obavljaju svi poslovni slučajevi iz

konkretne delatnosti, od nabavke, proizvodnje ili pružanja usluga do prodaje te je

svako od preduzeća za vežbu podeljeno u sektore koji postoje i u realnom preduzeću a

učenici prolaze kroz njih i obavljaju za njih specifične poslove. Naravno, ne operiše se


__________________________________________________________________

266

niti stvarnim novcem, niti uslugama ili robama ali se zato rade stvarni dokumenti koji

se kasnije razmenjuju između različitih preduzeća za vežbu povezanih u sistem.

Činjenica da se rad u tim preduzećima odvija kroz simulaciju pomaže tome da

se učenici upoznaju i sa delovanjem pogrešnih odluka, s tim da one u preduzeću za

vežbu nemaju značajne ekonomske posledice već pre predstavljaju didaktički metod

kojim učenici stiču kompletno preduzetničko iskustvo. Dakle, radi se primarno o

modelu za učenje koji omogućava imitaciju procesa u pravom preduzeću što

omogućava učvršćivanje znanja, veština i ličnih sposobnosti neophodnih za

otpočinjanje preduzetničkih aktivnosti koje bi mogle da uslede po završenom

školovanju. Ovde treba naglasiti i važnu ulogu kontakata sa javnošću s obzirom da

preduzeća za vežbu ne deluju kao izolovani slučajevu u okviru jedne škole već se ona

povezuju u mreže i realizuju virtuelno poslovanje koje gotovo u potpunosti liči na

realno poslovanje s tom razlikom što se ne operiše realnim robama, uslugama i

novcem iako se stvara poslovna dokumentacija koja odgovara onoj u realnom

preduzeću.

Takođe ne treba zanemariti kao benefit takvog rada i sticanje međunarodnih

kontakata s obzirom da se održavaju i sajmovi preduzeća za vežbu na kojima je

moguće lično upoznavanje dece iz različitih zemalja čime se stiču kontakti koji se

jednog dana mogu preneti i u realan život i postati okosnica za uspostavljanje

poslovne saradnje po završetku školovanja i otpočinjanja profesionalne karijere.

Učenička praksa u preduzećima za vežbu podstiče preduzetnički način

razmišljanja i delovanja i jača preduzetnički duh što predstavlja izuzetno značajnu

stavku s obzirom da obrazovanje za preduzetništvo, pored obrazovne ima i značajnu

vaspitnu funkciju, budući da mlade generacije priprema za prihvatanje novog sistema

vrednosti koji je sine qua non preduzetničkog društva. Dopunska korist je i

produbljivanje znanja stranih jezika što je samo jedna u nizu preduzetničkih

kompetencija koja u nadolazećem vremenu sve više dobija na značaju.

Naravno, obrazovni sistem bi ovim dobio veoma nezahvalnu ulogu razbijača

postojećih kulturnih konstanti, odnosno tradicionalnih vrednosti, koje kod nas prihvata

veći deo populacije [7] ali na dugi rok to bi se isplatilo jer bi se samo ubrzao proces

vrednosne transformacije koji neminovno ide sa promenom svakodnevne proizvodne,

tehničko-tehnološke ali socijalno-političke prakse.

Srbija je već duže vreme pred izazovom društvene transformacije koje se

može odvijati u različitim vidovima i socijalno-političkim i kulturnim kontekstima.

Preispitivanje obrazaca društvene transformacije često korespondira sa dominantnim

vrednosnim obrascima koji oblikuju globalni tip nacionalne kulture i unutar nje

dominantne tipove organizacione i političke kulture [8]. Nažalost, u društvu Srbije su

tokom novije istorije dominirali patrijarhalno tradicionalistički kulturni obrasci unutar

kojih su autoritarnost [9] [10] i nacionalizam [11] [12] [13] imali posebno značajno

mesto. U okviru tradicionalizma treba apostrofirati značaj kolektivizma kao šireg

kulturnog okvira i etatizma kao njegove političke dimenzije. Ovakav vrednosni

kontekst je u mnogo čemu diktirao tip organizacione i političke kulture ali i odnos

prema radu koji je gajen u našem društvu. Radi se o tome da je u Srbiji još uvek

evidentan nedostatak pozitivnog vrednovanja privatne inicijative i ekonomske


__________________________________________________________________

267

nezavisnosti. Da bi se razvijalo preduzetništvo neophodno je razviti i sistem vrednosti

u kojem se kao veoma značajne stavke izdvaja liberalna vrednosna orijentacija sa

posebnim osvrtom na pitanje ekonomskih sloboda s jedne strane i ideja društvene

odgovornosti i društveno odgovornog poslovanja s druge strane.

Nije slučajnost da su na ovim prostorima lako prihvatani personalni autoriteti i

na bazi njih građeni kultovi vođa [14]. Umesto demokratskih rešenja često su na

javnoj sceni bili prisutni personalni autoriteti koji su podsticali populizam i ne retko se

krili iza ideja tehnokratije stavljajući apstraktne kolektivitete i interese njegovih

eksponenata ispred individue, građanina i njegovih potreba. Autoritarnost kao

vrednosni okvir i personalna vlast kao politička praksa su u čvrstoj sprezi sa

demagoškom akcijom koju su paralelno činili demagoška retorika i konkretne akcije

oblikovane tako da zadovolje niske strasti i pokrenu podršku širokih masa [15]. Stoga

nije ništa neobično da su očekivanja građana uglavnom bila okrenuti ka državi i

njenim eksponentima a ne ka sopstvenoj inicijativi i akciji. Ovakav vrednosni koncept

sigurno da nije odgovarao razvoju slobodnog i demokratskog društva niti je privatna

inicijativa mimo državnog blagoslova doživljavana kao nešto razumno i socijalno

prihvatljivo. Razumljivo je da je u takvom kontekstu socijalno odgovorno

preduzetništvo bilo gurnuto u zapećak a da je globalno društvo po svojim

karakteristikama bilo statično.

Ovakvo stanje, iako je tradicijom ukorenjeno, se u mnogim aspektima može

prepoznati i kao posledica ideološke preparacije koja je sistematski ostvarivana

posredstvom regularnog osnovnog i srednjoškolskog obrazovanja. Nastavni sadržaju

napred pomenutih školskih predmeta su imali za cilj da formiraju ne građanina koji

razume i artikuliše sopstvene potrebe i interese već podanika, koji se oslanja na

autoritet države i vladajućih političkih elita i njihovih ideologija, koji očekuje da

država zadovolji sve njegove potrebe i reši probleme.

Demokratsko društvo je u svojoj suštini dinamično društvo. Dinamično

društvo je društvo koje je spremno i sposobno da se brzo menja i da stvara nove

obrasce društvenog ponašanja ali i da prihvata izazove i rizike koje donose novi

društveni obrasci, što su sve, između ostalog, odlike preduzetništva i preduzetničkog

mentaliteta. Naravno da bi se društvo menjalo potrebno je da u njemu postoje

subjektivne snage koje bi bile nosioci promena. Uobičajeno je shvatanje da su to

mlađi i obrazovaniji. Stoga je bitno upravo njima posvetiti posebnu pažnju kroz

obrazovni sistem kojim bi se sistematski menjao način razmišljanja mladih i uopšte

dolazećih generacija kako bi se u doglednoj budućnosti profilisale generacije koje

razmišljaju na preduzetnički način i koje prihvataju sve dobre i loše strane

preduzetničkog društva kao i rizike koje ono nosi.

U tom kontekstu osnovno i srednje obrazovanje ima značajnu ulogu ne samo

zato što će inicirati vrednosnu transformaciju već i u tome što će lančanom reakcijom

podstaći niz procesa koji će svakodnevnom javnom i privatnom životu dodati nove

kvalitete.

U savremenoj literaturi se govori o vrlo različitim ishodima obrazovnog

procesa. McMahon [16] detaljno analizira tehnike merenja kvaliteta i kvantiteta

društvenih i ekonomskih ishoda obrazovanja koji se mogu podeliti na novčane dobiti i


__________________________________________________________________

268

nenovčane dobrobiti što je direktno isprepletano sa privatnom i javnom dobrobiti.

Ishodi obrazovanja za preduzetništvo ne odstupaju bitno od ishoda obrazovanja za

ostale ciljeve. Svi ovi ishodi su do te mere isprepletani da ih ne možemo posmatrati

mimo njihovog zajedničkog konteksta. Suština je u tome da se obrazovanjem za

preduzetništvo najmlađe generacije pripremaju da razmišljaju ali i da deluju na

specifičan način, na način koji ima u vidu ekonomsku racionalnost iz koje, s jedne

strane, treba da izvuku privatnu dobrobit koja se ostvaruje kroz povećanje sopstvenih

prihoda i povećanu ličnu produktivnost ali i kroz mogućnosti očuvanja zdravlja i

postizanja ličnog zadovoljstva a s druge strane kroz društvenu korist koja se na

finansijskom planu meri mogućnošću uvećavanja poreskih priliva, socijalnih transfera,

finansiranja troškova zdravstvene zaštite i sličnog ali takođe i kroz jačanje socijalne

kohezije, poverenja, funkcionalne demokratije i političke stabilnosti [17]. Ovde ne

treba zanemariti ni zaštitu životne sredine i očuvanje zdravlja stanovništva putem

ekološki održive proizvodnje i poštovanja standarda kvaliteta.

Štaviše, kad je reč o obrazovanju za preduzetništvo možemo smatrati da se

navedeni ishodi, bilo da su novčano merljivi ili ne, pojačavaju. Ovo je tačka na kojoj

se mora naglasiti da obrazovanje za preduzetništvo ne podrazumeva bilo kakvo

preduzetništvo. Ono podrazumeva socijalno odgovorno preduzetništvo.

Socijalna odgovornost, kakvom je danas shvatamo, postoji još od kasnog

srednjeg veka i vezuje se za razvoj gradova i trgovine [18]. U to vreme su bogati

gradski trgovci gradili zadužbine (škole, bolnice, sirotišta i sl.) ne bi li sačuvali

uspomenu na sebe. Inače, zadužbinarstvo kao preteča savremenog društveno

odgovornog ponašanja datira još od antičkog perioda i proteže se kroz čitav srednji

vek sve do današnjih dana. Tek s kraja XIX veka zadužbinarstvom počinju da se bave

i drugi privredni subjekti [19].

Prva polovina XX veka je u Evropi bila obeležena svetskim ratovima i

totalitarnim režimima tako da su brojne evropske korporativne zadužbine, zbog

ekonomskih teškoća, prestale sa radom dok se američke kompanije aktiviraju, kroz

davanje donacija neprofitnom sektoru za rad na opštoj koristi a zauzvrat dobijaju

umanjenje poreza [20]. U Evropi je postojala suprotna praksa koja se bazirala na višim

poreskim stopama nego u Americi i na državnoj inicijativi i odgovornosti u

zadovoljavanju društvenih potreba čime se afirmišu programi socijalne države

finansirani iz poreza.

Savremeni model korporativne socijalne odgovornosti dolazi do punog

izražaja tek od početka osamdesetih razvojem multinacionalnih korporacija koje

počinju, u sredinama u kojima posluju, da šire američki koncept odgovornosti kroz

donacije za obrazovanje, kulturu i umetnost, zaštitu životne sredine, sport i rekreaciju i

sl [21]. Sada ekonomski uspeh prestaje da bude dovoljan argument za postojanje

preduzeća i njegov ugled. Preduzeća sada imaju potrebu da se okrenu širem društvu

[22] tako da društvena odgovornost postaje deo poslovne prakse svakog preduzeća

koje drži do svog ugleda.

U Srbiji se u novijem periodu ovaj vid socijalno odgovornog poslovanja

manifestovao, s jedne strane, kroz praksu pokroviteljstva raznih manifestacija od

strane velikih ali i malih državnih preduzeća iz vremena socijalizma koju su prihvatile


__________________________________________________________________

269

i novonastale uspešne kompanije, posebno one koje su ostvarivale ekstraprofit na bazi

monopolskih pozicija na domaćem tržištu ali i, s druge strane, kroz socijalno

odgovorno delovanje mnogih stranih kompanija koje su pokretanjem svoje poslovne

aktivnosti u Srbiji na ove prostore donele i druge svoje poslovne običaje a među njima

i socijalno odgovorno ponašanje.

U ovom momentu bi snaga obrazovanja za preduzetništvo morala da obuhvati

i ideju socijalne odgovornosti tim pre što praksa pokazuje da, kod nas, ličnost velikog

broja privrednika ne odlikuje moralnost. Ta negativna osobina dolazi do izražaja kroz

nepoštovanje radnih prava zaposlenih, kroz neplaćanje poreza i doprinosa državi i

kroz tajkunizaciju koja ima dobru volju jedino u povezivanju sa korumpiranim

centrima političke moći. Obrazovanje za društveno odgovorno preduzetništvo, u

našim uslovima, podrazumeva takođe i uključivanje marginalizovanih grupa u tokove

preduzetništva kroz edukaciju i stvaranje uslova za njihovo uključivanje u ekonomski

život (pitanje samozapošljavanja mladih, nezaposlenih, žena, grupa koje su pod

rizikom siromaštva kao što su Romi i sl.). Suštinski, preduzetnik može da deluje

jedino u uređenom društvu i uz puno poštovanje postavljenih regulativa i standarda

poslovanja, redovno obrazovanje može da pruži veliki doprinos tome.

Literatura

[1] M. Babović: Polazna studija o preduzetništvu žena u Srbiji, Program

Ujedinjenih nacija za razvoj, Beograd, 2012, str.15.

[2] J. Šumpeter: Kapitalizam, socijalizam i demokratija. Plato, Beograd, 1998, str.

93-98.

[3] S. Obradović i saradnici: Mladi preduzetnici, Centar za stručno obrazovanje,

Podgorica, 2012, Dostupno na web adresi:

http://www.preduzetnickicentri.me/sites/preduzetnickicentri.me/files/multime

dia/gallery/files/2014/04/preduzetnistvo-v5.pdf

[4] S. Bolčić: Tegobe prelaza u preduzetničko društvo, Institut za sociološka

istrašivanja Filozofskog Fajkulteta u Beogradu, Beograd, Beograd, 1994, str.

70.

[5] Grozdanić, R. Radojičić, M. Vesić, J: Preduzetnička orijentacija, Tehnički

fakultet u Čačku, Čačak, 2007

[6] Vujović, L. et al:Ekonomija i preduzetništvo. Kulturkontakt Austrija,

Projektna kancelarija. Podgorica. 2009, str 8.

[7] Miladinović, S (2013). Konstante kulturnog konteksta i tranzicija, Kultura br.

140 (2013). str. 333-353. DOI 10.5937/kultura1340333M

http://www.preduzetnickicentri.me/sites/preduzetnickicentri.me/files/multimedia/gallery/files/2014/04/preduzetnistvo-v5.pdf

http://www.preduzetnickicentri.me/sites/preduzetnickicentri.me/files/multimedia/gallery/files/2014/04/preduzetnistvo-v5.pdf

http://dx.doi.org/10.5937/kultura1340333M


__________________________________________________________________

270

[8] Mojić, D. (2010): Kultura i organizacije: uticaj kulturnih pretpostavki,

verovanja i vrednosti na organizacione strukture, sisteme i procese. Beograd :

Čigoja štampa : Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta.

[9] Kuzmanović, B. (1994): Autoritarity in: Lazić, M.(ed): Society in crsis,

Beograd: Filip Višnjić;

[10] Kuzmanović, B. (1995): Autoritarnost kao socijalnopsiholška karakteristika,

u: Društveni karakter i društvene promene u svetlu nacionalnih sukoba,

priredili Golubović, Z., Kuzmanović, B. i Vasović, M. Beograd: Institut za

Filozofiju i društvenu teoriju i Filip Višnjić.

[11] Miladinović, S. (2006). Pitanje socijalnih identiteta nacionalnih manjina i

evrointegracijski procesi u Srbiji. Sociološki pregled, 2: 207-245.;

[12] Miladinović, S (2007). Stanje nacionalne tolerancije u Srbiji. u Matejić, V.

(ur). Tehnologija, kultura, razvoj. str.164-173. Beograd: Udruženje

„Tehnologija i društvo“ Institut „Mihajlo Pupin“ Centar za istraživanje

razvoja nauke i tehnologije.

[13] Popadić, D. (2010). Put iz bratstva i jedinstva – etnička distanca građana

Srbije“, u Mihailović, Srećko (ur). Kako građani Srbije vide tranziciju,

istraživanje javnog mnenja tranzicije, str. 105-121. Beograd: Friedrich Ebert

Stiftung.

[14] Kuzmanović, B. (2010): Autoritarnost – vapaj za jakim i pouzdanim vođama i

disciplinom, u: Kako građani Srbije vide tranziciju, priredio Mihailović, S.

Beograd: Friedrich Ebert Stiftung

[15] Stojanović, Đ. (2011): Početak „rata harizmi” u ex-Jugoslaviji: od

institucionalne ka ličnoj harizmi Slobodana Miloševića. Kultura polisa, god.

VIII (2011), br.15, str. 107-128.

[16] McMahon, W. (1997), “Conceptual Framework for Measuring the Total

Social and Private Benefits of Education”, International Journal of

Educational Research, Vol. 27, pp. 453-479. http://ac.els-

cdn.com/S0883035597000475/1-s2.0-S0883035597000475-

main.pdf?_tid=bc4d7e78-44b6-11e4-8ac1-

00000aacb361&acdnat=1411651416_ea0a0d7a2f690330e1913bdd7d206c38

[17] Understanding the Social Outcomes of Learning (2007), Centre for

Educational Research and Innovation. Organization for Economic Co-

Operation and Development. p. 43. dostupno na web adresi

http://cappf.org.br/tiki-download_wiki_attachment.php?attId=306

[18] Anheier, H. K. i Toepler, S. (1999): „Philanthropic foundations – an

international perspective“, in H. K. Anheier i S. Toepler (ed.) Private Funds

Public Purpose: Philanthropic Foundations in International Perspective. New

York: Kluwer Academic/Plenum Publisher.

[19] Strachwitz, R. G. (1999) Foundations in germany and their revival in east

germany after 1989, in H. K. Anheier i S. Toepler (ed.) Private Funds Public

Purpose: Philanthropic Foundations in International Perspective, New York:

Kluwer Academic/Plenum Publisher, 1999.

http://ac.els-cdn.com/S0883035597000475/1-s2.0-S0883035597000475-main.pdf?_tid=bc4d7e78-44b6-11e4-8ac1-00000aacb361&acdnat=1411651416_ea0a0d7a2f690330e1913bdd7d206c38




http://cappf.org.br/tiki-download_wiki_attachment.php?attId=306


__________________________________________________________________

271

[20] Smith, H. W. (1993) „The maturity of corporate giving and its long-term

consequences“. Nonprofit Management and Leadership 4:215–228.

[21] Regelbrugge, L. (1997) „Engaging corporations in strengthening civil

society“, in Fox, M. L. and Schearer, S. B. (ed.) Sustaing Civil Society:

Strategies for Resource Mobilisation. Washington, D.C.: CIVICUS.

[22] Bowie, N. (1991) „New directions in corporate social responsibility: moral

pluralism and reciprocity“, Business Horizons, July–August, Vol. 34, No. 4,

pp.56–66.

Rad je urađen u okviru projekta Tradicija, modernizacija i nacionalni identitet

u Srbiji i na Balkanu u procesu evropskih integracija (179074) koji realizuje Centar za

sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Nišu, a finansira Ministarstvo prosvete

i nauke Republike Srbije.

Stručni studiji u funkciji održivog rasta i razvoja regija

__________________________________________________________________

272

Doc.dr Rašid Zuko57

STRUČNI STUDIJI U FUNKCIJI ODRŽIVOGA RASTA I

RAZVOJA REGIJA

Apstrakt: Sisačko-moslavačka županija smještena je u središnjoj,

kontinentalnoj Hrvatskoj, te čini vrlo važnu ulogu u povezivanju jadranskog i

kontinentalnog prostora Republike Hrvatske i prostora Republike Hrvatske u

regionalni i europski prostor. Ta njena važna uloga u gospodarskim mogućnostima

iskazuje se u postojanju najzapadnije riječne luke, povezane plovnim putem rijeke

Save sa velikim brojem destinacija uz rijeku Dunav, postojanje središta (čvorišta)

Jadranskog naftovoda, postojanje velikih gospodarskih poduzeća kao što su rafinerija,

petrokemija i ogromno neiskorišteno poljoprivredno bogatstvo, ne prati ni u naj-

nužnijem obliku obrazovni sustav, kao najbitniju snagu razvoja gospodarskih

aktivnosti.

Urušavanjem gospodarskih aktivnosti a time i životnog standarda građana

Sisačko- moslavačke županije, doprinjelo je (i stalno iz dana u dan doprinosi sve više)

nepostojanje adekvatnog obrazovnog sustava, točnije, nepostojanje mogućnosti

nastavka stjecanja znanja na višim i visokim učilištima. Unatoč svih preduvjeta za

razvoj gospodarstva i gospodarskih aktivnosti, kod mladeži starosne dobi od 15-19

godina, prisutna je stalna želja za iseljavanjem (oko 2000 žitelja se iseli godišnje)

zbog nemogućnosti nastavka željenog obrazovanja na sveučilišnim studijima.

Dakle, gospodarske i društvene štetne posljedice koje implicira navedeni

problem, dugoročno usporavaju rast i razvoj mnogobrojnih primarnih, sekundarnih,

tercijarnih, kvartarnih i kvintarnih djelatnosti, negativno utječu na standard

stanovništva, potiče iseljavanje mladih ljudi, što društvenu zajednicu upozorava da

višem i visokom obrazovanju, na ovim prostirima, kao imperativ dodijeli status

razvojnog resursa.

Ključne riječi: obrazovanje, gospodarstvo, iseljavanje

PROFESSIONAL STUDIES IN TERMS OF SUSTAINABLE

DEVELOPMENT OF THE REGION

Abstract: Sisak Moslavina county is situated in the central part of Croatia.

Ttherefore it has an important role connecting the Adriatic area and continental area

in Croatia. It also connects Republic of Croatia with regional and other parts of

Europe. Important role of Sisak Moslavina county that shows through existence of the

westernmost river port that is connected waterways with many other locations on

Danube river, existence of the main centre of the Adriatic pipeline, large-scale

57

Obrazovni centar Kotva d.o.o., Sisak, M. Celjaka 88b


__________________________________________________________________

273

economic enterprises such as refineries or petrochemicals and great agricultural

wealth that is unused, doesn't even follow the most necessary form of educational

system as the greatest force on the development of economic activities.

The lack of adequate education system, or to be more precise, lack of

opportunities to continue acquiring knowledge at colleges and universities contributes

to the Collapse of economic activity followed by diminishing standard of living of

Sisak Moslavina county's citizens. Despite all the prerequisites for economic

development and economic activities, young people aged 15-19 years demonstrate

constant desire for leaving country because it is impossible for them to continue their

education at university. Approximately 2000 citizens leave Croatia in one year.

Adverse social and economic consequences that are implied by this problem

hinder long-term growth and development of numerous primary, secondary, tertiary,

quaternary and quinary activities, adversely affect the standard of living and

encourage young people to emigrate. This is an important warning to Croatian

community that is of great importance to assign to higher education the status of

development resource.

Keywords: education, economy, emigration

1. Uvod

Geoprometni položaj Sisačko-moslavačke županije je u središnjoj,

kontinentalnoj Hrvatskoj ima vrlo važnu ulogu u povezivanju kontinentalnog i

jadranskog prostora Republike Hrvatske i prostora Republike Hrvatske u regionalni i

europski prostor.

Slika 1. Sisačko – moslavačka županija

Vrijednost i važnost Sisačko-moslavačke županije u gospodarskim

mogućnostima iskazuje se u postojanju Siska kao najzapadnije riječne luke, povezane


__________________________________________________________________

274

plovnim putem rijeke Save s velikim brojem gospodarskij i prometnih odredišta uz

rijeku Dunav, da je Sisak središta Jadranskog naftovoda, velikih poduzeća kao što su

rafinerija, petrokemija, željezara, Herbos, Gavrilović i te da raspolažu neiskorištenim

poljoprivrednim bogatstvom. Nabrojane vrijednosti ne prati ni u najnužnijem obliku

obrazovni sustav, kao najbitniju snagu razvoja gospodarskih aktivnosti (cf. zemljovid

1)

Dvadeset i više godina je proteklo od kad se iz godine u godinu obrazovanje

guralo na margine društvenih zbivanja. Rezultat takvog odnosa prema obrazovanju,

kao temeljnoj polugi svakog gospodarskog napretka, implicira velike gospodarske i

društvene štete, koje su u ovom trenutku nesagledive. Najveće štete izražene su kroz:

Permanentno iseljavanje stanovništva radno sposobnog u čemu prednjače

mladi ljudi, uglavnom zbog nemogućnosti nastavka školovanja,

Odlazak stanovništva neminovno dovodi do urušavanje gospodarskih

aktivnosti, a time i životnog standarda građana itd.

Dovođenje Županije u poziciju da svoj razvoj temelji na needuciranom

stanovništvu, što predstavlja bezizlaznu budućnost.

Razloga je mnogo koji nanose štetne posljedice, ali je nužno istaći prijeku

potrebu ulaganja u obrazovni sustav, točnije u sustav stručnih studija kao pokretačke

snage svih gospodarskih aktivnosti na ovom geo-prometnom području.

2. Iseljavanje stanovništva iz Sisačko – moslavačke županije

U zadnjih dvadesetak godina s prostora Sisačko - moslavačke županije

iseljeno je 40.000 ljudi. Posebno zabrinjava brojka iseljenih osoba u zadnjih desetak

godina od oko 20.000 (2.000 osoba po godini), jer se radi o osobama u dobi od 15 do

19 godina. Razlozi napuštanja stoljetnih ognjišta svojih predaka i svojih roditelja

usključivo su:

Postavljanje obrazovnog sustava na margine društvenih zbivanja iz godine u

godinu (u zadnjh 20.godina).

Nemogućnost izobrazbe mladih ljudi urušavaju se gospodarske aktivnosti na

cijelom prostoru, dovodeći stanovnike ovog u bezizlazno stanje.

Neispunjavanju obaveza, koje se odnose na obrazovanje od strane društva i

društvene zajednice prema građanima.

Neispunjavanje temeljnih uvjeta - prava na školovanje čime se šalje jasna

poruka da nisu potrebni mladi obrazovani ljudi kao pokretači snage svih

aktivnosti svakog društva.


__________________________________________________________________

275

Tabelica 1. Razlozi iseljavanja mlađih osoba Grad broj

ispita-

nika

Razlozi iseljavanja Zbog-nedostataka

visokeškolske

ustanove izraženo u %

Drugi

razlozi

izraženo u

%

Nemogućnost

nastavka

školovanja

Drugi

razlozi

Sisak 300 298 2 99,3 % 0,7 %

Petrinja 300 276 24 92,00 % 8,00 %

Glina 300 300 - 100 % -

Dvor 300 300 - 100 % -

H.

Kostajnica

300 281 19 93,66 % 6,34 %

Ukupno: 1500 1455 45 97,00 % 3,00 %

Izvor: Istraživanje proveo autor ( svibanj 2013.) 3. Obrazovni sustav na marginama društvenih zbivanja

Obrazovni sustav mora stvoriti uvjete u regijama, koji će dati rezultate

mogućeg opstanka u njima, odnosno da njegovi stanovnici edukacijom kroz stručne

studije doprinesu razvoju umnih, materijalnih i moralnih vrijednosti u regiji i

cjelokupnoj društvenoj zajednici. Samo na takav način će građani prepoznati svaki

pojedinačno svoju budućnost u regijama, odnosno u Sisačko – moslavačkoj županiji.

Kako se društvo u zadnjih 20-tak i više godina prema sustavu obrazovanja

odnosilo veoma neogovorno, evidentne su posljedice – zabrinjavajuće je stanje

pismenosti u Republici Hrvatskoj i Sisačko – moslavačkoj županiji, kako je to

prikazano u tablicama broj 2. i 3.

Tablica 2. Završena školska sprema u Republici Hrvatskoj stanovništva starog 15 i

više godina prema najvišoj završenoj škol. spremi, popis 2011. godine. Ukupan

broj

Bez

škole

1.-3.

raz. os.

škole

4.-7.

raz. os.

škole

Ukupno

bez o.š.

%

bez

o.š.

Sa

završ.

os.šk.

Ukupno

sa oš. i

niže

Ukupno

%

os.šk. i

niže

3.632.461 62.032 34.786 249.081 345.959 9.52 773.489 1.119.448 30,81

Izvor: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske


__________________________________________________________________

276

Tablica 3. Školska sprema u Sisačko-moslavačkoj županiji stanovništva starog 15 i

više godina prema najvišoj završenoj škol. spremi, popis 2011. godine. Ukupan

broj

Bez

škole

1.-3.

raz.

os.

škole

4.-7.

raz.

os.

škole

Ukupno

bez o.š.

%

bez

o.š.

Sa

završ.

os.šk.

% sa

o.š.

Ukupno

sa os. i

niže

Ukupno

%

os.šk. i

niže

147.426 4.419 2.398 14.105 20.922 14,19 34.796 23.60 55.718 37,79


Iz relevantnih podataka vidljivo je da 14,19% stanovništva Sisačko-

moslavačke županije ne može ostvariti pravo na rad jer nema osmogodišnje

obrazovanje. Osmogodišnjem obrazovanjem stječe uvjete polaganja ispita zaštite na

radnom mjestu, prije zasnivanja radnog odnosa.

Također iz relevantnih pokazatelja vidljivo je da u Sisačko-moslavačkoj

županiji 37,79 % stanovništva ima najnižu stručnu spremu. Kad se ovom postotku

doda još 10-15 % onih koji imaju nepotpunu srednju stručnu spremu taj postotak

postaje ozbiljno zabrinjavajući sa samo jednim pitanjem: na kakvim to kadrovima

svoju budućnost gradi Sisačko-moslavačka županija.

Posebno se želi ukazati na činjenice koje upozoravaju na vrlo ozbiljno stanje

u obrazovnom sustavu općenito, a posebno kada je u pitanju Sisačko- moslavačka

županija. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine u Sisačko-moslavačkoj županiji

ima 9.482 stanovnika u dobi od 15 do 19 godina. Od te brojke 7.386 stanovnika ima

osnovnu ili je bez osnovne škole (njih 409), što daje katastrofalan postotak od 77,79%.

Brojka onih koji čine postotak od 77,79 % svake godine je konstanta, pa se nameće

pitanje kakav razvoj očekuje Sisačko –moslavačka županija ako ga temelji na konstani

od 77,79 nepismenih ili polupismenih. (Tablica 4.).

Tablica 4. Završena školska sprema stanovnika u Sisačko –moslavačkoj županiji

starog 15 i više godina prema završenoj školskoj spremi od 15 do 19 godina, popis

2011. godine. Ukupan

broj

Bez

škole

1.-3.

raz. os.

škole

4.-7.

raz. os.

škole

Ukupno

bez o.š.

% bez

o.š.

Sa

završ.

os.šk.

Ukupno

sa os. i

niže

Ukupno

% os.šk. i

niže

9482 35 15 359 409 4,31% 6.973 7386 77,89


Također, brojka koja je ostala kao razlika (9.482-7386) od 2096 stanovnika

Sisačko-moslavačke županije isto konstanta koja svake godine napušta Sisačko-

moslavačku županiju u potrazi za obrazovanjem (uglavnom su to gradovi Rijeka,

Osijek, Zagreb, Bihać, Brčko distrikt...) i po pravilu se nikad ne vraća, nego svoja

stečena znanja daruju drugim gradovima, regijama pa i državama u zadnje vrijeme.

Razlog je vrlo jednostavan, nedostaju visoka stručna veleučilišta za nastavak studija.


__________________________________________________________________

277

Činjenica je da u Sisačko – moslavačkoj županiji do sada nije ustrojen niti

jedan stručni studiji ili visoka obrazovna ustanova, može se sa sigurnošću reći da u

zadnjih 20-tak godina visoko školske ustanove zaobilaze Sisačko- moslavačku

županiju u preširokom luku.

Nema pokretanja gospodarskog razvitka bez stručnih kadrova koji obitavaju

na ovom području. Trebalo je stvoriti daleko prije uvjete nastavka višeg i visokog

školovanja u ovoj Županiji, kako bi se stvorile pretpostavke za:

zadržavanja mladeži u Sisačko-moslavačkoj županiji;

otvaranja novih radnih mjesta;

vraćanja aktivnosti koje sa sobom nose mladi školovani ljudi;

stvaranja pretpostavki za gospodarsko pokretačke aktivnosti kod mladih

studenata itd.

Dakle, ovakvim odnosom društvene zajednice nanešena je dugoročna

gospodarska i društvena šteta i krajnje je vrijeme da višem i visokom obrazovanju na

ovim prostorima kao imperativ dodijeli status razvojnog resursa.

4. Urušavanje gospodarskih aktivnosti u Sisačko – moslavačkoj županiji

Pokazatelji o obrazovnoj strukturi su brojke koje nepobitno ukazuju na

kritično stanje, koje društvo mora mijenjati u korist stjecanja aktualnih znanja,

vještina, kompetencija, zanimanja svih u Republici Hrvatskoj, a time i u Sisačko-

moslavačkoj županiji.

Bez stručnih kadrova nikakav napredak, bilo kulturni ili gospodarski nije

moguć. Sisačko-moslavačka županija nema stručnih studija, nema visokih škola, čime

je predodređena da svake godine iseljava oko 2000 onih koji žele nastavak školovanja.

Propisi i volja onih koji donose odluke, onemogućavaju obrazovanje i stjecanje

znanja i vještina na visokim učilištima, u županijama (regijama), tamo gdje u većini

ljudi žive. Takav odnos ne daje nikakvu mogućnost razvoja vlastitih stručnih kadrova,

koji će biti u funkciji razvoja gospodarskih aktivnosti. Nedostatak stručnih kadrova

neminovno povlači za sobom urušavanje gospodarstva i svih drugih aktivnosti za koje

su potrebno stručno znanja, zanimanja, kompetencije, energija koju nose mladi

obrazovani naraštaji.

Geoprometni položaj Sisačko-moslavačke županije jeste cjelina koja daje

mogućnost svekolikog razvoja uz uvjet da se učini daleko više u približavanju visoko

obrazovnih ustanova, koje će iznjedriti mlade naraštaje potkovani znanjem,

vještinama, umijećem i radnim navikama.

Vapaji za razvojem u sredinama, koje su u 90-tim godinama imale oko 100.000

zaposlenika, a istovremeno ne onemogućiti iseljavanje stanovništva zadovoljavajućim

mjerama obrazovnog sustava bespredmetno je. Nemogućnost nastavka školovanja

nameće svakoj porodici prvo razmišljanje odlazak tamo gdje takvi uvjeti postoje.

Rezultat toga je da Sisačko-moslavačka županija danas ima malo više od 10.000

zaposlenika.


__________________________________________________________________

278

5. Zaključak

Unatoč svim preduvjetima za rast i razvoj gospodarstva i gospodarskih

aktivnosti, kod mladeži starosne dobi od 15 do 19. godina, prisutna je stalna želja za

iseljavanjem (oko 2000 žitelja se iseli godišnje) zbog nemogućnosti nastavka

željenog obrazovanja na visokoškolskim studijima.

Dakle, gospodarske i društvene štetne posljedice koje implicira navedeni

problem, dugoročno usporavaju održivi rast i razvoj mnogobrojnih primarnih,

sekundarnih, tercijarnih, kvartarnih i kvintarnih djelatnosti, negativno utječu na

standard stanovništva, potiče iseljavanje mladih ljudi, što društvenu zajednicu

upozorava da višem i visokom obrazovanju, na ovim prostirima, kao imperativ

dodijeli status razvojnog resursa.

6. Literatura

[1] Rašid, Z.: Prometni sustav Sisačko-moslavačke županije, Futura do.o., Rijeka,

2011.

[2] Zelenika, R.: Prometni sustavi — tehnologija, organizacija, ekonomika,

logistika, menadžment, Ekonomski fakultet Sveučilišta u Rijeci, Rijeka,

2001.

[3] Nacionalni program Republike Hrvatske za pridruživanja EU, 2003. godina.

[4] Strategija obrazovanja Vlade Republike Hrvarske od 2005.godine.

Bezbjednosni resurs kao osnov razvoja

__________________________________________________________________

279

general potpukovnik Blagoje Grahovac 58

BEZBJEDNOSNI RESURS KAO OSNOVA RAZVOJA

Apstrakt: Bezbjednost je osnovni resurs društvenog, ekonomskog, političkog

i tehničko-tehnološkog razvoja u bilo kom društvenom ambijentu, pa i na samoj

Planeti. Globalizacija se, sa kategorije procesa, premješta u kategoriju društvenog

odnosa i u kategoriju globalnog društvenog poretka.

Ključne reči: bezbjednost, razvoj, globalizacija, društveni poredak

SECURITY RESOURCE AS THE BASE OF DEVELOPMENT

Abstract: Security is the basic resource of social, political and technological

development in any social ambient, as well on the planet itself. Globalisation has

developed from the process category into the category of social relations and the

category of global social order.

Key words: security, development, globalisation, social order

U ovom referatu se neću pridržavati uobičajene klasifikacije izazova, rizika i

prijetnji po bezbjednost, onako kako ih tretira većina nacionalnih strategija za ovu

oblast. Više nema dileme da je bezbjednost postala osnovni resurs društvenog,

ekonomskog, političkog i tehničko-tehnološkog razvoja u bilo kom društvenom

ambijentu, pa čak i na Planeti. Ovaj zaključak proističe iz razloga što je globalizacija

postala društveni proces koji se dotiče svakog čovjeka – pojedinca, gdje god da živi.

Globalizacija se već sada premješta sa kategorije procesa u kategoriju društvenog

odnosa i društvenog uređenja – i to onog globalnog. Taj proces se odvija toliko brzo

da produkuje lomove čak i u onim društvima koja su se, do sada, mogla smatrati

stabilnim ili tradicionalnim.

Klasičan oblik kapitalizma prerastao je u svoj derivat, koji nazivamo

neoliberalnim kapitalizmom. Preko 90% svjetskog kapitala je u vlasništvu manje od

1% ljudske populacije. Nepravična raspodjela dobiti ulazi u zonu rizika, i to

planetarnog. Ne treba imati dilemu da je korporativni neoliberalni kapitalizam već

sada postao brutalan, vulgaran, neokolonijalan, i kao takav je neodrživ.

Tehničko-tehnološki razvoj, kako je oduvijek istorija pokazivala, uslov je

razvoja nekog društva. Međutim, samo po osnovu automatizacije i robotizacije u

posljednjih 40 godina, jedna milijarda radnika Planete ostala je bez radnog mjesta.

Procjenjuje se da će, po tom istom osnovu, gubitak radnih mjesta u budućnosti biti još

58

General avijacije u penziji i analitičar geopolitike, [email protected]



__________________________________________________________________

280

izraženiji. Uz to, broj vlasnika većinskog kapitala će se stalno smanjivati. Tako se

multipliciraju rizici po opštu bezbjednost. Zagovornici globalizacije krajem

dvadesetog vijeka su naglašeno propagirali tezu o privatizaciji. Isti oni danas priznaju

da su griješili. Zašto? Zbog toga što su i one države, koje su sistemski socijalno

uređene i socijalno odgovorne, prebrzom privatizacijom u jednom trenutku ostale bez

svoje imovine. Drugi aspekt ovog problema je sadržan u činjenici da su proizvodne

kompanije, u potrazi za jeftinijom radnom snagom i energijom, iz tih istih država

izmjestile proizvodnju na druge i udaljene prostore. Zbog toga su socijalno odgovorne

države, pored gubitka dobiti po osnovu vlasništva nad imovinom, ostale i bez fiskalnih

(tj. poreskih) prihoda. Rezultat je vidljiv – sistemski uređene, a socijalno odgovorne

države, u značajnoj mjeri su ostale bez mehanizama za socijalno reagovanje. Po

osnovu izmještanja proizvodnje sa prostora evropskih država na druge prostore

Planete, evropska radna snaga, koja se može cijeniti kao najosposobljenija, naglo je

ostajala bez svog radnog mjesta. Navedena pojava postaje veliki rizik. Rješenje je u

zadržavanju proizvodnje na našim evropskim prostorima, što takođe važi i za svaku

evropsku državu ponaoso

Korporativni neoliberalni kapitalizam sa potpuno otvorenim tržištem kao

„cunami“ socijalno-ekonomski urušava pojedine prostore, što neminovno izaziva

socijalne lomove, pa pojedine države i narode uvodi u veliki rizik. Gdje je rješenje?

Države Evrope moraju očuvati viši stepen samostalnosti u vođenju ekonomske

politike. Zašto su danas u tome nedovoljno uspješne? Između ostalog, i zbog toga što

je iz studijskih programa značajno potisnut predmet Političke ekonomije, jer taj

predmet nedovoljno obrazovani (a moćni) političari smatraju reliktom takozvanih

komunističkih sistema, što je fatalna greška! Bez visokih znanja iz oblasti političke

ekonomije, nemoguće je voditi državno uspješnu ekonomsku politiku.

Globalizacija je donijela dosta povoljnih rezultata na Planeti, ali i previše

svojih nus-pojava. Tipična nus-pojava globalizacije je epidemijsko širenje

organizovanog kriminala i korupcije. Do zabrinjavajućih razmjera došlo je do

transkontinentalnog uvezivanja fatalnog „trojstva“ kojeg čine: prvo, nedemokratski

režimi; drugo, mafije, kao vojska organizovanog kriminala i korupcije; i treće,

pojedine multinacionalne kompanije. Mnogi mafijaški klanovi danas imaju

osposobljenije „generalštabove“, nego što su oni zvanični u mnogim državama.

Naprijed pomenuto „trojstvo“ ne oskudijeva u novcu, a posebno onom nezakonito

stečenom, i sa istim su razvili najjače lobističke mreže na Planeti. Uspijevaju da

penetriraju u mnoge državne sisteme, pa čak i u one u Sjevernoj Americi i EU. To

„trojstvo“ danas i svrgava sa vlasti i dovodi na vlast njima podobne političke

strukture, pa te iste strukture disciplinuje prema svojoj potrebi. Fatalno “trojstvo”

danas postaje noseća arhitektura obaveštajnog rada širom Planete. Umjesto da

neutrališu obavještajni rad fatalnog “trojstva”, zvanične obavještajne službe mnogih

država se počinju oslanjati na obavještajnu strukturu tog istog “trojstva”. Tako se ušlo

u veoma opaku inverziju koja uznemirava i zbunjuje zvanične vlasti u mnogim

državama. Pomenuto “trojstvo” je najveća prijetnja demokratskim i pravno uređenim

državama. Ono će se u budućnosti pojavljivati kao najveći proizvođač terorističkih

akata na Planeti. Njegovi akteri znaju da, kada se negdje desi teroristički akt, rezultat


__________________________________________________________________

281

je uvijek isti: vlast je zbunjena, građani su uplašeni, a ishod je neizvjestan. Upravo je

to taj ambijent koji najviše odgovara mafijaškom djelovanju. Nažalost, obespravljenih,

ugnjetenih i nemoćnih je sve više, te i to može biti jedan od uzroka terorizma.

Približavanjem država Zapadnog Balkana Evropskoj uniji, iste se uvode u još

jedan rizik koji se, još uvijek, nedovoljno spoznaje. Mogu se očekivati masovne

imigracione ofanzive na Srbiju, Crnu Goru i Albaniju. Planeri i organizatori tih

ofanziva će biti klanovi iz kriminogenih struktura, a masovna pomjeranja stanovništva

Afrike i Azije prema EU postaju realnost. Navedene tri balkanske države su nemoćne

da se same odbrane od imigracionog „cunamija“. Ukoliko se primi veći broj

imigranata, otvara se čitav niz problema: navikavanje njih na nas; navikavanje nas na

njih; integracija ili asimilacija; prava čovjeka-pojedinca; prava etničkih skupina; prava

religijskih i vjerskih zajednica; šta od navedenog nad čime ima supremat, i tome

slično. Holandija je već proglasila propast multikulturalizma, a i neke druge članice

EU su na putu da urade to isto. Kanada, kroz anketne upitnike, u suštini, bira radnu

snagu, iako ustavom garantuje multikulturalizam.

Srpski, hrvatski i albanski nacionalizmi su kroz čitav dvadeseti vijek

pokazivali ozbiljnu defektnost. Pravoslavne crkve na Balkanu ne mogu da se snađu na

evropskom putu; katolička crkva u Hrvatskoj i u BiH prihvata sekularizam, ali samo u

mjeri koliko joj je potrebno da ona uvijek bude iznad države. Uz pojavu neofašizma u

redovima brojčano manjih naroda na Zapadnom Balkanu, ovo su samo neki od

društvenih parametara koje treba imati u vidu kada se govori o evropskom putu tih

država. Navedeno je samo polovina problema iz onog društvenog, bezbjednosnog i

kulturološkog seta. Druga polovina je sadržana u prijetnji od radikalnog islamizma,

gdje je isključenje sekularizma osnova njegovog učenja. Prve žrtve mogli bi biti

Muslimani sa naših prostora, koji su decenijama baštinili sve evropske vrijednosti u

najboljem mogućem smislu. Građani Zapadnog Balkana moraju biti svjesni da je

svaki nacionalizam jednako opasan, bez obzira na brojnost naroda ili nacionalnih

skupina.

Nema pouzdanih parametara koji bi nas mogli uvjeriti da se proces

globalizacije može kontrolisati, bar u onoj mjeri koja bi mogla spriječiti lomove

civilizacijskih razmjera. Interes, interes i samo interes je proklamovani princip koji je

postao osnov svih doktrina u 20. vijeku, od onih pojedinačnih, u bilo kojoj oblasti, do

onih političkih ili geopolitičkih. To nas, sve zajedno, može uvesti u kataklizmične

posljedice. „Nema vječitih prijateljstava ili neprijateljstava, vječiti su samo interesi“

bila je osnova u vodećim političkim doktrinama u 20. vijeku. Ova matrica ostaje

aktuelna i u ovom 21. vijeku, što može biti veoma opasno, jer snaga interesa danas

postaje veća od snage svijesti bilo individualne, bilo kolektivne. Ukoliko se što prije

ne shvati da se jedino prijateljstvom između naroda i država mogu spriječiti veliki

društveni i politički lomovi, civilizacijske kataklizme će se veoma teško izbjeći. Radi

toga treba afirmisati princip da su prijateljstva između naroda i država (posebno ona

regionalna) trajna vrijednost. Interesi mogu da budu promjenljiva, ali obavezno

moraju biti niže rangirana kategorija.

Iako sam po osnovnoj vokaciji bio vojnik, decenijama sam uporan u

dokazivanju da su nevojni izazovi, rizici i prijetnje (za naš prostor), ustvari, oni


__________________________________________________________________

282

najveći. Imam dojam da ljudi, koji obavljaju visoke državne funkcije ovu tezu i dalje

ne shvataju. Dokaz za ovakvu tvrdnju je vidljiv, jer su svi koncepti odbrane i modeli

vojske u regionu koncipirani, prvenstveno, za odbranu od vojnih oblika ugrožavanja.

U koncepciji koju decenijama zastupam, težište je u podruštvljavanju odbrane, što

predstavlja filosofsko, političko, državno, sociološko i psihološko pitanje. Šta to

konkretno znači? Znači da građanin bude osnovni subjekt odbrane od svih oblika

ugrožavanja, a da država normativno-pravno uredi sistem, te da oprema, obučava i

provjerava taj isti sistem odbrane. U takvom sistemu, iznenađenja od bilo kakvog

ugrožavanja svode se na minimum. Zar danas nismo svjedoci da nas iznenađuje svaka

elementarna nepogoda? Pored toga, svi se međusobno okrivljujemo i optužujemo ko

je bio više odgovoran za učinjene štete. Zbog ideoloških predrasuda, koncept ONO i

DSZ iz bivše Jugoslavije, potpuno je uništen. Nemam dilemu da je to bio najbolji

koncept koji moderne teorije poznaju, sa napomenom da je rat, kao najveću prijetnju,

trebalo staviti u drugi plan, a terorizam i druge nevojne oblike ugrožavanja tretirati

kao osnovne. Mi smo taj koncept odbacili, a skandinavske države i Švajcarska ga

neprekidno usavršavaju.

Predrasude prema starom ili neznanje – veliko je pitanje. Na prostoru eks-Ju,

malo je pozitivnih primjera konverzije bivše vojne imovine u civilne programe.

Podzemna galerija za borbene avione „Šipčanik“ kod Podgorice najbolji je primjer

dobro urađene konverzije. Danas, na tom mjestu je jedan od uzornijih vinskih

podruma u regionu. Nabrojaću nekoliko objekata u eks-Ju državama koji bi se mogli

upotrijebiti za čitave komplekse visokih tehnologija, od proizvodnje hrane, do najjačih

telekomunikacionih servera: „Goleš“ kod Prištine, „Stragari“ kod Kragujevca,

„Straževica“ u Beogradu, „Fruška Gora“ kod Novog Sada, „Karaš“ u Beogradu,

„Buna“ kod Mostara, „Konjic“ kod Konjica, „Han Pijesak“ kod Han Pijeska,

„Žrnovnica“ kod Splita i „Željava“ kod Bihaća neki su od tih objekata. Informacije o

navedenim i drugim objektima sličnog potencijala treba načiniti javnim, a naučno-

istraživačkim institucijama i dostupnim.

Kako se suprotstaviti izazovima stabilnosti Zapadnog Balkana? Prvo, politički

strpljivo raditi na trajnom rješavanju nacionalnog spora srpskog i albanskog, te

srpskog i hrvatskog naroda. Srbi i Albanci su u međusobnim odnosima kroz istoriju

sve isprobali i ništa nije dalo povoljan rezultat. Do sada nikada nisu probali

prijateljstvo. Treba ga probati! Drugo, civilizacijski gledano, građani Balkana treba da

budu svjesni da ne postoji mali i veliki nacionalizam. Svaki nacionalizam je jednako

opasan. Treće, treba stvarati regionalnu mrežu bezbjednosnih struktura država

Zapadnog Balkana. Četvrto, treba čvršće ekonomski povezivati privrede regiona. I

peto, zajednički programi konverzije vojnih resursa bivše SFRJ bi bili veoma

učinkoviti.

Pitanja su kompleksna i samo su inicirana. Umjesto zaključka, iznijeću svoje

uvjerenje: nema stabilne Evrope bez evropski integrisanog Balkana; nema stabilnog

Balkana bez stabilne i evropski integrisane Srbije, a takve Srbije neće biti bez njene

Nove politike. Jugoregija uključujući i Albaniju, kao jedna od regija u Evropskoj uniji,

najbolji je mogući format strateškog značaja, kako za EU, tako i za eks-Ju države

ponaosob.

283

Programski odbor TKR 21

Prof.dr Dragan Domazet

Prof.dr Danica Drakulić

Mr Trivo Inđić

Prof.dr Novak Jauković

Prof.dr Đuro Kutlača

Prof.dr Vlastimir Matejić

Dr Dušica Semenčenko

284

CIP - Каталогизација у публикацији -

Народна библиотека Србије, Београд

330.341.1(497)(082)

502.131.1(497)(082)

005.961:005.914.3]:37(497)(082)

НАУЧНИ скуп "Технологија, култура и развој"

(21 ; 2014 ; Тиват)

Tehnologija, kultura, razvoj: tematski

zbornik radova XXI naučnog skupa međunarodnog

značaja, održan u Tivtu, Crna Gora od 2. do 4.

septembra 2014. godine : kontekst skupa

Zapadni Balkan na putu ka Evropskoj uniji:

prva tema skupa Tehnologija i preduzetništvo

za održivi razvoj: druga tema skupa

Razvoj zasnovan na znanju : preduzetništvo u

obrazovnom i istraživačkom sistemu / [organizatori]

Udruženje "Tehnologija i društvo"... [et al.] ;

[urednik Vlastimir Matejić]. - Beograd :

Udruženje "Tehnologija i društvo" :

Institut Mihajlo Pupin, 2014

(Subotica :

Printex). - 284 str. : graf.

prikazi, tabele ; 25 cm

Tiraž 200. - Napomene urednika: str. 1-4. –

Napomene i bibliografske reference uz tekst.

- Bibliografija uz većinu radova. -

Abstracts.

ISBN 978-86-915151-3-3 (UTD)

1. Удружење "Технологија и друштво"

(Београд)

a) Tехнолошки развој - Балканске

државе - Зборници b) Предузетништво –

Образовање - Балканске државе –

Зборници c) Одрживи развој –

Балканске државе - Зборници

COBISS.SR-ID 211849740