-

Mjerne i kontrolne tehnologije u grafikom inenjeringu Univerzitet PIM

UNIVERZITET ZA POSLOVNI INENJERING I MENADMENT BANJA LUKA

TEHNIKI FAKULTETSTUDIJSKI PROGRAM ZA GRAFIKI INENJERING I DIZAJNSEMINARSKI RAD

Mjerenje veliinaPredmet: Mjerne i kontrolne tehnologije u grafikom inenjeringuMentor:

Ime studenta i broj indeksa:

Doc. dr Radenko urica

Boris Stankovi / GD-1-004/12

Banja Luka, juni, 2015. godineSadraj:

UVOD..................................................................................................................................31. POJMOVI VEZANI ZA METOD MJERENJA............................................................42. POJMOVI U VEZI MJERILA.......................................................................................73. OSNOVNE MJERNE VELIINE...............................................................................114. GREKE U MJERENJIMA.........................................................................................145. ZAKLJUAK..............................................................................................................16LITERATURA...................................................................................................................17UVODMjerenje je odreivanje veliine nekoj pojavi ili nekom objektu. Ta veliina se iskazuje numeriki (brojem) i jedinicom odreene veliine. Mjeriti se mogu samo osnovne veliine po SI sistemu. To su: duina, masa, vrijeme, temperatura, elektrina struja, intenzitet svjetlosti i koliina materije.Za mjerenje navedenih veliina su potrebni mjerni instrumenti pomou kojih se odreuje vrijednost ovih veliina. Masa je jedina veliina od gore navedenih koja se ne moe mjeriti, nego se ona poredi. Za sve ostale veliine tzv. izvedene, odreivanje njihovih vrijednosti se ne vri izraunavanjem nego raunanjem osnovnih veliina. Kod raunanja se mora obratiti panja na sljedee stvari:

Samo se vrijednosti istih veliina mogu sabirati i oduzmati. Ako se kod sabiranja i oduzimanja istih veliina desi da su im jedinice razliite, onda se jedinice pretvaraju sve dok se ne doe do iste jedinice i tek se onda vrijednosti mogu sabrati i oduzeti. Kod sabiranja i oduzimanja, samo se vrijednosti saberu ili oduzmu, a jednica se prepie (ona mora biti ista kod oba). Kod mnoenja i dijeljenja veliina i vrijednosti i njihove jedinice se mnoe i dijele. Kod kvadriranja i korjenovanja veliina i vrijednosti i njihove jedinice se kvadriraju i korjenuju.Kod mjerenja odreene pojave ili objekta esto se desi da doe do pogreke. Najei uzroci te pogreke su sljedei:

Nepravilno rukovanje sa mjernim instrumentima

Nepoznavanje mjernog instrumenta, veliine, objekta ili pojave koja se mjeri

Nepreciznost

Neispravnost mjernog instrumenta

Predrasude ili instinkt kod osobe koja mjeri odreenu pojavu ili objekt

Ovo su najei uzroci koji dovode do greke pri mjerenju odreene pojave ili objekta1. POJMOVI VEZANI ZA METOD MJERENJAU proizvodnom procesu jedna od najvanijih oblasti je kontrola ostvarenih mjera i oblika radnih predmeta, bez obzira da li se radi o meufaznoj ili o zavrnoj kontroli. U toku kontrole utvruje se ispravnost odnosne mjere i predmeti se razvrstavaju na grupe ispravnih i neispravnih, a neispravni se dalje dijele na kart koji se odbacuju i na predmeta za doradu, kod kojih se neispravne mjere jo mogu dovesti na traenu veliinu.Metrologija je nauka o mjerenjima, zbir teorijskih i praktinih saznanja. Ona tretira metode i postavke mjerenja svih fiziko - tehnikih veliina. Npr. u mainogradnji, to je primjenjena nauka o kontroli mjera.Mjerenje je uporeivanje prihvaene jedinice mjere sa veliinom koja se mjeri, radi dobijanja brojne vrijednosti mjerne veliine. Znai: mjerna veliina - Q je proizvod brojne vrednosti - q mjerne veliine (mjerni broj) i jedinice mjere - M.Q = q * M (slika 1.)Kontrola je proces, pomou kojeg se utvruje ispavnost mjernog predmeta. Ako se mjere tog predmeta nalaze u propisanim granicama (koje su odreene zadanim tolerancijama), predmet je dobar, dok je u protivnom lo. to se tie jedinica mjera, danas se iskljuivo mogu primjeniti one koje su odreene meunarodnim sistemom mjera, tj. osnovne, dopunske i izvedene SI jedinice, odnosno, ije upotrebe taj sistem jo dozvoljava. Od svih jedinica mjera, predvienih SI sistemom, u tehnici merenja duina i uglova upotrebljava se samo nekoliko. To su: za duinu: metar (m),

za povrinu: kvadratni metar (m2 ),

za silu: njutn (1N = 1 kgm/s2, gde je kg kilogram, jedinica za masu a s sekunda, jedinica za vrijeme),

za pritisak: paskal (1Pa = 1 N/m2 ), odnosno bar, (1bar = 105 Pa ),

za temperaturu: stepen celzijusa (1oC= 1K, gde je K - kelvin, jedinica apsolutne termodinamike temperature T=t + 273,15, t je temperatura u oC ), i

za ugao u ravni: radijan (rad) i prav ugao ( ), odnosno, stepen (1o = /180 rad) i njegovi manji delovi: minuta (1 = 1/60 o) i sekunda (1 = 1/60), kao i gradus ili gon (1g = /200 rad) i njegovi manji dijelovi: nova minuta (1c = 1/100g) i nova sekunda (1cc = 1/100c ).

Slika 1. inioci za obrazovanje decimalnih mjernih jedinica

Neke jedinice u odreenom sluaju mogu biti premale ili prevelike. Zbog toga su uvedeni standardni inioci za obrazovanje decimalnih mjernih jedinica. inioci se izraavaju brojkom 10 na odreenom stepenu, kao to je navedeno na slici 1. Svaki inioc ima odreeni naziv i oznaku. Oznaka za decimalnu mjernu jedinicu se sastoji od oznake inioca i oznake osnovne jedinice i piu se zajedno (napr. 1000 m = 1km - kilometar). Neposredno (direktno) mjerenje: na mjerilu se direktno oitava mjerna veliina.

Posredno (indirektno) mjerenje: mjerilom se odreuje neka veliina koja je u matematikoj funkciji sa mjernom veliinom.

Simpleksno mjerenje: odreivanje veliine ili odstupanja samo jedne mjere.

Kompleksno mjerenje: istovremeno odreivanje vrijednosti i meusobnog poloaja vie mjernih veliina ili njihovih odstupanja kod jednog mjernog predmeta.

Mjerenje sa dodirom: mjerna povrina elementa mjerila je u kontaktu sa povrinom mjernog predmeta, to se ostvaruje silom odreene veliine. Ona se zove mjerna sila, koja izaziva tzv. mjerni pritisak. Dodir po mogunosti treba ostvariti u taki, poto to obezbjeuje veu tanost mjerenja. Zbog toga kod ravnih povrina mjernih predmeta primjenjuju se mjerni pipci sa sferinim zavretkom, a kod zaobljenih povrina se koriste mjerni pipci sa ravnim zavretkom. Mjerenje bez dodira: mjerilo nije u kontaktu sa mjernim predmetom. Ovakvo mjerenje je izvodljivo samo kod optikih, laserskih i pneumatskih mjernih ureaja.

Uporedno mjerenje: mjerilom se odreuje odstupanje od etalona ili etalonom podeene mjere.

Pasivno mjerenje: mjerilom se samo odreuje mjera, odnosno njeno odstupanje, ali mjerilo se ne mijea u proizvodni proces.

Aktivno mjerenje: mjerilo prati ostvarivanje propisane mjere predmeta i u sluaju da postoji opasnost od pojave greaka, umjea se u proizvodni proces: ili zaustavlja radnu mainu, ili koriguje njen rad.

Slika 2. Primjena razliitih mjernih pipaka2. POJMOVI U VEZI MJERILAMjerilo je telo, instrument ili ureaj koji slui za reprodukovanje jedne ili vie mjera u odreenoj oblasti. Mjerila mogu biti: jednostruka ili viestruka.Jednostruka mjerila slue za reprodukovanje jedne odreene mjere. Ova se mjerila koriste za uporedna mjerenja. Izrauju se bez skale i zbog toga pomou njih se moe odrediti samo jedna mjera, odnosno njeno odstupanje. U ovu grupu mjerila spadaju: uporedne mjerke,

granina mjerila i

abloni i kalibri.Viestruka mjerila slue za odreivanje bilo koje mjere u granicama mjerne oblasti dotinog mjerila. U ovu grupu spadaju sva univerzalna mjerila i u mainogradnji ona se najvie primenjuju. Mjerila, koja pokazuju samo odstupanje od nominalne (odnosno bilo koje podeene) mjere, ali ne omoguavaju oitavanje same mjere, nazivaju se komparatorima. Viestruka mjerila su veoma raznovrsna. Na osnovu naina registrovanja mjernih veliina, mogu biti: mehanika,

optika,

elektrina,

elektronska,

pneumatska i

hidraulina.esto puta postoji i kombinacija ovih osnovnih tipova. Primjena elektronike u mjernoj tehnici stvorila je mogunost usavravanja postojeih mjerila. Veliki broj mehanikih i elektrinih mjerila se danas izrauju i kao kombinovana, sa dodatkom elektronskih dijelova, ime je poveana njihova osjetljivost i tanost. Pravilan izbor mjerila za ostvarivanje odreenog metrolokog zadatka (mjerenja), moe se izvriti samo na osnovu poznavanja metrolokih karakteristika mjerila. Odabiranje odgovarajueg mjerila iz grupe prikladnih, vri se na osnovu propisane tolerancije mjernog predmeta. Preporuuje se, da najvea greka mjerenja ne bude vea od 1/10 (ali nikako vea od 1/5) veliine tolerancije. Metroloke karakteristike mjerila uslovljene su konstruktivnim reenjima i primjenjenim dodatnim priborom.

Pokaziva je dio mjerila, na kome se oitava mjerna veliina koja moe da bude sama mjera ili njeno odstupanje. Pokazivanje merne veliine moe da bude analogno ili digitalno. Kod analognog (kontinualnog) pokazivanja, mjerna veliina se odreuje nekom analognom veliinom. Takav je sluaj kod mjerila sa skalom i kazaljkom, odnosno, sa dve skale, od kojih je jedna pokretna. Kod digitalnog pokazivanja, mjerenje se vri pomou niza impulsa, pa zbog toga promjene mjerne veliine se ne mogu oitati kontinualno, ve se brojke pojavljuju na pokazivau u skokovima. Skala slui za pokazivanje izmjerene vrijednosti, pomou kazaljke (ili druge skale), i sastoji se iz niza oznaka. Oznaka skale je znak (crta, linija, taka, i sl.) koji odgovara nekoj posebnoj vrijednosti mjerne veliine. Kod oznake se redovno nalazi i neka brojka. U zavisnosti od tipa skale, brojka moe da bude kod svake, odnosno kod svake druge, pete ili desete oznake. Nulta taka je uvijek oznaena, a ona moe da bude na poetku ili na sredini skale. Debljina oznake zavisi od tanosti mjerila, sa poveanjem tanosti ta debljina treba da se smanjuje. Ona obino iznosi 1/10 veliine podioka skale. Radi lakeg oitavanja vijrednosti, svaka druga, peta i/ili deseta oznaka je dua.Veliina podioka skale (a) je rastojanje izmeu osa dvaju susjednih oznaka (slika 2.). Veliina podioka moe da bude jednaka po cijeloj skali ili razliita i treba da iznosi 0,7...2,5 mm, to obezbjeuje mogunost tanijeg procjenjivanja desetina te podjele. Kod digitalnih skala, veliina podioka je interval izmeu dve susjedne najmanje brojke koje se skokovito pojavljuju na ekranu.

Slika 2. Veliina podeoka skaleVrijednost podioka skale (c) je promjena mjerne veliine koja odgovara premjetanju kazaljke za veliinu jednog podioka. Vrijednost podioka moe da bude konstantna po cijeloj skali, ili promjenljiva. Kod nekih tipova mjerila, promjena veliine podioka skale se usaglaava sa promjenom vrijednosti podioka, ime se obezbjeuje konstantna vrijednost podioka po cijeloj skali. Kod digitalnih skala vrijednost podioka odgovara razlici dve susjedne najmanje brojke koje se skokovito pojavljuju na ekranu.Donja granica mjerenja je najmanja mjera koja se moe odrediti mjerilom. Gornja granica mjerenja je najvea mjera koja se moe odrediti mjerilom. Oblast primjene je razlika izmeu gornje i donje granice mjerenja mjerila. Sastoji se od oblasti pokazivanja skale, odnosno oblasti mjerenja i oblasti pomjeranja podeljivog mjernog pipka. Oblast pokazivanja skale je ukupna mjerna veliina koja se moe oitati na skali i odreena je donjom i gornjom granicom oitavanja.

Oblast mjerenja je ona oblast u kojoj se vrijednosti oitavaju sa utvrenom tanou. To znai da greke mjerenja u toj oblasti ostaju manje od maksimalnih dozvoljenih vrijednosti. Oblast mjerenja je obino jednaka oblasti pokazivanja skale. Oblast pomjeranja podeljivog mjernog pipka je uslovljena konstrukcijom. Podeavanje tog pipka za odreeni mjerni zadatak se vri pomou mjerila vee tanosti ili etalona tako, da kazaljka pokazuje nulu. Ako mjerilo nije snabdjeveno podeljivim pipkom, ova oblast je ravna nuli. Prazan hod je mogunost pomjeranja mjernog pipka izvan oblasti pokazivanja skale.Osjetljivost (e) predstavlja odnos relativnog pomjeranja kazaljke ili skale prema stvarnoj promjeni mjerne veliine, koja je izazvala to relativno pomjeranje. Osjetljivost je osobina koja govori o sposobnosti reagovanja mjerila na promjenu mjerne veliine. Kod vee osjetljivosti, oitavanje je tanije. Osjetljivost se moe matematiki izraziti na sljedei nain (a - veliina podeoka skale, c - vrijednost podeoka skale):

e = a / c (slika 2.)

Postojanost mjerila je osobina mjerila da sauva svoje metroloke karakteristike tokom dueg vremena. Radni vijek mjerila je kalendarsko vrijeme eksploatacije mjerila do granine istroenosti koja je odreena tehnikim propisima, odnosno do zastarjelosti. Mjerna sila je sila koja priljubljuje mjernu povrinu mjerila uz mjerni predmet. U zavisnosti od konstrukcije mjerila, ona potie od dejstva opruge ili gravitacije. Njena vrijednost moe biti konstantna ili promjenljiva u mjernoj oblasti. Radi odreivanja uticaja na rezultate mjerenja, potrebno je poznavati njene ekstremne vrijednosti. Mjerni pritisak se javlja na dodirnim povrinama mjerila i mjernog predmeta, a izazvan je dejstvom mjerne sile. Vrijednost tog pritiska je ravna koliniku mjerne sile i veliine povrina u dodiru. Odstupanje mjernih povrina od ravnosti i paralelnosti utie na kvalitet mjerila, jer prouzrokuje pojavu odreenih greaka mjerenja.3. OSNOVNE MJERNE VELIINE

Duina je mjerna veliina koja definie razliku poloaja dvije take u prostoru, tj. njihovu udaljenost ili put koji izmeu njih treba prijei pri pravolinijskom kretanju.Uobiajeni znak za duinu je l, a mjerna jedinica je metar.

Kod mjerenja prostornih dimenzija tijela naziv duina se koristi samo za jednu (obino najduu) od pravouglog koordinatnog sistema, dok se za ostale dvije koriste nazivi irina i visina. irina se obino oznaava s b, a visina sa h, mjerna jedinica je takoer metar (m). Ove tri karakteristike se nazivaju dimenzije. Mjerenja duine su postala jako vana za ovjeka pojavom prvih sjedilakih naselja. Tada je dolo promjene naina ivota drevnih ljudi koji su od nomada-sakupljaa postali poljoprivrednici. Intenzivirana je izgradnja nastambi, pojavila se potreba za premjeravanjima zemljita, a pojava trgovine je potcrtala potrebu preciznog naina mjerenja roba koji su sluili za razmjenu.

Razvojem drutva rasli su i zahtjevi za veom preciznou prilikom mjerenja, a broj jedinica mjere u upotrebi je bio nepregledno veliki. Kroz historiju su postojale razliite jedinice za mjerenje duine. esto se deavalo da je gotovo svaki region odreene zemlje imao svoju jedinicu, to je dovodilo do apsurdnih situacija da su ak i susjedni gradovi razliito obiljeavali udaljenost. Jedinica mjere koja je najzastupljenija u dananje doba je SI jedinica mjere 1 metar (1m), definisan kao duina puta koji pree svjetlost kroz vakum tokom vremenskog intervala od 1/299,792,458 sekundi. Pored toga navodimo neke od ranije koritenih jedinica, kao i jedinica koje su jo uvijek u upotrebi.

Masa je osobina nekog tijela. U svakodnevnom ivotu esto se zamjenjuje sa teinom to je neispravno jer su to dvije razliite fizikalne veliine. Neke razlike: masa je apsolutna dok teina zavisi od gravitacije; masa se mjeri vagom, a teina dinamometrom; masa se izraava u kilogramima [kg], a teina u njutnima [N].

Masa je mjera inercije ili tromosti tijela. Inercija (tromost) je takoer osobina svakog tijela po kojem to tijelo nastoji ostati u stanju u kojem se nalo (u stanju mirovanja ako je mirovalo, u stanju kretanja ako se kretalo). To znai da su ove dvije veliine meusobno zavisne, direktno proporcionalne tijelo vee mase ima veu inerciju, a tijelo manje mase ima manju inerciju.

Osnovna mjerna jedinica za mjerenje mase je kilogram [kg]. Masa tijela koje ima masu 1kg jednaka je masi prautega; odnosno, mjerna jedinica za masu 1 kg izvedena je od mase prautega koji se uva u Muzeju utega i mjera u Svresu blizu Pariza.

Masu nekog tijela moemo odrediti vaganjem usporeivanjem mase tijela sa masom utega, tijela mase koja se smatra poznatom. Ako vaga pokae da su mase ovih tijela jednake (doe do izjednaenja, kazaljka pokazuje 0...) tada se smatra da je masa tijela jednaka poznatoj masi utega.

Masu se takoer moe saznati upotrebom formula u kojima se pojavljuju veliine zavisne od mase. Primjer: gustoa tvari od koje je neko tijelo izraeno jednaka je koliniku mase i volumena tog tijela. Dakle, ako znamo volumen tijela i gustou tvari od koje je izraeno lahko moemo zakljuiti da e masa biti jednaka umnoku gustoe (izraene u kg/m3 ili g/cm3) i volumena (izraenog u m3 ili cm3, respektivno zavisno od mjerne jedinice u kojoj je izraena gustoa).

Vrijeme je fizika veliina. Ona spada u osnovne veliine. Po SI sistemu jedninica za vrijeme je sekunda (1 s). Sekundu definiemo kao 86400-ti dio srednjeg sunevog dana. Oznaka za vrijeme je t.

Temperatura je fizikalna veliina kojom se izraava toplotno stanje neke materije. Ona ovisi o tome koliko toplote sadri neko tijelo odreene mase i pritiska. Temperatura ne moe prelaziti s tijela na tijelo, nego prelazi toplota, a temperature se izjednaavaju. Jedinica za mjerenje temperature u SI jeste kelvin (K), a postoji i jo nekoliko jedinica koje ne pripadaju SI: stepen Celzija (C), stepen Fahrenheita (F). Najnia teoretski mogua temperatura je 0 K (-273,15 C). Naziva se apsolutnom nulom.

Elektrina struja je usmjereno kretanje elektriciteta pod uticajem elektrinog polja ili razlike elektrinih potencijala. SI jedinica za elektrinu struju je amper (A), to je jednako protoku jednog kulona elektriciteta u sekundi. U veini vrstih provodnika, kada na njih ne djeluju spoljne elektrine sile, postoji nasumino kretanje slobodnih elektrona koje nastaje usljed termalne energije koju elektroni dobijaju iz okolnog prostora. Kada atom izgubi slobodni elektron, postaje pozitivno naelektrisan. Slobodan elektron moe da se kree meu ovim pozitivnim ionima, dok oni mogu samo da osciliraju oko njihovih stalnih pozicija u reetki provodnika. Slobodni elektroni su stoga nosioci elektriciteta u vrstim provodnicima. Ako se zamisli ravan koja presjeca provodnik na pola, ukupan broj slobodnih elektrona koji prolaze sa jedne strane na drugu jednak je broju koji prolazi u suprotnom smjeru.

Kada se krajevi vrstog provodnika spoje sa polovima izvora napona, na primjer istosmjerne struje kao to je baterija, taj izvor uspostavlja elektrino polje na kraju provodnika. U trenutku spajanja kontakata, slobodni elektroni u provodniku e poeti da se kreu sa negativnog prema pozitivnom kraju izvora pod uticajem elektrinog polja. Za svaki amper struje, 1 kulon elektriciteta (koji se sastoji od oko 6.242 1018 elementarnih estica - elektricitet jednog elektrona ili protona) prolazi svake sekunde kroz popreni presjek provodnika.

Jedinica za jainu elektrine struje je amper (A), nazvana prema francuskom fiziaru Andr-Marie Ampre i jedna je od osnovnih mjernih jedinica. Po definiciji jedan amper je jaina struje koja tee kroz dva beskonano duga i tanka vodia u vakuumu meusobno udaljena jedan metar kada sila stvorena strujom iznosi 2107 N po svakom metru duine vodia.4. GREKE U MJERENJIMA

Greka koja nastaje u toku mjerenja je sloena greka. Ona se sastoji iz niza parcijalnih greaka koje su prouzrokovane: konstrukcijom, izradom i montaom mjerila,

grekama badarenja,

uticajima okoline,

linim osobinama operatora (mjerioca, kontrolora) i

dejstvom mjerne sileUkupna greka je ustvari razlika izmeu stvarne i nazivne mjere.M = Mst - Mn (1.04)

gde je:M - greka mjerenja,

Mst - stvarna mjera,

Mn - nazivna (nominalna) mjera.Relativna greka je jednaka odnosu ukupne greke i nazivne mjere.

Procentualna greka je relativna greka, izraena u procentima.

Najvaniji princip mjerenja je postavio prof. Ernst Abe (Abbe) 1893.g. koji je poznat pod imenom Abeov princip (ili komparatorski princip) mjerenja koji glasi: mjerni predmet se mora nalaziti u produetku mjerne skale. Ve pri konstrukciji mjerila treba teiti da se ispuni ovaj uslov, koji je ematski prikazan na slici (slika 3.).

Slika 3. ematski prikaz Abeovog principa mjerenjaGreke koje utiu na rezultat mjerenja, mogu biti: stalne (sistematske) i

sluajne (nesistematske)U toku mjerenja, pri datim okolnostima, stalne greke se uvijek javljaju na isti nain i imaju istu veliinu i predznak. Njihovi uzroci se mogu utvrditi i zbog toga se te greke mogu i odkloniti, uglavnom raunskim putem. Veina stalnih greaka se odreuju pri laboratorijskim uslovima, primjenom drugog mjerila i drugog naina mjerenja. Stalne greke koje se najee pojavljuju su slijedee: greke mjerila,

line greke i greke uslijed uticaja okoline.5. ZAKLJUAK

Mjerenja predstavljaju skup aktivnosti koje povezuju dijelove procesa putem mjerenja, ispitivanja i kontrole. Ako se pod razvojem proizvoda podrazumijevaju sve faze u razvoju od ideje do proizvoda u rukama kupca, moe se rei da se mjerenje vri u svim fazama razvoja proizvoda.

Mjerenjima se postie optimizacija: proizvodnje, ispitivanja, konstrukcije.

Optimizacija proizvodnje direktno je povezana sa cijenom proizvoda, pa je za svakog proizvoaa vano znati odgovore na niz pitanja koja se odnose na tanost rada maina. Radna gotovost maine takoer se procjenjuje mjerenjem. Da li je postojee tehnologija dobra i isplativa ili treba mijenjati postojeu, opet se odgovor dobiva koritenjem mjerenja. Svakoj proizvodnji prije poetka prethodi faza ispitivanja i analize trokova koje e pratiti proizvodnju. Proizvod u mainstvu se analizira i ispituje viestruko, naroito tolerancije. Svako poveanje tolerancija smanjuje trokove izrade i pojednostavljuje i pojeftinjuje kontrolu. Adekvatna mjerna sredstva su vane karike u kontroli kvaliteta. Osnovna uloga proizvodnih mjerenja je postizanje kvaliteta proizvoda, a najvaniji korak u tom cilju se postie provoenjem mjerenja.

Dananja proizvodnja je u velikoj mjeri automatizirana, pa su i postupci mjerenja automatizirani. Time se smanjuje vrijeme izrade proizvoda. U globalnom tritu proizvod se u cijelosti ne izrauje na jednom mjestu. Najee se sloeni proizvodi sklapaju na jednom mjestu od dijelova koji se proizvode na razliitim stranama svijeta. To se radi zbog ubrzanja procesa izlaska proizvoda na trite i niza drugih razloga. Proizvodi izraeni na razliitim mainama i kontrolirani razliitom opremom moraju initi jednu funkcionalnu cjelinu.

Mjerenja i kontrole koje se vre na radnom komadu i proizvodu esto nisu dovoljni da ispune sve zahtjeve trita. Osim propisanih esto se vre i dodatne kontrole kako bi se izbjegle neke greke, a minimizirale one koje je nemogue izbjei. LITERATURA1. Stani, J.: Metoda inenjerskih mjerenja, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1981.2. Panteli, I.: Primena statistikoh metoda u istraivanjima i procesima proizvodnje,Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, 1984.3. Jei, D.: Mjerna tehnika, Mainski fakultet, Banja Luka, 2004.4. Seferovi, E.: Metrologija u sistemu upravljanja kvalitetom, predavanja na postdiplomskom studiju, Zenica, 2002.strana 16