Sivrisinek ve larva ile mcadele

Sivrisinek ve larva ile mcadele

Sivrisineklerin vektr kkenive Salk Asndan nemi

Sivrisineklerin baz trlerinin diileri, evrimsel geliim ierisinde, srngenlerden, kulardan ve memelilerden kan emerek asalak yaama uyum salamlar ve insanl ok uzun yllardan beri salgn tehlikesi altnda tutan birok bulac hastaln tayclna ya da dier bir tanmla vektrlne soyunmulardr.Sivrisineklerin insan ve hayvanlardan kan emmeleri, ok sayda ldrc ve salgn hastaln etkenini tamalar nedeniyle kan emici bcekler arasnda salk ve ekonomik ynden en nemli yeri igal ederlerSivrisineklerin patojen zellik kazanabilmeleri iin en az bir kez kan emmeye ihtiyalar vardr. Hastaln iletilmesi iin en az bir yumurtlama dngsnn tamamlanmas ve tekrar kan emilmesi gereklidir. Eer bu dnemden uzun yaamayamazlarsa, insana paraziti iletemezler. Bugn bilinen ve saylar srekli art gsteren 182 arbovirs (eklembacakllar aracl ile bulatrlan virsler) enfeksiyonundan 147'sine sivrisinekler vektrlk yapmaktadr. Sivrisinekler arbovirs vektrlnn yan sra tm dnyada zellikle insan topluluklarn etkileyen ve youn lmlere neden olan drt nemli hastaln da taycln yaparlar: 1. Stma (malaria) 2. Sarhumma (yellow fever) 3. Dank hummas (denque) 4. Filarya (Filariasis) Bunun yannda mekanik olarak tularemi ve frambozi hastalklarn bulatrrlar lkemiz iin u anda en nemli vektr kkenli hastalk kabul edilen stmann yansra, d kkenli baz hastalklarn kresel iklimsel deiikliklerin etkisiyle yakn gelecekte tehdit oluturabilecei unutulmamaldr.

stmaParazit yaam dngsnn bir evresini sivrisinekte bir evresini omurgallarda geirir.Sivrisinek stma paraziti iin bir ara konakdr. Stmann esas bulama yolu sivrisinek ( Anofel ) iledir.Kan yoluyla bulaan bir hastalktr.Kanszlk ve ate yapar. lala tedavi edilir.Sporla oalr.Sporlar, alyuvarlara girerek zarar verir.Asalaktr.Karaciere yerleerek oalr.

Sivrisineklerin snflandrlmasEklembacakllarn Incesta (bcekler) snf ve Diptera (iki kanatllar) takm ierisinde yer alan sivrisinekler, Nematocera alt takmndan olup, dnya zerinde 3500e yakn tr ve alt tr ile temsil edilmektedirler.Diptera takm kendi iinde birok familyaya blnmtr. Bunlar arasnda Culicidae familyas tm sivrisinekleri iermektedir.

Sivrisinek biyolojisiSivrisinek EvrelerI

Sivrisineklerin yaklak 3500 tr vardr. ift kanatl karasal canllardr.Dii ve erkekleri bitki zleri ile beslenirler. Diileri ayrca kan ile beslenirler.Dnya'nn heryerinde, kan emebilecekleri canllarn yaad tropikal, subtropikal ve lman iklim kuaklarnda yaygndrlar.Scaklk, nem, toprak, su ve bitki rts, iklim koullarndan hava akmlar gibi evresel etkenlerle, genel anlamda mikro ve makroiklimdeki kk deiiklikler bile sivrisineklerin blgesel ve yresel yayl zerinde etkilidir.Her eit gl, glet, bataklk, mera, havuz, doal ukurlar, ta oyuklar, aa kovuklar, ayr ya da ormanda birikmi kar, yamur, sulama sular, yava akan akarsularn ky kesiminde oluan ve su bitkileri/yosunlarla kapl durgun ksmlar, drenaj ya da sulama kanallar, toprak arklar, terk edilmi kuyular, sarnlar, eltik tarlalar, eme yalaklar, konutlarn evresindeki iinde su biriktirilen her eit kap, otomobil lastikleri, foseptikler, bataklk ya da mera iinde ve kysndaki hayvan ayak izleri, fabrika atk sular vb yerlerdeki temiz, az tuzlu, tuzlu ve kirli sular reme alanlardr.

YUMURTA evresiSivrisinek yumurtalar 0.6-1 mm boyunda bir ucu sivri, dier ucu daha kt olan i eklinde yaplardr.

Sivrisineklerin tek tek ya da paket olmak zere genel olarak iki tip yumurta brakma ekilleri vardrYumurtalarn ve yumurta brakma ekillerinin farkl olmasndan dolay cinsler ve trler birbirlerinden kolayca ayrlrlar. Ergin diiler50-200 arasnda yumurta brakrlar. Yumurtalar dorudan suya ya da suda yzen bir cisme braklr. Kuruhavaya dayankl deillerdir. 2-3 gn ierisinde yumurtadan karlar ancak souk havalarda 2-3 hafta srebilmektedir.

Larva evresiLarva yumurtay alt yzeyinden ba ksmndaki kesiciler yardmyla keser ve dar kar. 3 kez gmlek deitirirler ve 4 evre geirirler. Drdnc evre larva 6-13 mm boyunda olabilir. Vcutlar ince ve saydam bir kitinsel rt ile rtldr. Bata ve vcutta ok sayda seta ad verilen kllar bulunur. Setalar evre artlarnn alglanmas ve su iinde dengenin korunmasn salar. Genellikle srt ksmlar gne nlarn tutmak iin koyu renkli, karn ksmlar ak renklidir. Larvann yzeyi zerine simetrik olarak dizilmi kllar bulunur. Bu kllarn dizilii trlere gre deiir. Besinler algler ve tek hcrelilerdir.ok hzl hareket ederler. Arka ksmlarnda solungalar vardr ve sk sk su yzeyine nefes almak iin giderler. Larva drdnc evresine geldiinde hareketler azalr ve vcudu karn ynnde kvrlmaya balar; ince, saydam ve koyukahverengi bir eperle sarlarak pupaya dnr. 7-10 gn ierisinde pupa evresine geer.

Sivrisinek larvalarnn vcutlar belirgin olarak birbirinden ayrlm ayr blmden olumutur :Ba, gvde ve karn.

Pupa evresiPupann vcudu iki blmden oluur. nde ok byk olan ba, gvde arkasnda ise srt-karn ynnde yass olarak karn bulunur. Pupa ilk zamanlarnda ok hareketlidir ancak daha sonra bakalama hazrlanmak iin bu hareketi azalr. Ve beslenme durur. Pupann gelime sresi en fazla 5-6, ideal koullarda 1-2 gn srer.

Bakalam yapacak pupalar yatay konuma geerler ve vcutlarnn n ksmlarn sudan darya uzatrlar. Hava alma ile pupa rts iindeki i basn artar; buna bal olarak, vcudun n ksmnda orta izgi "T" eklinde boydan boya yrtlr ve ergin darya kar. Darya kma 5-6 dakika srer.

Ergin dnem

Sivrisinekler ergin evresini, yumurta, larva ve pupalardan farkl olarak karasal habitatta geirirler. Bu evrede, kanatlarn varlndan dolay, uma zelliini kazanrlar. Larva evresinde ineyici olan az paralar, ergin evresinde alt ineli ekle dnr. Yani, larva evresinde beslenmelerini yeme yoluyla yaparlarken, ergin evresinde sokma ya da kan emme yoluyla yaparlar. Dii ve erkek erginler genel olarak iek ve meyvelerin zsuyu ile beslenirler.Dii ergin, yumurtalar gelitirebilmek iin proteine ihtiya duyduklarndan insan ve hayvanlardan kan emerler. Erginler, ince yapl, ba kk, birleik gzleri iri, antenleri ve hortumu ince uzun, gs yuvarlams ve yanlardan bask, kanatlar dar-uzun, bacaklar ince ve uzun, karn yuvarlak ve uzun olan canllardr. Boylar 3-13 mm dir. Vcutlar ve uzantlar pullarla rtldr. Bu pullarn dizilii, renkleri ve dalm cinslerin ve trlerin birbirlerinden ayrlmas iin snflandrmada olduka nemlidir

Sivrisineklerin yaam dngs

anopheles

AEDES

CULEX

Vektr kontrolMcadele yntemler

Anofel(Anopheles), ok kalabalk ve bir ksm stma vb. hastalklara sebep olan bir sivrisinek cinsi.Pupa ilk zamanlarnda ok hareketlidir ancak daha sonra bakalama hazrlanmak iin bu hareketi azalr ve beslenmesi durur. Bu yzden, sivrisinek sucul evre mcadelesinde, mcadele yaplacak suda populasyonnun byk ounluu son dnem drdnc evre larva ya da pupa evresinden oluuyorsa, ortamda insektisit kullanmann hi bir anlam yoktur. nk bu evrelerde beslenme durmutur. eperi yumuak, ince ve saydam olduundan iinde gelien ergin kolayca grlebilmektedir. Suyun dalgalanmas sonucu kendini brakarak pasif hareketle aa iner. Uzun sre su dibinde kalabilirler. Bundan dolay yumurtlama, vektr mcadele almalarnn organizasyonun da ana fikir, sivrisineklerin bu yumurtlama dngsnn mmkn olduunca abuk bir ekilde kesintiye uratlmas temeline dayanmaktadr.

Sivrisinek ve larva ile mcadele yntemleri : Kltrel McadeleFiziksel- Mekanik McadeleBiyolojik Mcadele Kimyasal Mcadele

Kltrel Mcadele Zararllarn biyolojisi, yaam biimi ve savam yollarnn zellikle temel eitimde, deiik iletiim aralar ile halka tantmnn salanmasdr

Fiziksel- Mekanik Mcadeleevre dzenlemesi yaplmaldr.Larva reme (jit) alanlarna drenaj kanallar almas,ukurlarn doldurulmas, alt yap deiiklikleri, birikinti ve bataklklarn kurutulmas , sucul bitkilerin temizlenmesi, su seviyesini ve suyun hareketini deitirme gibi yaplacak dzenlemeleri ierir.HESler ile mcadele edilmelidir. (HESlerin kurulduu alanlarda, scak su ve buna bal olarak iklim deiiklii nedeniyle sivrisineklerin remesi iin uygun bir ortam olumaktadr. GAP projesi ile Diyarbakr ilinde 1994 ylnda 31.000; 1997 ylnda 12.000 yeni stma vakas tespit edilmitir. (Kadolu,2001) Bu sebeple tropikal bir iklime sahip olmayan Diyarbakr ilinde, hastalk kontrol iin Tropikal Salk Merkezi Klinii kurulmutur.)Kresel snma / iklim deiiklii ile mcadele edilmelidir.Kresel snmaya sebep olan sera gazlarnn banda CO2 gelmektedir. Sivrisinekler hedefe ulamadan 50 metre nce koku alabilir, uzun sre nce ya da yeni dar verilen ortamdaki CO2 sinekleri eker.Ayrca kresel iklim deiiklii sebebiyle oluacak selleri de gz nnde bulundurmal zira sivrisinekler yumurtalarn, larvalarnn beslenebilmesi iin organik ykn fazla olduu kirli sulara brakrlar.

Biyolojik Mcadele Bacillus thuringiensis israelensis H-14 ( bt). Kefedilmesi 1975 ylna dek uzanan Bacillus thuringiensis israelensis H-14 ( bt). Bti toksini kristalize bir mide zehiridir. Kontakt etkisi yoktur. Toksin larvann orta midesinde zehirli alt birimlerine ayrlr ve bu ayrm sadece sivrisineklerde gerekleir. Bunlara karlk Btinin etkisi birka gn ile snrl olduundan uygulama zamannn iyi seilmesi , su ierik deerlerinin iyi bilinmesi ve uygulama planlanmasnn buna gre yaplmas gerekir. Ayrca Btinin kirli sularda etkisiz olduu da bir gerektir.lkemizde ruhsatl preparatlar vardr.lkemizde biyolojik kontrol olarak sivrisinek mcadelesinde bakteriler ve balklar kullanlmaktadr.Bacillus sphaericusBacillus sphaericus toksinleride sivrisinek mcadelesinde baarl olarak kullanlmaktadr. Ayrca Btinin tersine kirli sularda da etkili olurlar. Fakat sporlarnn dibe kmesi yznden anofel larvalarna etkisizdirler. Balklar

Bcek Geliim Dzenleyiciler Sivrisineklerin yaam evrelerinin belirli dnemlerinde etki ederek geliimini o evrede durdururlar. Genel olarak kitin sentezi inhibitrleri ve jvenil hormon analoglardr. Kitin sentezi inhibitrleri. Kitinin oluumuna engel olurlar.

Kimyasal McadeleUygulanan pestisitlerin hedef canl dndakileri etkilemesi, evrede birikmesi, diren gelimesi, besin zinciri yoluyla ykseltgenmeleri maliyetlerinin ykseklii, sosyal ve evreci basknn artmas gibi olumsuz nedenlerine ramen, kontrolde ksa srede etkin ve kesin sonu saladklarndan kullanmlar kanlmazdr ve gnmzde en ok kullanlan zararl sava yntemi konumundadr.Aadaki uygulamalar diren geliimini ve evreye etkisini geni alanlar yerine daha snrl alanlarda ve tm mevsimler yerine reme alanlarnda kullanm azaltabilir.Vektr mcadele almalarnn organizasyonun da ana fikir, sivrisineklerin bu yumurtlama dngsnn mmkn olduunca abuk bir ekilde kesintiye uratlmas temeline dayanmaktadr.

KAPALI ALAN LALAMASIKapal alan ilalamas sivrisineklerin ilalanm olan yzeyler stnde dinlenirken ldrc dozda insektisite maruz kalp lmeleri prensibine dayanan bir kontrol yntemidir. Bu yntemin temel prensibi sivrisinein soktuktan sonra dinlenecek bir yer arayaca gerei stne kuruludur. Buna ilaveten bu dinlenme yerinde onu ldrmeye yetecek dozda toksik madde ile yeterli sre sivrisinek-insektisit temas olmaldr.Bundan dolay kapal alan ilalama programnn baarya ulamas iin en uygun temas sresinin salanmas gerekir. Bunun yan sra,ilalama planlama aamasnda insan,vektr, kullanlan kimyasal madde ve evre koullar gibi dier faktrler gz nne alnmaldr.

AIK ALAN LALAMASIAlan ilalamas insektisit paracklarnn belli yzey yerine belli hacimdeki bir alan stne yaylmas iin kullanlan biterimdir Bu metodun amac dinlenen ya da uan sivrisinekleri ldrmektir. Hedef vektr ile temas edecek uygun boyuttaki ila damlacklarndan oluan bir bulutun uygulama yaplan alandaki havay kapsamas amalanr.Bu uygulamada damlacklar iin en uygun boyutu semek nemlidir. Dnya Salk rgt verilerine gre ideal damlack boyutu 15-25 mikron olarak belirlenmitir. Teorik olarak her damlack temas esnasnda vektr ldrecek miktarda aktif madde tamaldr. Eer insektisit damlacklar ok byk ya da ar ise, vektre temas edemeden ok erken yere debilirler. Ya da tam tersine, ok hafif ya da kk ise hava akmlar sonucunda yukar doru ekilerek hedef blgeden uzaklarlar.Ak Alan uygulamasnn baarya ulamas iin gerekli n koullar;Uygulama yaplacak blgede hedef vektrn olmas ( vektr / insektisit temas )Hedef vektre uygun damlack bykl ( 15-25 mikron )Uygun evre koullarnsektisit ile temas ihtimalini artrabilmek iin sivrisineklerin tercihen uuyor olmasUygun insektisitin seimiAlan ilalamas genellikle sivrisinekleri saklandklar, dinlendikleri veya k mevsimini geirdikleri kapal alanlarda uygulanmaldr.bu alanlar bodrumlar, ahrlar dehlizler vb yerler olup, buralarda tercihen souk sisleme metodu ile ilalanmaldr.Erikin sivrsinekler pupadan ktktan sonra yeterli g ve enerjiyi toplayabilmek iin, sivrsinek reme yerlerinde, bataklk alanlarda , pamuk ve pirin tarlalarnda, aszlklarda 24-36 saat dinlenmektedirler. Bu zellikleri gz nne alnarak bu alanlarda ok kuvvetli sisleme cihazlaryla , tercihan ULV yntemi ile mcadele edilebilir.

Rabia zeyneb k.