8/1/2019 suat dervi

1/117

Bilkent niversitesiEkonomi ve Sosyal Bilimler Enstits

TOPLUMCU GEREK TRK EDEBYATINDASUAT DERVN YER

MEN GNAY

Trk Edebiyat Disiplininde Master Derecesi Kazanma

Ykmllklerinin Bir Paras

d

r

Trk Edebiyat BlmBilkent, Ankara

Haziran 2001

8/1/2019 suat dervi

2/117

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Master derecesi iinyeterli bulduumu beyan ederim.

Yard. Do. Dr. Sha Ouzertem

Tez Danman

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Master derecesi iinyeterli bulduumu beyan ederim.

Prof. Dr. Aysu Erden

Tez Jrisi yesi

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Master derecesi iinyeterli bulduumu beyan ederim.

Yard. Do. Dr. Dilek Cindolu

Tez Jrisi yesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Mdrnn onay

Prof. Dr. Krat Aydoan

Enstit Mdr

8/1/2019 suat dervi

3/117

Btn haklar sakldr.

Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir.

imen Gnay

8/1/2019 suat dervi

4/117

Aileme, Graya ve Glin Birlike

8/1/2019 suat dervi

5/117

v

ZET

Osmanlmparatorluunun son yllarndan Cumhuriyet cokusunun snmeye yztuttuu bunalml yllara kadar pek ok roman, yk ve eviriye imzasn atan Suat Dervi(1905-1972), Trk solunun feminizme bakn tartmak iin nemli bir yazardr. lk roman1921 ylnda yaymlanan Dervi, Berlin niversitesi Edebiyat Fakltesine devam etmi, ancakHitlerin iktidara gelmesinin ardndan 1932de stanbula dnmek zorunda kalmtr. 1930luyllara gelininceye dek, Osmanl sekinlerinin yaamlarn konu eden, kadnlarn bu toplumsaldzendeki konumlarn ele alan Dervi, daha sonraki yllarda yaymlanan romanlarnda,Marksist grlerin etkisiyle, toplumsal koullarn olumasnda etkin rol olan ekonomikileyii n plana kartmaya balamtr. Suat Dervi, 1940-1941 yllarnda Marksist Yeni

Edebiyatdergisini kartan grupta yer alm, 1941 ylnda burada tant Trkiye KomnistPartisi Genel Sekreteri Reat Fuat Baraner ile drdnc evliliini gerekletirmitir. Bualmann amac, Suat Derviin romanlarndaki epistemolojik ve ideolojik krlmayinceleyerek Marksist grlerin Derviin edebiyat anlaynda yaratt dnmn izinisrmektir. Derviin romanlarnn toplumcu gerekilik ve Marksist estetik arasnda hanginoktada konumlandrlabilecei ve yazarn Marksist ve feminist bak alar arasndayaad eliki de bu almann ilgi alanndadr. Bu almada, temel olarak, Suat Derviin

Hi Biri (1923), Olan eylerin Roman (1937) veAksaraydan Bir Perihan (1962) adl roman incelenmitir.

Anahtar szckler: Trk Roman, Toplumcu Gerekilik, Marksizm, Feminizm

8/1/2019 suat dervi

6/117

vi

ABSTRACT

THE ROLE OF SUAT DERV INTURKISH SOCIALIST REALISM

Suat Dervi (1905-1972), one of the few women writers of the late Ottoman period, isa key figure in examining the conflictual phenomena of being a woman and a Marxistwithin the context of a predominantly traditional society. Having her first novel published atthe age of sixteen, Dervi studied literature at the University of Berlin and worked as areporter in Germany, until Hitlers coming to power. Dervis life is dramatically affected bythe rising of fascism in Europe and Turkey. Her becoming acquainted with Marxist ideas atthe end of the 1930s, made Dervi write about the class conflicts both in her articles and

novels. She published Yeni Edebiyat(1940-1941), a Marxist literary journal, with Reat FuatBaraner, the general secretary of Turkish Communist Party, who later became her fourthhusband in 1941. This study focuses on the role of Suat Dervi in the Socialist Realistliterature of Turkey. The tension Dervi experienced betweenfeminism and Marxism isimportant for analyzing how feminism is received by the Turkish Left and also forappreciating the premises of feminism itself. The aim of this master thesis is to detect theepistemological and ideological breaking points in Dervis literary output and discuss theway she overcame the conflicts between socialist realism and Marxist aesthetics. In thisstudy, three novels each representing a different period in Dervis novelistic career are takeninto consideration and analyzed.

Keywords: Turkish Novel, Socialist Realism, Marxism, Feminism

8/1/2019 suat dervi

7/117

vii

TEEKKR

Tez almam sresince bana eitli kaynaklar salayarak yardmc olan Eser Grson,

Ayegl Nazik, zge Soylu ve Glen ulhaoluna; stanbuldaki aratrmalarm iin yol

gsteren Aykut Dndar, Stk Badem ve Ferit Ragp Tunora; deerli eletirileri iin tez

danmanm Sha Ouzerteme, ilgilerini esirgemedikleri iin Canan ve Fuat Erkola,

sorularma zaman ayrd iin Cem Kamzte, sunularma elik ederek heyecanm

dindirdii iin Halil Gamszkana, zor zamanlarda desteklerini yanmda hissettiim Mine

Ergn ve pek Glkayaya, hep yanmda olduu iin Burcu Dndara, bu tezin yazlmas

aamasndaki skntlar benimle paylatklar iin aileme ve hereyi gzelletirdii iin Gray

Erkola teekkr ederim.

8/1/2019 suat dervi

8/117

viii

NDEKLER

zet . . . . . . . . . . . v

Abstract . . . . . . . . . . vi

Teekkr . . . . . . . . . . vii

indekiler . . . . . . . . . .viii

Listeler . . . . . . . . . . x

Giri: Ban Emeyen Kadn: Suat Dervi . . . . . . 1

I. Ak Kadnlarn Feminizmi . . . . . . . 17

A. Feminizm kmaz . . . . . . . 17

B.Hi Birini Sevmemek . . . . . . . 25

II. Bir Yazarn Miltlar . . . . . . . . 40

A. Toplumcu Gerekilik ile Tanma . . . . . 40

B. Krlma Noktas: Olan eylerin Roman . . . . 48

III. Toplumsal Gereki Bir Edebiyata Doru . . . . . 62

A. Toplumsal Olann Dile Getirilii . . . . . . 62

B.Aksaraydan Bir Perihann topyas . . . . . 72

Sonu: Suat Derviten Geriye Kalan Fosfor. . . . . . 83

Ekler . . . . . . . . . . . 92

8/1/2019 suat dervi

9/117

ix

Seilmi Bibliyografya . . . . . . . . 98

zgemi . . . . . . . . . 107

8/1/2019 suat dervi

10/117

x

LSTELER

Liste: Suat Dervi Bibliyografyas . . . . . . . 92

Tablo: Suat Derviin Romanlarnn Yzde Olarak Yllara Gre Dalm . . 95

Resim 1: 1920lerde Suat Dervi . . . . . . . 96

Resim 2: 1960larda Suat Dervi ve Reat Fuat Baraner. . . . . 97

8/1/2019 suat dervi

11/117

1

GR

BAINI EMEYEN KADIN: SUAT DERV

Toplumcu Gereki Trk Edebiyatnda Suat Derviin Yeri balkl bu tezin

amac, Cumhuriyet dnemi yazarlarndan Suat Derviin yirminci yzyl Trk

edebiyatndaki konumunu belirlemek ve Derviin romanlarnn toplumcu gereki

Trk edebiyatnn oluumundaki roln irdelemektir. Bugne dek, ou yapt

siyasal kimliinin glgesinde kalan Suat Dervi, toplumcu gereki Trk

edebiyatnn temelini oluturan isimlerden biri olarak anlmaktadr (Paker 286,

Kurdakul 229, Aydn 63). Benzerekilde Suat Dervi ismi, Trkiyede

feminizmin geliimi srecinde nemli bir durak olarak nitelendirilmektedir

(Kethdaolu 15, Berktay Yldzlar... 17). Bu almada, sz edilen temel

oluturma durumunun nitelikleri, yazarn romanlarndaki dnmn boyutlar ile

birlikte ortaya koyulacaktr. Suat Derviin romanlarndaki krlmann ideolojik ve

epistemolojik boyutlarnn belirlenmesiyle birlikte, bu yaptlarn toplumcu

gereki ve feminist ynelimlerin hangi noktasnda konumlandrlabilecekleri

aa kartlacaktr.

8/1/2019 suat dervi

12/117

2

Altm yedi yllk yaamna otuza yakn roman, birok hikye, eitli eviriler

ve eletiri yazlar sdrmay baarm bir yazar olan Suat Dervi (1905-1972),

gnmzde ancakFosforlu Cevriye romanyla birlikte hatrlanmaktadr. Belli bal

edebiyat antolojilerinde yer almayan, birka kii dnda eletirmenlerin dikkatini

ekmemi bir yazar olan Dervi, bugne kadar romanc kimliini temel alan

kapsaml bir incelemeye konu olmamtr. eitli almalarda, yazarn 1940-1941

yllar arasnda yaymlanan Yeni Edebiyatdergisindeki eletiri yazlarna deinilse

de, bu yazlar da ayrntl olarak incelenmemitir. Dervi hakkndaki yazl

kaynaklarn hibiri, yazarn yaptlarnn kapsaml bir incelemesini sunmu deildir;

bununla birlikte, son yllarda, kadn almalar ile ilgilenen eitli aratrmaclar

tarafndan gndeme getirilen Suat Derviin Trkiyede feminist hareketin

geliimine yapt katklar incelenmeye deer bulunmutur.

Suat Dervii, kendisine yaktrlan tm sfatlar bir an olsun unutarak

yeniden okumak bugn artk bir zorunluluktur; byle yapldnda, bir yazar olarak

zgrln hereyden daha deerli sayan Derviin romanlarnn, hibir

akmn/ideolojinin bir rn olarak deerlendirilemeyeceini gstermek mmkn

olacaktr. Yazarn yaptlar arasnda, toplumcu gerekiliin ngrd zelliklere

sahip olan veya kadnlarn sorunlarna deinen romanlar bulunmaktadr; ancak,

Dervii ne tam anlamyla feminist ne de toplumcu gereki bir romanc olarak

adlandrmak mmkn deildir. Yazarn siyasal kimliine, grlerine veya yaam

biimine taklp kalmayan, btn bunlarn Derviin yaptlarn ne ekilde

etkilediini incelemeyi amalayan metin merkezli bir yakn okuma, Suat Derviin

aslnda hem toplumcu gerekiliin hem de feminizmin imknszlklarnn

farkna varm bir yazar olduunu ortaya kartacaktr. Suat Derviin siyasal

kimliinin edebiyat anlayndaki belirleyicilii gzard edilemez; fakat, bu iki

8/1/2019 suat dervi

13/117

3

kimlik arasndaki iliki, ancak esremli bir inceleme ile ortaya kartlabilir. Bu

nedenle, bu alma boyunca, Derviin siyasal kimliinin yazdklarnn nne

gememesine dikkat edilmi ve bu kimlik, romanlardaki deiim ile birlikte ele

alnmtr.

1920li yllarda yazd ilk romanlarnda, stanbulun st tabakasnn

yaamna uzanan, konaklarda, kklerde yaanan aklar ve bu ilikiler dolaymnda,

kadnlarn toplumsal konumlarn ileyen Dervi, 1930larn sonlarnda yaymlanan

yaptlarnda ise, ekonomik dinamikleri de gznne almaya balam, hem kadn

hem de erkei farklekillerde bask altna alan toplumsal-ekonomik dzeni konu

etmitir. Yazarn 1920lerde cinsiyete dayal bir erevede ele ald eitlik ve

zgrlk gibi kavramlar, daha sonra Marksist grlerin etkisiyle biimlenir ve

snfsal bir vurgu kazanr. 1930larn sonlarna doru Dervi, yaptlarnda, toplumsal

snflarn farklln vurgulamaya ve bunun yaratt sorunlar ele almaya

balamtr. Bu dnemde yazar iin roman, sregelen dzeni deitirmek,

adaletsizlikleri ortadan kaldrmak iin eylem arlarnn yapld bir arena

olmutur.

Derviin romanlarnda gzlemlenen bu farkllama, yazarn edebiyat

anlaynda gerekleen krlmay gzler nne sermektedir. 1930larn sonunda

toplumcu gerekilik, yazar iin egemen edebiyat anlay konumundadr.

Ancak Dervi, ok gemeden, toplumcu gerekiliin izdii erevenin dna kar.

1940l yllara gelindiinde yazar, roman kitlelere politik grler yaymak iin bir

ara olarak grmekten vazgemitir; siyasal grler, romann rtk elerinden

biri konumuna gelmitir. Marksist grlerin, Derviin edebiyata bakn

deitirdii inkr edilemez; ancak, bu krlma, yazarn edebiyat anlayn

sreksizliklerden ibaret klmamaktadr. Epistemolojik adan ele alndnda, tm

8/1/2019 suat dervi

14/117

4

romanlar iin ortak bir paydadan sz edilebilecei, daha sonraki blmlerde ortaya

kartlacaktr.

Suat Derviin Yeni Edebiyattaki eletiri yazlarndan ok yararlandn

syleyen Behet Necatigil, hakknda bilgi toplayamad iinsimler Szlnn ilk

basksnda yer veremedii yazarn bir edebiyatlar szlne ncelikle alnmas

gereken bir imza olduunu belirtmektedir (Necatigil 593). Necatigilin, adn

simler Szlnn yeni basksna koymak iin Derviten bilgi istemesi, bugn

yazar hakknda ulalabilen az saydaki birincil kaynaktan biri olan mektubun

yazlmasna neden olmutur. Suat Derviin Necatigile gnderdii 26 Ocak 1967

tarihli mektubuna ekledii biyografi ve bibliyografya, gnmzde Dervi hakknda

yaplan ou almann gndermede bulunduu temel kaynaklardr.

Bu mektuba gre Suat Dervi (gerek adyla Hatice Saadet Baraner),

Avrupaya giden alt kiilik ilk renci grubunda yer alan Darlfnnun

kurucularndan kimyager Mir Dervi Paann torunu ve stanbul niversitesi Tp

Fakltesi hocalarndan doktorsmail Derviin kzdr. Derviin anne tarafndan

kkleri saraya uzanmaktadr. Yazarn annesi Sultan Abdlzizin mzka-y

hmyun orkestras efi Kmil beyin kz Hesna hanmdr. Suat Derviin babas

da, Rusyada Osmanl elilii yapan ve liberal grlerinden dolay zehirlenerek

ldrlen bykbabas Mir Dervi Paa gibi, devrine gre ilerici bir insandr;

yazarn yaamnda bu iki aydn insann ok nemli yeri bulunmaktadr (Tatarl 609).

Dervi, renimiyle bizzat ilgilenen babasnn kendisi iin nemini, o bir tp

adamyd, ateist idi; eer babam olmasayd, ben kyasen bu kadar erken bamsz

grlere ulaamaz ve evremle balarm koparamazdm diye aklamaktadr

(610).

8/1/2019 suat dervi

15/117

5

Yaad dnemin az saydaki iyi eitimli kadnlarndan biri olan Dervi,

modernleme yanls Osmanl aydnlarnn kzlar olan tm kadnlar gibi, zel

eitimle yetitirilmi, Franszca ve Almanca renmitir. Suat Dervie yazarlk

yolunu ocukluk arkada Nzm Hikmet amtr; Derviin gen yata yazd

Hezeyan adl mensuriirini kendisinden habersizAlemdargazetesine gnderen

Nzm Hikmet, bu iirin yaymlanmasn salamtr (1918). Alemdargazetesinin

edebiyat ekini yneten Yusuf Ziya Orta tarafndan okurlara, Trk edebiyatnn

gklerine doan yeni bir yldz (Anadol 17) nitelendirilmesiyle tantlan Suat

Derviin adn edebiyat dnyasna duyuran bu iiri, yazarn Nasl alrlard?

balkl ksa hikyesi izlemitir (Toska, Suat Dervi stne 13). Bylece yazlarn

gazetelere gtrmeye balayan Dervi, bu zamandan balayarak profesyonel bir

meslek olarak benimsedii yazarl, yaamnn sonuna dek srdrmtr. Birok

yazar takma isimlerle yazmak zorunda brakan 1940l yllarn siyasal koullar bile,

Suat Dervii yazmaktan alkoyamamtr. Nzm Hikmetin, 1920 ylnda Suat

Dervie ithafen yazd Glgesi adliirinde belirttii gibi Dervi, ban bir trl

emeyen o cesur kadnlardan biridir.

1920lerden 1940lara Suat Derviin izini srmek demek, bir anlamda, arka

plannda Osmanl modernlemesinden Trk burjuvazisinin oluumuna kadar birok

geii barndran bir tarihsel sreci de incelemek demektir. Bu almada, sz

edilen tarihsel srecin Derviin romanlarna ne ekilde yansdnn zerinde

durulacaktr. Derviin ilk romanKara Kitap, 1921 ylnda yaymlanr. Kara

Kitap,Hibiri (1923),Ne Bir Ses Ne Bir Nefes (1923),Buhran Gecesi (1924),

Fatmann Gnah (1924), Gnl Gibi (1928) veEmine (1931) adl romanlar izler.

1930larn sonunda Dervi, st tabakann yaamn, kklerde yaanan aklar,

yemek ziyafetlerini ve davetleri yazmay reddetmi, gazetelerde adaletsizlie,

8/1/2019 suat dervi

16/117

6

nazizme ve ykselen faizme kar yazlar yazd iin de, gerek ismini kullanarak

alamaz hale gelmitir. Bu ynelim, ok gemeden farkl bir edebiyat anlay

olarak kendisini gsterir. Onu Bekliyorum (1934), Onlar Ben ldrdm (1935)

ve Baba-Oul (1936) adl tefrika romanlarn ardndan, yazarn toplumcu

gereki ynelimlerinin kant olan Bu Roman Olan eylerin Roman (1937) ve

bir yl sonra da stanbulun Bir Gecesi (1938) tefrika edilir.

Hi adl romann yaymland 1939 ylndan itibaren yaklak otuz yl

sresince, hibir yaynevi Derviin romanlarn basmaz. 1944te, daha sonra

(1968de)Ankara Mahpusu adyla yaymlanacak olan Zeynep in adl roman

tefrika edilir; ayn yl, Biz Kzkardeiz, Fosforlu Cevriye ve lgn Gibi

adl romanlar da gazete okurlar ile buluur. 1947de Byk Ate tefrika edilir, bu

roman, Yaprak Kprdamasn (1950) ve Aksaraydan Bir Perihan (1962) izler.

Necatigile yazd mektupta Dervi, Snradl romannn Remzi Kitabevi tarafndan

satn alndn, ancak baslmadn belirtmektedir. Ayn mektupta yer alan

bibliyografyada, fr Mustafa, Kendine Tapan Kadn ve Yeniden

Yaayabilseydik adl romanlara da yer verilmi ama bu romanlarn tefrika

edildikleri tarihler belirtilmemitir. Dervi, Yeditepe dergisinde yaymlanan bir dier

mektubunda,Ankara Mahpusu veFosforlu Cevriyenin ardndan Sovyetler

Birliinde Rusa olarak yaymlanan Ak Romanlar adl bir romannn daha

bulunduundan sz etmektedir (Bisalman 5).

lk romanKara Kitapn yaymland 1921 ylnda Dervi, Alemdar

gazetesinde almaktadr. Dervi, Necatigile yazd mektupta Avrupaya giden

ilk kadn gazeteci olduunu ve 1922de Ankara hkmetinin temsilcisi olarak

stanbula gelen Refet Paa ile [ilk] rportaj[] da kendisinin yaptn

belirtmektedir (Necatigil 603). Bir sre sonra,Alemdardan ayrlarakkdama geen

8/1/2019 suat dervi

17/117

7

Dervi, burada da bir kadn sayfas hazrlayarak sayfa modasn balatmtr

(Kethdaolu 15). Suat Derviin, yabanc dil bilen bir gazeteci olarak, Boazlar

sorununun grld Uluslararas Montr Konferansnda bulunduu ve 1923

ylnda Lozan Konferansn da izledii belirtilmektedir (Tatarl 611). Dervi, 1927

ylnda (Alntlayan Paker ve Toska 15) bu renkli ortamdan ayrlmak zorunda kalr;

yazar, ablasyla birlikte Sternisches Konservatuarna, Berline gnderilir (Necatigil

602). Burada, ailesinden habersiz, Berlin niversitesi Felsefe ve Edebiyat

Blmne kayt yaptran Dervi, yl boyunca bu blme devam eder; 1933de

stanbula dnnceye kadar eitli gazete ve dergilerde alr. Almanyada Scherl,

Mosse ve Ullstein gibi yayn kurulularnda alan Derviin yazlar, Ullstein

tarafndan yaymlanan ve dnemin sekin edebiyat ve sanat dergilerinden biri olan

Querscnittten balayarak, en ciddi siyasal gazete denilen Vossische Zeitunga kadar

saylar on bei bulan dergi ve gazetede yaymlanmtr. Hitler iktidar ile birlikte,

Nazi yanls olmayan gazete ve dergilerin yaynlarna son verildii iin gazetecilie

devam edemeyen Dervi, 1933 ylnda stanbula dnerek gazetecilik mesleini

burada srdrr.

Suat Derviin Trkiyedeki gazetecilik hayat ok renklidir; Necatigile

yazd mektupta Dervi, o yllarda Akam veHrriyetgazetesinden baka ve

1953ten bu yana yeni kmaya balam dergiler ve gazeteler mstesna, btn

stanbul ve birok Ankara, Adana ve zmir gazetelerinde yazdn belirtmektedir

(607). Derviin gazetecilik yaamnda Tan gazetesinin nemli bir rol

bulunmaktadr; kinci Dnya Sava ncesinde, Avrupadaki politik ekimeleri

izlemek zere yazarlarn d lkelere gnderen gazete, Suat Dervii de Rusyadaki

gelimeleri izlemekle grevlendirir. Derviin romanlar arasnda bir krlma noktas

konumunda olan Bu Roman Olan eylerin Romannn, bu gezinin yapld 1937

8/1/2019 suat dervi

18/117

8

ylnda tefrika edilmeye balamas, Derviin gazeteci ve romanc kimlikleri

arasndaki etkileimi gzler nne sermektedir.

Suat Derviin edebiyat anlayndaki deiimin bir yzn aklayacak

ipularn da yazarn yaam yks sunmaktadr. Ailesinin de bir yesi olduu

Osmanl aristokrasisinin k ve babasnn lm (1932), Dervii hem ekonomik

olarak zor durumda brakm hem de kendi yaamndan sorumlu bir konuma

tamtr. Babasnn lm, Dervi iin bir dnm noktasdr; bu olayn ardndan

Trkiyeye dnen yazar, Almanyadan ok farkl koullarda gazetecilik yaparak

hayatn kazanmak zorunda kalmtr. Derviin edebiyat anlayndaki dnmde

bu deneyimin rol gzden karlmamaldr; nitekim yazar da birok kez bu etkiyi

vurgulamtr. Dervi, Trkiyede gazetecilik yapmann bir edebiyat olarak

kendisini nasl etkilediini bir yazsnda yle dile getirmektedir:

Mesleimin benim zerimde ok tesiri oldu. Ben yalnz edebiyat

deil ayn zamanda gazeteciyim. Gazetecilie baladktan sonra

memleketimi ve insanlarm tandm. stanbulun en fakir semtlerini

bildiim gibi, en cra kelerinden en lks muhitlerine kadar girip

ktm. Sefaleti ve refah aynehirde birbirinden ok uzakta deil,

aynehrin belediye hudutlar iinde seyrettim. (Alntlayan Paker ve

Toska 17)

Bu szlerden de anlalaca gibi, gazetecilik mesleinin onu kadn sayfalar

hazrlamaktan, stanbul sokaklarndaki sefalete tanklk etmeye srklemesiyle

birlikte yazar, daha nce farknda olmad yaam biimlerini fark etmi ve bu

farkndalk, onu siyasal olarak da taraf olmaya itmitir. Almanyada eitim

grm ve Hitlerin iktidara gelmesinin ardndan Trkiyeye dnme karar alm bir

yazar olarak Dervi, ykselen faizmi yerinde yaamtr. Bu nedenle, yazarn

8/1/2019 suat dervi

19/117

9

Marksist grleri benimsemesinde, anti-faist deerlerin nemli rol oynad

sylenebilir. Ancak, Derviin gemiinde de, yazarn Marksist grleri

benimsemesine temel salayan zelliklerin izleri grlmektedir. Eitlik ve

zgrlk gibi kavramlarn Dervii ocukluk yllarndan beri ilgilendirdii, yazarn

biyografik zellikler tayan ilk romanlarnda zerinde durduu konulardan

anlalmaktadr; dolaysyla, Suat Derviin feminist ynelimlerini besleyen

unsurlar kadar, Marksizme ynelmesine neden olan unsurlar da, yazarn ilk genlik

yllarndan yakalanabilmektedir.

Suat Derviin srasyla Seyfi Cenap Berksoy, Selami zzet Sedes ve

Nizamettin Nazif Tepedelenli ile yapt evlilie ilikin bilgilere ulamak

mmkn olmad (Berktay, ki Sylem... 91). Ancak, yazar hakknda yaplan ou

almada, Derviin Yeni Edebiyatdergisini kartan grupta yer alan Reat Fuat

Baraner ile 1941 ylnda gerekletirdii drdnc evlilikten sz edilmektedir.

Bunda, Mustafa Kemal Atatrkn teyzesinin torunu olan Baranerin o dnemde

Trkiye Komnist Partisi genel sekreteri olmasnn byk pay bulunmaktadr.

Baraner ve Dervii bir araya getiren Yeni Edebiyat, toplumcu edebiyat anlayna

kuramsal bir temel salama abasnn somutlat bir dergidir. Derviin bu

derginin karar mekanizmasnda aktif bir rol bulunmaktadr; bu nedenle Yeni

Edebiyat, daha nce Ss veResimli Ay gibi dergilerde yaptlar yaymlanan Dervi

iin farkl bir tecrbedir.

Ahmet Oktay, Yeni Edebiyatdergisinin toplumcu yazn dizgeletirmeye, bir

yazn kuramnn ncllerini koymaya almasyla dnemin dier dergilerinden

ayrldn belirtmektedir (Oktay 457). Yeni Edebiyatyazarlar, toplumcu

gerekilik kavramn kullanmadan, dnemin edebiyat anlayna kar eletirel bir

dzey oluturmay baarmtr. Bu kavrama kar gsterilen ekince, dnemin

8/1/2019 suat dervi

20/117

10

baskc karakterinin bir sonucudur; Yeni Edebiyatta kaynaklara hibir gnderme

yap[lmamas] da yazarlarn kar karya kald basknn niteliini gzler nne

sermektedir (457). Ancak toplumcu gerekilii, Yeni Edebiyat ynlendiren balca

kuram olarak ortaya koymak yanltc olacaktr. Kadrosunda TKP genel sekreterinin

de bulunmas nedeniyle, yar-resmi bir yayn organ olarak grlmesi, Yeni

Edebiyatn toplumcu gerekilik ile zdeletirilmesine neden olmaktadr. Oysa

Suat Derviin eletiri yazlar bata olmak zere, dier edebiyat yazlar da

toplumcu gereki edebiyattan ok, toplumcu ve gereki bir edebiyat

savunmaktadr. Kadrosunda Abidin Dino, Sabahattin Ali, Hasan zzettin Dinamo

gibi yazarlarn bulunduu Yeni Edebiyat, Orhan Kemal ve Attil lhan gibi birok

gen yazar da etrafna toplamtr. Yeni Edebiyat, 5 Ekim 1940-15 Kasm 1941

tarihleri arasnda, yirmi alt say yaymlanabilmi, 1941de skynetim tarafndan

kapatlmtr. Rasih Nuri leri, dergiye rgtsel bir dava aldn, ama bu

davann 1942 ylnda, zaman amndan dtn belirtmektedir (leri 18).

Suat Dervi, Yeni Edebiyat Trkiyede gereki edebiyatn domas ve

gelimesi iin yapt almalarda nemli bir adm olarak nitelendirmektedir

(Necatigil 608). Derviin Yeni Edebiyatdergisindeki ilevi de, imdiye kadar

kapsaml birekilde incelenmemitir. Bu incelemeyi zorlatran nedenlerden biri,

dergide Suat Dervi tarafndan yazlm roman eletirilerinin yan sra, onun

imzasyla yaymlanm siyasal ierikli yazlarn da bulunmasdr. Bu mecmua

iindeki imzal fkralarm felsef ve Trk romanlar hakknda yazdm imzal

makalelerim de, edebiyat anlaym aksettirir diyerek (Necatigil 608), altnda

imzas bulunan tm yazlarn sorumluluunu zerine alan Derviin bu szlerine

karn, Suphi Nuri leri, dergideki siyasal makalelerin yazarnn, Trkiye Komnist

Partisi genel sekreteri Reat Fuat Baraner olduunu belirtmektedir. Suphi Nuri

8/1/2019 suat dervi

21/117

11

leriye gre, partili genlerin eitimine ynelik didaktik yazlardan oluan ke

yazlar, parti[nin] emir ve kontrolnde kaleme aln[dndan] sorumluluklar

tamamen parti genel sekreteri olan Reat Fuat Baranere aittir (leri 11). Suphi Nuri,

roman eletirileri iin Suat Dervi isminin takma isim olarak kullanldna dair bir

bilgi vermezken, toplumcu gerekilik zerine kapsaml almalar bulunan Ahmet

Oktay, bir blmn Yeni Edebiyatdergisine ayrdToplumcu Gerekiliin

Kaynaklaradl kitabnda, Derviin Reat Fuatn takma ad olduunu iddia

etmekte ve bylece Suat Derviin dergideki ilevini sfra indirgemektedir (Oktay

459). Ahmet Oktay, kendisi gerek bir kii olmasna ramen yazlarn altndaki

Suat Dervi isminin Reat Fuatn takma ad olduu konusunda srarl bir tutum izler;

Oktay, dergideki eletiri yazlarndan sz ederken Suat Derviin kim olduuna dair

hibir bilgi vermez (499).

Suat Dervi, 1944te Neden Sovyetler Birliinin Dostuyum? adl

incelemesinin yaymlanmas ile birlikte, siyasal kimliinin romanc kimliinin nne

gemesini engelleyemeyecek bir konuma gelmitir. Dervi, bu tarihten sonra

gazeteci olarak i bulmakta zorland gibi, yaptlarn kendi adyla yaymlatmak

ansn da bulamam ve takma isimlerle yazmak zorunda kalmtr. Dervi, 1944

ylnda, mrn yaz yazmakla ve dnyada olup bitenleri takiple geirdii gznne

alnnca, kocasnn bir oda iindeki faaliyetlerine tamamen kaytsz kalmayaca

kanaati[yle] (Berktay, ki Sylem... 91) eiyle birlikte tutuklanr. Suat Dervi,

gerek anlarnda gerekse Necatigile yazd mektupta bu tutuklamadan sz

etmemitir. Ancak, Rasih Nuri leri, Derviin anlarnn yaymland dergiye

yazd giri yazsnda, Suat Derviin sorgu srasnda ocuunu dr[dn] ve

sekiz aylk bir tutukluluk sresinin ardndan serbest brakldn belirtmektedir

(leri 18).

8/1/2019 suat dervi

22/117

12

Suat Dervi, 1951 ylnda tekrar tutuklanan einin yarglanmaya balad

1953 ylnda bir kez daha yurt dna kar. Ablasnn yanna svee giden Derviin

yazlar, Avrupada yaymlanan eitli gazete ve dergilerde grnmeye balar. Yazar

tekrar yurtdna kt yllarda, 1944-1945 yllarnda Zeynep in adyla tefrika

edilen romann ilk haline bakmadan tekrar yazdn ve bu romann kzkardei

Hamiyet tarafndan Franszcaya evrilerek 1957deLe prisioner dAnkara (Ankara

Mahpusu) adyla yaymlandn belirtmektedir. Fosforlu Cevriye, 1944-1945

yllarnda tefrika edilmi, 1968 ylndaAnkara Mahpusu ile birlikte, May Yaynclk

tarafndan yaymlanmtr. Derviin lgn Gibi adl tefrika roman da 1958

ylnda,Les ombres du yal (Yalnn Glgeleri) adyla baslmtr. Necatigilin

aktard mektuba gre, FransadaLes Lettres Franais dergisinde Fukara ls

isimli bir uzun hikyesi yaymlanan Derviin, bu dnemdeHorizon,Les Femmes

dAujourdhui,Les Femmes Franaises,Eve veAntoinette adl dergilerde veParisien

Libre gazetesinde hikyeleri ve romanlar yaymlanmtr. Bat Almanyada

Klnischer Anzeiger,MorgenpostveBildgibi gazetelerde makaleleri, Avusturyada

Volksstimme gazetesinde hikyeleri yaymlanan Derviin eitli Avrupa dillerine

evrilen romanlar da nde gelen dergilerde tefrika edilmitir.

1963te yurda dnen Dervi, bu tarihten sonra, takma isimlerle roman ve

hikyeler yazdn, ocuk masallar ve tercmelerle megul olduunu

belirtmektedir. Einin 12 Austos 1968de vefat etmesi onu ok zmse de ne

yazmaktan ne de siyasal platformda mcadele etmekten alkoymamtr. 1970

ylnda, Neriman Hikmet ve dier arkadalar ile birlikte Devrimci Kadnlar

Birliini kuran Dervi, 1971de bu dernein kapatlmasnn ardndan yeniden

yazarla arlk vermitir. lmnden ksa bir sre nce kendisiyle gren Zeynep

Oral, yazarn gzlerindeki rahatszla ramen ayr roman zerinde altn

8/1/2019 suat dervi

23/117

13

aktarmaktadr; bu romanlardan biri, son stanbul olaylarn ele alan Kanl

Pazardr (Alntlayan Necatigil 596). Dieri, 11lerin Roman ismini

tamaktadr; ncs ise, kalp ve beyin ameliyatlar zerine kurulmu bir farstr

(596). Dervi, nl romanFosforlu Cevriyeyi Glriz Sururi iin

senaryolatrdktan ksa bir sre sonra, 24 Temmuz 1972de hayata gzlerini

kapamtr.

Behet Necatigilin, Suat Derviin otobiyografik yazlarna, yazarn

yaptlarnn ve yurtdnda yazlarnn yaymland dergilerin listesine yer verdii,

Dnya Kadn Ylnda Suat Dervi zerine Notlar (1977) balkl yazs, bu alma

iin temel alnan kaynaklardan biridir. Aynekilde, Zihni Turgay Anadolun

1967de Gerekler Postasnda yaymlanan rportaj da, Dervi hakknda nemli

biyografik bilgileri iermesi bakmndan deerlidir. Ahmet Oktayn bir blmn

Yeni Edebiyatdergisine ve Suat Derviin burada yaymlanan eletiri yazlarna

ayrdilk basks 1986da yaplm olanToplumcu Gerekiliin Kaynaklar

(2000) adl kitabnn yan sra, kadn almalar ile ilgilenen eitli aratrmaclarn

ve akademisyenlerin Suat Dervi hakkndaki yazlar da bu almann nn aan

kaynaklardr.

Saliha Paker ve Zehra Toskann Yazan, Yazlan, Silinen ve Yeniden

Yazlan zne: Suat Derviin Kimlikleri (1997) balkl ortak makaleleri, Suat

Dervii gnmz okurlarna tantan en nemli almalardan biridir. Derviin

otobiyografik yazlarndan hareketle, yazar hakkndaki belli bal kaynaklarn ortaya

kartlmas amacyla kaleme alnm olan bu yaz, Suat Dervi hakknda bugne

kadar yaplanlara olduu kadar, yaplmayanlara da deinmektedir; dolaysyla, bu tez

almas iin olduka yol gsterici olmutur. Suat Dervi hakkndaki dikkate deer

makalelerden bir dieri de, Fatmagl Berktayn Birinci Uluslararas Tarih

8/1/2019 suat dervi

24/117

14

Kongresinde bildiri olarak sunduu ve 1997deDefterdergisinde yaymlanan ki

Sylem Arasnda Bir Yazar: Suat Dervi adl almasdr. YK Ktphanesi

kaytlarnda Suat Dervi ile ilgili sadece bir yksek lisans almas bulunmaktadr;

Suat Dervi zerine Biyografik Bir alma adl bu master tezi, 1994 ylnda

Handan z tarafndan hazrlanm ve Boazii niversitesi Atatrklke ve

nklaplar Enstitsne sunulmutur. Ne sunulduu enstitde ne de YK

ktphanesinde bir kopyas bulunmad iin, yazar hakknda edinilen biyografik

bilgiler bu tezdekilerle karlatrlamamtr. Bu almada, Suat Dervi hakkndaki

gazete yazlar ve yazarn romanlar hakknda yazlm eletiriler gibi ikincil

kaynaklardan da yararlanlmtr.

Suat DerviinAhmet Ferdi (1923),Behirenin Talipleri (1923) veBeni mi?

(1923) adl hikye kitaplar, yazarn romanlarn eksene alma amacndaki bu

almann konusu dnda tutulmutur. 1924te yaymlananBuhran Gecesi ve

Fatmann Gnah adl romanlar ile 1928de yaymlanan Gnl Gibiye ulamak ise

stanbuldaki Kadn Eserleri Ktphanesinin izledii cret politikas nedeniyle

mmkn olmamtr.

Suat DerviinKara Kitap (1920),Hibiri (1923),Ne Bir Ses Ne Bir Nefes

(1923),Emine (1931) gibi romanlarnn yan sra,1930lu yllarda yaymlanan alt

tefrika romanndan Onu Bekliyorum (1934), Bu Roman Olan eylerin Roman

(1937) ve stanbulun Bir Gecesi (1938) adl tefrikalara, 1939da yaymlananHi

adl romanna ve Neden Sovyetler Birliinin Dostuyum? (1944) adl incelemesine

ulalmtr. Fosforlu Cevriye, lgn Gibi veAnkara Mahpusu adl romanlarn

Doan Kitaplk tarafndan yaplan son basklarna veAksaraydan Bir Perihann

Olak Yaynlar tarafndan yaymlanan 1997 yl basksna da ulalmtr.

8/1/2019 suat dervi

25/117

15

Suat Derviin sonradan reddettii yaptlarn verdii 1920li yllar,Hibiri

adl roman temel alarak incelenecektir. Bu almada,Hibirinin Kitabhne-yi

Suudi tarafndan yaplan eski yaz basm temel alnmtr. Bu Roman Olan

eylerin Roman (1937) ve stanbulun Bir Gecesi (1939) Derviin edebiyata

baknn deitiinin iaretlerini veren romanlardr; bu romanlarla birlikte,

toplumcu gerekilik, yazarn edebiyat anlaynda yeni bir ynelim olarak

belirmektedir. Dervi, bu yeni ynelimi ok gemeden terkettiyse de, adnn

toplumcu gerekilik ile birlikte anlmasnn nne geememitir. Bu ynelim,

Derviin yaptlarnn yaklak drtte birini reddetmesine neden olmu ve bu

romanlarla birlikte yazarn adnn da edebiyat tarihinden bir lde silinmesine yol

amtr. Yazarn toplumcu gereki yneliminin nasl ekillendii, Bu Roman

Olan eylerin Roman adl tefrika temel alnarak deerlendirilecektir. Suat

Derviin hem siyasal grlerinin hem de edebiyat anlaynn olgunlat 1940l

yllar ise, yazarnAksaraydan Bir Perihan adl romanndan hareketle

deerlendirilecektir. Bu alma iinAksaraydan Bir Perihann 1997 ylnda Olak

Yaynlar tarafndan yaymlanan en son basm temel alnmtr.

Her biri yukarda ad geen romanlardan birine ayrlan blmde, nce

yazarn bu dnemdeki ideolojik konumunun belirlenebilmesi iin, romanlarn

ekillendii dneme ve yazarn bu dnemdeki ynelimlerine ilikin bilgi verilecektir.

kinci blmn ilk altblm feminizm, nc blmn ilk alt blm ise

toplumcu gerekilik kabramlar iin bir tanm arayn da iermektedir. Daha

sonra, romanlarn incelenmesine ayrlan ikinci altblmlerde, romanlarn dayand

ideolojik/epistemolojik temel ortaya konulacaktr. Bylece Suat Derviin edebiyat

anlayndaki krlmann ideolojik/epistemolojik boyutlar belirginletirilecek,

8/1/2019 suat dervi

26/117

16

yazarn hangi roman balamnda feminist ya da toplumcu gereki olarak

nitelendirilebilecei aa kartlacaktr.

Kulland takma isimler nedeniyle, Derviin romanlarnn tam bir listesini

oluturmak mmkn deildir; yazarn farkl isimlerle ortaya koyduu yzlerce yapt,

bu isimlerin dkmn ieren bir biyografi ortaya kmad srece bir bilinmezlik

olarak kalacaktr. Suat Derviin kendi imzasyla yaymlatamad yaptlar bir yana,

yazarn altna imzasn att birok roman ve hikye de, gazete sayfalarnn tesine

geememitir; bu yaptlarn tefrika edildikleri tarihler veya gazetelerle ilgili bilgi

veren almalarda da elikiler bulunmaktadr. Ekler blmnde, bu artlar altnda

hazrlanan bir bibliyografya ile Derviin yaptlarnn yllara gre dalmn veren

bir tablo bulunmaktadr.

8/1/2019 suat dervi

27/117

17

BLM I

IK KADINLARIN FEMNZM

A. Feminizm kmazSuat Derviin ilk romanlarnn yaymland yllar, Trk romannn

Anadoluya almaya balad yllardr. 1920lerde, artk Edebiyt- Cedidenin

estetizm yanls edebiyat anlaynn etkileri byk lde silinmi, Osmanl konak

yaamn, bu st tabakaya mensup insanlarn aklarn ve ruhsal elikilerini anlatan

romanlarn yerini Ulusal Kurtulu Savan konu edinen romanlar almt. 1911de

Gen Kalemlerdergisi etrafnda bir araya gelen yazarlarn nclk ettii Ulusal

Edebiyat akm, dnemin egemen edebiyat anlay konumuna gelmiti. Bugn

Trk gereki romannn klasik rnekleri olarak grlenAteten Gmlek(1922)

ve alkuu (1922) gibi romanlar da bu yllarn rndr.

Suat Dervi, Kurtulu Savann kucandaki Anadoluyu konu edinen bu

romanlarn byk ilgi grd 1920li yllarda, okurlarn karsna Edebiyt- Cedide

romanlarnda olduu gibi, batl yaanty ideal model olarak sunan romanlarla

kmaktayd. ledikleri temalar, Edebiyt- Cedide romanlarnn temalar ile

benzerlik gsterse de, Derviin ilk romanlar, sade bir dille yazlm olmalar

8/1/2019 suat dervi

28/117

18

nedeniyle bu romanlardan ayrlmaktadr. Derviin ilk romanlarna egemen olan

batl zevk ve estetik gr, bu romanlarn Edebiyt- Cedide romanyla paylatklar

ortak temeli gzler nne sermektedir; romanlarn sade dili ise, yazarn ilk

romanlarnn ulusal edebiyatn rn olan romanlarla da benzerlikler gsterdiini

ortaya koymaktadr.

DerviinKara Kitap (1921),Hibiri (1923) veNe Bir Ses Ne Bir Nefes

(1923) adl romanlarnda, kamusal alan yok denecek kadar az yer tutar. Bu

romanlardaki kiileri, kadn ve erkein kar karya geldii ay ziyafetleri, balolar,

sokaklar gibi kamusal alanlarda birlikte gremeyiz. Hangi ii yaptklarn,

hayatlarn nasl kazandklarn asla renemediimiz kiilerin kklerde, sayfiye

evlerinde yaadklar aklar ve bu darack alanlarda yaanan ruhsal elikileri konu

edinen bu romanlar, psikolojik ak romanlar ad altnda deerlendirilebilir. Bu

romanlarn kahramanlar, alafranga mobilyalarla denmi evlerde yaayan, piyano

alan, Fransz edebiyatna merakl, yzlerini Batya evirmi kiilerdir. Romanlarda

mekn olarakstanbul seilmitir; Bykada gibi sayfiye yerleri hari, stanbul

dna klmaz. Kadnlar, kyafetlerini Beyolundaki terzilere yaptrr, erkekler

dalgn baklarla bahede dolap mehtab seyrederler. Romanlarnn temeline ak

yerletirmesine ramen Dervi, tm kurguyu sadece bu duygunun sorguland ksr

dnglerin iine sktrmamaktadr. Yazar, kadnn ak karsndaki konumunu

ele alrken, toplumsal ahlk kurallarnn sorgulann da romanlarna tamaktadr.

lk romanlaryla ilgili olarak izilen genel ereve, Suat Derviin dnemin,

Cumhuriyet ideolojisinin dile getirildii, egemen edebiyat anlayna dahil

olmadn gstermektedir. Yazarn alk olduu yaam tarz, Derviin edebiyat

anlaynda belirleyici olan bir edir. Batl yaam tarzn benimseyen bir ailede

yetimesi, Derviin slam epistemolojinin mutlakiyetinin uzanda bir dnya

8/1/2019 suat dervi

29/117

19

grne kavumasn salamtr. Bu nedenle Dervi, romanlarnda gereki bir

bak asn tercih etmi, bir paras olduu sekin dnyann dnda gelien olaylar

samimiyetle yanstamayacan dnd iin de, yaptlarnda ay ziyafetleri,

balolar ve davetlerin birbirini izledii sekinlerin dnyasn anlatmaya ynelmitir.

Bu samimiyet kaygs, Derviin romanlarnda toplumsal konumlar birbirlerinin

ayns olan kiileri ne kartmasndan da anlalmaktadr. Konak yaamnn bir

paras olan halayklar ve dier yardmclar, romanda sadece bir fon oluturmak

amacyla konu edilmektedir. Bu kayg, aslnda Derviin gereki edebiyattan ne

anladn da ortaya koymaktadr; yazar, tank olunmayan bir olayn veya yesi

olunmayan bir topluluun, edebiyat yaptnda gereki birekilde

yanstlamayaca dncesi tarafndan snrlandrlmtr. Derviin ou romannn

bakiisinin kadn olmas da bunun bir gstergesidir.

Derviin henz toplumcu gerekilik ile tanmad bu yllarda yazd

yaptlarnda, feminist epistemolojinin ardalanndaki pek ok sorun dile

getirilmektedir. Yazarn 1920li yllarda yaymlanan romanlar arasnda, bu

sorunlarn en ak biimde dile getirildii roman olanHibiri (1923), Suat Derviin,

ilk romanlar balamnda, feminist ynelimlerin hangi noktasnda

konumlandrlabileceini tartmak iin en iyi rnek konumundadr. Ancak,

DerviinHibiri balamnda feminist bir yazar veya romann feminist bir

roman olarak deerlendirilip deerlendirilemeyecei sorusu, nce ortaya bir

feminizm tanm koymay gerektirmektedir.

Eril olann diile stnlnn sorgulanmas ile ortaya kan feminizm,

zamanla birok farkl kurama eklemlendii iin, bugn birok feminizmden sz

edilmektedir. Kapitalist sistemi, kadnn toplumdaki ikincil konumunun tek

sorumlusu olarak gren sosyalist feminizm, kadnn zgrlemesi iin sregelen

8/1/2019 suat dervi

30/117

20

toplumsal yaplarn tamamen yklmas gerektiini savunan radikal feminizm ve

dier pek ok farkl ynelim, aslnda iki cins arasndaki eitsizlii temel aldklar

lde ortak bir temelden beslenmektedir. Bu ortak temel iin belirleyici olan

bir dier e de, feminizmin eril basknn varln adeta bir nkoul olarak kabul

etmesi ve bunun ortadan kalkt bir dzenin zlemini dile getirmesidir. Bu nedenle

feminizmi, geleneksel yaplar hedef alan, ideolojik ve politik hedefleri olan bir

ynelim olarak deerlendirmek gerekmektedir.

Feminizm, cinsler aras hiyerariyi ve toplumsal cinsiyeti konu edinirken

aslnda, kadnn ikincil konumunu politik bir sorun olarak ele almaktadr. Romain

Garynin parlamentoda gebe bir kadnn konuma yaptn grmeden, feminist

hedeflerin gerekletiine inanmamak gerektii eklindeki szlerinin iaret ettii

politik hedeflerin gzard edilmesi, feminizmin eksik deerlendirilmesine neden

olmaktadr. Trkiyede feminizm kavram bu eksik deerlendirmeden payn

almtr. Feminizmin Trkiyedeki tarihi yazlrken, bu kuram feminizm yapan

politik hedefler gzard edilmekte, kadn olmakla ilgili eitli sorunlar dile getiren

kiiler fazla sorgulanmadan, abucak feminist olarak nitelendirilmektedir.

Trkiyede feminizm, 1980 sonrasnda zerk bir yap kazand iin, bu ynelimin

ideolojik ve politik hedefleri ancak bu tarihten sonra belirgin hale gelmi ve

dolaysyla, feminizmin ortaya kndan beri benimsedii hedefler olarak

grlmemitir. Yaptlarnda kadn sorunlarna deinen ama toplumsal yaplarn

kadn her anlamda zgrletirecek birekilde deimesini nasl karlayaca

kestirilemeyen aydnlar, eer bir de kadnlarsa, fazla sorgulanmadan tarihimizdeki

ilk feministlerolarak nitelendirilmektedir.

Toplumsal yaplar aka hedef almayan kadn yazarlarn, sadece kadn

olduklar ve buna dair sorunlar dile getirdikleri iin feminist iln edilmeleri, bu

8/1/2019 suat dervi

31/117

21

kadnlarn dzenin kendileri iin salad korumay reddetmek konusundaki

kararszlklarnn gzden karlmasna neden olmaktadr. Bu noktada, slam

epistemolojiye uygun den yaam tarznn, erkeklerle eit olduklarn kabul

etmese de, kadnlara farkllklarndan doan baz haklar salad unutulmamaldr;

ekonomik geimin erkek tarafndan salanmas, kadnlar belli toplumsal rollere

mahkm etmesinin yan sra, onlara bir koruma da salamaktadr. Dolaysyla,

kadn hareketini douran baskn e olarak erkek egemenliinden ve kadnn

ikincil konumundan sz edilirkenya da bunlar nkoul olarak kabul edip ilk

feministleri belirlemeye alrkenkadnlarn bireysel iradeleri ve karar

mekanizmalar da gznne alnmaldr.

Kadnn ikincil konumunun farkna varmak, feminist diye

adlandrlmann ilk adm saylsa da, bunun iin yeterli deildir. Bir ynelim,

kadnn bask altna alnna politik zmler nermedii srece feminist olamaz;

nk bu sorunun kayna ideolojiktir ve zm de politik bir zmdr. Bu

nedenle, Osmanlmparatorluunun son yllarnda varlk gsteren kadn hareketini

ve Cumhuriyet reformlarnn kimilerince devlet feminizmi diye tanmlanan

ieriini, feminist olarak adlandrrken temkinli davranmak gerekmektedir (Tekeli

20). kinci Merutiyet dneminden balayarak, kadn hareketinin politik zmler

retmemesi, kadnlarn toplumsal konumlarn politik bir sorun olarak ele

almamalar, sadece politikann erkeklere ait bir alan olarakgrlmesiyle

aklanamaz. Kendilerini taraf olmas gereken kiilerden saymamalar, kadnlarn,

onlar snrlayan yaplarn aslnda byk lde erkekler tarafndan ynetilen bir

politika tarafndan belirlendiini de fark etmediklerini ortaya koymaktadr.

kinci Merutiyet dneminde kadnlarn kar karya kaldklar basky

politik bir sorun olarak ele almalar iin gereken ortamn olmad sylenemez.

8/1/2019 suat dervi

32/117

22

Nitekim, henz 1910 ylnda,slamiyette Feminizm yahut Alem-i Nisvanda

Msavat- Tamme (slamiyette Feminizm veya Kadnlk Aleminde Tam Eitlik) adl

bir kitap yaymlayan Halil Hamit gibi pek ok aydn, kadnlarn siyasal haklarn

savunmaktayd (Kadolu 92). Kz ocuunuz hakkn bilmeli ve hak almak iin

kendinde kuvvet bulmaldr diyen Hamit, kadnlarn siyasal haklarn doal bir hak

ve bir gereklilik olarak deerlendiren ilk kiidir (Gle 61). Bununla birlikte,

dnemin erkek aydnlarnn, kadn haklarn bir modernleme projesi erevesinde

ele aldklarn da unutmamak gerekiyor; bu nedenle, feminizmin gelimesine bir

temel, kadnlara bir k noktas salam olsa da, bu hareket de burada tanmlanan

ekliyle feminist saylamaz. Bu dnemde kadnlar tarafndan kartlan krka yakn

dergide, kendilerine dayatlan rol kalplarna kar kmalarna ve bir kimlik

mcadelesi vermelerine ramen, kadnlarn siyasal hak istemlerini dile getirmekte

ekinceli davrandklar ve bu k noktasn gerektii kadar sahiplenmedikleri

grlmektedir (akr 10). Bu dergilerdeki yazlar, kadnlarn siyasal haklar da

erkeklere ait haklar olarak grmekten kurtulamadn gsteriyor; bu nedenle,

kinci Merutiyet dneminin kadn hareketinin ne derece feminist olduu da

tartmaldr. Kendisi buradakine benzer bir feminizm tanm ortaya koymasa da,

bu dergilerden yola karak, Cumhuriyet ncesi kadn hareketini inceleyen Serpil

akrn Osmanl Feminizminden deil, Osmanl Kadn Hareketinden sz etmesi

dikkat ekicidir.

Mill Mcadele dneminin nde gelen yazarlarndan Sabiha SertelinByk

Mecmuada yaymlanan makaleleri, politikann erkeklere ait bir alan olduuna ilikin

ngrnn o yllarda da yklmadn kantlamaktadr. [Erkekleri] kadnn fevkine

[stne] karan bir sebep bulamyorum demesine ramen, politika sz konusu

olunca erkekleri[n] bile rtlerini ispat edemedikleri bir meseleye Trk kadnn da

8/1/2019 suat dervi

33/117

23

kartrmay muvfk [uygun] gr[mediini] belirten Sertel ile birlikte, Mill

Mcadele dnemin kadn hareketinin, ancak Trk feminizminin ncln yapan

bir ynelimin iaretlerini verdii sylenebilir (Toprak, Sabiha... 12). Nitekim

Sertel de, o dnem iin Trk feminizmi kavramn kullanmann temelsizliini u

szlerle ortaya koymaktadr:

Maatteessf [yazk ki] bizde kadnln hakkn, yeni hayattaki roln

tetkik edecek, tetebbu edecek [etraflca inceleyecek], memlekette

kadnlk hayatyla dorudan doruya alakadar olacak bir kadnlk

snf yok. Hatta kadnlk daha bir fikir etrafnda, bir mefkre [lk]

etrafnda toplanmadndan bizde uurlu birekilde feminizm cereyan

bile var denilemez. Yalnz ykselmek isteyen, dank bir kadnlk

zmresi var, o kadar. (Sertel 63)

Cumhuriyet ncesi dneme btnsel birekilde baklacak olursa, kadn

hareketinin geliiminin Trk milliyetiliinin ve modernleme abalarnn geliimine

paralel bir sre izlediini grlmektedir. Cumhuriyetin ilk yllarnda da, kadn

hareketinin kendi i dinamiini oluturma ve zerk hedeflerini belirleme ans

olmamtr. Cumhuriyet reformlarnn kadn haklarna verdii nem, mslman bir

lkenin laiklik ilkelerini benimsemesini ifade ettii lde siyasal gndermelere

sahiptir (Gle 90). Kadnn kamusal alana k, aile hukukunun yeniden

dzenlenmesi hep laiklik ilkesi erevesinde gereklemitir. Ne var ki, bu dnemin

kadn hareketi de kadnn kar karya kald basky ortadan kaldrmaya ynelik

politik zmler retememitir. Cumhuriyet reformlar, kadnn karlat

eitsizlikleri politik bir sorun olarak grmemitir. Cumhuriyetin ilk siyasal

partisini kurmak iin harekete geen kadnlarn, henz yurtta saylmadklar

gerekesiyle bu yoldan dndrlmeleri ve ksa bir sre sonra kendisini feshetmek

8/1/2019 suat dervi

34/117

24

zorunda braklacak bir kadn dernei olan, Trk Kadnlar Birliinin ats altnda

toplanmak zorunda kalmalar, yeni dzenin de kadnn ikincil konumunu politik bir

sorun olarak grmediini kantlamaktadr.

Trk feminizminin geliimine nemli katklar salam olmasna ramen, bu

reformlarn hereyden nce modern bir millet yaratma projesi erevesinde

gerekletirildiini kabul etmek gerekiyor. Cumhuriyet dneminde kadnlarn

parlementoya girii, onlarn aktif politikaya katlmn salayamamtr. Fatmagl

Berktayn da belirttii gibi, kadnlarn tecridi nasl eriat dneminin bir gstergesi

[idiyse], imdi de birer yurtta olmalar, ulusal bir devletin gstergesi olmutu;

ancak, kadnlar hl bir gsterge, bir simgeydi (Berktay, Trkiyede Kadn...

24). Trkiyede, ancak 1980 sonras iin, Kemalist ya da Marksist ynelimlere

eklemlenmeyen bir feminist ynelimden, gerek anlamyla bir feminizmden sz

edilebilmektedir. Trkiyede kadn aratrmalar alanndaki genel eilim, 1980

sonras kadn hareketini ikinci dalga feminizm ya da yeni feminist hareket olarak

tanmlamaktr. Osmanl dnemindeki kadn hareketinin gzard edilmesinin,

feminizm erevesinde sadece Cumhuriyet dneminin ve reformlarnn konu

edilmesinin nne gemek amacyla ortaya konan bu kavramlatrma, 1980

sonrasndaki oluumun farkllnn ortaya kmasn byk lde engellemektedir.

Oysa feminizm, dii cinsten yana bir cinsiyetilik olmad gibi, kadn haklar

hareketinden de fazlasdr; dolaysyla, politik ve ideolojik hedefleriyle birlikte

deerlendirilmelidir. Aye Durakbaann 19. yzylda ve 20. yzyl balarnda

modernleme ideolojisi erevesinde ele alnan bir kadn sorununun varln

kabul etmesine ramen, Trkiyede feminist paradigmalardan sz etme[nin]

zorluuna deinmesi de, yerleik feminizm kavramndan phe duyulmas

gerektiini ortaya koymaktadr (Durakbaa 67). Bu almada, Suat Derviin

8/1/2019 suat dervi

35/117

25

Osmanlmparatorluunun son yllarndan Cumhuriyete uzanan bir srete

ekillenen romanlar deerlendirilirken feminizm, bu ynelimin devrimci esi ve

politik amalarn gzard edilmeden, ilk ortaya kt anlam erevesi iinde

kullanlacaktr.

B.Hibirini Sevmemek:Suat Derviin ou roman gibi bir stanbul roman olanHibiri, aka

feda edilen bir evlat ile evlada feda edilen bir akn hikyesidir (Dervi,Hibiri

264). Cavide, yllar sonra yeniden karlat ilk ak Danyal iin evliliini

bitirmeyi gze alan annesi efika ve ardndan babas Ali tarafndan terkedilir ve

halasyla enitesinin evinde mutsuz bir ocukluk geirmek zorunda kalr.

Sevgilisiyle Beyruta kaan annesi, Cavide iin byk bir hayalkrkldr:

Annesini kendine ait olmayan baka bir ailenin reisesi, babas

olmayan bir adamn zevcesi, kendinden baka ocuklarn annesi

grmekle Cavide, benliinin en gizli en derin bir yerinden krlmt.

Bu darbe onu bsbtn deitirmi, artk o gnden sonra ne ahlkta ne

histe bir insan olaca mukarrer [phesiz] olmutu. (77)

Annesinin iffetsizlii yznden ondan pek holanmayan halas ve

enitesine kar bencil ve kaytsz grnmeye alan Cavide, aslnda byk bir

buhran geirmi, iindeki ocuu yitirmi, bir anda bymtr. Artk hibireye

deer vermemekte, kimseyi sevmemektedir. efikann olduu gibi Cavidenin de

tek srda olan eski aile dostu doktor Sleyman Paa, bu buhrann farknda olan

tek kiidir. Cavide, bir tek cici diye hitap ettii yal doktorun yannda gerek

8/1/2019 suat dervi

36/117

26

duygularn aa kartmaktadr. Kuzeni Neriman, piyano almak ve eyiz

hazrlamak gibi dnemin kzlarna uygun grlen ilerle ilgilenirken, Cavide,

bahede kpeiyle oynayan, eve toz iinde gelen, kararmaktan korkmayp gnein

altnda saatlerce krek eken bir kadn olur kar. Nerimann mstakbel nianls

hsan, Cavidenin bu tavrlarn yakksz bulduu iin ondan fazla

holanmamaktadr. Ancakhsan, giderek balarda beenmedii Cavidenin

yanndan ayrlmamaya balar; hsann bu ilgisi, Cavide ile Neriman arasndaki

ekimenin daha da iddetlenmesine neden olmaktadr. Cavide, bunu intikam almak

iin bir frsat olarak deerlendirir. hsan kendisine k ederek hem halasyla

enitesinden, hem Nerimandan, hem de kadn gibi bir kadn olmad iin, bata

kendisini beenmeyen hsandan intikam alacaktr; ancak bu masum oyun bir anda

bir karabasana dnr. Cavide, doktor Sleyman Paa ile Bykadada yaptklar

bir gezide, Selim Paa ile tanr ve hsann babas olduundan habersiz bu yal

adama k olur. Selim Paaya duyduu ak, Cavideye hsanla oynad oyunu

daha fazla srdremeyeceini farkettirir. ok gemeden Selim Paa da Cavideye

olan akn itiraf eder. Cavideye her geen gn biraz daha tutulan hsan da, gen

kadna evlilik teklifi yapmaya karar vermitir. Selim Paa, hsann bu evlilikle ilgili

fikrini sormak iin kendisine danmas zerine, oluyla ayn kadna k olduunu

renir ve akn feda ederek aradan ekilmek zorunda kalr. Cavide, Selim

Paann hsann babas olduunu rendiinde, oktan sevdii adam tarafndan

terkedilmitir. Romann sonunda Cavide, hsan ile evlenmeyi kabul etmez ve

Avrupada yaayan babasnn yanna doru yola kar.

Trk roman tarihinin neredeyse en bandan beri, gerekilik ve

romantizm arasnda bocalayan romanclarmz gibi Dervi de, gerekilik ve

romantizm arasndaki gerilimli ilikiyi yaamaktadr. Hibirinde, gereki

8/1/2019 suat dervi

37/117

27

romanlarda karlalan pek ok e bulunuyor; Cavidenin kiilik zelliklerinin

ocukluunda yaad olaylardan hareketle aklanmas, meknlarnCavidenin

odasnn betimlenmesinde olduu gibikiilerin ruhsal durumlarn ya da kiilik

zelliklerini ortaya koyacakekilde, ayrntl olarak betimlenmesi ve dilin sadelii,

bu elerden birkadr. Cavidenin toplum tarafndan kabul gren kadn imgesine

uymaynn, annesine olan benzerlii ile aklanmas, naturalistlerin

vazgeemedii soyaekim temasnn da romanda kilit bir noktada olduunu

gstermektedir.

te yandan, romann gerekiliini sorgulanr klan baka zellikleri de

var. Hibirinde anlatcnn tm olaylara egemen bir konumda olmas, sadece kiileri

tantmakla yetinmeyip onlarn duygu ve dncelerini de aktarmay stlenmesi ve

Danyaln yllar sonra efikann karsna kmas ya da Selim Paann, hsann

babas olmas gibi rastlantlarn romann kilit noktalarn oluturan olaylar olmas,

Hibirinin tam anlamyla gereki bir roman olarak nitelendirilmesini

engellemektedir. Derviin kiileri konuturmaktansa, anlatc araclyla onlarn

dncelerini aktarmay, anlatcy onlarn sesi yapmay tercih etmesi nedeniyle,

romanda diyaloglardan ok i zmleme ve i konumalar bulunmaktadr. Bu

durum, iinde barndrd btn gereki elere ramen,Hibirinin epistemolojik

temelinde katksz bir gerekilik olmadn ortaya koymaktadr. Romana

egemen olan uzun betimlemeler, naturalizmi ve tanr yazardan vazgeilmemi

olmas, romantizmi,Hibirinin epistemolojik temelinin birer paras yapmaktadr.

Hibiri, kurgusuna dair yukarda sz edilen zelliklerinin yan sra, iledii

konular nedeniyle, dneminin popler yaptlarn oluturan Mill Mcadele

romanlarndan ok, Edebiyt- Cedide romanlarna yakn grnmektedir. Ancak,

rtk olarak ierdii Dou-Bat sorunu,Hibirinin Edebiyt- Cedide romanlarnn

8/1/2019 suat dervi

38/117

28

sradan bir benzeri olmasn engeller. Baty bir rnek olarak benimseyen ve

idealletiren, Dou-Bat elikisini temel bir sorunsal olarak ilemeyen Edebiyt-

Cedide romannn tersineHibiri, bu elikiyi, Batl modernlik ile Doulu

geleneksellik arasndaki ilikinin zmlenmesi iin en nemli anahtar konumunda

olan kadn kullanarak iler. Halit Ziyann eski ve yeni edebiyat kar karya

getirdiiMai ve Siyah adl romannda olduu gibi,Hibirinde de eski ve yeni

kadn imgeleri kar karya getirilmektedir. Burada ilgin olan, her iki kadn

imgesinin de konak yaam erevesinde canlandrlmasdr; bu durum, Batl bir

yaam tarzn benimseyen ailelerde de Doulu znelliklerin kalm olduunu

vurgulamaktadr.

Batya yneliin snrlarn[n] cinsiyetler aras ilikinin snrlar (Gle 55)

tarafndan belirlendiinin farknda bir yazar olan Dervi, kadnn kamusal alandaki

varolu zlemini, onun birey olma abasn sergileyerek ortaya koyar. Ancak,

Cavide gibi srad bir kadn iin bile, kendi kararlarn almann en son noktada

setii adamla evlenmek anlamna gelmesi, kadnlarn toplumsal kurallar

karsndaki aresizliini ve kendileri iin belirlenen alann snrlarn btn

aklyla gzler nne sermektedir. Kendi kararlarn kendisi veren bir birey

olma abas, Cavideyi sadece mutsuz eder. Romann mutsuz bir sonlabir

kalabitmesi de,Hibirinin Edebiyt- Cedidenin karamsar slbundan payn

aldn dndrmektedir;Mai ve Siyahn Ahmet Cemili gibi,Hibirinin

Cavidesinin de stanbuldan uzaklamay, baka bir lkeye gitmeyi bir kurtulu

olarak grmesi, bu adan ilgin bir benzerliktir.

Hibirinde, farkl kiiliklere sahip olsalar da kadnlar bir araya getiren

aresizlik motifi gibi; erkek ile kadn bir araya getiren ortaklklar da

bulunmaktadr. rnein, Cavidenin halas ve kuzeni Neriman, dnemin

8/1/2019 suat dervi

39/117

29

hanmefendi imgesine tpatp uymalarnn yan sra, erkekler gibi, toplumsal

ileyiin dayatt bu kadn imgesinin savunuculardr. Hibirinde Dervi, kadnn

ikincil konumunu, kadn ve erkein birlikte belirledii bir durum olarak ele

almaktadr. Cinsiyete dayal ikiliin, bir ortaklk haline getirilmesi, farkl

kiiliklere sahip olmalarna ramen, kadnlara ortak kaderler biilmesi, bu romanda

kartlklarn birin iinde eritildiini gstermektedir. Bu birletirici slp,

romann epistemolojik arka plann ile uyum iindedir.

Hibirinde temel olarak, Selim Paa, Cavide ve hsan arasnda gelien iki ak

ilendii iin, olaylardan ok kiilerin i konumalarna yer verilmitir. Bu nedenle,

Hibirinde diyalogdan ok, anlatcnn betimlemeleriyle ekillenen blmler

bulunmaktadr. Ancak, romanda varolan diyaloglar da betimlemelerden payn

almaktadr; srekli araya giren anlatc, kiilerin en ufak hareketini, yzlerinin ald

ekli ve dncelerini aktard iin diyaloglar uzayp gitmekte, kiiler bir trl

sylemek istediklerini dile getirememektedir.

Romann bir diyalogla balamas, ilk baktaHibirinin betimlemelerle dolu,

yava tempolu romanlardan biri olmad izlenimini verse de, ok gemeden bu ilk

izlenimin yanltc olduu ortaya kmaktadr. Cavide ile kim olduunu sonradan

reneceimiz Neriman ile arasnda geen konumay blen betimlemeler,

ayrntlarla dolu olduklar iin romann temposunu yavalatmakta, duraan bir hava

yaratmaktadr:

- Cavide...

- Ellerim mi?

Cavide, en srekli kahkahalarla gld:

- Ellerim mi irkin? diye tekrar etti.

8/1/2019 suat dervi

40/117

30

Siyah bukleli ksa salarn mevz-i bahs [sz konusu] olan ellerinin

biriyle arkaya doru ittikten sonra:

- Bak Neriman!

imdi elini ipek yastnn stne koymu, zarif uzun bir yzkle

mzeyyen [ssl] ahadet parmayla kk parman ortadaki iki

parmaktan ayryor, ban bir omzu zerine eip, gzlerini szerek

- Bak... diye devam ediyordu. (3)

Bu diyalog, betimlemelerle yle uzar ki, Neriman ve Cavidenin ocukluklarndan

beri birbirlerini bir trl sevmeyen iki kuzen olduu ve hep bir ekime, bir gzellik

yar iinde olduklar, ancak sayfalar sonra aa kar.

Cavide, Nerimann istedii hereye kendiliinden sahiptir. Sessiz, kuralc,

ie kapank Neriman, Cavidenin yaratclnn, neeli tavrnn ve kurallar

umursamayan kiiliinin iyice ortaya kmasna neden olur. Romanda bu ztlk

srekli vurgulanmaktadr; ancak anlatc, Cavideye kar olumsuz bir tavr iinde

deildir. Anlatcnn Cavideye verdii rtk destek, romann Neriman ile Cavidenin

birbirleriyle karlatrlarak anlatld her blmnde aka grlmektedir.

Neriman, romana adeta Cavideyi belirgin klmak iin katlmtr:

Zavall Neriman en yeni moda gazetelerindeki tuvaletleri en fazla

Cavideden k giyinmek iin tamam tamamna terzisine kopya

ettirirken, Cavide kendiliinden birey ibda eder [yaratr] ve tarfle

[etraflca] terzisine anlatrd. Ve ikisi beraber elbiselerini giydikleri

zaman Cavidenin Nerimandan ok daha zarf ve ok daha ziyde

zevk-i selm [yksek zevk] sahibi olduu meydana kard. (9)

Anlatc, Cavidenin tarafndadr; Cavidenin daha gzel, daha yaratc, daha neeli

olduunu ortaya koyabilmek iin gen kadnn giyim tarzndan odasna birok

8/1/2019 suat dervi

41/117

31

unsurdan sz aar. Nerimann nasl bir odas olduuna tek cmle ile deinilirken,

Cavidenin deiik mobilyalar ve eyalarla dolu, dank odas uzun uzun betimlenir.

Cavidenin oyuncak bebeklerle, minderlerle ve eitli eyalarla dolu odas, gen

kzn yalnzln iyice belirginletiren kalabalk bir odadr; bu yar karanlk oda,

Cavidenin farkllnn yan sra, yalnzlna da vurgu yapmaktadr:

Duvarlardaki kk ipeklerle ilenmi koyu renk rtler,

sarmaklarla rtlm pencerelerden giren loluu daha karartyordu.

Odann bir ucunda tavandan balayarak yerlere kadar inen bir ayna

parlyordu. Hemen her tarafta ok alak sedirler vard. Sedirlerin st

elde ilenmi yastklar ve modern bebeklerle sslenmiti. Hemen her

yastn arasnda kol ve bacaklar uzanm siyah, yeil, krmz ve

beyaz elbiselipiyero piyeretlerin kaln kal, yuvarlak gzl sivri

balar grnrd. Cavidenin odas ryada grlen eylere

benziyordu. (10)

Cavide esrarl, sihirli bir kadndr. Onu ok kskanan kuzeni Neriman bile,

Cavidedeki sihri kabul etmektedir; Nerimana gre Cavidenin aklkn, benliini

anlamak, suyu avula tutmak kadar imknszd[r]. Gayet ak ve sade grnen

tavrna bakp yanlanlar, onda byk bir deniz gibi ne derinlikler ne frtnalar ne

esrarlar olduunu kefetmekte gecikmezler (121). Anlatc dahil herkes, Cavidenin

farkll, sradl zerinde hemfikirken, gen kadn bir farkl davran daha

gsterir ve bunu kiisel bir zellik olarak dile getirmez. Cavide, kendi kiiliini

toplumdaki deiimle ilikili olarak deerlendirmektedir. Ona gre zaman okeyi

deitirmitir; doktor Sleyman Paa ile arasnda geen bir konumada Cavide, yal

adam siz hayal birstanbulun ocuusunuz diye uyarr (169). Gen kadn,

neden kimseyi sevemediini doktora u szlerle aklar: Siz baka ama ok baka

8/1/2019 suat dervi

42/117

32

zamanlarda yaamaya, dnmeye ve sevmeye balamsnz. imdi herey deiti.

Emin olunuz herey deiti. imdi eminim hi kimse kendinden bakasn hakiki

muhabbet diye anlattnz duygularla sevmez. Sade ben deil, herkes, herkes yle

(169). Bylece Cavide, kiiliinin sadece yaad hayal krkl ile

biimlenmediini, toplumun byk bir kesimini etkileyen dnmn kendi

kiiliinin olumasnda da pay bulunduunu ifade etmi olur.

Cavidenin yaad duygusal alkantlar, hi kimseyi sevememesini

toplumsal unsurlarla ilikili bir olgu olarak deerlendirmesi, gen kadnn kendi

ruhsal elikilerini, toplum sorunlarndan uzak bir alan olarak grmediine iaret

ediyor. Romanda karmza kan bu toplumsal boyut, Orhan KoaknMai ve Siyah

zerine olan almasnda da belirttii gibi, bireyin i atmalarnn da Dou-Bat

kartlndan etkilenebileceini, i blnmelerin tam da bu kartl

yanstabileceini gzler nne sermektedir (Koak 95). Koak,duygularn

serveninin peinden kotuklar iin, Edebiyt- Cedide romanlarnn ie kapank

olmakla eletirilmesinin temelsizliini u szlerle ortaya koymaktadr:

Hibir i o kadar i deildir oysa-youn bir i yaants olan

karakter ile bir toplumsal oluumun temsilcisi olan tip arasndaki

kartlk da ou zaman fazla kolayca kurulmutur. Edebiyatta geni

kltrel sorunlara, bu arada Dou-Bat sorununa bakan eletirmen ve

kuramclarn kanamad hata burada ortaya kar: Bu sorunlarn

sadece fikir dzlemine kaytl olduunu varsayyorlar, dncelerin

serveni zerinde duygularn etkisi olmadn kabul ediyorlardr. (95)

Koakn, Dou-Bat sorununun sadece toplumsal knty konu alan

romanlarda deil, bireylerin ruhsal elikilerini anlatan romanlarda da karmza

kabilecei iddias, Hibirinde de kendisine bir temel buluyor. Cavidenin ruhsal

8/1/2019 suat dervi

43/117

33

bunalmlar, ak ve ahlk arasndaki atmay vurguladklar lde, Dou-Bat

elikisini yanstmaktadr. Kendisinden yal bir adam sevdii iin Batl bir akn

peinde olan Cavideyi Doulu ahlk kurallar snrlamaktadr. Ancak Dervi, bu

ahlk kurallar zerinde fazlaca durmam; sadece bu kurallarn trajik sonularndan

birini anlatmakla yetinmitir. Bu nedenle Cavide, romanda toplumsal kurallara kar

kan bir bireyden ok, krlgan bir ocuk olarak belirmektedir.

Cavideyi dier kadnlardan farkl yapan, Selim Paaya k oluu deil,

sorumsuz ve ocuk ruhlu biri olmasdr. Romanda, hi kimseyi sevemeyen

Cavidenin nasl olup da Selim Paaya k olduu konu edilmemitir. Cavidenin

i dnyasnn ayrntl olarak konu edilmemi olmas, gen kadnn farkllnn,

bilinli bir seim olarak deil duygusal bir kar koyu olarak anlalmasnn

yolunu amaktadr. Cavidenin feminist bir bilinle hareket etmediinin bir dier

kant da, toplumsal ahlk kurallarnn belirlenmesinde erkeklerin ne kadar baskn

bir rol oynadklar sorusunun romandaki sorgulamann bir paras olmamasdr.

Toplumsal kurallarn, Cavide tarafndan da, mutlak bir dzenin deimez

yasalarym gibi olaan karlanmas, romann srad kahraman Cavidenin de

feminist bir bilince sahip olmadn ortaya koymaktadr.

Romann sonunda Cavideninsrad bir kadn olmasna ramen

kadnlarn toplumsal yaplar karsndaki aresizliinin bir rnei olmaktan

kurtulamamas da, kadnn sesini duyurmasn engelleyen bu toplumsal ileyiin

egemenliini vurgulamaktadr. Cavide, kendisinden yal bir adam severek, sadece

halas ve enitesinin temsil ettii yaam biimini deil, tm toplumsal yaplar

karsna almtr. Dierlerinden ne kadar farkl bir kiilie sahip olursa olsun,

Cavide de bir kadndr; dolaysyla ayn ikincil konuma sahiptir. hsann

yapaca seimin bir nesnesi olan Neriman gibi, Cavide de sadece Selim Paann

8/1/2019 suat dervi

44/117

34

verecei karar beklemekten baka aresi olmayan biridir. Yine de, romann sonunda

Cavidenin,Hibirinin kadnlarn bir araya getiren aresizlik motifinden bir lde

syrlarak kendi kararn vermesi, hsan ile evlenmeyi kabul etmeyerek Avrupaya

doru yola kmas, onu romandaki dier kadn kiilerden daha farkl bir noktada

konumlandrmay gerektirmektedir.

Ancak, Cavideyi bu romandan kartp aldmzda bambaka bir

deerlendirme yapmak da mmkndr. Hibirinin Cavidesini, ikisi de bu

romandan bir yl nce yaymlanan alkuunun Feridesi veKiralk Konakn

Senihas ile yan yana getirdiimizde, biri yaad hayalkrklnunutabilmek iin

Anadoluya kaan, dieri beenmedii yaamn deitirebilmek iin Avrupaya

kama hayalleri kuran Feride ve Senihann yannda Cavide, daha tutuk, adeta

edilgen bir karakter olarak grnmektedir. Hibirinde Cavidenin yaamna

ilikin ald kararlar, giyim tarzna karar vermek, odas iin mobilya semek ya da

bahede kpeiyle oynamaya gitmekten ibaret kalmaktadr.

Sz konusu romanlarda ele alnan kadn kiiler arasndaki bu fark belirleyen

temel unsur, DerviinHibirinde, Reat Nuri Gntekinin alkuunda yapt

gibi, dnemin gen kzlarna ideal bir rnek sunmak veya Yakup KadrininKiralk

Konakta yapt gibi, Batl yaam tarzn eletirmek gibi bir amac olmamasdr.

Cavide, ne Feride ne de Seniha gibi, yaamna dair radikal kararlar alabilen bir

birey deildir; dolaysyla, gen kadnn romann sonunda Avrupaya gitmesini,

olaylarn aknn onu gtrd kanlmaz bir son olarak deerlendirmek

gerekmektedir.

Suat Derviin baz yaz ve iirlerinin de yaymlandSs dergisinin

bayazar olan Mehmed Rauf, Derviin ilk romanlarnn yanstt edebiyat

anlaynn ekillenmesinde rol olan yazarlardan biridir. Edebiyt- Cedidenin nl

8/1/2019 suat dervi

45/117

35

yazar, kadn-erkek ilikisini ileyen romanlarndaki l ak kmazlar ve

psikolojik tahlilleriyle Dervi iin bir rnek olmua benziyor. Mehmed Rauf,

Derviin aralarndaHibirinin de bulunduu drt yapt (Kara Kitap,Hibiri,Ne

Bir Ses Ne Bir Nefes,Behirenin Talipleri) hakknda yazd ve 1923 ylnda Ss

dergisinde yaymlanan eletiri yazsnda, yazarn tecrbesizliinden sz etmesine

ramen, yaptlarda romanclk sanatna derin bir vukuf tezahr et[tiini] (dair derin

bilgi grndn) sylemeden geemez (Rauf 21). Mehmed Raufa gre, bu

romanlarda his ile, kef ile tayin ve tesbiti mmkn olmayan ince bulular,

sanatkrane tahkiye [hikye etme] oyunlar bulunmaktadr (21).

Ayn yl,Akamda yaymlanan bir yazsnda Ahmet Haim, DerviinNe Bir

Ses Ne Bir Nefes adl romann btn bir devri hret ile dolduracak yksek bir

irenin Trk edebiyatna doduunu bildiren bir iaret (Haim 7) olarak

nitelendirir ve u szlerle ver:

Bu satrlar yazmak iin kitab kaparken, bir afyon kbusundan uyanan

inli gibi, asabm garip, anlatlmaz bir korkunun rpermeleri iindedir

ve gzlerim, parlak srmal karanlk kumalara uzun uzun bakm gibi

tatl ve derin kamamalarla doludur. Suat Dervi hanm hayetengiz

[korku dolu] bir mevzuun siyahl zerinde slbunun altnlaryla

naklar ileyerek Trkenin mteheyyic [coan] eserlerinden birini

vcuda getirmitir. (3)

1997 ylndaDefterdergisinde yaymlanan incelemesinde Fatmagl Berktay,

Mehmed Rauf ve Ahmet Haimin vgyle karladklar bu romanlar bambaka bir

bak asndan deerlendirmektedir. Suat Derviin yaam ve yapt hakknda

kuatc olma iddias tama[yan], yalnzca okdisiplinli bir yaklam benimseyen

feminist edebiyat eletirisi balamnda bir yorum denemesi (Berktay, ki

8/1/2019 suat dervi

46/117

36

Sylem... 89) olduunu belirttii yazsnda Berktay, bu romanlar, Suat Derviin

Cumhuriyeti/ulusu ideolojinin dnda olmay semesine bir kant olarak

gstermektedir (94). 1920lerde yazlan dier romanlar gibiHibirinde de, iinde

byd, yaad toplumsal evreyi yanstan Dervi iin bu evreye ait olmak,

Hibirini gereki bir roman olarak kuran ve ynlendiren balca nokta olmutur.

Dervi, gen yata yazd ilk romanlarnda, bir romancnn ancak tank olduu

gerekleri aktararak gereki edebiyat yapabileceine inanan biri olarak,

kendisinin de yesi olduu Osmanl sekinlerinin dnyasn konu edinmeyi

semitir. Dolaysyla yazarn, ilk romanlar balamnda, dnemin egemen edebiyat

anlaynn kysnda durmas, muhalefet kaygsyla deil, gereki edebiyat

yapma kaygsyla yaplm bir seimdir. Bektay, hakl olarak, Suat Derviin ilk

romanlarnn dnemin baskn eiliminin tersine toplumsal tezler ier[mediini]

belirtmektedir; ancak bu durum, yazarn Cumhuriyeti ideoloji karsnda ald tavr

deerlendirmek iin yeterli deildir. Bu yaptlar zyaamyksel romanlar olarak

deerlendirmek gerekmektedir. Kurtulu Savan, Anadolu kylerini yazmad

iin Suat Derviin kendisini Cumhuriyeti ideolojinin dnda konumlandrdn

iddia etmek, bu romanlara tamadklar anlamlar yklemek demek olacaktr.

Toplumcu gelenee dii bir tarih yaratma abas, Berktayn Suat Dervii

ilk romanlarn yazarken bile muhalif bir kimlie brndrmesine neden olmutur.

Berktay, bu muhalif kimlii, feminist ynelimleri de ierecekekilde

geniletmektedir; yazar,Hibiri balamnda, Derviin feminist ynelimlerini de

vurgular. Berktaya gre, bu romanda Suat Dervi, kendisine dayatlan mazbutluk

kalplarna kar koyan kadn yceltmesi ve bu kadnn farklln vurgulamas

iinde, gnmzn postmodern feministlerinin haberciliini yapar gibidir (Berktay,

ki Sylem... 97). Berktay, efikann ak uruna kocasn ve kz Cavideyi terk

8/1/2019 suat dervi

47/117

37

ettiini, fakat bunun romanda olumsuz birekilde sunulmadn da hatrlatr. Ancak

btn bunlar, ne Suat Dervii ne deHibirini feminist yapmak iin yeterli

deildir.

Bu roman feminist kadn imgesinin oluumuna ne derece katkda

bulunmaktadr? Yazld dnem gznne alnacak olursa Derviin kadn

sorunlarna yaklamnda yeniliki bir tutum var m? Bu sorulara cevap vermeden,

Hibirini feminist bir roman olarak nitelendirmek mmkn deildir.

Kadn sorunlar zerine dnen, yazan, rportajlar yapan bir gazeteci olan

Derviin kadn hareketi iin nemli bir kii olduu inkr edilemez. Dervi, yalnz

romanlarnda deil, gndelik gazete yazlar ve makalelerinde de kadnlarn

sorunlarna deinmitir. Yazarn Serbest Frka hareketine katlm olmas da,

Derviin kadnlarn sregelen toplumsal yaplar karsndaki konumlarnn

deimesinin politik yollarla mmkn olduunu kavradnn bir iareti olarak

karmza kmaktadr (Berktay, ki Sylem... 91). Benzerekilde, Derviin ilk

kez aka politik hedefler koyan bir kadn dernei olan Devrimci Kadnlar

Birliinin kuruluunda aktif rol oynam olmas da nemlidir (Kl 351). Ancak,

Berktayn yazsnda olduu gibi, Dervi hakknda yaplm ou almada da,

yazarn politik seimlerinin feminist ynelimini nasl belirlediinin zerinde ayrntl

birekilde durulmamtr. Bunun yerine, Derviin bir toplantda Trkiye Komnist

Partisi Genel Sekreteri Reat Fuat Baranerin ei olarak tantldnda, itiraz ederek

ayaa kalkp ben yazar Suat Dervi diyecek kadar kimliine sahip kt (Paker ve

Toska 12), drt evlilik geirmi apkn bir kadn olduu (Berktay, ki Sylem...

91) ve hep cannn istedii gibi, ba dik yaad (leri 18) aktarlmaktadr.

Derviin geleneksel yaplar karsndaki konumuna bir kant olabilecek ayrks

yaam, yazarn feminist olmasn destekleyen bir e olarak sunulmaktadr.

8/1/2019 suat dervi

48/117

38

Hibirinde, feminist epistemolojinin sorgulad geleneksel kadn imgesi

ele alnmakta ve yine feminizmin temel tartmalarndan biri olan eril olann diil

olana stnl konu edilmektedir. Bu romanda Suat Dervi, toplumsal konum ile

cinsiyet arasndaki balantnn Trkiyede henz net birekilde ortaya konmad bir

zamanda, cins (sex) ve cinsiyet (gender) kavramlarn ayrtrmakta ve

toplumsal cinsiyet kavramna temel oluturabilecek bir sorgulama yrtmektedir.

Cavidenin, zgr seimleri nedeniyle farkl kabul edilmesi ve bu durumun

annesinin iffetsizlii ile balant iinde anlatlmas, toplumsal cinsiyet gibi bir

kavramn oluturulabilmesi iin ok nemli bir ilk admdr. Erkein seimlerinin

nesnesi olmaktan kurtulmaya alan kadnn dier kadnlardan farkl kabul

edilmesi, toplumun genelinde kabul gren kadn imgesini ortaya kartmaktadr.

Ancak, cins hiyerarisini douran toplumsal koullarn etraflca konu edilmemesi,

Hibirini kadnlarn sorunlarn rtk olarak dile getirmekten teye geemeyen bir

ak romannndan ibaret klmaktadr.

Elaine Showaltern, Batda kadnlar tarafndan retilen edebiyatn geliim

evreleri zerine yapt inceleme, Trkiyede kadnlar tarafndan retilen edebiyatn

geliimini de aklayacak niteliktedir. Showalter, kadn edebiyatnn geliim

izelgesinde diil evre, feminist evre ve kadnlk evresi olmak zere evre

belirlemitir (Alntlayan Aksoy 48). Kadn yazarlarn erkeklerce retilen edebiyat

taklit ettikleri diil evreyi, kadnlarn aile ii sorunlar tarttklar, e ve anne

olarak stlendikleri geleneksel roln snrll ile sorumluluunu ele aldklar

feminist evre izlemektedir (48). nc evre olan kadnlk evresinde ise kadn

yazarlar, taklitilii de bakaldry da bir kenara brakarak bamsz bir sanata

ynelmektedir (48). Hibiride kadn edebiyatnn feminist evresine zg eler

8/1/2019 suat dervi

49/117

39

bulunsa da, Dervii bu roman balamnda, birinci evrede bir yazar olarak

deerlendirmek daha doru olacaktr.

Hibirinde kadnlar bir araya getiren aresizlik motifini iyi

deerlendirmek gerekiyor; Cavidenin ok istedii aka kavuamamasnn, bir

anlamda, toplumsal yaplarn gerektirdii kimliklere uymayan kadnlar iin mutlu bir

hayat ans olmayaca inancnn bir yeniden retimi olduu gzden

karlmamaldr. Ayrca, Cavidenin yaad ruhsal kntden annesinin sorumlu

tutulmas, bu terkediinkendisi olumsuz olarak nitelendirilmese deolumsuz

etkilerinin de bulunduunu gstermektedir. efika, kocasn terkettii iin olmasa da

Cavideyi terkettii iin sulanr. Derviin, kadnn toplum genelinde kabul gren

annelik rol konusunda geleneksel bir yaklam iinde olduunu sylemek

gerekmektedir. Dolaysyla,Hibirinde kadnn ikincil konumu sergilense de, bu

konumu oluturan toplumsal dinamiklerin romanda aka ifade edildiini iddia

etmek mmkn deildir. Suat Dervii veya bu roman feminist olarak

nitelendirmeden nce, yazarn romannda toplumsal cinsiyet rollerini ne kadar

sorgulayabildiini, kadnn toplumsal konumu zerinde ne kadar aklkla

durabildiini incelemek gerekmektedir. Byle yaplacak olursa,Hibirinin

feminist bir roman olarak nitelendirilmemesi gerektii ortaya kacaktr.

8/1/2019 suat dervi

50/117

40

BLM II

BR YAZARIN MLTLARI

A. Toplumcu Gerekilik ile TanmaBir edebiyat yaptnda dile gelen fikirleri, yazarnn dnya grnn bire bir

yansmas olarak grmek gibi, siyasal tercihini net birekilde ortaya koyan

yazarlarn yaptlarn ideolojik bir dorultuda yazlm kabul etmek de

eletirmenlik iinin niyet yanlgs (intentional fallacy) olsa gerek. Bu yanlgyla

yola kan her eletirmen, yaptn kurmacaln bir kenara brakm olacandan

eksik bir deerlendirme yapm olacaktr. Suat Dervii, ilk romanlarnda kadn

snrlayan toplumsal kurallar konu ettii iin feminist diye nitelendirmek mmkn

deildir. Benzerekilde, yazarn sosyalist bir dnya grn benimsedii yllarda

yazd tm romanlar da toplumcu gereki romanlar olarak nitelendirilemez.

Hibirindeki feminist tezin, ne lde romann kendisinden kaynakland sorusu

Suat Dervi ismini kuatan toplumcu gereki tezler iin de sorulmas gereken bir

sorudur.

Suat Derviin siyasal kimlii, yazarn adnn toplumcu gerekilik ile

birlikte anlmasna ve ou byle olmad halde romanlarnn politize edilmi

8/1/2019 suat dervi

51/117

41

metinler olarak okunmasna neden olmaktadr. Saliha Paker, Trk kadn yazarlar

konu edinen ngilizce makalesinde, Sevgi Soysal, Adalet Aaolu gibi yazarlar

toplumsal gerekilik (social realism) akmnn iine yerletirirken (Paker 287),

Suat Dervii kadn merkezli toplumcu gereki kurmacann (women oriented

socialist realist fiction) k noktas olarak iaretlemektedir (286). Bu iki kavram

arasndakine benzer bir karklk da Ahmet Oktayn kapsaml almasToplumcu

Gerekiliin Kaynaklarnda gze arpmaktadr; Oktay, Suat Dervi ve onunla ayn

dnemde yaam olan Marksist yazarlarn ortaya koyduu edebiyat, toplumcu

gereki, toplumsal gereki ve toplumcu edebiyat gibi eitli ekillerde

adlandrmaktadr. Suat Dervi adnn nne eklenen toplumcu gereki sfatnn

bsbtn bir yaktrma olduu sylenemez; ancak, toplumcu gerekilik,

Derviin tm edebiyat yaamna egemen olan bir anlay da deildir. Derviin baz

romanlarnda, toplumcu gerekiliin ngrd zellikler bulunmaktadr. 1937

ylnda tefrika olarak yaymlanan Bu Roman Olan eylerin Roman ve 1939da

tefrika edilen stanbulun Bir Gecesi, toplumcu gereki eler barndran

romanlardr. Bir romandan ok, toplumcu gereki bir manifestoyu andran Bu

Roman Olan eylerin Roman, yazarn edebiyat anlaynda bir krlma

gerekletiinin kantdr.

Suat Dervi, romanlar arasnda bir krlma noktas konumunda olan Bu

Roman Olan eylerin Romannn tefrika edildii 1937 ylnda, Neriman Hikmetin

kendisiyle yapt rportajda, baz yaptlarn reddetmitir. Dervi, adeta bir milt

belirlemitir kendisine; yazar, gen Cumhuriyetin Osmanlnn kltrel mirasn

reddediinde olduu gibi, btn bir dnemi, o dnemin btn yaptlarn silip atar.

Victoria Holbrookun belirttii gibi kendi edebiyatn yabanc olarak

gsterebilecek bir sylemin icadn[a] gereksinim duyan Trkiye, Osmanlnn

8/1/2019 suat dervi

52/117

42

kltrel mirasn reddediini modernite ile aklamak yoluna gitmiti (Holbrook 13).

Suat Dervi de, bu epistemolojinin bir paras olan gerekilii kullanmay

semitir. Osmanlya ait grld iin reddedilenlerin, aslnda sregelen kltrel

yapnn nemli bir paras olduu, ancak Cumhuriyetin ilerleyen yllarnda dile

getirilebildi. Benzer bir sreklilik Suat Derviin yaptlar iin de geerlidir.

Derviin romanlar, konular asndan farkllklar gsterseler de ayn epistemolojik

temelden beslenen ve biimsel olarak ortak zelliklere sahip yaptlardr.

Gerekilik, bu romanlar ayran deil, birletiren bir edir; ancakDervi,

1937deki bu rportajda, romanlarn birbirinden ayran krlmay gerekilik ile

aklamaktadr.

Dervi, Neriman Hikmetin kendisiyle yapt rportajda, kitap halinde

yaymlanan yaptlarn neden gereki bulmadn ve ocukluk tecrbeleri

olarak adlandrdnu szlerle dile getirmektedir:

Ben bebeklerimi tavanarasna attktan sonra kendi kitaplarmda

bebekler yarattm, hayatla hakikatle ve muhitle alkas olmayan

bebekler. Onlar ben yaratmtm. Hayatlarn kendi deruni fantazime

gre idare ettim. [Artk] beni hayal deil hayat alkadar ediyor.

nk hayat ve hakikat en gzel ryadan, en parlak hayalden ok

daha zengin ok daha cazip. (Alntlayan Paker ve Toska 18)

Yazar, bu rportajdan yaklak 30 yl sonra Behet Necatigile gnderdii mektupta

ise, gazetecilikte yaptm rportajlar beni hayatn gerekleriyle kar karya

getirdi. Ben gazeteci olduktan sonra gereki eserlerimi yazmaya baladm. Ve asl

sevdiim romanlarm bu tarihten sonra yazdklarmdr1 diyerek gazeteci ve romanc

1

Suat Derviin yapt rportajlara bir rnek iin bkz. Ik zel, 1930larn stanbulBasnnda Kadn. Toplumsal Tarih 31 (Temmuz 1996): 30-38.

8/1/2019 suat dervi

53/117

43

kimlikleri arasnda organik bir ba kurar ve ilk yaptlarn reddediini gazetecilik

meslei ile ilikilendirir (Necatigil 604).

Suat Derviin gazetecilik gemii, 1920li yllarn balarna dek

uzanmaktadr; dolaysyla, yazarn gazeteci olduktan sonra gereki yaptlar

vermeye baladeklindeki szlerine pheyle yaklamak gerekiyor. Suat

Derviin 1937deki rportajnda reddettiini syledii romanlar yazarken de

gazetecilik yapyor olmas, yazarn romanlar arasna gazetecilik meslei ile

izdii snr izgisinin, bu meslekten ok siyasal bir bilinlenme tarafndan

belirlendiini dndrmektedir.

Derviin gazeteci olduktan sonra gereki yaptlar yazmaya balad

eklindeki szleri, yazarn hangi tarihten sonraki yaptlar kastettiini aka ortaya

koymuyor. Ancak, 1935de Niyazi Acun ile yapt syleide,Ne Bir Ses Ne Bir

Nefes (1923),Fatmann Gnah (1924) veEmine (1931) adl romanlarn en

beendii romanlar arasnda sayan Derviin, 1937de, bu romanlara hi

deinmemesi, kitap halinde km eserlerim zerinde hibir iddiam yoktur diyerek

dikkati tefrika romanlar zerine ekmeye almas bir ipucu salamaktadr

(Alntlayan Paker ve Toska 18). Saliha Paker ve Zehra Toska, ortak makalelerinde,

Derviin Necatigile yazd mektupta szn ettii bu tarihin, yazarn

Almanyadan dnd 1933 yl olmas gerektiini ileri srmektedir (18); ancak

yazarn, kendisiyle 1935 ve 1937 yllarnda yaplan rportajlarda dile getirdii

grlerindeki farkllk, bu krlmann kronolojik olarak daha ileriye, en azndan

1935 yl sonrasna tanmasn gerektirmektedir. Yazarn szn ettii bu tarih,

1937 yl olabilir; nk Derviin 1937 ylnda yaymlanan Olan eylerin Roman

adl yapt, dierlerinden farkl bir gerekilik anlay erevesinde yazlmtr.

8/1/2019 suat dervi

54/117

44

Bu gerekilik, Sovyet Marksizminin sanat kuram olarakekillenen toplumcu

gerekiliktir.

Anavatan Rusyada oluturulduu 1930lu yllardan beri, pek ok kez

yeniden dzenlenen toplumcu gerekiliintpk feminizm gibifarkl yorumlar

bulunmaktadr. Her yeni yorumun son tahlilde ilk yoruma baml olduunu

ileri srerek, tek bir toplumcu gerekiliin varln kabul edenler olduu gibi, farkl

yorumlar, toplumcu gerekiliin resm yaklamn yumuatma abas olarak

adlandranlar da bulunmaktadr. lk olarak 1934te, Birinci Sovyet Yazarlar

Kongresinde, Sovyetlerin sanat kuram olarak aklanan toplumcu gerekiliin,

sanattan beklentisi devrimci gelime iindeki gereklii tarihsel olarak somut ve

geree uygun birekilde temsil etmesidir (Shayegan 126). Toplumcu gerekilik,

yaptta ngrlen ideolojinin dile gelmesini yeterli bulmaz; yazar, yaptta eylemi

(praxis) sunma olanandan yararlanmas konusunda zorlar. Toplumcu gerekiliin

ideolojik ve estetik temel ilkeleri unlardr: komnist ideolojiye ballk,

faaliyetini halkn ve parti ruhunun emrine tahsis etmek, emeki kitle mcadeleleriyle

sk skya bal olmak, sosyalist hmanizm ve enternasyonalizm, biimciliin,

znelciliin ve de natralist ilkelciliin reddi (126). Toplumcu gerekiliin temel

kavramlar olan devrimci romantizm ve olumlu tip kavramlarn formle eden

Gorki, bu kuramn temel argmanlarn ortaya koymutur. Toplumcu gereki bak

asna gre, "biriir ya da roman, son kertede, nesnel gerekliin bilgisini, yani

zn aa vuracaktr (Oktay 145).

Toplumcu gerekilik, altyapnn dolaymsz bir yansmas kabul ettii

edebiyat, sregelen snf mcadelesi iin bir ara olarak benimsemekte ve bu

mcadelenin aktif bir paras olarak grlen yazara da siyasal bir grev

yklemektedir. Maxim Gorki bu grevi u szlerle dile getirmitir: Gerekilik,

8/1/2019 suat dervi

55/117

45

bireyi iyice ihtiyarlam olan dar grllk ve bireycilikten sosyalizme varan yolda,

gelimesinin sreci iinde ele alrken onu yalnz bugnk haliyle deil, yarn olmas

gerektii ve olaca biimiyle de ele alrsa grevi yerine getirebilir (Alntlayan

Oktay 106). Ahmet Oktayn belirttiine gre, bu [ifte] grev, toplumun daha

dorusu dnyann dntrlmesini ngren Marksln genel ilkelerinde ierilmi

varsayl[makta] ve dolaysyla yaznn grece zerk bir dzey kurduuna ilikin her

yaklam sapma olarak nitelendiril[mektedir] (11).

Toplumcu gerekilii, Marksist sanat grnden ayran unsurlar, bu

ynelimin Marksist kuramdan dn alarak kendi karlar dorultusunda kulland

ideoloji kavramnn etrafnda belirginlemektedir. Marks ve Engelsin edebiyat

zerine olan snrl saydaki almalarnda, toplumcu gerekilii destekleyecek bir

edebiyat gr olmad bilinmektedir; Marksist kuram, madd retim ilikileri ile

sanat ve ideoloji arasndaki ban dolaymsz olduu iddiasnda deildir. Bu

durum, Engelsin bu konuda kant olarak kullanlmak zere hep alntlanan

szleriyle, u ekilde dile getirilmitir: Tarihteki belirleyici e, son zmde,

maddi yaamn retimi ve bu retimin yenilenmesidir. Ne Marx ne de ben, hibir

zaman bundan fazlasn sylemedik. Eer sonradan biri kar da, yalnz ekonomik

enin belirleyici olduunu sylerse, o, bizim grmz sama, soyut, anlamsz

bir tmceye evirmi olur (Alntlayan Frville 35). Louis Althusser ncesi

Marksist kuram, ideoloji kavramn, yanl ve saptrlm sistematik fikir yaps

olarak deerlendirmektedir. deoloji, toplumsal yapnn maddeci ileyiinin

anlalmasn engelleyen veya bu ileyiin gzard edilmesine neden olan bir

dnme biimine karlk gelmektedir (Williams 58).

MarksizmMarks ve Engelsden yola klarak sylenecek olursasanat ve

maddi retim ilikileri arasnda, ideoloji kavram araclyla, dolaymsz bir iliki

8/1/2019 suat dervi

56/117

46

kurmad gibi, sanata da Marksist ideolojinin dile getirilmesi gereken bir alan

olarak bakmamaktadr. Ancak, kuramn geliim sreci iinde, ideoloji kavramnn

Marksist literatrde deiikekillerde karlanmasnn bir sonucu olarak, sanat ve

ideoloji arasndaki iliki yeniden yorumlanmtr. Toplumcu gerekilik, bu yeni

yorumun bir rndr. Toplumcu gerekilik, ideoloji kavramn ona olumlu bir

anlam kazandracakekilde yorumlam ve sanat da Marksist ideolojinin yaylmas

iin bir ara olarak kullanmtr.

Sanat bir ara konumuna indirgeyen toplumcu gereki yaklam amaya

alan ynelimler, edebiyat altyapnn yansmas kabul ederek bu anlayla kimi

noktalarda ortaklatklar iin, son zmlemede toplumcu gereki olarak

nitelendirilmemelidir. Byle yaplacak olursa, Marksist sanat gr ile toplumcu

gerekilik arasndaki fark gzden karlacaktr. Dolaysyla, toplumcu

gerekiliin tanm, Marksist sanat grnden uzaklat noktalarda olumaktadr;

zn ve gerein nceliini savunmasna karn Marksist kuram, toplumcu

gerekiliin tersine, Marks ve Engelsden beri sanatta propagandaya ve bunun

simgesi olan olumlu tipe kardr. dealize edilmi kahraman ve politize

edilmi metin, Marksist kuram tarafndan eletirilmitir.

Trkiyenin siyasal-toplumsal zgl koullar, toplumcu gerekilik

tarafndan yazara yklenen siyasal grevin ieriinin deimesine ve dolaysyla,

bu ynelimin Rus deneyiminden farkl birekilde biimlenmesine neden olmutur.

Osmanlmparatorluunda Rusyada ekillenen biimde belirgin snfsal

farkllklar yoktu; devrald bu yapy snfsz, kaynam bir toplum, bir millet

yapma abas iinde olan Cumhuriyet ynetimi de, snfsal farkllklar ikinci plana

itmekteydi. Bu seim, edebiyatta da etkisini gstermitir. Burjuva snf, edebiyat

yaptlarnda dile getirilen eletirinin yneldii mutlak elerden biri olmaz.

8/1/2019 suat dervi

57/117

47

Romanlarnda Batnn emperyalist yzn ileyenHalide Edip ve Yakup Kadri

gibiou Cumhuriyet dnemi yazar, Cumhuriyetin ilnn izleyen yllarda lkede

gelimeye balayan kapitalist sistemi ve bunun belirginletirdii snf mcadelelerini

ayn zenle irdelememitir.

Ulusal Edebiyat akmnn etkisini yava yava yitirmeye balad dnemde,

edebiyatta snfsal farkllklar dile getirilmeye balanr; ancak bu, Rusyadaki gibi bir

iktidar destei ile deil, iktidarn ters yndeki basksna ramen ve eitli zorluklar

pahasna gerekletirilmitir. 1924ten itibaren aralkl olarak yaymlananResimli

Ay, toplumcu yazarlar bir araya getiren nemli yayn organlarndan biridir; 1928de

Nzm Hikmetin dergiye katlmasyla birlikte, toplumcu edebiyatn nemli

dergilerinden biri konumuna gelenResimli Ayn bu ikinci evresinde, Sabahattin

Ali ve Sadri Ertem gibi yazarlarla birlikte, Suat Derviin de hikyeleri

yaymlanmtr. Resimli Ay yaymlayan Sabiha-Zekeriya Sertel iftinin anlar,

dergiye yaz verenlerin mahkeme ve sorgularla geen yaamna byk lde k

tutmaktadr. Nzm Hikmetin hapse girmesiyle n saflarnda byk bir boluk

oluan toplumcu edebiyat, krkl yllara gelindiinde cokusunu yitirmitir. Hasan