sekondÊre skool verbeterings- program...

© Gauteng Department of Education

1

SEKONDÊRE SKOOL

VERBETERINGS-

PROGRAM (SSIP) 2016

GEOGRAFIE

HERSIENDE

LEERDER NOTAS

SESSIE 6 - 9: GEOMORFOLOGIE

GRAAD 12


2

INHOUDSOPGAWE

SESSION ONDERWERP BLADSY

6 Dreineringsbekkens in Suid-Afrika

7 Fluviale prosesse

8 Stroomroof en dreineringsbekken en rivier bestuur

9 Geomorfologie Konsolidasie

GEOGRAFIE 2016 – WERKWOORD BETEKENISSE

VOORGESTELDE AKSIE

Gee rekening van

Verduidelik die oorsaak van Vol sinne

Analiseer Onderskei; ondersoek en interpreteer krities; positiewe en negatiewe; voor- en nadele

Vol sinne

Annoteer Voeg verduidelikende notas by ’n illustrasie, kaart of skets

Vol sinne

Beoordeel om 'n mening te vorm hoe suksesvol / effektiewe iets

Vol sinne

Verdedig om redes ter ondersteuning van of teen 'n stelling na vore gebring

Vol sinne

Assesseer om versigtig te oorweeg voordat jy 'n oordeel

Vol sinne

Kategoriseer

om dinge te plaas in groepe op grond van hul eienskappe

Een woord antwoorde / frases

Klassifiseer

om in groepe te verdeel of tipes sodat dinge met soortgelyke eienskappe in dieselfde groep - om te reël volgens tipe of soort

Vol sinne

Kommentaar om oor die algemeen oor skryf Vol sinne

Vergelyk om daarop te wys of te wys beide ooreenkomste en verskille

Vol sinne

Konstrueer om 'n vorm te teken 'n diagram word vereis

Kontrasteer

om die verskille van dinge , kwaliteite , gebeure of probleme te beklemtoon

Vol sinne

Skep om 'n nuwe of oorspronklike idee ontwikkel

Vol sinne

Kritiseer

om kommentaar te wys dat daar iets sleg of verkeerd maak

Vol sinne

Besluit om iets noukeurig te oorweeg en besluit wat gedoen moet word

Vol sinne

Verdedig om 'n standpunt te beskerm / regverdig Vol sinne

Definieer ‘n bondige en duidelike betekenis te gee Vol sinne

Bedink 'n metode om iets te doen of uit te vind Vol sinne

Demonstreer

om te wys of duidelik maak - om te illustreer en te verduidelik - om te bewys

Vol sinne


3

deur redenasie en bewyse - voorbeelde kan gegee word

Beskryf om 'n lys van die belangrikste eienskappe van iets of 'n beskrywing van te gee

Vol sinne

Ontwikkel

om suksesvol te ontwikkel en skep 'n nuwe metode / idee

Vol sinne

Onderskei die verskil tussen dinge uit te wys Vol sinne

Diskrimineer om die verskil tussen dinge te erken Vol sinne

Bespreek

Om te ondersoek deur middel van 'n argument , die aanbieding van beide kante en die bereiking van 'n gevolgtrekking

Vol sinne

Teken verduidelik deur middel van 'n skets 'n diagram word vereis

Evalueer

om 'n waardasie te maak of 'n mening uitspreek oor die waarde - om te definieer , analiseer en bespreek

Vol sinne

Ondersoek

om te kyk na iets versigtig - te ontleed en te bespreek

Vol sinne

Verduidelik duidelik te maak , te interpreteer en uitspel

Vol sinne

Vind 'n formele besluit oor iets te maak Vol sinne

Formuleer om 'n idee / mening in 'n noukeurig georganiseerde manier uit te druk

Vol sinne

Gee staat feite sonder bespreking Een woord antwoorde

Identifiseer om die belangrikste eienskappe van te gee

Een woord antwoorde

Illustreer om te wys hoe iets is - om te wys dat iets waar is

Vol sinne

Interpreteer om 'n verduideliking te gee van - om die betekenis te gee van

Vol sinne

Ondersoek

om te probeer om die feite oor iets uit te vind; om te bewys of gee redes vir besluite of gevolgtrekkings , met behulp van logiese argument

Vol sinne

Regverdig om te probeer om die feite oor iets vind Vol sinne

Lys

om 'n gespesifiseerde reeks bondige stellings te skryf

Een woord antwoorde

Vind die presiese plek te vind waar iets is Een woord antwoorde

Noem die verskaffing van relevante feite Een woord antwoorde

Benoem staat iets - gee , te identifiseer of te noem

Een woord antwoorde

Gee 'n oorsig gee 'n opsomming , met behulp van hoofpunte en laat uit die minder belangrike besonderhede

Vol sinne

Beplan om goed na te dink oor 'n reeks van aksies wat jy nodig het om te neem om iets te bereik

Vol sinne

Voorspel om te sê wat jy dink sal gebeur - om te voorspel - sê by voorbaat

Vol sinne


4

Prioritiseer te plaas in volgorde van belangrikheid Een woord antwoorde

Stel 'n plan voor te stel - 'n formele voorstel maak

Vol sinne

Gee staat feite sonder bespreking Een woord antwoorde / vol sinne

Bevraagteken om jou twyfel oor iets uit te spreek

Beoordeel te oorweeg dat iets 'n besondere gehalte het of bereik 'n bepaalde kwaliteit / vlak

Een woord antwoorde / vol sinne

Herroep om iets te onthou Een woord antwoorde / vol sinne

Erken om te aanvaar dat daar iets is wat waar of belangrik is- om goedkeuring van iets te gee

Een woord antwoorde / vol sinne

Beveel om te adviseer dat iets gedoen moet word

Vol sinne

Rapporteer om 'n amptelike verklaring of geskrewe dokument te gee

Vol sinne

Kies iets kies uit 'n groter geheel Een woord antwoorde

Skets om te illustreer met 'n eenvoudige tekening

'n diagram word vereis

Oplos 'n oplossing vir iets vind wat probleme veroorsaak

Vol sinne

Staat om inligting duidelik aan te bied sonder bespreking

Een woord antwoorde

Stel 'n verduideliking of oplossing voor te stel Vol sinne

Wys duidelik te maak - om te wys - om te verduidelik

Vol sinne

Ondersteun te wys dat 'n idee / stelling waar is Vol sinne

Tabuleer om groepe soortgelyke terme of aktiwiteite onder spesifieke opskrifte te klassifiseer

Een woord antwoorde / frases

Vertel iets as gevolg van kennis te erken Een woord antwoorde

Toets om iets te ondersoek om vas te stel of dit bevredigend is of 'n spesifieke gehalte het

Vol sinne

Gebruik om iets te doen met behulp van 'n spesifieke vaardigheid of metode

Vol sinne

Waarde om die belangrikheid / waarde van iets te oorweeg

Vol sinne

Bevestig om te kyk / te bewys dat iets reg is Vol sinne

Skryf 'n formele dokument te skep Vol sinne


5

SESSIE NR 6: GEOMORFOLOGIE ONDERWERP 6: DREINEERBEKKENS IN SUID-AFRIKA

AFDELING A: INHOUDELIKE NOTAS - DREINEERBEKKENS IN SA

TERMINOLOGIE / DEFINISIES

Deurlaatbaar Rots of grond wat toelaat dat water vinnig deur dit sypel bv. sand

Porositeit rots of grond met porieë waar water gestoor kan word

Opvanggebied Die gebied waaruit reënval sal dreineer in die rivierstelsel deur middel van die oppervlak vloei

Dreineerbekken Die hele gebied gedreineer deur 'n rivierstelsel insluitende die hoofstroom en sy sytakke. Een dreineerbekken word van 'n ander deur 'n groot waterskeiding geskei

River stelsel 'n Hoofstroom en al sy sytakke

Sytak Kleiner strome wat na die hoofstroom van 'n rivier vloei

Samevloeiing Die plek in die rivier waar twee sytakke ontmoet.

Waterskeiding Hoogliggende gebiede wat verskillende dreineerbekkens skei

Interfluviale gebied Die hoër (droë ) gebiede tussen verskillende sytakke

Bron Die begin van alle strome (in die hoërliggende gebiede - een rivier het baie bronne)

Riviermond Waar die rivier eindig in die see. Die rivier mond in die see en al sy water loop in die see in

Oppervlak afloopwater Water wat oor die oppervlak van die aarde loop tydens en na neerslag en in riviere beland

Afloop Wan in direkte afloop en indirekte afloop verdeel word

Direkte afloop Is die water wat oor die oppervlak van die aarde loop tydens en direk na neerslag en in riviere beland.

Indirekte afloop Is die water wat eers in die grond infiltreer en later vrygelaat word in die strome deur basis afvloei

Basis afvloei

Verwys na die grondwater wat sypel in


6

strome

Grondwater Water wat gestoor word in poreuse grond en rots massas

Watertafel Die boonste vlak van grondwater ; onder die watertafel is die grond versadig met water

. STUDIEWENKE: Geomorfologie is ‘n visuele gedeelte van Geografie. Elke verskynsel kan deur ‘n prentjie voorgestel word. Daar is baie nuwe terme en definisies wat jy uit jou kop uit moet ken en in staat wees om dit op ‘n skets te identifiseer. Daar is ook prosesse wat verduidelik hoe ‘n rivier werk, landskappe ontwikkel en hoe die mens en landskappe mekaar beïnvloed. As jy hierdie afdeling goed ken kan jy baie punte kry, maar dit behels baie studiewerk. Jy moet die terme ken om die werk te verstaan.


7

1. DREINEERBEKKENS IN SUID AFRIKA 1.1. Konsepte van ‘n Dreineerbekken geïllustreer en verduidelik

1.2. Soorte riviere – hierdie tekeninge illustreer dwarssneë deur die valleie

van verskillende soorte riviere.

Permanente riviere vloei regdeur die jaar as gevolg van deurlopende basis afvloei selfs indien die direkte afloop varieer. Hulle kom in hoë reënvalgebiede voor, bv. Tugela Rivier in KZN.

Periodieke riviere vloei elke jaar tydens die reënseisoen wanneer hulle direkte en indirekte afloop ontvang, maar droog op wanneer die watertafel tydens die droë seisoen verlaag. Hulle kom in semi-droë gebiede voor, bv. meeste riviere in die sentrale gedeelte van Suid Afrika.

Episodiese riviere vloei soms wanneer dit in ‘n droë gebied reën. In baie gevalle bereik die rivier nie eers die see nie omdat infiltrasie vinnig plaasvind, omdat die watertafel altyd ver onder die valleivloer is - Aub en Nossob riviere

Eksotiese riviere vloei voortdurend deur droë areas, omdat hulle water van meer vogtige gebiede stroomop ontvang bv. Nyl en onderste gedeelte van die Oranjerivier.

- - - - - Watertafel in reënseisoen ……… Watertafel in droë seisoen

SOURCE OORSPRONG

INTERFLUVE

INTERFULVIALE WATERSKEIDNG

PERMANENTE RIVIERE Watertafel kruis altyd met die

rivierkanale

PERIODIEKE RIVIERE Watertafel verlaag onder die

rivierkanaal in die droë

seisoen en die rivier droog op

EPISODIESE EN EKSOTIESE RIVIERE Watertafel altyd onder

die rivierkanaal


8

1.3. Onderliggende rotsstrukture, ontwikkeling en kenmerke van die volgende dreineerpatrone:

Dreineerpatroon Kenmerke Onderliggende rotsstrukture

Skets

Dendrities Boomvormige dreineerpatroon. Sytakke sluit met skerp hoeke vanaf stroomop aan

Homogene / Eenvormige rotse met ‘n matige helling. Rotse weerstaan erosie ewe veel bv. horisontale sedimentêre, stollingsgesteentes of metamorfiese rotslae.

Tralie Parallelle hoofstroom met sytakke wat reghoekig by die hoofstrome aansluit. Die hoofstrome vloei langs parallelle valleie en die sytakke dreineer die hange

Alternatiewe harde en sagte rots op die oppervlakte. Plooiberge met parallelle riwwe en valleie.

Reghoekig Sytakke en hoofstrome het

reghoekige buigings in die strome

Rotse met nate/krake Rivier vloei langs die krake soos wat dit langs die swakste gebiede eerste erodeer


9

Dreineerpatroon Kenmerke Onderliggende rotsstrukture

Skets

Radiaal Riviere vloei in verskillende rigtings vanaf ‘n sentrale punt

Heuwels, eilande en vulkaniese koepels veroorsaak dat die rivier van die hoë sentrale punt uitwaarts vloei

Sentripetaal Strome vloei na ‘n sentrale

punt Dreinering in ‘n vulkaniese krater of sirkelvormige dreineringsbekken. Strome eindige in ‘n meer of binnelandse see.

Versteur/Ongeorden Geen oënskynlike patroon

sigbaar nie. Mag mere en moerasse besit en rivier begin en stop op ‘n lukrake wyse

Gletser tilliet en nuutgevormde gletservlaktes

Parallel Sytakke vloei byna parallel

aan mekaar en sluit met baie skerp hoeke by die hoofstroom aan.

Ontwikkel op steil hellings waar strome die kortste roete bergaf neem.


10 1.4 FAKTORE WAT DREINEERDIGTHEID

BEïNVLOED Dreineerdigtheid is die totale lengte van al die strome in ‘n dreineerbekken gedeel deur die totale gebied van die dreineerbekken. Fyn/hoë dreineerdigtheid – baie strome/gebied (dreineerbekken) Medium dreineerdigtheid – gemiddelde hoeveelheid strome /gebied van dreineergebied Lae / Growwe dreineerdigtheid – min strome/ gebied Die faktore wat dreineerdigtheid beïnvloed, beïnvloed ook afloop en infiltrasie. Indien die afloop meer is sal die dreineerdigtheid fyner wees en as die infiltrasie meer is, sal die digtheid growwer wees.

Lae/ growwe Medium dreineerdigtheid Hoog/Fyn http://sageography.myschoolstuff.co.za/wp-content/uploads/sites/2/2013/07/DDensity.gif

Faktore wat dreineer-digtheid beïnvloed

Afloop/infiltrasie Dreineer-digtheid

Presipitasie Swaar reën/hoë reënvalgebiede –minder infiltrasie en groter afloop Sagte reën / langdurige reën – meer infiltrasie en minder afloop Somer konveksie reën – meer verdamping, vinnige afloop, minder infiltrasie Winter frontale reënval – minder verdamping, meer infiltrasie, minder

Hoog/Fyn Laag/grof Hoog/Fyn Laag/grof

Grondvog Deurdrenkte grond – meer afloop – minder infiltrasie Droë grond – lae waterinhoud – hoë infiltrasie – minder afloop

Hoog/Fyn Laag/grof

Plantegroei Yl plantegroei – meer afloop en minder infiltrasie Digte plantegroei – meer infiltrasie en minder afloop

Hoog/Fyn Laag/grof

Helling/Gradiënt Styl hellings – vinnige afloop – min infiltrasie Geleidelike hellings- stadige afloop – meer infiltrasie

Hoog/Fyn Laag/grof

Poreusheid Poreuse rots/grond – meer infiltrasie – minder afloop Nie-poreuse rots/grond – minder infiltrasie – meer afloop

Laag/grof Hoog/Fyn

Deurlaatbaarheid Deurlaatbare rots/grond – meer infiltrasie – minder afloop Ondeurdringbare rots/grond – minder infiltrasie- meer afloop

Laag/grof Hoog/Fyn

http://sageography.myschoolstuff.co.za/wp-content/uploads/sites/2/2013/07/DDensity.gif


11 1.5 BEPALING VAN STROOMORDE

Ordening van strome maak dit moontlik om strome volgens die aantal sytakke wat hulle het te klassifiseer. Alle oorspronklike strome is orde 1 strome Die orde van die stroom verhoog wanneer 2 dieselfde orde strome ontmoet. ‘n Tweede orde stroom kom voor wanneer 2 eerste orde strome aansluit. Dit bly ‘n tweede orde stroom wanneer ‘n ander eerste orde stroom aansluit. Dit word slegs ‘n derde orde stroom wanneer 2 tweede orde strome by mekaar aansluit Dus wanneer 2 soortgelyke orde strome by mekaar aansluit gaan dit na die volgende orde bv. 3 sluit by 3 aan = 4

http://earthsci.org/education/teacher/basicgeol/stream/stream.html

Hoe hoër die orde, hoe minder sal daar van daardie soort strome in ‘n dreineerbekken wees.

Hoë orde strome is langer as lae orde strome. Lae orde strome het steiler gradiënte as hoë orde strome. Hoë orde strome dreineer groter gebiede van die totale dreineerbekken.

Tweede orde dreineerbekken Eerste orde dreineerbekken

4de orde dreineer-bekken

Derde orde dreineerbekken

Nommers by strome dui stroom order aan. Stippellyne duie die waterskeidings aan

(nie almal is aangedui nie)

http://earthsci.org/education/teacher/basicgeol/stream/stream.html


12 1.6 GEBRUIK VAN TOPOGRAFIESE KAARTE OM DIE DREINEER-PATRONE, DREINEERDIGTHEID EN STROOMORDE TE BEPAAL Radiale stroompatroon rondom ‘n mesa. Die stroomvloei van Langberg in alle verskillende rigtings.

Die kaart uittreksel hierbo toon ‘n dendriet stroompatroon. Die stroom vloei Noordwaarts en waar die kaart uittreksel eindig is die stroom ‘n orde 3. Let op dat die sytakke die hoofstroom met ‘n skuins hoek ontmoet vanaf die stroomop kant. Die stroompatroon lyk soos ‘n boom – in hierdie geval is dit onderstebo. Hierdie gebied bestaan uit uniforme stollingsgesteentes of sedimentêre rots. Die kaart uitknipsel aan die regterkant illustreer ‘n tralie dreineerpatroon. Die hoofstrome is parallel en die sytakke sluit by die hoofstroom met reghoeke aan. Dit kom in parallel valleie en riwwe soos plooiberge voor.

1

1 1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

2 2

2

2

2

2 3

3

3

3

3

3

2


13

Die kaart uittreksel hierbo toon ‘n sentripetale dreineerpatroon waar al die strome in een sentrale laagliggende punt in dreineer soos ‘n meer of binnelandse see. In hierdie geval is dit O’Reilly se pan.

Parallelle stroompatrone ontwikkel op steil hellings waar strome die kortste pad helling af neem. Hoe steiler die helling hoe kleiner is die hoek waarteen die sytakke by mekaar aansluit.

1.7 RIVIERAFLOOP

Rivierafloop verwys na die hoeveelheid water in ‘n rivier wat verby ‘n spesifieke punt tydens ‘n spesifieke tyd verbyvloei. Die hoeveelheid word in kumek (kubieke meter/sekonde) gemeet. Die afloop van ‘n rivier word op ‘n afvloei- diagram vir ‘n jaar of op ‘n vloei hidrograaf vir korter tydsperiodes geïllustreer. Die vloed afvloei- diagram hieronder illustreer die reënval per maand sowel as die afloop van die rivier. Neem kennis dat daar ‘n noue verwantskap tussen die hoeveelheid reënval en afloop van die rivier bestaan.

Month

Reënval

Reënval (M

M)

Afvl

oe

i

Besproeiing Rivier


14 Die vloei hidrograaf hieronder toon die hoeveelheid reënval en die afloop van ‘n rivier oor ‘n twee dag periode aan. Daar is ‘n periode bekend as vertragingstyd na ‘n piek reënval en voor ‘n piek afloop omdat dit tyd neem vir die reënwater om oor die oppervlakte te beweeg voordat dit in die strome versamel. Basis afvloei vind eers later plaas omdat geïnfiltreerde water baie stadig in strome vrygestel word. ‘n Rivier is in vloed as dit oor die rivieroewers spel en water gebiede beset wat normaalweg droog is. Die vloedpiek sal verander wanneer die afloop verander bv. meer afloop in ‘n korter tydsperiode sal tot ‘n hoër vloedpiek lei of vinniger afloop as gevolg van verminderde plantegroei sal tot ‘n korter vertragingstyd en hoër vloedpiek lei.

http://thebritishgeographer.weebly.com/hydrographs-recurrence-intervals-and-drainage-basin-responses.html

Laminêre vloei: water vloei in lae oor mekaar en die oppervlakte van die rivier lyk glad. Dit kom in wyer gladde kanale met ‘n geleidelike gradiënt voor.

Turbulente vloei: water vloei in kolk patrone en die oppervlakte lyk wit en borrelend. Dit kom in nou growwe kanale met ‘n steil helling voor. http://me312.byu.edu/sites/me312.byu.edu/files/news/Flow_0.JPG

http://www.dwaf.gov.za/Groundwater/Groundwater_Dictionary/index.html?laminar_flow.htm

Afloop (kumek)

Stygende

been

Piek Afloop

Afloop styg vinnig a.g.v. vinnige oppervlakte afloop en bereik vloedpiek slegs 10 ure

na reënval piek.

Afloop dal stadig a.g.v. basis vloei wat toeneem. Basis vloei is die gewone vloei van water

van deurvloei en grondwater.

Presipitasie laat die

rivierafloop styg

Dalende

been

Piek

reënval

http://thebritishgeographer.weebly.com/hydrographs-recurrence-intervals-and-drainage-basin-responses.html

http://me312.byu.edu/sites/me312.byu.edu/files/news/Flow_0.JPG

http://www.dwaf.gov.za/Groundwater/Groundwater_Dictionary/index.html?laminar_flow.htm


15


16

AFDELING B: TIPIESE EKSAMENVRAE – DREINEERBEKKENS

DREINEERSTELSELS IN SUID- AFRIKA FIGUUR 1.1: GRONDWATER (NOVEMBER 2015)

Verdamping

Neerslag

Infiltrasie

Afloop Put

Watertafel

Meer

Grondwater

[Aangepas uit www.pcastate.mn]

1.1 Verwys na FIGUUR 1.1 wat faktore illustreer wat 'n invloed op die

hoeveelheid grondwater in grond kan hê, en beantwoord die vrae wat

volg.

1.1.1 Definieer die term grondwater. (1 x 1) (1)

1.1.2 Onderskei tussen die terme infiltrasie en afloop. (2 x 1) (2)

1.1.3 Watter rol speel grondwater in die afloop (stroomvloei) van 'n

permanente rivier gedurende die droë seisoen? (1 x 2) (2)

1.1.4 Watter invloed sal die bou van die put op die watertafel hê? (1 x 2) (2)

1.1.5 Verduidelik, in 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls, VIER natuurlike faktore wat kan veroorsaak dat die watertafelvlak sal styg.

(4 x 2) (8)


17 FIGUUR 1.2: DREINEERBEKKEN (NOVEMBER 2014)

[Bron: sageography.myschoolstuff.co.za] 1.2 Verwys na die dreineerbekken in FIGUUR 1.2 en beantwoord die vrae wat

volg.

1.2.1 Benoem die dreineringspatroon wat in die diagram getoon word.

1.2.2 Teen watter hoek sluit die sytakke by die hoofstroom aan?

1.2.3 Dui aan of hierdie dreineringspatroon geassosieer word met 'n oppervlak wat eenvormig of verskillend in weerstand teen erosie

is.

1.2.4 Is die dominante proses by A op die skets erosie of afsetting?

1.2.5 Noem die stroomorde by punt A.

1.2.6 Is gebied B ʹn interfluviale rif of ʹn waterskeiding?

1.2.7 Is die afloop van die rivier groter by A of by C? (7 x 1) (7)


18

FIGUUR 1.3: DREINEERBEKKEN ( FEBRUARIE/MAART 2015)

see Niedeurlatende rots

[Aangepas uit Physical Geography, RB Burnett]

FIGUUR 1.3 is op 'n dreineerbekken met 'n hoë oppervlakafloop/-vloei

gebaseer.

1.3.1 Definieer die begrip dreineerbekken. (1 x 1) (1)

1.3.2 Wat beteken die begrip oppervlakafloop/-vloei? (1 x 1) (1)

1.3.3 Gee TWEE moontlike redes vir die hoë oppervlakafloop/-vloei wat

in 'n dreineerbekken ervaar word. (4) 1.3.4 Daar is 'n derde-orde-rivier waar die rivier die see invloei.

(a) Sal die stroomorde toeneem of afneem tydens periodes van

hoë reënval? (1 x 2) (2)

(b) Verduidelik jou antwoord op VRAAG 1.3.4(a). (2 x 2) (4)


19 FIGUUR 1.4 : TIPES RIVIERE(FEBRUARIE/MAART 2015)

[Bron: Eksaminator se eie skets]

1.4 Verwys na FIGUUR 1.4 wat drie verskillende tipes riviere toon en beantwoord

die vrae wat volg.

1.4.1 Watter rivier (A, B of C) is 'n episodiese rivier?

1.4.2 Watter rivier (A, B of C) is periodies?

1.4.3 Watter rivier (A, B of C) is eksoties in sy benedeloop?

1.4.4 In watter prent (A, B of C) is die rivierbedding altyd laer as die

watertafel?

1.4.5 In watter prent (A, B of C) dra die grondwater nooit tot stroomafloop by

nie?

1.4.6 In watter prent (A, B of C) vloei die rivier slegs tydens die reënseisoen?

1.4.7 In watter prent (A, B of C) vloei die rivier slegs na swaar reënval?

1.4.8 In watter prent (A, B of C) sny die rivier altyd deur die watertafel? (8 x 1) (8)


20

FIGUUR 1.5 : RIVIERVLOEIPATRONE (NOVEMBER 2014)

Turbulent..

Ongelyke oppervlakke

Laminêr

[Aangepas uit www.indiaa.edu]

1.5 Verwys na FIGUUR 1.5 wat riviervloeipatrone aantoon. Dui aan of elk van die

volgende stellings na turbulente of laminêre vloei in 'n rivier verwys. Jy mag

dieselfde antwoord vir meer as een vraag gebruik.

1.5.1 Word geassosieer met ʹn rivierbedding wat gelyk en glad is

1.5.2 Word met ʹn onreëlmatige en malende vloei geassosieer

1.5.3 Erodeer en vervoer sediment doeltreffend

1.5.4 Kom algemeen in die boloop van ʹn rivier voor

1.5.5 Water vloei in dun lagies

1.5.6 Word met ʹn hoër stroomsnelheid geassosieer

1.5.7 Kom voor waar stroomversnellings in die rivierloop sigbaar is

. 1.5.8 Het ʹn groter stroomvragdrakapasiteit (8 x 1) (8)


21

FIGUUR 1.6: DREINEERPATRONE (MODEL 2014)

Reghoekig

Dendrities Radiaal

[Bron: www.tulane.edu]

1.6 Bestudeer die dreineerpatrone in FIGUUR 1.6. Dui aan na watter

dreineerpatroon elk van die volgende beskrywings verwys. Skryf slegs die

antwoord langs die vraagnommer (1.6.1–1.6.8) in die ANTWOORDEBOEK

neer. Jy mag dieselfde antwoord meer as een keer gebruik.

1.6.1 Lyk soos die takke van 'n boom 1.6.2 Ontwikkel op rotse wat baie nate en verskuiwings het

1.6.3 Die hoofstroom het baie 90º-hoeke in sy loop 1.6.4 Hierdie patroon vorm op rotse wat 'n eenvormige weerstand teen erosie

bied

1.6.5 Strome vloei weg van 'n sentrale punt af

1.6.6 Die sytakke sluit teen skerphoeke (klein hoeke) by die hoofstroom aan

1.6.7 Ontwikkel slegs op massiewe stollingsgesteentes 1.6.8 Die sytakke sluit teen 'n 90º-hoek by die hoofstroom aan (8 x 1)(8)


22 FIGUUR 1.7: DREINEERBEKKENS(MODEL 2014)

A

B

waterval

Totale stroomafloop C

X

Totale stroomafloop

Y

[Source: Comet Program, Basic Hydro Science]

1.7 FIGUUR 1.7 illustreer twee dreineerbekkens.

1.7.1 Definieer die begrip dreineerbekken. (1 x 1) (1)

1.7.2 Definieer die begrip dreineringsdigtheid. (1 x 1) (1)

1.7.3 Watter dreineerbekken, X of Y, het 'n groter dreineringsdigtheid? (1 x 2) (2)

1.7.4 Gee EEN rede vir jou antwoord op VRAAG 1.7.3. (1 x 2) (2)

1.7.5 Bespreek TWEE faktore wat daartoe kan lei dat 'n dreineerbekken

'n hoë dreineringsdigtheid het. (2 x 2) (4)

1.7.6 Verduidelik die impak van stedelike ontwikkeling by punt A, B en C

op die dreineringsdigtheid vandreineerbekken x (3x2) (4)


23

FIGUUR 1.8: DREINEERBEKKEN EN SY PROFIEL (NOVEMBER 2015)

1.8 Verwys na die dreineerbekken en sy profiel in FIGUUR 1.8 en

beantwoord die vrae wat volg.

1.8.1 Noem EEN waterbron vir dreineerbekken A. 1.8.2 Gee 'n term wat B die beste beskryf.

1.8.3 Benoem die stroomorde by punt C.

1.8.4 Noem 'n fluviale verskynsel wat waarskynlik by punt D in die rivier sal vorm.

1.8.5 Noem die proses wat daartoe gelei het dat spoelgrond/alluvium by punt E

voorkom .

1.8.6 Gee 'n term wat die beweging van water by F beskryf. 1.8.7 Gee die term wat die hoogliggende gebied wat dreineerbekken A omring, beskryf.

1.8.8 Gee die term wat die laagste vlak waartoe 'n rivier erodeer, beskryf.

(8 x 1)(8)


24

FIGUUR 1.9 : DREINEERPATRONE EN LANDSKAPPE(NOVEMBER 2015)

Dreineerpatrone

Landskappe

Rug Vallei

Vulkaankoepel Naatlandskap Plooiberge

[Aangepas uit www.landscapes.com]

1.9 Bestudeer FIGUUR 1.9 wat dreineerpatrone en landskappe illustreer, en

beantwoord die vrae wat volg.

1.9.1Dui aan of elke dreineerpatroon, A, B en C, na landskap 1, 2 of 3 verwys, waarop dit waarskynlik sal ontwikkel. (3 x 1) (3)

1.9.2 Noem EEN faktor wat daartoe lei dat verskillende dreineerpatrone

vorm. (1 x 2) (2)

1.9.3 Noem EEN kenmerk van dreineerpatroon B. (1 x 2) (2) 1.9.4 Beskryf die tipe gesteente en onderliggende struktuur wat met

dreineerpatroon C geassosieer word. (2 x 2) (4)

1.9.5 Waarom sluit die sytakke in landskap 3 teen 'n 90°-hoek by die hoofstroom aan? (2 x 2) (4)


25

FIGUUR 1.10: DREINEERDIGTHEID (NOVEMBER 2015)

[Bron: learnline.cdu.edu.eu]

1.10 Verwys na FIGUUR 1.10 wat die dreineerdigtheid van twee dreineerbekkens

wat ewe groot is, aantoon. Dui aan of elk van die beskrywings hieronder na

dreineerbekken A of dreineerbekken B verwys. Skryf slegs die letter (A of B)

langs die vraagnommer (1.10.1–1.10.7) in die ANTWOORDEBOEK neer.

1.10.1 Digte plantbedekking wat oppervlakvloei voorkom

1.10.2 'n Dreineerbekken wat hoë neerslag ervaar

1.10.3 'n Dreineerbekken wat hoofsaaklik kleigrond het

1.10.4 'n Dreineerbekken wat hoofsaaklik deurdringbare gesteentes het

1.10.5 'n Rivier wat deur heuwelagtige gebiede vloei 1.10.6 'n Dreineerbekken wat poreuse gesteentes met sanderige grond het

1.10.7 Rivier wat oor grond met 'n geleidelike helling vloei (7 x 1) (7)


26

FIGUUR 1.11: TIPES RIVIERE (NOVEMBER 2015)

Droë rivier

N

Oranjerivier

[Bron: www.scielo.org.za en foto's]

1.11 Verwys na FIGUUR 1.11 en beantwoord die vrae wat volg. Foto A toon 'n

episodiese rivier in die noordwestelike gedeelte van Suid-Afrika aan. Foto B toon

'n permanente rivier in dieselfde gebied aan.

1.11.1 (a) Wat is 'n episodiese rivier? (1 x 1) (1)

(b) Gee 'n bewys vanaf die foto om jou antwoord op

VRAAG 1.11.1(a) te ondersteun. (1 x 1) (1)

(c) Noem TWEE fisiese faktore wat 'n invloed op die afloop

(stroomvloei) van hierdie rivier sal hê. (2 x 2) (4)

1.11.2 (a) Wat noem jy 'n permanente rivier wat deur droë gebiede vloei? (1 x 2) (2)

(b) Verduidelik waarom die rivier in VRAAG 1.11.2(a) regdeur die

jaar vloei. (2 x 2) (4)

(c) Noem EEN voordeel van hierdie rivier vir boere in die

noordwestelike gedeelte van Suid-Afrika. (1 x 2) (2)


27

AFDELING C: HUISWERK VRAE – DREINEERBEKKENS

VRAAG 1: 8 minute [10] (Aangepas uit NSS Maart 2013 Vraestel 1)

(WENK: Definisies tel tot 20% van die eksamen - maak seker dat jy die punte kry) 1. Verwys na die bostaande figuur wat 'n dreineerbekken afloop stelsel en voltooi die onderstaande stellings. 1.1 Die proses waar water verander in waterdamp (A) staan bekend as … 1.2 Die plek waar twee of meer strome ontmoet (B) in 'n dreineerbekken word 'n … genoem 1.3 Die gebied waar 'n rivier ontstaan (c) WORD ....genoem. 1.4 Die proses waar water in die grond insypel (D) word … genoem. 1.5 'n Hoogliggende gebied (e) wat twee strome skei in dieselfde dreineerbekken word 'n … genoem 1.6. Die gebied gedreineer deur 'n rivier en al sy sytakke is bekend as 'n ….. 1.7. Die hoofstroom en al die sytakke is bekend as 'n …. 1.8. Die water wat die stroom van grondwater bereik word ….. genoem 1.9. Die water wat strome na reënval bereik word …. genoem 1.10. Die bo-loop van hierdie stroom het ‘n.... dreineerpatroon. (10 x 1 = 10)

FIGUUR 1 – RIVIER BEKKEN


28 VRAAG 2: 16 minute [20] (Skets van NSS Vraestel – nuwe vrae)

WENK: Jy moet in staat wees om sketse te interpreteer - Gee 'n opskrif en byskrifte. 2. Bestudeer die bostaande figuur wat die verskillende tipes van riviere illustreer en beantwoord die vrae hieronder. 2.1. Identifiseer die tipe rivier geïllustreer deur X, Y en Z onderskeidelik. (3 x 1 = 3) 2.2. In watter tipe reënval gebiede sal riviere X, Y en Z onderskeidelik voorkom? (3 x 1 = 3) 2.3. Definieer die term watertafel. (1 x 2 = 2) 2.4. Verduidelik waarom die watertafel nie altyd ewe hoog is nie. (2 x 1 = 2) 2.5. Watter rivier sal die grootste afloop hê? (1 x 1 = 1) 2.5. a) Watter van hierdie riviere sal die nuttigste vir die mens wees? (1 x 1 = 1) b) Motiveer jou antwoord in 2.4.a. (2 x 2 = 4) 2.6. Verduidelik waar die rivier Z sy water kry. (2 x 2 = 4) VRAAG 3: 13 minute [16] (Skets van NSC Vraestel – nuwe vrae) 3. Gebruik die skets hier om die vrae te beantwoord: 3.1. Identifiseer die stroom patroon. (1 x 1 = 1) 3.2. Beskryf die onderliggende rotsstruktuur. (2 x 1 = 2) 3.3. Wat is die finale orde van die stroom? (1 x 2 = 2) 3.4. Watter orde strome is die kortste? (1 x 1 = 1) 3.5. Watter orde stroom sal die steilste gradiënt hê? Motiveer jou antwoord. (2 x 1 = 2) 3.6. Watter orde strome kom die meeste voor? (1 x 1 = 1) 3.7. Sou jy sê dat die rivier het 'n hoë of lae


29 dreineerdigtheid? (1 x 1 = 1) 3.8. Lys en beskryf drie faktore wat 'n invloed op die dreineerdigtheid van die rivier. Kan hê (3 x 2 = 6) VRAAG 4: 12 minute [15] (Skets van NSC Vraestel – nuwe vrae)

WENK: dreineerbekkens word gevra saam met onderliggende rotsstruktuur - ken dit goed. Dit word dikwels in vraestel twee gevra, waar werklike kaart voorbeelde geïdentifiseer moet word.

A

C

B


30 4. Gebruik die sketse bo die tabel in te vul wat die drie dreineerpatrone geïllustreer.

Skets Dreineerpatroon naam

2 Kenmerke van dreineerpatroon

Onderliggende rotsstruktuur

A

B

C

(3 x 1 = 3) (3 x 2 = 6) (3 x 2 = 6) VRAAG 5: 12 minute [15] (Opgestel volgens KABV)


31

5. Gebruik die sketse hierbo om die vrae te beantwoord. Pas die mees geskikte skets by die beskrywing hieronder. (WENK: Ken jou definisies en sketse) 5.1. Dendritiese dreineerpatroon 5.2. Sentripetale dreineerpatroon 5.3. Tralie dreineerpatroon 5.4. Radial dreineerpatroon 5.5. Hoekige dreineerpatroon 5.6. Dreineerpatroon in vulkaniese krater 5.7. Dreineerpatroon op gekraakte koepel, 5.8. Dreineerpatroon op baie steil hellings. 5.9. Hoofstroom het regte hoeke in die stroom 5.10. Sytakke sluit teen regte hoeke by hoofstroom aan. 5.11. Dreineerpatroon op 'n Butte. 5.12. Dreineerbekken dreineer parallel rante en valleie 5.13. Dreineerpatroon lyk soos die vorm van 'n boom. 5.14. Sytakke sluit reghoekig by hoofstrome aan. 5.15. Dreineerpatroon op eenvormig weerstandige rots. (15 x 1 = 15)

VRAAG 6: 15 minute [20] (Uit NSC Rekord 2013 Vraestel 1)

Erosie bestande riwwe Sagter rots


32 WENK: Lees altyd die vraag behoorlik en beantwoord dit spesifiek wat gevra word. 6. Bestudeer die bostaande figuur wat 'n dreineerpatroon illustreer en beantwoord die volgende vrae. 6.1. Definieer die terme dreineerbekken, waterskeiding en rivier stelsel. (3 x 2 = 6) 6.2. Hoeveel dreineerbekkens is geïllustreer op die skets? (1 x 1 = 1) 6.3. a) Noem die dreineerpatroon in die figuur hierbo. (1 x 1 = 1) b) Gee twee eienskappe duidelik uit die diagram te bewys waarom jy die spesifieke dreineerpatroon in 2.2.a. geïdentifiseer. (2 x 2 = 4) 6.4. Identifiseer die onderliggende rotsstruktuur wat lei tot die ontwikkeling van hierdie dreineerbekken. (1 x 2 = 2) 6.5. a) Wat is aan die orde van die stroom by die pyl aan die onderkant van die skets. (1 x 2 = 2) b) Verklaar die lae orde van die stroom op hierdie punt. (1 x 2 = 2) 6.6. Identifiseer die landvorm by A en beskryf dit. (2 x 1 = 2) VRAAG 7: 5 minute [7] (Uit NSC Rekord 2013 Vraestel 1) WENK: Vloei eienskappe, stadiums van riviere en erosie vermoë word saam gevra.)

7. Bestudeer die figuur hieronder wat die verskillende tipes vloei in riviere illustreer. 7.1. Die tipe vloei in die rivier A is bekend as .... en in die rivier by B as ..... 7.2. Die tipe vloei in die rivier (A / B) kom in die laer loop van 'n rivier voor. 7.3. Die tipe vloei wat veroorsaak word deur obstruksie op die rivierbedding voorkom in diagram (A / B) 7.4. Die stroom met die hoogste snelheid is diagram (A / B). 7.5. Die ontwikkeling van stroomversnellings kom voor by diagram (A / B). 7.6. Rivier (A / B) sal glad op die oppervlak vertoon. (7 x 1 = 1)

Oppervlakte van rivier

Bodem van rivier

Oppervlakte van rivier

Bodem van rivier


33 SESSIE NR 7: GEOMORFOLOGIE ONDERWERP: FLUVIALE PROSESSE

AFDELING A: INHOUDSNOTAS - FLUVIALE PROSESSE

TERMINOLOGIE / DEFINISIES Kruis/Dwarsprofiel van rivier: die profiel deur die breedte van ‘n riviervallei wat die wydte en diepte van die vallei illustreer. Lengte rivier profiel: Profiel langs die lengte van ‘n rivier van die bron na die mond. Basisvlak van erosie: Laagste vlak waartoe ‘n rivier kan erodeer in die vallei. See – permanente basisvlak van erosie/ Mere, damme, watervalle., stroomversnellings – tydelike basisvlakke van erosie. Rivier Verjonging: Rivier verkry nuwe energie deur vinniger vloei en of verhoogde volume en neem kenmerke van die jong stadium in die volwasse of ou stadiums aan. Gegradeerde Rivier: Rivier met ‘n perfekte konkawe lengte profiel, waar daar ‘n balans tussen erosie en afsetting in die rivier is. Laterale erosie: Sywaartse erosie – verwyd die riviervallei Terugwaartse erosie: erosie by die bron van die rivier – verleng die riviervallei Afwaartse erosie: erosie wat dieper in die vallei insny Isostasie: Kontinentale styging of daling in vergelyking met die see-vlak as gevolg van erosie of smelting van die yskap. Knakpunt: skielike verandering in die gradiënt van ‘n helling of rivier profiel bv. stroomversnellings en watervalle. STUDIEWENKE Hierdie afdeling van die werk is maklik en jy kan maklik punte kry op voorwaarde dat jy jou terme en sketse ken. Daar is ’n paar prosesse betrokke in die ontwikkeling van vloedvlaktes en veranderinge wat jy in staat moet wees om te identifiseer en te beskryf bv. rivier verjonging. Jy moet al die stadiums van riviere baie goed ken en moet is staat wees om die stadiums met die kruis en lengte profiele te assosieer. Dit sal voordelig wees om hierdie afdeling goed te bestudeer omdat daar altyd vrae hieroor in die eksamens is.


34 BELANGRIKE KONSEPTE EN VERDUIDELIKINGS FLUVIALE PROSESSE 1. Rivier profiele

1.1. Definisie, beskrywing en geassosieerde kenmerke 1.2. Kruis/dwarsprofiel: die profiel deur ‘n riviervallei verskil van die boloop deur die

middelloop na die benede loop. Die sketse hieronder illustreer die dwarssneë deur die drie stadiums van die rivier.

1.1. Lengte profiel: verwys na die syaansig oor die hele lengte van die rivier van die bron na die mond. Die tekening hierbo illustreer die lengte profiel in elke stadium van die rivier. Die kruis profiele verander soos wat die rivier meer geleidelik stroomaf vloei.

1.2. Verwantskap van beide profiele tot die stadiums van ‘n rivier word in die sketse

hieronder geïllustreer. Die boloop het ‘n skerp lengte profiel en ‘n nou diep kruisprofiel. In die middelloop vloei die rivier oor ‘n geleidelike gradiënt en die kruisprofiel is ‘n wye oop V-vormige vallei. In die benede loop van die rivier is die lente profiel baie geleidelik en die kruisprofiel neem die vorm van ‘n plat oop vallei aan soos wat die vloedvlakte ontwikkel.

Kloof Kronkelende rivier

Vloedvlakte

Jeug / Bo-loop Bron van rivier & steilste deel Diep nou V-vorminge vallei Watervalle en stroomversnellings Turbulente vloei Afwaartse erosie verdiep vallei

Volwasse / Middelloop Wyer V-vorminge vallei Sywaartse erosie verwyd vallei Laminêre vloei Baie sytakke vloei saam

Verhoog die afloop

Ouderdom / Benede loop Wye oop V-vorminge vallei Afsetting op vloedvlakte Meander merke, hoefystermere Laminêre vloei

Sandbanke, deltas

Hoogte neem toe

Seevlak

Mond & Delta


35 Die lengte profiel en kruisprofiele van ‘n rivier in verskillende rivier stadiums

2. Rivier gradering

2.1. Onderskeid tussen gegradeerde en ongegradeerde strome

‘n Rivier is gegradeerd wanneer dit ‘n perfekte konkawe lengte profiel het soos wat die skets hierbo illustreer. Daar is ‘n balans tussen die erosie en afsettings in die rivier. Wanneer daar ‘n wanbalans langs die profiel voorkom, ontwikkel ‘n tydelike basisvlak van erosie in die vorm van ‘n waterval, dam, meer of stroomversnellings. Die rivier sal altyd probeer om terug te keer na ‘n gegradeerde profiel. Die diagram wat die lengte profiele en kruis profiele illustreer, illustreer ook ‘n ongegradeerde en nuut gegradeerde profiel

Opgegradeerde profiel Gegradeerde profiel Benede loop

Benede loop

Bo-loop Middel loop

Bron / Oorsprong

Bo-loop

Mond Lengte Profiel

Middel loop

Steil naby

bron

Konkaaf

Geleidelik

naby mond

Basisvlak / Seevlak


36

http://www.alevelgeography.com/wp-content/uploads/2013/11/inc.gif 2.2 Basisvlak van erosie – laagste vlak waarna ‘n rivier sy vallei kan erodeer.

2.1.1. Tydelike basisvlak van erosie – hierdie is knakpunte langs die lengte profiel van die rivier wat erosie bokant hierdie punt stuit, waar die rivier nie die vallei laer af as hierdie verskynsel kan erodeer nie, totdat dit deur erosie verwyder word bv. stroomversnellings, watervalle, damme en mere is almal voorbeelde van tydelike basisvlakke van erosie.

2.1.2. Permanente basisvlak van erosie: die see is die laagste vlak waartoe ‘n rivier ‘n vallei kan erodeer. Seevlak is die permanente basisvlak van erosie.

3. Rivier verjonging

Rivier verjonging vind plaas wanneer volwasse of die benede loop van ‘n rivier kenmerke van die jong stadium aanneem. 3.1. Redes vir verjonging

Dit gebeur wanneer ‘n rivier nuwe erosie krag het as gevolg van

verhoogde reënval as gevolg van klimaatsveranderinge of smelting van die ysdekke

stroomroof waar die roof stroom meer water kry

Isostatiese opheffing van kontinente waar die laaste gedeelte van die rivier dan hoër is as die seevlak en daar is ‘n groter gradiënt by die riviermonding.

Erosie by waterval oorskry afsetting

totdat kenmerk terug kerf en verdwyn

Meer afsetting oorskry erosie

totdat dit opgevul is

Mond

Bron

Weerstandige rots

Moontlike gegradeerde profiel

Afwykings van konkawe lengte profiel

http://www.alevelgeography.com/wp-content/uploads/2013/11/inc.gif


37

3.2. Kenmerke van verjonging Die river sny sy vallei dieper en terrasse, ingesinkte/ingesnyde meanders en knakpunte ontwikkel langs die stroom profiel. Die rivier moet weer gegradeer word. Die meeste van die riviere langs die Ooskus van Suid Afrika het verjonging ondergaan soos wat die sub-kontinent styg as gevolg van erosie wat die kontinent ligter maak. 3.2.1. Knakpunt: skielike verandering in gradiënt langs ‘n rivier profiel 3.2.2. Terrasse: trappe wat langs die vallei van ‘n verjongde rivier ontwikkel as

gevolg van verhoogde afwaartse erosie. 3.2.3. Vallei in ‘n vallei: Die nuwe afwaartse erosie sny ‘n nuwe smaller vallei in

die ou wyer vallei in. 3.2.4. Ingesnyde/ingesinkte meanders: Meanders wat gewoonlik op vloedvlaktes

ontwikkel sny nou diep in die vallei in soos wat die afwaartse erosie in die bestaande kenmerke insny.

Rivier Verjonging

Bron

Ou

seevlak

Eerste val

in seevlak

Tweede en huidige

val in seevlak

Mond

Knakpunte

Oorspronklike

gegradeerde profiel

Eerste gegradeerde

profiel

Onlangs

gegradeerde profiel

Jeug Volwasse Ouderdom Verjongde

Kaart aansi

g

Deursnee

aansi

g


38

4. Identifikasie, beskrywing en vorming van fluviale landvorms Riviere kan baie kenmerke langs hulle loop hê. Sommige landvorme ontwikkel as gevolg van erosie bv., valleie, watervalle, stroomversnellings, rivierkanale ens., terwyl sommige ontwikkel as gevolg van afsetting bv. deltas, sandbanke, vloedvlaktes, hoefystermere, natuurlike oewerwalle en rivieroewers. Die volgende twee sketse illustreer landvorme wat in die volwasse en ouderdom stadiums van riviere ontwikkel.

Knakpunt Vallei in ‘n vallei

Ingekerfde meander

Knick point

http://alevelblogger.blogspot.com/2013/05/river-rejuvenation-incised-meanders_7.html

Vloedvlakte

Oorspronklike

gegradeerde deel van

rivier

Knakpunt

Rivier terras

Sytak Stroomversnellings

Verjongde rivier vloei in vallei

binne vallei a.g.v. verhoogde

afwaartse erosie

Rivieroewer

Voor verjonging Na verjonging

http://alevelblogger.blogspot.com/2013/05/river-rejuvenation-incised-meanders_7.html


39

Opgevulde Meander

Kronkelende

gegradeerde stroom

Hoefystermeer

Yazoo sytak

Oewers

Stoot-

oewer

Afsny

Meander

letsel

Alluviale

afsetting

Oewer

moerasse

Levees

Gly oewer

Vloedvlakte

Stoot oewer

Hoefyster

-meer

Meander

letsels Stoot oewer

Afsny

kanaal

Dyk /

Levee

Hoefyster-meer vorm

Yazoo

stroom

Basis rots

http://thebritishgeographer.weebly.com/river-landforms.html

http://thebritishgeographer.weebly.com/river-landforms.html


40 a) Meander: dit is ‘n draai in die rivierkanaal wat in die volwasse stadium

ontwikkel wanneer die rivier ‘n groter volume het en begin om stadiger te vloei. Meanders veroorsaak laterale (sywaartse) erosie wat die riviervallei wyer maak om later ‘n vloedvlakte te vorm.

i. Stoot-oewer: Die buite oewer van die meander staan bekend as die stoot-

helling of stoot-oewer. Die vinniger vloei langs die buite oewer lei tot meer erosie en veroorsaak insnyding.

ii. Gly-oewer: Die binne oewer van ‘n meander staan bekend as die gly-oewer. Water vloei stadiger langs die binneste draai en dit lei tot afsetting en die rivier is hier vlakker.

b. Hoefystermere: ontwikkel wanneer die nek van ‘n meander nouer gesny word totdat erosie deur nie nek sny. Die rivier neem ‘n korter meer reguit roete aan en die ou meander word van die hoofstroom afgesny. Afsettings vul die ingange van hierdie buiging en dit staan bekend as ‘n hoefystermeer. Met verloop van tyd sal afsettings tydens vloede die hoefystermeer opvul en slegs ‘n meander litteken /letsel sal op die vloedvlakte agtergelaat word.

c. Sand eilande ontwikkel wanneer riviere baie sand dra, stadiger vloei op ’n geleidelike helling. Sand word afgeset in die rivier en sand-eilande vorm in die rivierkanaal.

http://chubbyrevision.weebly.com/river-landforms.html

Gly-oewer Water vloei stadig - minder erosie

Afsetting vind plaas binne

die meander kronkel Stoot-

oewer Water vloei vinnig

- meer erosie &

insnyding

vind plaas

Vinnigste vloei

Meander prosesse

Laterale

erosie

Ingevalle gedeelte

vorm rivier

krans

Vinnigste

stroom

Stadigste

stroom Kanaal migreer

Sand

afsettings

Terug kerwing

van rivier krans

Afsny meander of

hoefystermeer

Erosie vernou die

meander nek

Tydens oorstromings neem die rivier die kortste roete

Nuwe reguit

rivier kanaal

Areas van erosie

Areas van afsetting

Meanders – Kanuti rivier - Alaska



41 d. Vlegstrome ontwikkel waar die rivier met sand blokkeer word en die rivier vurk dan

rondom die eilande en vorm baie kleiner strome. Die skets en foto hieronder illustreer sand eilande en vlegstrome.

e. Vloedvlakte ontwikkel soos wat die rivier eers die valleie laer af erodeer deur afwaartse erosie in die boonste stadiums (skets A) en dan wyer deur laterale erosie in die middel stadium (sketse B & C). Afsetting in die ouderdom stadium vorm ‘n vrugbare vloedvlakte (skets D).

f. Levées: ontwikkel langs die rivierkanaal op die oewers van die rivier. Elke keer as die rivier afkom en sy oewers oorspoel word alluvium (materiaal wat deur riviere gedra word) op die oewers van die rivier neergelê en die oewers word hoër. Later bou riviere natuurlike oewers wat vloede verminder.

Waterval Stroom

versnellings

Stroom kronkel

Natuurlike dyk walle

Vloedvlakte

Vloedvlakte

Vloedvlakte


42

http://www.bbc.co.uk/bitesize/standard/geography/rivers/river_forming/revision/3/

g. Watervalle: ontwikkel in die rivierkanaal waar daar ‘n harde rotslaag is erosie weerstaan deurdat dit die sagte rots. Die rivier sny die sagte rots vinnig weg maar die harde rots erodeer stadiger en vorm ‘n vertikale val waaroor die water val. Watervalle kom dikwels in die jong stadium voor en waar verjonging in ‘n rivierstelsel plaasgevind het.

http://www.kwiznet.com/p/takeQuiz.php?ChapterID=10653&CurriculumID=41&Num=3.2

h. Stroomversnellings: ontwikkel waar die gradiënt van ‘n rivier skielik verhoog en dit

veroorsaak dat die water turbulent vloei wat dit ‘n wit kleur gee.

Tydens vloede vloei water by oewers stadiger en afsetting vind oplaas

Tussen vloede vind afsetting op rivierbedding plaas –

stadige vloei

Met elke vloed word die levees / dyk walle opgebou en

tussenin word ei rivierbedding opgebou.

Nuwe Levee

Nuwe riviervlak

Nuwe riviervlak Rivier kan hoog bokant vloedvlakte vloei

Waterval beweeg stroom-op

Oorhang tuimel in

Steil kloof-agtige valleie

Plons poel ontstaan

Sagte rots

Uitkalwing

Harde rotslaag

Ontstaan van ’n waterval

http://www.bbc.co.uk/bitesize/standard/geography/rivers/river_forming/revision/3/

http://www.kwiznet.com/p/takeQuiz.php?ChapterID=10653&CurriculumID=41&Num=3.2


43

1.Deltas: Ontwikkel waar riviere in die see uitmond en hulle deponeer al hulle vrag op die vlak seebodem.

Deltas ontwikkel slegs in ‘n riviermonding waar die rivier ‘n groot hoeveelheid stroomlading het, die seebodem vlak is en die seebodem nie sink nie en waar die strome verby die mond nie sterk genoeg is om al die alluvium

weg te was nie. ‘n Satellietbeeld van ‘n Delta in die Horton Riviermond in Kanada

Delta vorming

http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=79044

Weerstand- biedende

rots Nie Weerstand- biedende rots

http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=79044


44

http://blank005.tripod.com/geology/graphic/runningwater/runningwater09.jpg

1.1. Gebruik van fluviale landvorme deur die mens

Stadium Landvorme / Kenmerke Gebruike

Bo-loop Watervalle, stroomversnellings, diep valleie, turbulente vloei, afwaartse erosie, steil hellings

Avontuur / eko-toerisme – rivier, roei, abseil, Kloofing (spring teen watervalle af), Bou van klein damme, opwekking van hidro-elektrisiteit

Middel-loop

Groter oop vallei, groter volume, meer geleidelike helling, meanders, hoefystermere, vloedvlakte begin ontwikkel

Damme, vervoer roetes, landbou, besproeiing bou van nedersettings, toerisme, hidro-elektrisiteit.

Benede loop

Vloedvlaktes, meanders, Yazoo strome, hoefystermere, sand eilande, deltas, groot volume, vrugbare alluviale vlaktes, baie neerleggings, geleidelike helling, groot

levees.

Landbou, besproeiing op vrugbare plat vlaktes, nedersettings, vervoer roetes, toerisme .


45

AFDELING B: TIPIESE EKSAMEN VRAE – FLUVIALE PROSESSE

FIGUUR 1.1: LENGTEPROFIEL VAN 'N RIVIER(NOVEMBER 2014)

Bron

Stroomversnelling

Weerstandbiedende rots

Waterval Monding

Seevlak

[Bron: www.cliffsnotes.com]

1.1 FIGUUR 1.1 toon 'n lengteprofiel van ʹn rivier.

1.1.1 Verduidelik die begrip lengteprofiel. (1 x 1) (1)

1.1.2

Noem ʹn tydelike erosiebasisvlak wat in die skets sigbaar is. (1 x 1) (1)

1.1.3 Teken 'n benoemde vryhandskets van ʹn gegradeerde

lengteprofiel. (1 x 3) (3)

1.1.4 Noem EEN kenmerk van die rivierbedding van ʹn gegradeerde

rivier. (1 x 2) (2)

1.1.5 In ʹn paragraaf van ongeveer AGT reëls, verduidelik die prosesse wat die profiel in FIGUUR 1.1 moet ondergaan om van ʹn

ongegradeerde na ʹn gegradeerde profiel te verander. (4 x 2) (8)


46 FIGUUR 1.2: RIVIERKRONKEL (FEBRUARIE/MAART 2015)

[Bron: Ucdenver.org]

1.2 Verwys na FIGUUR 1.2 wat 'n rivierkronkel toon.

1.2.1 Watter begrip word gebruik om 'n rivierkanaal te beskryf wat draai

en kronkel? (1 x 1) (1)

1.2.2 Noem TWEE dimensies van 'n rivier wat in die dwarsprofiel sigbaar is.

(2 x 1) (2)

1.2.3 Noem die helling van die rivier by B. (1 x 2) (2)

1.2.4 Waarom dink die vis dat beide die seuns idiote is? (1 x 2) (2)

1.2.5 Skryf 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls en gee 'n volledige verduideliking om die verskil in die ontwikkeling van helling A en

helling B te verklaar. (4 x 2) (8)

47 © Gauteng Department van Onderwys

47

FIGUUR 1.3 : RIVIERVERJONGING(NOVEMBER 2014)

[Bron: www.ac.geography.com]

1.3 FIGUUR 1.3 illustreer die konsep van rivierverjonging.

1.3.1 Definieer die begrip rivierverjonging. (1 x 1) (1)

1.3.2 Identifiseer die verskynsel van rivierverjonging wat in die illustrasie

sigbaar is. (1 x 1) (1)

1.3.3 Noem TWEE toestande waaronder rivierverjonging waarskynlik sal

plaasvind. (2 x 2) (4)

1.3.4 Verduidelik hoe die verskynsel in VRAAG 1.3.2 gevorm word.

(2 x 2) (4)

1.3.5 Verduidelik waarom die landskap in FIGUUR 1.3 nie geskik is vir

die ontwikkeling van infrastruktuur nie. (2 x 2) (4)


48

FIGUUR 1.4 : VERSKYNSELS VAN RIVIERVERJONGING(JUNIE/JULIE 2015)

A B

[Bron: Senior Geography]

1.4 Verwys na FIGUUR 1.4 wat verskynsels van rivierverjonging toon.

1.4.1 Definieer die term rivierverjonging. (1 x 1) (1)

1.4.2 Identifiseer die verskynsels van rivierverjonging in diagram A en

diagram B. (2 x 1) (2)

1.4.3 Waarop dui 'n knakpunt in die loop van 'n verjongde rivier? (1 x 2) (2)

1.4.4 Noem die impak van rivierverjonging op die dwarsprofiel van 'n

rivier. (1 x 2) (2)

1.4.5 Verduidelik waarom 'n ravyn ontwikkel waar 'n rivier verjong is.(2 x 2) (4)

1.4.6 Verduidelik waarom verjongde riviere toeriste lok. (2 x 2) (4)


49

FIGUUR 1.5: GEËRFDE EN ANTESEDENTE DREINEERPATRONE (JUNIE/JULIE 2015)

Nuwe landskap

Oorspronklike Jonger rivier

landskap Ouer rivier

Tektoniese kragte

[Aangepas uit Exam Fever Series]

1.5 Bestudeer FIGUUR 1.5 wat geërfde dreinering (A) en antesedente

dreinering (B) toon.

1.5.1 Onderskei tussen geërfde dreinering en antesedente dreinering. (2 x 1) (2)

1.5.2 Gee EEN rede waarom geërfde dreinering nie van loop verander

nie. (1 x 2) (2)

1.5.3 Noem EEN unieke kenmerk wat met die vloeipatrone van geërfde

en antesedente dreinering geassosieer word. (1 x 2) (2)

1.5.4 Identifiseer die tektoniese krag wat met die opheffing van die

oppervlak in diagram B geassosieer word. (1 x 2) (2)

1.5.5 Gee die verhouding tussen die tempo van inkerwing en tektoniese

opheffing in antesedente dreinering. (1 x 2) (2)

1.5.6 Verduidelik waarom die geïllustreerde landskappe nie vir menslike

bewoning geskik is nie. (2 x 2) (4)


50

FIGUUR 1.6: STROOMROOF NABY PUNGWE-KLOOF(JUNIE/JULIE2015)

Plek waar stroomroof plaasgevind het

[Bron: Eksaminator se eie skets]

1.6Verwys na FIGUUR 1.6 wat 'n vereenvoudigde skets van stroomroof naby die Pungweravyn in Mpumalanga toon.

1.6.1 Pas die volgende stroomroofverskynsels by letters A, B, C of D:

(a) Verarmde/Beroofde stroom (1 x 1) (1) (b) Windsaal (1 x 1) (1)

(c) Roofelmboog (1 x 1) (1)

1.6.2 Noem EEN kenmerk van die verarmde/beroofde stroom. (1 x 1) (1) 1.6.3 Verduidelik hoe stroomroof tot die verjonging van die Pungwerivier

gelei het. (2 x 2) (4)

1.6.4 Beskryf in 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls dienegatiewe impak van stroomroof op mense wat langs die oewers van die Nyakupingarivier woon

(4 x 2) (8)


51

AFDELING C: HUISWERK VRAE – FLUVIALE PROSESSE

VRAAG 1: 18 minute [22] (Uit NSC Nov 2013 Vraestel 1) FIGUUR 1 DREINEERBEKKEN EN DIE LENGTE PROFIEL VAN RIVIERE

WENK: Die vraag integreer rivier stadiums, dreineerpatrone en rots struktuur. 1. Die figuur hierbo is gebaseer op 'n dreineerbekken en sy lengte profiel. 1.1. Definieer die term dreineerbekken. (1 x 2) (2) 1.2. Verduidelik die term lengte profiel. (1 x 2) (2) 1.3. Watter bewyse dui daarop dat die lengte profiel 'n gegradeerde profiel is? (1 x 2) (2) 1.4. Benoem en beskryf die onderliggende rotsstruktuur wat verband hou met stroom patroon B. (2 x 2) (4) 1.5. Bepaal die stroom orde by punt C. (1 x 2) (2) 1.6. Gee 'n rede waarom die rivier volg op 'n kronkelende pad in die middel loop. (1 x 2) (2) 1.7. Die fluviale landvorme in die boonste en benede loop van 'n rivier verskil baie. Skryf 'n paragraaf (ongeveer 12 reëls) waarin jy verduidelik hoe die stroomvloei en erosie prosesse verskillende wat verantwoordelik is vir die ontwikkeling van die verskillende landvorme in die boonste en benede lope.

BO LOOP BENEDE LOOP MIDDEL LOOP

SEE


52

(4 x 2) (8) VRAAG 2: 12 minute [15] (Uit NSC Maart 2012 Vraestel 1) WENK: Bestudeer meanders en hoefystermere saam met die dwars profiele.

2. Bestudeer die bostaande figuur wat fluviale kenmerke aantoon. Kies die korrekte woord(e) / term(e) uit dié wat tussen hakies gegee word. Skryf slegs die woord(e) / term(e) langs die vraagnommer (2.1.1-2.1.5) in die antwoordeboek. 2.1. Noem die helling gemerk X is die (Stoot-oewer / Eskarp-oewer) van die rivier. 2.2. Helling gemerk Y word die (duikhelling / gly-oewer) genoem. 2.3. Funksie E wat vorm wanneer 'n meander lus afgesny word is ‘n (hoefystermeer / meander nek) 2.4. Die afsetting (F) wat op die oewer van 'n rivier plaasvind is die (Slik / puin). 2.5. Gebied langs die rivier wat oorstroom (G) wanneer 'n rivier sy banke oorstroom. (dyk / vloedvlakte) (5 x 1) (5) 2.6. Verduidelik hoe die meanders bygedra het tot die vorming van die vloedvlakte. (2 x 2) (4) 2.7. Verduidelik hoe die landvorm gemerk E ontwikkel het. (3 x 2) (6)

EROSIE

EROSIE


53

QUESTION 3: 16 minutes [20] (Taken from NSC Nov 2012 Paper 1) WENK: Ken die geomorfologiese prosesse goed. Weet sketse en stappe. 3. Verwys na die bostaande figuur wat 'n rivier aantoon en beantwoord die vrae wat volg. 3.1. Watter tipe profiel van die rivier is hier getoon? (1 x 2) (2) 3.2. Noem TWEE dimensies van 'n rivier wat in die geïllustreerde rivier profiel gesien kan word. (2 x 2) (4) 3.3. Noem die oorheersende (hoof) tipe erosie wat plaasvind in die riviervallei as vernuwing plaasgevind het in die rivier stelsel. (1 x 2) (2) 3.4. Die rivier vallei toon tekens van verjonging. (a) Wat beteken rivier verjonging? (1 x 2) (2) (b) Gee TWEE bewyse vanaf die figuur om die stelling dat verjonging plaasgevind het, te ondersteun. (2 x 2) (4) (c) Gee een oorsaak van rivier verjonging. (1 x 2) (2) 3.5. Verduidelik hoe en waarom die afmetings van die rivier vallei, in die figuur hierbo geïllustreer, sal verander as verjonging plaasvind. (2 x 2) (4)

Rivier vallei

Verskuiwing


54

VRAAG 4: 16 minute [20] (Aangepas uit NSS Maart 2013 Vraestel 1) WENK: bestudeer stadiums van riviere saam met die dwars en lengte profiele Figuur – Lengte en Dwars profiele van ’n rivier

4. Verwys na die bostaande figuur wat rivier profiele illustreer. 4.1. Identifiseer die tipe van die rivier profiel gemerk A en B onderskeidelik. (2 x 2) (4) 4.2. Watter bewyse dui daarop dat 'n is 'n gegradeerde profiel? (1 x 2) (2) 4.3. Wat vorm die permanente basis vlak van erosie vir die rivier? (1 x 2) (2) 4.4. Beskryf die verskil tussen die vorm van die vallei by B en die vorm van die vallei by C. (2 x 2) (4) 4.5. Gee redes vir die verskil in die vorm van die vallei by B en die vorm van die vallei by C. (2 x 2) (2) 4.6. Identifiseer die drie stadiums van die rivier hier geïllustreer en identifiseer een landvorm wat in die stroom-kanaal in elke stadium sal ontwikkel. (6 x 1) (6)

Bo-

loop

Middel

loop Benede loop See

Erosie Basis


55

VRAAG 5: 16 minute [20] (Aangepas uit NSS Maart 2013 Vraestel 1)

5. Verwys na die fluviale kenmerke in die bostaande figure. Hierdie eienskappe kom in verskillende stadiums van die rivier voor. 5.1. Identifiseer die verskynsel in skets B. (1 x 2) (2) 5.2. Noem EEN toestand wat nodig is vir die vorming van die funksie B. (1 x 2) (2) 5.3. Wat is die waarde van die funksie B vir die mensdom? (2 x 2) (4) 5.4. Verduidelik die ontwikkeling van die verskynsels in skets A. (2 x 2) (4) 5.5. In watter stadium van die rivier word A en B aangetref? (2 x 2) (4) 5.6. Identifiseer funksie C en verduidelik hoe dit ontwikkel. (2 x 2) (4)

Sagte rots

Harde rots

Sandbanke Sandbanke


56

VRAAG 6: 5 minute [10] (geneem uit NSS November 2013 Vraestel 1) WENK: Jy moet ook in staat wees om die sketse te benoem en te verduidelik hoe dit gevorm word. 6. Verwys na die figuur hier onder wat die profiel van 'n rivierkronkel wys. Dui aan of die onderstaande stellings van toepassing is op helling X of Y. Skryf slegs X of Y. 6.1. Die helling het 'n konkawe vorm. (1 x 2) (2) 6.2. Hierdie helling het 'n geleidelike helling. (1 x 2) (2) 6.3. Die water vloei vinniger teen hierdie helling. (1 x 2) (2) 6.4. Afsetting vind hoofsaaklik op hierdie helling. (1 x 2) (2) 6.5. Hierdie helling staan bekend as die gly oewer helling. (1 x 2) (2)

FIGUUR 6 – PROFIEL VAN ’N RIVIERKRONKEL

Rivier Vinnigste vloei


57

SESSIE NO 8: GEOMORFOLOGIE ONDERWERP 8: STROOMROOF EN DREINEERBEKKEN EN RIVIER BESTUUR

AFDELING A: INHOUDSNOTAS - STROOMROOF EN DREINEERBEKKEN EN RIVIER BESTUUR

TERMINOLOGIE / DEFINISIES Stroomroof: Wanneer een rivier water van ‘n ander steel deur, deur die waterskeiding te sny na die dreineerbekken van die geroofde rivier. Terugwaartse erosie: wanneer ‘n rivier terugsny in die waterskeiding in deur die bron te erodeer en die stroom te verleng. Abstraksie: Waterskeiding word agtertoe geërodeer as gevolg van terugwaartse erosie langs die strome en bladerosie op hellings. Super geïmponeerde / opgelegde stroom profiel: ‘n Rivier dreineerpatroon wat in die onderliggende landskap insny soos wat dit erodeer. Dit pas nie die landskap nie. Antesedente strome: ‘n Dreineerpatroon wat in die veranderde landskap insny soos wat dit ontwikkel. Dit pas nie die landskap nie. Dreineerbekkens/opvanggebiede: Gebied wat deur ‘n rivierstelsel gedreineer word/gebiede vanwaar ‘n rivier water versamel. STUDIEWENKE Die stroomroof gedeelte word altyd met ‘n sketskaart en ander voor of na sketse gevra. Jy moet die prosesse en eienskappe baie goed ken. Dit is maklik om punte te kry as jy die sketskaarte kan benoem en elke eienskap kan beskryf en ook beskryf hoe stroomroof plaasvind, hoe dit die vloei en erosie sal verander in beide roof en verarmde strome. Bestuur van riviere word dikwels met ‘n skets gevra van ‘n veranderde dreineerbekken asook ‘n gevalle studie in die vorm van ‘n koerantberig. Hierdie vrae is maklik omdat baie van die antwoorde voor die hand liggend is. Lees die vrae goed en antwoord wat gevra word.


58

BELANGRIKE KONSEPTE EN VERDUIDELIKINGS

5. KONSEPTE VAN ROOFSTROOM a. Abstraksie: Dit is die proses waar ‘n waterskeiding teruggesny worde soos

wat die rivierstelsel die dreineerbekken vergroot. Dit vind die vinnigste plaas langs strome as terugwaartse erosie die strome verleng. Die res van die waterskeiding word stadiger teruggesny deur die proses van plaat / bladerosie.

b. Stroomroof: vind plaas wanneer een rivier deur ‘n waterskeiding sny en ’n boloop van ‘n ander rivier steel.

c. Eienskappe wat met stroomroof geassosieer word i. Roofstroom: die stroom het meer erosie krag en sny deur die

waterskeiding om die ander stroom te roof. ii. Geroofde stroom: die stroom wat sy bo-loop aan ‘n ander stroom

verloor. iii. Verarmde stroom: Die stroom wat sy bo-loop verloor het en nou te

klein is vir die vallei waarin dit vloei. iv. Roofelmboog: die skerp hoek waar stroomroof plaasgevind het.

3.2.5. Droë poort: die gebied waar die geroofde stroom opdroog en afsetting vind net na die roof punt plaas.

3.3. Impak van stroomroof op roofstroom en geroofde stroom

Roofstroom Geroofde Stroom

Groter dreineerbekken en opvanggebiede Sal meer water hê/groter volume Meer erosie krag / meer energie Afwaartse erosie Verjonging as gevolg van nuwe energie Dra kapasiteit sal verhoog Groter stroom vrag

Kleiner dreineerbekken en opvang-gebied Sal minder water/ kleiner volume hê Minder erosie krag/ minder energie Afsetting vind plaas Dra kapasiteit verminder Kleiner stroomvrag Verarmde stroom te klein vir die vallei

Terugwaartse

erosie

STROOMROOF

Verlede

Hede


59

Knakpunt ontwikkel by die roofpunt wat stroomop beweeg

Riviergruis ontwikkel afgeset in droë poort

3.4. Implikasies van stroomroof vir

Roofstroom Verarmde/Onthoofde Stroom

Menslike aktiwiteite

Meer aktiwiteite as gevolg van meer water– kan groter gemeenskappe onderhou – migrasie na area

Minder aktiwiteite omdat minder water nie baie mense kan onderhou nie – migrasie weg van gebied

Nedersettings Nedersetting sal groei omdat meer water groter nedersettings kan onderhou

Spookdorpe sal ontwikkel omdat mense die gebied verlaat omdat hulle nie ‘n lewe daar kan onderhou nie

Ontspanning Water ontspanningsaktiwiteite verhoog

Stap/ kampering/ minder water-verwante aktiwiteite

Landbou Meer water beskikbaar vir landbou en voedselproduksie

Gebied het minder water – landbou sal agteruitgaan en verander om by droër toestande aan te pas

Oorstromings Oorstromings - meer water die stelsel inkom as gevolg van vergrote dreineerbekken

Minder water en dus minder oorstromings

d. Identifikasie van eienskappe wat met stroomroof geassosieer

word op topografiese kaarte

Waterskeiding wat twee dreineerbekkens skei

Roofelmboog – knakpunt ontwikkel

Droë poort met gruis afsettings

Verarmde stroom

Terugwaartse erosie verleng die stroom

Geroofde stroom

P: Terugwaartse erosie deur waterskeiding Q: Verarmde/ onthoofde stroom R: Roofstroom S: Stroom wat geroof gaan word T: Geroofde stroom U: Droë poort met riviergruis

VOORHEEN HUIDIG


60

4. Super geïmponeerde / Oorgelegde en antesedente dreineerbekkens

2.2. Antesedente strome Die dreineerpatroon pas nie by die geologie nie (tweede skets) Die landskap verander stadig as gevolg van kromming en plooiing . Die rivier sny deur die veranderende landskap omdat verandering stadig

plaasvind Die landskap is jonger as die dreineerpatroon.

e. Opvanggebied en Bestuur van Riviere

2.1. Super geïmponeerde / Oorgelegde Wanneer ‘n stroom (1) ‘n landskap (b)

deur erosie ontbloot wat verskillend is as die van die oorliggende landskap (a) sal die rivier die ou dreineerpatroon in die nuut ontblote landskap sny.

Die rivier sny in die landskap in soos wat dit ontbloot word.

Die meer weerstandbiedende rots erodeer nie so vinnig op die vloedvlakte nie

‘n Dendritiese patroon (3) mag dan oor ‘n reeks riwwe (3) voorkom waar ‘n traliepatroon meer geskik sou wees.

Die landskap is ouer as die dreineerpatroon.

Bv. die Apies rivier is gesuperimponeer op die Magaliesberg homoklinale riwwe

Die Vaal Rivier is gesuperimponeer oor die Vredefort koepel

Diskordansie Horisontale lae

Antiklien Plooie


61

a. Belangrikheid van bestuur van dreineerbekkens/opvanggebiede Die mens en die natuur is afhanklik van vars water in opvanggebiede. Die bestuur van die opvanggebiede is dus baie belangrik om, nou en in die toekoms, volhoubare toegang tot vars water te verseker. Oorstromings, droogtes, besoedeling, gebruik en hersirkulering moet bestuur word om toegang tot die waterbronne te verseker.

b. Impak van mense op dreineerbekkens/opvanggebiede i. Rivierbesoedeling: laat die kwaliteit van varswater agteruitgaan en

vernietig die akwatiese rivier ekosisteme. Rivier besoedeling word deur riool, vaste afval, mynwater, landbou en industriële afvalwater veroorsaak wat in die water beland en die pH en chemikalieë in die riviere verander.

ii. Oorbeweiding: word deur boere veroorsaak wat te veel vee in ‘n gebied aanhou en dit lei tot agteruitgang van die plantegroei. Dit veroorsaak hoër verdampingstempos wat die watertafel verlaag en afloop verminder. Erosie is ook meer effektief en dit veroorsaak slik in die riviere en verminder die akwatiese lewe in riviere.

iii. Ontbossing: vind plaas wanneer mense gebiede ontbos vir landbou doeleindes (meestal mono-kulture) asook vir nedersettings. Dit moedig afloop aan en verminder infiltrasie wat tot meer erosie en minder volhoubare watervoorsiening lei.

iv. Menslike nedersettings: in nedersettings vervang mense die plantegroei met geboue, sement en teer. Dit verminder infiltrasie en verhoog afloop wat tot oorstromings en skade lei.

Vloed higrogramme toon die hoeveelheid reënval in vergelyking met die afloop oor ‘n tydsperiode aan Hierdie twee diagramme illustreer die oorstromings voor en na nedersettings in ‘n dreineerbekken gebou is. Grafiek 1 Die vloedpiek is laer en die vertragingstyd langer wanneer natuurlike plantegroei infiltrasie bevorder en afloop verminder. Die rivier oorstroom nie die vloedvlakte nie. Grafiek 2 Die baie kunsmatige oppervlaktes in stedelike gebiede verminder infiltrasie, verhoog afloop en verminder die vertragingstyd wat tot blits oorstromings in stedelike dreineerbekkens kan lei.

Afloop

Voor

verstedeliking

Reënval

Afloop

Afloop

Tyd

Na

verstedeliking

Reënval

Afloop


62

c. Strategieë om dreineerbekkens/opvanggebiede te bestuur Ongeveer 70% van die Aardoppervlakte is met water bedek, slegs 2%

van die Aarde se water is vars en geskik vir menslike gebruik. Hierdie varswater voorraad kom van riviere, damme en grondwater

bronne. Bevolkingsgroei, die uitbreiding van landbou en industrieë en

verhoogde verstedeliking beteken dat meer water benodig word. Mense is afhanklik van riviere om water vir baie aktiwiteite te voorsien. Sonder water kan daar geen landbou, geen industrieë, geen besighede

en geen ontwikkeling wees nie. Mense benodig water van riviere vir hulle huise. Riviere en damme voorsien mense met hidro-elektrisiteit. Riviere voorsien ons met voedsel en gebiede word gebruik vir

ontspanningsaktiwiteite, toerisme, kulturele aktiwiteite en nedersettings.

Voëls en wild is afhanklike van die plantegroei in die OEWERSONE. Riviere en hul opvanggebiede moet gemoniteer en bestuur word sodat

almal toegang tot water kan hê, sodat die ekosisteme van die riviere gesond kan bly, sodat oorstromings gekontroleer kan word en volhoubare ontwikkeling onderhou kan word.

Moenie binne die 50 jaar vloedlyn van ‘n rivier bou nie. Moenie natuurlike plantegroei rondom riviere verwyder nie. Moenie oorbeweiding toelaat nie. Bou damme om oorstromings te reguleer, maar maak seker dat dit die

vloed kapasiteit van riviere kan hanteer. Bou brûe ver bokant die normale vlakke van die rivier. Bewaar vleilande en vleie omdat hulle baie van die vloedwaters

absorbeer. Bou kanale in stedelike gebiede wat steed infiltrasie sal toelaat. Bou walle aan weerskante van die kanaal Sny deur meander kronkels om oorstroming te voorkom.

Lees die volgende saam met die skets op die volgende bladsy 1. Boorgate onttrek water uit grondwater 2. Mynbou besoedel grondwater 3. Oorbeweiding en ontbossing lei tot minder grondwater en toeslikking van riviere. 4. Landbou uitvloeisel lei tot vergiftiging van water-ekosisteem en alge groei 5. Kunsmatige oppervlaktes in stede veroorsaak vinniger afloop, korter tydsverloop en oorstromings. 6. Vleilande wat gebruik word vir die landbou is besoedel en dit lei tot oorstromings. 7. Water wat teruggekeer na riviere is besoedel en water gebruik het ’n impak op seelewe. 8. Damme en wateroordragskemas vernietig ekosisteme, verplaas mense en lei tot meer erosie stroomaf. Dit verander die ekosisteme van die gebiede. 9. Rekreasie naby die rivier oorsaak rommelstrooiing en besoedeling en versteur die

Tyd


63

ekologie. 10. Nedersetting gebou naby riviere veroorsaak dat banke inkalwe en lei tot oorstromings 11. Uitheemse plante en visse in riviere verminder die biodiversiteit. 12. Vloed beheer metodes soos die bou van kanale verminder normale oorstromings en vrugbaarheid van die vloedvlakte . Aangepas uit Verken Geografie – Opsomming van rivierbestuursmoontlikhede.

d. Gevallestudie van een opvanggebied bestuurstrategie in Suid-Afrika


64


65

AFDELING B: TIPIESE EKSAMEN VRAE - OPVANGSGEBIED EN BESTUUR

VAN ‘N RIVIER

FIGUUR 1.1 : VERBETERING VAN WATERPRODUKTIWITEIT(NOVEMBER 2014)

STRATEGIE OM WATERPRODUKTIWITEIT TE VERBETER

Daar is ʹn verandering in die denkwyse oor waterhulpbronbestuur. Aandag

word geskenk aan aktiwiteite wat die boloopgebied van 'n rivier (opvanggebied)

beïnvloed en die impak daarvan op die benedeloop van die rivier. Enkele van die maniere waarop mense by die rivier inmeng, sluit in die bou van damme,

wateroordrag, regulering, besoedeling, suiwering, ensovoorts. Dit verander die

natuurlike vloei van die rivier. Al die bostaande het een gemeenskaplike

uitwerking, naamlik dat dit ʹn invloed het op diegene wat stroomaf woon. Die Bo-Modderrivier is naby die redelik digbevolkte en geïndustrialiseerde groter Mangaung munisipale gebied, wat Bloemfontein, Botshabelo en Thaba Nchu insluit. Die streek is bekend vir marginale gewasverbouing as gevolg van die lae en

wisselvallige reënval. Dit, gekombineer met kleigrond, lei tot hoë waterverliese

wat deur afloop en verdamping veroorsaak word. [Bron: YE Woyessa, M Hensley en LD van Rensburg (Departement van Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe, Universiteit van die Vrystaat)]

1.1 Verwys na FIGUUR 1.1 en lees die navorsingsartikel oor die

verbetering van waterproduktiwiteit.

1.1.1 Gee die betekenis van die begrip waterhulpbronbestuur. (1 x 1) (1)

1.1.2 Noem EEN nedersetting in die artikel wat ʹn negatiewe impak op

die Bo-Modderrivier het. (1 x 1) (1)

1.1.3 Noem TWEE maniere waarop mense met die waterproduktiwiteit

van die Bo-Modderrivier inmeng. (2 x 1) (2)

1.1.4 Noem TWEE faktore wat die hoë waterafloop veroorsaak. (2 x 2) (4)

1.1.5 In ʹn paragraaf van ongeveer AGT reëls, verduidelik hoe die inmenging van mense langs ʹn rivier diegene wat verder stroomaf woon beinvloed (4x2) (8)

(4x2) (8)


66

FIGUUR 1.2 : RIVIERBESTUUR (VOORBEELD 2014)

UMGENIRIVIER 'EEN VAN DIE VUILSTE' IN SA

7 Junie 2013 Deur Tony Carnie

Durban – Die Umgenirivier is een van die vuilste riviere in die land, en onlangse

studies toon bewyse van cholera, shigella, salmonella en ander skadelike virusse

en bakterieë by elke toetspunt tussen die Inandadam en Blue Lagoon in Durban. Die studie is bekendgemaak nadat die stad se gesondheidseenheid kommer

uitgespreek het oor 'n vermoedelike uitbreek van diarree in Durban nadat twee

kinders dood is en meer as 150 mense oor die afgelope drie maande

gehospitaliseer is. Hoewel hulle nie die presiese bron van die besoedeling noem nie, sê die

navorsers dat onvoldoende munisipale rioolverwerking en afloop van informele

huise naby die rivier die waarskynlikste bronne van die virusse en bakterieë in die

Umgeni is. 'Geen vuilwaterverwerking word voorsien nie en onbewerke riool vloei direk in die

riviere en strome in. As gevolg van 'n tekort aan infrastruktuur in sommige

nedersettings word inwoners dikwels gedwing om die rivieroewers te beset …

Mense wat hier woon, gebruik dikwels die besmette oppervlakwater vir

gewasbesproeiing, ontspanning, en huishoudelike en persoonlike gebruik soos

om mee te was, as drinkwater en vir kosmaak, sonder dat die water vooraf

behandel is.' Die 230 km-lange Umgenirivier is vir die studie gekies omdat dit die primêre bron

van water vir meer as 3,5 miljoen mense is in 'n gebied wat byna 65 persent van

die provinsiale bruto binnelandse produk genereer.

[Bron: Mercury]

1.2 Lees die gevallestudie oor die Umgenirivier in FIGUUR 1.2.

1.2.1 Noem die menslike aktiwiteit wat die Umgenirivier besoedel. (1 x 1) (1)

1.2.2 Watter bewys dui daarop dat die Umgenirivier vuil is? (1 x 2) (2)

1.2.3 Noem die negatiewe invloed van die vuil water op die

lewenskwaliteit van mense wat in die gebied woon. (2 x 2) (4)

1.2.4 Stel strategieë voor wat ingestel kan word om die negatiewe invloed van mense op die Umgenirivier te verminder. (4 x 2) (8)


67

FIGUUR 1.3 : BESOEDELING LANGS DIE UMGENIRIVIER (JUNIE 2015)

1.3 FIGUUR 1.3 is 'n foto wat besoedeling langs 'n gedeelte van die

Umgenirivier toon.

1.3.1 Watter bewyse dui daarop dat besoedeling langs hierdie gedeelte van die rivier voorkom?

1.3.2 Bespreek die impak van besoedelde water op die bestaan van

mense wat op die oewers van die Umgenirivier woon. (2 x 2) (4)

1.3.3 Stel strategieë voor (in ongeveer AGT reëls) wat ingestel kan word

om besoedeling langs die Umgenirivier te verminder. (4 x 2) (8)

(3 x 1) (3)


68

FIGUUR 1.4: IMPAK VAN MENSE OP DREINEERBEKKENS (NOVEMBER 2015)

VAALRIVIER ONDER DRUK

Sipho Masondo | The Times Live

Die Vaalrivier en sy opvangsgebied word al hoe meer toksies/vergiftig – en

dit hou 'n bedreiging in vir gesondheid, die ekonomie en voedselproduksie

in vier provinsies. Waterwetenskaplikes en ander kundiges beskryf die Vaalrivier – wat water aan Gauteng, die land se grootste ekonomiese en industriële dryfkrag, asook aan boere in Gauteng, Noordwes, die Vrystaat en Noord-Kaap verskaf – as 'in 'n krisis' en 'onder beleg' deur besoedelaars. Die Departement van Waterwese het sedert

die 1990's water vanaf die Lesotho Hoogland in die rivier ingepomp om die

watervoorraad aan te vul. Hierdie water word al meer benodig om die

besoedeling te verdun. Krige het gesê: 'Ons gebruik duur drinkwater om die probleem van besoedeling op te los. Verdunning is nie 'n oplossing vir besoedeling nie.'

Die water in die Vaalrivierstelsel sal uiteindelik heelwat meer kos om te behandel, wat beteken dat maatskappye soos Sasol en Eskom meer vir die chemikalieë sal moet betaal wat nodig is om die water te behandel voor hulle dit gebruik. Dit sal hulle koste verhoog.

[Aangepas en vertaal uit www.timeslive.co.za]

1.4 Lees die koerantberig met die opskrif 'Vaalrivier Onder Druk' in

FIGUUR 1.4 en beantwoord die vrae wat volg.

1.4.1 Noem TWEE provinsies wat van die Vaalrivier as 'n waterbron

afhanklik is. (2x1) (2)

1.4.2 Gee TWEE moontlike redes waarom die Vaalrivier al hoe meer

toksies (giftig)/vergiftig word. (2 x 1) (2)

1.4.3 Volgens die berig word water in die Vaalrivier ingepomp om die besoedeling te verdun/verminder. Verduidelik waarom dit nie 'n volhoubare oplossing is nie

(2 x 2) (4)

1.4.4 Verduidelik, in 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls,

waarom die koste van voedsel en elektrisiteit in die toekoms kan styg as

besoedeling van die Vaalrivier nie beheer word nie. (4 x 2) (8)


69

AFDELING C: HUISWERK VRAE - STROOMROOF EN DREINEERBEKKEN EN RIVIER BESTUUR

VRAAG 1: 24 minute [30] (Aangepas uit NSS Nov 2012 Vraestel 1) FIGUUR – STROOMROOF

WENK: Ken die funksie van stroomroof goed. Identifiseer proses van kaarte / sketse. 1. Verwys na die bo-staande figuur wat stroomroof illustreer. 1.1. Definieer die terme stroomroof en abstraksie. (2 x 2) (4) 1.2. River C is betrokke by aktiewe terugwaartse erosie. (a) Verduidelik hoe terugwaartse erosie bydra tot stroomroof. (2 x 2) (4) (b) Gee 2 moontlike redes vir terugwaartse erosie om plaas te vind. (2 x 2) (4) 1.3. Verduidelik hoe stroomroof die afloop van die riviere by B en F onderskeidelik sal beïnvloed? (2 x 2) (4) 1.4. Noem die kenmerke gemerk D, E en G wat die gevolg is van stroomroof. (3 x 2) (6) 1.5. Stroomroof lei tot veranderinge in beide roof en geroofde strome. Verduidelik (in ongeveer 12 reëls) die fisiese veranderinge wat in die roof en geroofde stroom onderskeidelik sal plaasvind. (4 x 2) (8) VRAAG 2: 24 minute [30] (Uit NSS Maart 2013 Vraestel 1) WENK: die faktore wat infiltrasie, afloop en erosie beïnvloed is baie belangrik 2. Bestudeer die figuur hieronder voor die volgende vrae te beantwoord. 2.1. Definieer die term dreineerbekken. (1 x 2) (2) 2.2. Noem EEN bron van water vir 'n dreineerbekken. (1 x 2) (2) 2.3. Sommige dreineerpatrone het 'n hoë digtheid. Hoe sal klimaat die stroom digtheid van riviere wat langs die ooskus van Suid-Afrika vloei, beïnvloed? (2 x 2) (4)

F

G


70

2.4. Gee DRIE redes waarom dreineerbekkens nuttig is vir mense. (3 x 2) (6) 2.5. Identifiseer vier menslike aktiwiteite van die figuur hieronder en beskryf die negatiewe impak wat dit op dreineerbekkens het. (4 x 2) (8) 2.6. Baie menslike aktiwiteite lei tot die vernietiging van ons dreineerbekkens. Skryf 'n paragraaf (van ongeveer 12 reëls) en gee voorstelle oor hoe ons beter na dreineerbekkens kan omsien. (4 x 2) (8) FIGUUR – DRAINAGE BASIN

VRAAG 3: 16 minute [20] (Uit NSS Nov 2012 Vraestel 1)

FIGUUR - RIVIER BESOEDELING

Ontbossing

Industrieë

Gewas

verbouing

Huise

Reën Sneeu

Besoedeling

Stadstuine

Stads afval

Lekkende septiese

tank

Vaste Afval


71

WENK: Jy moet in staat wees om strokiesprente te interpreteer. Die mens se impak op die natuur word dikwels in strokiesprente uitgebeeld . Maak seker dat jy die Geografiese kwessie wat die strokie uitbeeld kan identifiseer. 3. Verwys na die bostaande figuur wat 'n spotprent wat rivierbesoedeling. 3.1. Noem TWEE maniere waarop 'n stedelike gebied bydra by tot die besoedeling van riviere. (2 x 2) (4) 3.2. Gee TWEE maatreëls wat ingestel kan word om water besoedeling in stedelike gebiede te verminder. (2 x 2) (4) 3.3. Lys twee redes waarom riviere belangrik is vir stedelinge. (2 x 2) (4) 3.4. Skryf 'n paragraaf (van ongeveer 12 reëls) waarin jy die negatiewe impak wat menslike aktiwiteite op riviere bespreek. (4 x 2) (8) VRAAG 4: 42 minute [35] (Aangepas uit DoE Model 2008 Vraestel 1) WENK: Van die antwoorde moet direk vanaf die addendum gelees word bv. C, B. 4. Bestudeer die kaart van die Hartbeespoortdam-gebied en koerantberig voordat die volgende vrae te beantwoord: 4.1. a) Identifiseer die hoofstroom in die rivier stelsel vorm die kaart hierbo. (1 x 1) (1) b) Watter sytak loop deur Centurion? (1 x 1) (1) c) In watter rigting vloei hierdie rivier stelsel vloei? (1 x 1) (1) d) Hierdie rivier stelsel is 'n super geïmponeerde rivier stelsel waar dit deur die Magaliesberg gaan. Verduidelik en beskryf wat ’n super geïmponeerde rivier stelsel is. (3 x 2) (6) e) Identifiseer die dreineerpatroon van die Jukskeirivier soos gesien in die bostaande figuur in die gevallestudie. (1 x 2) (2) f) Gee EEN kenmerk wat blyk uit die kaart om jou antwoord op VRAAG 1.1.e te staaf) (1 x 2) (2) 4.2 (a) Vloede is algemeen in Alexandra. Wat is 'n vloed? (1 x 2) (2) (b) Waarom bou mense steeds huise op die oewer van die Jukskeirivier as die gebied gereeld deur oorstromings bedreig? (1 x 2) (2) (c) Verduidelik waarom daar 'n kort tydsverloop en 'n hoë aflooppiek is wanneer die Jukskei deur Alexandra vloei. (3 x 2) (6) (d) Noem enige TWEE gevolge van oorstromings vir die inwoners van Alexandra. (2 x 2) (2) 4.3 (a) Beskryf die liggings van die rioolplase in verhouding tot die riviere in die bostaande figuur (1 x 2) (2) (b) Wat is die gevolge van die bostaande vir mense wat op die oewers van die Hartbeespoortdam woon? (2 x 2) (4) (c) Noem TWEE maatreëls wat ingestel kan word deur die provinsiale regering om te verseker dat alle riviere wat in die Hartbeespoortdam inloop vry van riool afvalwater is. (2 x 2) (4


72

VRAAG 5: 20 minute 25 punte (Bron: DoE November 2009) 5. Verwys na die figuur hieronder wat die verskillende kenmerke van stroomroof wys. Gee EEN woord / term vir elk van die volgende beskrywings.

Skryf slegs die woord / term langs die vraagnommer as 'n antwoord.

5.1.1 'n stroom wie se bolope onderskep is. 5.1.2 'n stroom wat kleiner is as die vallei waardeur dit vloei. 5.1.3 Die punt waar 'n energieke stroom die water van die ander stroom afsny. 5.1.4 'n droë vallei waar geen stroom meer vloei nie. 5.1.5 'n stroom wat die water van die ander stroom onderskep. (5 x 1) (5) 5.2. Identifiseer twee prosesse wat plaasgevind het in hierdie gebied. (2 x 2) (4) 5.3. Verduidelik wat die prosesse veroorsaak en hoe die prosesse plaasgevind het. (4 x 2) (8) 5.4. Skryf 'n paragraaf om te verduidelik hoe erosie en afloop onderskeidelik beïnvloed sal word langs die verarmde en roofstrome. (4 x 2) (8)


73

VRAAG 6: 16 minute 20 punte (Bron: DoE November 2010) WENK: Stroomroof kan met verskillende sketskaarte gevra word – oefen op baie. Die figuur hieronder illustreer die konsep van stroomroof.

6.1 Noem EEN faktor wat daartoe kon lei dat die Bergrivier deur die waterskeiding na die Kort Rivier kon erodeer om dit te roof. (1 x 2) (2) 6.2. Noem 2 kenmerke van stroomroof wat by punt X kan ontwikkel. (2 x 2) (4) 6.3 Hoekom word na die onthoofde stroom (Kort River) in skets B verwys as 'n verarmde stroom? (1 x 2) (2) 6.4 Noem TWEE gevolge wat stroomroof het op die roofstroom (Bergrivier) in skets B. (2 x 2) (4) 6.5 Skryf 'n paragraaf (van nie meer as 12 reëls nie) bied ‘n volledige verslag oor hoe stroomroof menslike aktiwiteite onderskeidelik langs die Kort en die Berg Rivers sal beïnvloed. (8 x 2) (8)


74

SESSION NO: 9 ONDERWERP: GEOMORFOLOGIE KONSOLIDASIE

AFDELING A: OPSOMMENDE NOTAS – GEOMORFOLOGIE

Terminologie / definisies is reeds in die sessies oor geomorfologie behandel. Studie wenke: Onthou dat jy die terminologie, prosesse en sketse baie goed moet ken. Belangrike konsepte en verduidelikings is verduidelik in die vorige Geomorfologie sessies. In hierdie sessie word slegs 'n visuele opsomming van die konsepte gegee. Probeer om dit te gebruik om al die werk te onthou en verduidelik deur te verwys na die sketse. WENK: Geomorfologie is maklik as jy die sketse en definisies goed ken. Jy kan goeie punte kry as jy net die kenmerke kan inditifiseer en beskryf en verduidelik hoe dit vorm.

1. Drainage basins in South Africa

1.1. SOORTE RIVIERE Permanente: het altyd water vanaf direkte en indirekte afloop. Periodic: Loop sleg in die droë seisoen elke jaar. Kry basis vloei en direkte afloop in die reënseisoen, maar watertafel is onder die stroom kanale in die droë seisoen. Episodiese: kry nooit basis vloei nie – loop slegs as dit wel reën in baie droë gebiede. Eksotiese : die rivier vloei deur ’n droë gebid maar kry sy water van ’n baie hoër reënval gebied in die bolope.

Bron / oorsprong: waar die rivier begin Samevloeiing: waar 2 strome ontmoet Dreineerbekken: gebied gedreineer deur rivier Kronkel: draaie in riviere Waterskeiding: hoogliggende gebied skei twee verskillende dreineerbekkens Watertafel: boonste vlak van ondergrondse water Basisvloei: grondwater sypel in riviere in Direkte afloop: water wat oor die land in riviere dreineer. Riviermond: waar die rivier eindig in die see Waterval: vertikale val in stroomkanaal.

Rivier van oorsprong tot mond

Stroompie

Fontein Waterval

Rivier

Sytak

Moeras Vloed- vlakte Meander /

Kronkel

Mond Kus krans

Golfbreker

Golwe vorm

strand


75

1.2. DREINEERPATRONE

http://alpha.sd41.bc.ca/depts/socials/Geog/ae.htm

1.3. DREINEERDIGTHEID

a) Laag b) medium c) hoog

Die totale lengte van al die strome gedeel deur die totale area. Dit word bepaal deur die faktore wat afloop en infiltrasie beïnvloed. (Gradiënt, porositeit, deurlaatbaarheid, plantegroei, tipe, hoeveelheid en seisoen van reënval)

Dendrities: boom vorming , vloei oor eenvormige stollings- of sedimentêre gesteentes Reghoekig: vorm regte hoeke in die hoofstroom en sytakke, volg die krake in rots. Radiaal: Strome vloei van sentrale hoë punt uitwaarts in alle Tralie: Parallelle hoofstrome en kort sytakke wat hoofstroom teen regte hoek invloei.

http://alpha.sd41.bc.ca/depts/socials/Geog/ae.htm


76

1.4. STROOM ORDE

http://www.profantasy.com/rpgmaps/?p=2017

Alle oorsprong strome is 1ste orde strome Waar een 1ste orde stroom ’n ander 1ste orde stroom ontmoet word dit ’n 2de orde stroom. Waar ’n 2de orde stroom nog ’n 2de orde stroom ontmoet word dit ’n 3de orde stroom Waar ’n 3de orde stroom nog ’n 3de orde stroom ontmoet word dit ’n 4de orde stroom Daar is baie kort eerste orde strome op steil hellings Daar is minder hoër orde en langer strome op meer minder steil hellings Hoër orde strome het ’n groter volume as laer orde strome

1ste orde

2de

orde

3de orde

4de orde



77

2. FLUVIALE PROSESSE 2.1. RIVIER PROFIELE (Dwarsprofiel – deur die vallei. Lengte profiel – van

oorsprong tot by mond.)


JEUG STADIUM

Nou kanaal – geen vloedvlakte

OUDERDOM STADIUM Rivier word vlakker en

kronkel oor vloedvlakte

VOLWASSE STADIUM Rivier kanaal word wyer –

vloedvlakte ontwikkel en word

wyer stroomaf

River mond

River Delta



78

STADIUMS VAN RIVIERE: Jeug / Bo-loop Middel / Volwasse Ouderdom / Benede loop

http://riverrestoration.wikispaces.com/Fluvial+geomorphology+2

2.2. Rivier Gradering

Strome nader aan seevlak vloei saam oor geleidelike hellings. Die vallei word wyer en die

rivier begin kronkel.

Strome baie naby seevlak vloei stadig en kronkelend oor amper plat wye vallei. By die mond kan die rivier in baie kanale opdeel en oor ’n delta vloei wat gevorm is van afsettings

van die rivier self.

Berg strome in bolope vloei vinnig teen steil hellings af en

sny ’n diep V-vormige vallei uit. Stroomversnellings en watervalle kom algemeen voor.

Zone 1 – Bolope erodeer

vallei afwaarts

Zone 2 – Middelloop

vervoer materiaal afwaarts

Zone 3 – Materiaal afsetting

IDEAAL GEGRADEERDE RIVIER

RIVIER MET ONGEGRADEERDE DELE

Oorsprong van rivier – gebied met hoogste potensiële energie en denudasie

Rivier profiel in ewewig vir die gegewe hoogte bo

seevlak as erosie en afsetting gebalanseerd is.

Seevlak – basis vlak van erosie

Laagste vlak van denudasie

Afsetting by die mond en

benede lope van die rivier

Denudasie is die gekombineerde effek van verwering, massabeweging en erosie

Rivier aangepas by tydelike basisvlak van erosie

Rivier aangepas by permanente basisvlak van erosie – seevlak

Meer

Rivier profiel sal weer konkaaf wees

as meer erodeer

http://riverrestoration.wikispaces.com/Fluvial+geomorphology+2


79

2.3. Rivier Verjonging: Riviere verkry meer energie a.g.v. meer reën of omdat landmassa lig en afwaartse erosie weer begin plaasvind. Die ouderdom stadium neem kenmerke van die jeug stadium aan, bv. watervalle stroomversnellings en diep valleie ens.


2.4. FLUVIALE LANDVORME

Rivier vloei see binne

Seevlak val en rivier sny af in vloedvlakte en vorm ’n nuwe

laer vloedvlakte, met ’n

waterval en rivier oewers.

Rivier sny terug en waterval verander instroom

versnellings stroom-op.



80

2.5. Stroomroof: een stroom steel water van ’n ander stroom

http://sageography.myschoolstuff.co.za/geogwiki/grade-12-caps/geomorphology/fluvial-processes/river-capture/

2.6. Super geïmponeerde en Antesedente

Antesedente strome sny in stadig veranderende landskap in – soos wat verskuiwing plaasvind sny stroom deur liggende land massa. Links Super geïmponeerde strome sny deur ’n ander landskap onder die huidige landskap, soos wat dit bloot gelê word deur erosie. Onder

VOOR

NA

Geroofde stroom

Rower stroom

Windsaal

Verarmde stroom

Roofelmboog

http://sageography.myschoolstuff.co.za/geogwiki/grade-12-caps/geomorphology/fluvial-processes/river-capture/


81

3. DREINEERBEKKEN BESTUUR

Grondbestuur en herstel van natuurlike habitatte, soos vleilande en woude

kan meer ruimte vir water skep en help die vloei van vloedwater in die gebiede stroomaf te

verminder.

Goeie beplanningsbeleid sal verseker dat die huise

en besighede weg van hoë vloed risiko-

areas geleë is.

Volhoubare stedelike

dreineringstelsels wil verminder druk op dreinering en

riolering. vloed

waarskuwings help

gemeenskappe om te reageer vloed risikos.

Die gebruik van die natuurlike kapasiteit van

ons kusgebiede en die herstel lei

harde sal die beskerming van die kus gebiede

te verbeter.

Waar vloed voorkomings strukture nodig is, speel dit 'n kritieke rol in die beskerming

van gemeenskappe en infrastruktuur teen die vloede.

Grondwater


82

AFDELING B: OEFEN VRAE

VRAAG 1: 21 minute 26 Punte (Aangepas uit Maart 2010)

1. Verwys n die skets hierbo wat die verwantskap tussen tipe riviere en die

watertafel aandui.

1.1 Identifiseer die tipes riviere gemerk X, Y en Z. (3 x 2) (6)

1.2 Verduidelik waar en wanneer riviere X, Y en Z hulle water vandaan kry.

(3 x 2) (6)

1.3 Verduidelik wat die watertafel is. (1 x 2) (2)

1.4. Verduidelik waarom die watertafel verander. (2 x 2) (4)

1.5. In watter tipe klimaatstreke sal riviere X, Y en Z onderskeidelik

aangetref word? (3 x 2) (6)

1.6. waarom sal X en Y nie as vervoerroetes kan dien nie? (1 x 2) (2)

VRAAG 2: 16 minute 20 punte (Aangepas uit Maart 2010)

WENK: Dreineerbekkens en afloop word saam gevra – jy moet grafieke kan lees

Verwys na die sketse hier onder wat die dreineerbekkens van twee strome voorstel -

(A en B. Sketse (hidrograwe C – F) wys die afloop in riviere na hewige reënbuie.

Lees ook die uittreksel i.v.m. oorstromings wat daarna volg.


83

Vloed toestande kom voor wanneer water sy normale kanale soos strome en

stormwater dreinering oorstroom. Vloede mag ook voorkom wanneer daar 'n

ophoping van water is deur middel van dreinering na gebiede wat nie normaalweg

oorspoel word nie. Vloede is algemeen in Suid-Afrika na lang tydperke van droogte.

Droogte, oorbeweiding en die agteruitgang van die grond maak die ekosisteem

kwesbaar. Die mens kan die vloei-eienskappe van 'n rivier negatief wysig deur

plantegroei te verwyder, die bou van ondeurdringbare teer- en beton-oppervlakke en

bouwerk op 'n rivier se vloedvlakte.

2.1. Definieer die volgende terme wat hierbo genoem word:

(a) Dreineerbekken (1 x 2) (2)

(b) Riviersisteem (1 x 2) (2)

2.2 Beskryf die vorm van dreineerbekkens A en B onderskeidelik. (2 x 2) (4)

2.3 Lys en beskryf enige VIER faktore wat die afloop in riviere kan beïnvloed.

(4 x 2) (8)

2.4 Veronderstel ’n reënbui van 100 mm vind plaas in beide dreineerbekkens A en B. Watter van die vloei-higrogramme (C – F) sal heel moontlik die afvloei


84

by die punt gemerk = in dreineerbekkens A en B onderskeidelik verteenwoordig? (2 x 2) (4)

VRAAG 3: 8 minute 10 punte (Aangepas uit November 2008)

3. Gebruik die figuur hieronder wat fluviale prosesse en kenmerke van ’n

dreineerbekken wys om jou te help om een term vir die beskrywings onder te

gee. Skryf slegs dei term langs dei vraagnommer bv. 3.6 basis vloei

3.1 Gebied waarvandaan ’n rivier sy water kry.

3.2 Gebied wat deur ’n rivier en sy sytakke gedreineer word.

3.3 Die punt waar ’n sytak die hoofstroom binnevloei.

3.4 Deel van stroom van een rivierwal na die ander wal.

3.5 Hoogliggende gebied wat twee dreineerbekkens skei. (5 x 1) (5)

3.6. Identifiseer die dreineerpatroon van die rivierstelsel. (1 x 1) (1)

3.7. Onderskei tussen die dwars profiel en lengte profiel van ’n rivier. (2 x 2) (4)


85

VRAAG 4: 20 minute 28 punte (November 2008)

4. FIGUUR 4 A illustreer ’n dreineerbekken. FIGUUR 4 B wys die drie stadiums

van rivierstelsels. Bestudeer albei figure deeglik.

Figuur 4 A

Figuur 4 B

4.1 (a) Die dreineerbekken geïllustreer in FIGUUR 4A wys ’n lae

dreineerdigtheid (growwe tekstuur). Wat beteken dit? (1 x 2) (2)

(b) Gee TWEE Moontlike redes waarom die dreineerbekken ’n lae digtheid

(growwe tekstuur) het. (2 x 2) (4)

(c) Verduidelik waarom die twee faktore genoem in VRAAG 4.1(b) ’n lae

digtheid (growwe tekstuur) tot gevolg sal hê. (2 x 2) (4)

(d) Gee die formule om stroom digtheid te bereken. (1 x 2) (2)

4.2 (a) Identifiseer die DRIE hoof rivier stadiums gemerk R, S en T in

FIGUUR 4 B onderskeidelik. (3 x 2) (6)


86

(b) In watter stadium gemerk R, S of T sal oorstromings die algemeenste

plaasvind? (1 x 2) (2)

(c) Verduidelik hoe die kenmerke van die rivier genoem in VRAAG 4.2(b)

oorstromings sal bevorder. (2 x 2) (4)

(d) Oorstromings in die stadium van die rivier genoem in VRAAG 4.2(b)

kan beide ’n straf of ’n seën wees vir die bewoners van die omliggende

vloedvlakte. Verduidelik die stelling. (2 x 2) (4)

(e) Noem een metode wat ingestel kan word om die oorstromings genoem

in 4.2(b) te verminder. (1 x 2) (2)

VRAAG 5: 8 minute [10] WENK: Elke vraag in die eksamen begin met 15 kort vrae oor definisies. 5 Gee een woord of frase vir die definisie hier onder gelys. 5.1 ’n Hoogliggende gebied wat twee dreineerbekkens skei. 5.2. Die dreineer patroon wat ontstaan wanneer strome na een sentrale laagtepunt vloei. 5.3. Wanneer ’n meer energieke stroom sy kanaal stroom-op verleng ten koste van ’n minder energieke stroom. 5.4 As ’n rivier se vrag minder is as sy kapasiteit en die stroom meer materiaal kan erodeer word gesê die rivier is ____________ . 5.5. Die term wat gebruik word om die plek waar twee rivier ontmoet, aan te dui. 5.6. ’n Dreineerpatroon wat parallelle riwwe en valleie dreineer. 5.7. Die punt waar stroomroof plaasvind 5.8. Die laagste vlak waarheen ’n rivier kan erodeer. 5.9. ’n Dreineerpatroon waar die sytakke die hoofstroom teen ’n 90º hoek binne vloei en die hoofstroom en sytakke het 90º hoeke in die strome. 5.10. Die gebied wat deur ’n rivier en sy sytakke gedreineer word (10 x 1) (10) VRAAG 6: 20 minute 20 punte (NSS Maart 2010)

Verwys na FIGUUR 6.4 (A – F) wat die dreineerbekkens van twee rivierstelsels wys

(A en B) en vloei hidrograwe (C – F) wat die afloop in riviere wys na reënbuie. Lees

ook die uittreksel hierna.

Oorstromings kom voor wanneer rivier buite hulle normale kanale soos strome en

stormwaterslote vloei. Oorstromings kom voor wanneer water in dele versamel wat

gewoonlik nie onder water is nie. Oorstromings kom algemeen in Suid-Afrika voor

an lang periodes van droogte. Droogtes, oorbeweiding en grond verswakking maak

ekosisteme kwesbaar. Mense kan die afloop kenmerke van ’n river negatief

verander, deur natuurlike plantegroei te verwyder, ondeurdringbare teer en beton

oppervlaktes op te rig en deur op vloedvlaktes te bou.


87

6.1. Definieer die volgende terme wat hierbo genoem is :

(a) Dreineerbekken (1 x 2) (2)

(b) Rivierstelsel (1 x 2) (2)

6.2 Beskryf die vorm van dreineerbekken A en B onderskeidelik. (2 x 2) (4)

6.3 Noem en verduidelik enige twee faktore wat die afloop van rivier kan

beïnvloed. (4 x 2) (8)

6.4 Veronderstel ’n reënbui van 100 mm vind in dreineerbekkens A en B plaas. Watter van die vloei higrogramme (C – F) sal heel moontlik die afloop by die punt gemerk = in riviere A en B onderskeidelik voorstel. (2 x 2) (4)


88

VRAAG 7: 13 minute (16) (Aangepas uit NSS November 2010)

WENK: Jy moet kenmerke op foto’s kan identifiseer.

7. Bestudeer die figuur hieronder wat a deel van ’n rivier wys. Verskeie opsies

word vir die volgende vrae gegee. Kies die korrekte antwoord en skryf die

letter (A – D) langs die vraag nommer neer.

7.1. Die kenmerk gemerk Y is ’n ....

A Stoot oewer.

B Gly oewer.

C hoefystermeer.

D duikhelling.

7.2 Die foto wys ’n river is sy .... stadium.

A Bo-loop

B middelloop

C benedeloop

D basis loop

7.3 Tydens ’n oorstroming sal die river heel moontlik by punt Z deurbreek sal lei to

die vorming van ’n .....

A stroomversnelling.

B hoefystermeer.

C meander.


89

D vloedvlakte.

7.4 Die rivier in die foto vloei regdeur die jaar en is dus ’n .... rivier.

A episodiese.

B permanente / standhoudende.

C seisoenale.

D periodiese.

7.5 Die rivier in die foto illustreer .... stroom kanaal patroon.

A dendritiese

B gevlegte

C rots gekontroleerde

D kronkelende (5 x 1) (1)

7.6.1. Teken ’n eenvoudige, goed benoemde deursneeskets om die dwarsprofiel van

die rivier by Y te illustreer. (3 x 1) (3)

7.6.2. Skryf ’n paragraaf en verduidelik hoe die kenmerk gemerk Z tydens oorstromings of soos erosie vorder sal verander. Verwys na die rivier kenmerke wat sal vorm oor ’n tydperk. (4 x 2) (8) VRAAG 8: 24 Minute [30] (Aangepas uit voorbeeld vraestel van 2008)

Die diagram hieronder wys ’n planaansig van ’n gebied waar twee riviere

wat op twee verskillende vlakke voorkom. Figuur 8 wys die lengte profiel

van twee strome voor stroomroof. Oor ’n tydperk sal stroomroof

plaasvind.

8.1. a) Teken ’n benoemde kets (planaansig) om die kenmerke te illustreer

wat sal ontwikkel na stroomroof sal plaas gevind het. (5)

b) Noem die erosie proses wat verantwoordelik is vir stroomroof.

(1 x 1 = 1)

c) Wat sal met die posisie van die waterskeiding gebeur oor ’n tydperk?

(1 x 2 = 2)

Figuur 8.1.


90

8.2. Na stroomroof sal rivier verjonging plaasvind.

a) In watter een van die twee strome sal verjonging plaasvind? (1 x 2 = 2)

b) Hoe sal die afloop en erosie vermoë van die verjongde verander?

(2 x 2 = 4)

c) Teken ’n goed benoemde diagram om die lengte profiel van die

verjongde rivier te wys. (2 x 2 = 4)

8.3 Gebruik die sketse van die lengte profiele van riviere om die vrae hieronder

te beantwoord.

Figuur 8.2

8.4. a) Identifiseer die stadiums van die rivier wat K, L en M verteenwoordig.

(3)

b) Teken deursnee sketse van die rivier by K, L en M. (3)

c) Verduidelik waarom elkeen van die dwars profiele verskil. (3 x 2 = 6)

sekondÊre skool verbeterings- program...

Documents