РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Универзитет „Св. Климент Охридски “ Битола

Економски факултет - Прилеп

ВЛИЈАНИЕТО НА СПОЈУВАЊАТА И ПРЕВЗЕМАЊАТА КАКО

ФОРМА НА СДИ, ВРЗ ЕКОНОМСКИОТ РАЗВОЈ НА ЗЕМЈИТЕ

ВО РАЗВОЈ

Кандидат: Ментор:

Сања Грујовска

19/09 МЕБ

Проф.Д-р

Мирослав Гвероски

Прилеп

Септември, 2013

1

СОДРЖИНА

ВОВЕД

ПРВ ДЕЛ

СДИ И ЕКОНОМСКИОТ РАЗВОЈ

1. СДИ: форми, карактеристики и значење.........................................16

1.1 Карактеристики и форми на СДИ .....................................................................17

1.2 Значење на СДИ.....................................................................................................19

2. Ефекти на СДИ врз растот и развојот на земјите во развој ........20

2.1 СДИ и растот ......................................................................................................20

2.1.1 СДИ и трговијата ...................................................................................21

2.1.2 Технолошки прелевања и екстернали .......................................................23

2.1.3 СДИ и конкуренцијата ...............................................................................26

2.1.4 СДИ и структурните фактори ................................................................28

2.2 СДИ и развојот ....................................................................................................31

3. Политиките за привлекување на СДИ како дел од стратегијата

за развој на земјите во развој............................................................................32

3.1 Политики за привлекување на СДИ во земјите во развој ................................32

3.1.1 Политиките за СДИ како дел од стратегија ........................................33

3.1.2 Класификација и имплементација на политиките за СДИ ..................36

3.1.2.1 Класификација на политиките .............................................................37

4. Детерминанти на атрактивноста за инвестирање на земјите во

развој......................................................................................................................47

ВТОР ДЕЛ

СПОЈУВАЊАТА И ПРЕВЗЕМАЊАТА (М&А) КАКО ДОМИНАНТНА

ФОРМА НА ИНВЕСТИРАЊЕ

1. Дефинирање, суштина и рационалност на спојувањата и

превземањата.......................................................................................................52

2

1.1 Дефинирање на М&А...........................................................................................52

1.2 Суштина и рационалност на М&А....................................................................54

2. Фактори и мотиви за спојувања и превземања..............................57

1.1 Фактори за М&А..................................................................................................57

1.2.1 Ефикасност..............................................................................................58

1.2.2 Финансиски и даночни бенефити...........................................................59

1.2.3 Ефекти на пазарна моќ...........................................................................59

1.2.4 Менеџерска алчност или лично глорификување...................................59

1.2.5 Издејствување на добра куповна моќ....................................................59

1.2.6 Експропријација на стејхолдерите........................................................60

2.2 Мотиви за М&А...................................................................................................61

2.2.1 Конкурентски размислувања....................................................................61

2.2.2 Реакции на промените во окружувањето...............................................63

2.2.3 Неефикасни пазари на капитал.................................................................63

3. Процесот на спојување и превземање ..............................................65

3.1 Идентификација и евалуација ...........................................................................67

3.2 Уредување на трансакцијата ............................................................................68

3.3 Постаквизициски менаџмент..............................................................................70

4. Синџирот на создавање вредност во спојувањата и

превземањата....................................................................................................71

4.1 Создавањето на вредноста во спојувањата и превземањата –

концептуална рамка..................................................................................................71

4.1.1 Интерни и екстерни ресурси во процесите на спојување и превземање..

......................................................................................................................................71

4.2 Способности и клучни фактори за успех во спојувањата и

превземањата............................................................................................................72

4.2.1 Меки КФУ.....................................................................................................73

4.2.2 Тешки КФУ...................................................................................................75

4.3 Интегративната синергија во спојувањата и превземањата.......................76

4.4 Носачи на вредноста во спојувањата и превземањата..................................79

5. МНК и спојувањата и превземањата..............................................84

5.1 Присуството на МНК во земјите во развој.......................................................84

5.2 Улогата и значењето на МНК како носители на М&А активноста..............85

3

ТРЕТ ДЕЛ

СПОЈУВАЊАТА И ПРЕВЗЕМАЊАТА (М&А) И ЕКОНОМСКИОТ

РАЗВОЈ НА ЗЕМЈИТЕ ВО РАЗВОЈ

1. Карактеристики на економскиот развој на земјите во развој....89

1.1 БДП како индикатор на развојот......................................................................90

1.2 Трговијата како индикатор на развојот..........................................................92

1.3 Надворешниот долг како индикатор на развојот...........................................93

1.4 Странските директни инвестиции и земјите во развој.................................95

2. Трендови и детерминанти на спојувањата и превземањата во

земјите во развој ...........................................................................................96

2.1 Трендот на СДИ во земјите во развој………………………………………..96

2.1.1 Учество на земјите во развој во светските СДИ текови од 1990-2000

годинa …………………………………………………………………………..97

2.1.2 Учество на земјите во развој во светските СДИ текови од 2001-2007

година …………………………………………………………………………..99

2.1.3 Учество на земјите во развој во светските СДИ текови од 2008-2011

година ………………………………………………………………………….102

2.2 Трендот на М&А (спојувањата и превземањата, како форма на СДИ, во

земјите во развој ……………………………………………………………………...108

2.2.1 Анализа на М&А од 1990-1999 ……………............................................111

2.2.2 Анализа на М&А од 2000-2011 ................................................................114

3. Текови и ефекти од М&А во земјите во развој ...........................118

3.1 Ефектот на М&А врз Бруто домашниот производ (БДП) .........................120

3.2 Ефектот на М&А врз технологијата ............................................................122

3.3 Ефектот на М&А врз вработеноста .............................................................123

3.3.1 М&А и квантитетот на работната сила ...........................................124

3.3.2 М&А и квалитетот на вработувањето ...............................................125

3.4 Ефект врз извозната компетитивност и трговијата ................................126

3.5 Ефект врз пазарната структура и конкуренцијата ....................................131

4

4. М&А активноста во Р. Македонија…............................................133

4.1 Ефекти од странските директни инвестиции во Р. Македонија................139

4.2 Бизнис климата во Р. Македонија....................................................................140

5. Предвидувања за М&А активноста во иднина.............................142

5.1 Заклучни согледувања: Кој е изборот? М&А или гринфилд?........................148

5.2 Новоочекуваните трендови на М&А во земјите во развој............................149

5.2.1 Африка .......................................................................................................149

5.2.2 Азија ...........................................................................................................149

5.2.3 Латинска Америка и Карибите ..............................................................150

ЗАКЛУЧОК

БИБЛИОГРАФИЈА

5

ЛИСТА НА КРАТЕНКИ

ABC Activity based cost

М&А спојувања и превземања

БДП Бруто домашен производ

БСФК Бруто создавање на фиксен капитал

И&Р Истражување и развој

КФУ Клучни фактори на успехот

МНК Мултинационални компании

ММФ Меѓународен монетарен фонд

ОБСЕ Организација за економска соработка и развој

СДИ странски директни инвестиции

СТО Светска трговска организација

САД Соединети Американски Држави

УНКТАД Организација на Обединетите нации за развој

6

ЛИСТА НА ТАБЕЛИ

Табела бр.1 Прв дел, Политики и фактори кои влијаат врз внатрешните СДИ

Табела бр.1 Втор дел, Политики и фактори кои влијаат врз внатрешните СДИ

Табела бр.2 Клучни фактори на успехот во М&А

Табела бр.3 Извори на синергија

Табела бр.4 Очекувани версус постигнати М&А цели

Табела бр.5 Компоненти на слободниот паричен тек (cash-flow) и носачите на вредноста

Табела бр.6 Текови на СДИ во земјите во развој во периодот од 1990 – 2000 година

Табела бр.7 Текови на СДИ во земјите во развој во периодот од 2001 – 2007 година

Табела бр.8 Текови на СДИ во земјите во развој во перодот од 2008 – 2011 година

Табела бр.9 Вредност на спојувањата и превземањата во земјите во развој во периодот од

1990 – 2010 година

Табела бр.10 Вредност на М&А од 1990-1999 во земјите во развој (милиони долари)

Табела бр.11 Вредност на М&А во земјите во развој од 2000-2011 (милиони долари)

Табела бр.12 М&А зделки вредни над 1 милијарда американски долари, склучени во 2011

година

Табела бр.13 Годишна стапка на раст на БДП од 1990 -2010 во земјите во развој (%)

Табела бр.14 Број на вработени од стански филијали на МНК од 1990-2011 година (илјади)

Табела бр.15 Вредност на внатрешните и надворешните СДИ и извозот на стоки и услуги

во земјите во развој во избрани години по тековни цени во милиони долари (1990-2011)

Табела бр.16 СДИ како процент од вредноста на вкупната трговија со стоки и услуги во

земјите во развој од 1990-2000, по региони

7

Табела бр.17 СДИ како процент од вредноста на вкупната трговија со стоки и услуги во

земјите во развој од 2000-2011, по региони

Табела бр.18 Состојба на странски директни инвестиции во Р. Македонија по земји до

31.12.2011 година

Табела бр.19 Број на странски инвеститори по години од 2008-2012 година

Табела бр.20 Состојба на вкупни инвестиции во Р. Македонија по структура 1997-2011 во

милиони евра

Табела бр.21 Фискални бенефиции за странските инвеститори што ги дава Р. Македонија

Табела бр.22 Субвенции за инвеститорите во технолошко-индустриските развојни зони во

Р. Македонија

Табела бр.23 Стапки на раст на светскиот БДП, БСФК, трговијата, вработеноста и СДИ

(2008-2014)

Табела бр.24 Економетриски резултати за движењето на тековите на СДИ на среден рок,

по регион

8

ЛИСТА НА ГРАФИКОНИ

График бр.1 Сиромаштијата и внатерешните СДИ текови во 60 земји во развој

График бр.2 Вредност на М&А во однос на вредноста на СДИ приливите во земјите во

развој, по региони

График бр.3 Стапки на раст на реалниот БДП на годишно ниво, во периодот од 1990-2010

година

График бр.4 Вкупен светски извоз од 1990-2010 година, во проценти

График бр.5 Надворешен долг на земјите во развој од 1990-2009 година, во милиони

американски долари

График бр.6 Надворешен долг на развиените земји на долг рок, во периодот од 1990-2009

година, во милиони американски долари

График бр.7 Прилив на СДИ на годишно ниво од 1990-2010 година, во милиони

американски долари

График бр.8 Учество на земјите во развој во светските СДИ текови 1990-2000

График бр.9 Учество на земјите во развој во светските приливи и одливи на СДИ од 2000-2009

година

График бр.10 Вредноста на М&А во однос на вредноста на светските СДИ текови по

региони (во процент) од 1990 -1999 година

График бр. 11 Вредност на М&А според регион/економија на купувач во периодот од

2000-2011 година во милијарди долари

График бр.12 Вредност на М&А според регион/економија на продавач во периодот од

2000-2011 година во милијарди долари

График бр.13 Вредност на спојувањата и превземањата во земјите во развој во периодот

од 1990-2011 во милијарди долари

9

График бр.14 Број на спојувањата и превземањата во развиените и земјите во развој од

1990-2011 година

График бр.15 Број на спојувањата и превземањата во земјите во развој од 1990-2011

График бр.16 СДИ како % од БДП во земјите во развој од 1990-2011

График бр.17 Вредност на вкупниот извоз на стоки и услуги во земјите во развој од 1990-

2012 година

График бр.18 СДИ како процент од вредноста на вкупната трговија со стоки и услуги во

земјите во развој од 1990-2011, по региони

График бр.19 Прилив на СДИ на глобално ниво, просек во периодот од 2005-2007 година

и 2007-2014та година (трилиони американски долари)

График бр.20 Светски текови на СДИ, развиени, земји во развој и земји во транзиција

(2000-2013) во милјарда американски долари

График бр.21 Светски текови на СДИ од 2002-2011 и проекција за 2012-2014та година во

милијарди американски долари

График бр.22 Перцепција на ТНК за светската инвестициска клима од 2012-2014 година

(% од дадените одговори)

График бр.23 СДИ како % од БДП во Р. Македонија

10

ВОВЕД

Значаен тренд кој ја карактеризира глобалната економија и кој за многу земји е

единствен извор на раст, е трендот на меѓународното движење на капиталот во форма на

странски директни инвестиции. Бидејќи СДИ се катализатори на развојот на многу земји,

истражувањето на овој феномен, неговите појавни форми и облици и нивното влијание врз

економскиот развој врз земјите, заслужува посебно внимание.

Имено, како што брзината на пазарните промени се зголемува, така, спојувањата и

превземањата (М&А) како форма на СДИ, кои значително се зголемија во светски рамки,

почнаа да стануваат валидна стратешка опција за влез во нов бизнис или за спојување со

бизнис инфраструктури за компаниите воопшто. Забрзаната динамика на процесот на

консолидација на фирмите-играчи на пазарите, во чии рамки е и влезот на странски

компании, за многу домашни компании може да значи соочување со предизвикот за

бизнис интеграција. Како и да е, успешна бизнис интеграција е доста тешко да се

постигне. Голем дел од склучените М&А зделки се неуспешни, токму поради проблемите

со процесот на бизнис интегрирањето, дадени како главна причина.

Зголемената либерализација на пазарите и технолошкиот напредок доведоа до

рапиден раст на тековите на СДИ во последните три декади. СДИ, денес, се значаен дел од

вкупните инвестиции во рамките на секоја земја, со процентуално учество во БДП од 2%-

5%, во поголемиот дел од земјите во развој. Додека некои земји успеаја да привлечат

големи текови на СДИ, други беа помалку успешни иако извршија либерализација на

своите СДИ режими. Зголемената конкуренција за привлекување на СДИ доведе многу

организации да бараат референтни политики за привлекување на СДИ. Може да се каже

дека земјите се дури и присилени да бидат повеќе отворени спрема СДИ, бидејќи, брзите

промени во окружувањето (вклучувајќи ја и регулативата на СТО, важноста на

технолошкиот трансфер итн.) ја отежнуваат изградбата на потребниот индустриски

капацитет кај земјите кои имаат воведено било какви ограничувања во поглед на

слободниот тек на стоки, услуги и капитал, или со други зборови, земјите кои се

самодоволни и фунционираат позади т.н,,затворени врати”.

11

Во последните неколку години, значењето на земјите во развој, како примачи на

СДИ, но и како надворешни инвеститори, значително се зголемува. Како што

меѓународнато производство и потрошувачка се поместува кон земјите во развој и

транзиција, така се зголемуваат и инвестициите на мултинационалните компании во

проекти кои вклучуваат поголема ефикасност и освојување на нови пазари во истите. За

прв пат, земјите во развој апсорбирале дури половина од глобалните текови на СДИ во

2010 година. Така да, дури половина од водечките дестинации за СДИ во светот стануваат

токму земјите во развој.

Владите во земјите во развој посветуваат особено внимание во потрагата по

најдобрите политики и практики за привлекување на странски директни инвестиции

(СДИ). Не само националните политики, туку и меѓународните инвестициски програми,

во целост се посветуваат на привлекување на што поголем број на СДИ во земјите во

развој и остварување на максимални бенефити од СДИ врз економскиот развој.

Обновената доверба во позитивните ефекти од СДИ, довела до тоа многу земји кои имаа

воведено рестрикции спрема СДИ во 60тите, 70тите и 80тите, да го сменат својот став кон

истите и станат поотворени спрема СДИ во 90тите и годините што следуваат. Владите

започнале со либерализација на режимите за СДИ, после утврдувањето на постоење

поврзаност помеѓу СДИ и позитивните ефекти врз економскиот развој и редукцијата на

сиромаштијата во нивните земји. Сепак, користите од СДИ не се појавуваат по

автоматизам и не се еднакви помеѓу земјите, индустриите, или пак, секторите. Тие зависат

и од големината на предизвикот со кој земјите домаќини треба да се соочат во поглед на

обезбедување на транспатрентни, широки и ефективни политики за инвестирање, од една

страна, и изградба на потребниот човечки и институционален капацитет за нивна

имлементација, од друга страна.

Општо земено, целите за привлекување на СДИ се разликуваат од земја до земја

(пристап до технологија, до нови пазари, раст, намалување на сиромаштијата), но и

ефектите од СДИ исто така се разликуваат помеѓу земјите. Ошекуваните ефекти од СДИ

можат да не бидат со предзнакот со кој биле посакувани т.е наместо позитивни, да бидат

негативни (пр. занемарување на локалните способности, штети за околината, создавање на

нееднаквост помеѓу индивидуи или региони и сл).

12

Странските директни инвестиции се и поддржувани но и предмет на критика.

Критичарите на СДИ сметаат дека тие водат до зависност, огранчувања и застој во

индивидуалниот развој. Подржувачите на СДИ велат дека тие можат да донесат нова

технологија и свеж капитал во земјата, да ги развијат работните вештини и знаењето.

Прашањето, дали навистина постои добра причина за земјите во развој да го охрабруваат

влезот на СДИ со посебни повластици и олеснувања за странските инвеститори и дали

странските директни инвестиции се добри за развојот, е една од целите на овој труд, на

која ќе се одговори преку анализа на повеќе варијабли кои ги детерминираат ефектите од

СДИ, а меѓу кои се и: влијанието на СДИ врз продуктивнноста во земјата домаќин на

СДИ, влијанието врз технологијата и конкуренцијата, поттикнувањето на инвестицииите

на домашните фирми и влијанието врз платите и вработеноста.

Овој труд концепциски инкорпорира три дела кои имаат за цел да дадат одговор на

главниот проблем поврзан со улогата на спојувањата и превземањата во развојот на

земјите во развој, како и да одговорат на неколку други прашања кои се истовремено и

цели на истиот:

- Утврдување на причините поради кои активностите на спојувања и превземања

заземаат се поголем замав како форма на меѓународно движење на капиталот.

- Класификација на политиките кои владите ги применуваат за привлекување на

СДИ, како дел од националната стратегија за развој.

- Идентификација на значењето на спојувањата и превземањата на национално

ниво. Колку и како тие ги афектираат структурите и сегментите на националното

стопанство на земјите во развој.

- Утврдување на состојбата во Р. Македонија во поглед на застапеноста, улогата и

значењето на спојувањата и превземањата како форми на СДИ.

- Каква е динамиката на М&А активноста во земјите во развој и од кои

детерминанти таа е условена.

- Дали СДИ воопшто, се добри за развојот или не.

13

Теоретската основа за странските директни инвестиции воопшто, формите во кои

тие се јавуваат и ефектите кои нивното присуство ги има врз сегментите на растот и

развојот на националните економии, пред се на економиите на земјите во развој, ќе биде

разработено во првиот дел. Поради генералниот факт дека СДИ имаат позитивен импакт

врз националното стопанство, во овој дел ќе бидат опфатени и политиките на

националните власти за привлекување на истите. Имено, многу од помалку развиените

земји целото свое внимание го посветуваат на привлекување на СДИ за да ги зголемат

своите животни стандарди. Во тој контекст, тие воведуваат и разни олеснувања за да ги

привлечат СДИ во нивните земји. Сепак повеќе фактори го детерминираат нивниот влез,

фактори кои истовремено се и детерминанти на привлечноста за инвестирање на земјите

во развој, како значаен фактор при нивната алокација.

Преку теоретска разработка на спојувањата и превземањата како доминантна

форма на странски директни инвестиции, во вториот дел, ќе се објасни подетално

нивната суштина и рационалност. Тука ќе се одговори на прашањето зошто фирмите се

впуштаат во М&А процеси и како всушност се одвива еден М&А процес, со детална

разработка на секоја фаза одделно. За подобро разбирање на суштината на овие процеси

овој труд ќе го разработи и самиот синџир на создавање вредности, се со цел да се дојде

до конкретизирање на критичните фактори на успехот и критичните фактори за неуспех

на спојувањата и превземањата.

Сепак, овие процеси не се одвиваат самостојно. Насоката и правците на нивното

одвивање се дефинирани од глобалната стратегија за развој на самите носители на М&А

активноста во светот, а тоа се мултинационалните компании. МНК како гиганти, со

целокупната економска, финансиска и пазарна моќ што ја имаат се исклучително значајни

за истражување, бидејќи во услови на интеграција, интернационализација и глобализација,

активноста на МНК е главна движечка сила на економскиот раст и развој. Нивната улога

во светската економија со текот на времето се повеќе расте. Нивниот перформанс,

функциите што тие ги вршат, како во земјата домаќин, така и во земјата од каде

потекнуваат, се значајни стимулатори на растот и економската ефикасност, на процесите

на преструктуирање, на пазарната конкуренција, интеграцијата на претпријатијата и

економиите итн. Самите инвестиции на овие компании се јавуваат и како главни

14

подржувачи на регионалната економска интеграција, како во развиените земји така и во

земјите во развој и најсиромашните земји.

Во третиот, централниот дел на моето истражување, преку презентација и

компарација на податоците за тековите и динамиката на М&А активноста во земјите во

развој, ќе се извлечат и генералните заклучоци за ефектите на спојувањата и

превземањата, како форма на СДИ врз одделните сегменти на развојот, во земјите во

развој по региони. Графичките прикази на податоците за периодот кој е предмет на

анализа (од 1990-2010) , преку вредноста и бројот на М&А зделките, нивното учество во

светските СДИ текови, ќе помогнат во визуелизацијата на состојбата и динамиката на

овие процеси на регионално ниво, кај земјите во развој. Посебен осврт во анализата ќе

биде направен кон Р. Македонија која, како земја во развој, исто така е мета на овие

активности во повеќе сектори: банкарскиот, телекомуникацискиот и други сектори.

Земајќи ги во предвид сите расположливи податоци за странски директни инвестиции во

Р. Македонија, јасно ќе бидат издиференцирани типовите на инвестиции кои најмногу се

застапени кај нас, со потенцирање на значењето на одделните видови инвестиции, како и

временскиот период во кој тие се јавуваат.

Со предвидувањата за М&А активноста која се очекува кај земјите во развој во

периодот кој следи, овој труд ќе ја заокружи анализата на влијанието на М&А врз

економскиот развој на земјите во развој, преку проекции за очекуваните инвестиции по

региони, врз база на релевантноста на одделните видови инвестииции за секој регион

посебно. На тој начин ќе се одгоори и на основното прашање кое е предмет на разработка

на овој труд, а кое истовремено е и негова главна цел: Која и каква е улогата на

спојувањата и превземањата како форма на СДИ, во развојот на земјите во развој?

Методи на истражување

Методолошката рамка на овој труд ќе опфаќа неколку методи на истражување:

- аналитички метод, кој ќе овозможи да се извлечат генерални заклучоци за улогата

и значењето на спојувањата и превземањата како предмет на истражување, врз база на

специфични факти за истите.

15

- методот на компарација, со кој, преку споредување на податоците за одделните

земји во различни периоди, ќе се даде една појасна слика на тековите, динамиката и

импликациите на предметот на истражување во истите тие земји.

- методот на кавлитативно и квантитативно истражување, со кој преку систематско

проучување на достапните податоци за М&А процесите во земјите во развој, ќе се даде

одговор за ефектите од нив и релевантноста или ирелевантноста на овие форми на

странски директни инвестици воопшто.

16

ПРВ ДЕЛ

СДИ И ЕКОНОМСКИОТ РАЗВОЈ

1. СДИ, форми, карактеристики и значење

Странските директни инвестиции се клучен елемент во процесот на реализација на

успешен економски раст и развој на земјите во развој. ,,Тие се интегрален елемент на секој

ефикасен меѓународен економски систем и главна движечка сила и катализатор на

неговиот развој”1. Оваа констатација доаѓа од фактот дека самата суштина на економскиот

развој е брзиот и ефикасен трансфер и прифаќање на ,,најдобрите практики” ширум

светот. А токму СДИ се така дизајнирани да влијаат на тој трансфер и истиот да го

претворат во широко распространет раст.

За да дојдеме до заклучок за тоа што се во суштина странските директни

инвестиции, ќе разгледаме неколку дефинирања кои се доста широко прифатени. Така,

според Меѓународниот Монетарен Фонд (ММФ) и ОБСЕ, ,,странските директни

инвестиции се одраз на желбата за остварување на долгорочен интерес на резидент на

една економија (директен инвеститор) во претпријатие што е резидент на друга економија

(претпријатието цел на директната инвестиција)”2. Под ,,долгорочен интерес” се

подразбира постоење на долгорочна врска помеѓу директниот инвеститор и

претпријатието цел на директната инвестиција, како и соодветно влијание врз

менаџментот на истото. Директната инвестиција ја вклучува иницијалната трансакција за

воспоставување на врска помеѓу инвеститорот и претпријатието како и сите

последователни капитални трансакции помеѓу нив и сите претпријатија кои со нив се

поврзани на еден или друг начин.

Странските директни инвестиции се процес во кој резидентите на една земја

стекнуваат сопственост над средства и имот во фирма во друга земја (земја домаќин), со

цел остварување на поголема контрола врз производството, дистрибуцијата и други

1 Klein M., Aaron C. and Hadjimichael B., Foreign direct investment and poverty reduction, 26 March, 2001, page

10 2 Duce Maitena, Definitions od foreign diorect investment (FDI), a methodological note, Banco de Espana, Final

Draft, 31 July 2003, page 2

17

активности на таа фирма. Главната разлика помеѓу СДИ во споредба со другите форми на

инвестирање е елементот на контрола врз менаџментот и менаџерската политика. Според

Razin3, елементот на контрола им дава информациска предност на директните

инвеститори над странските портфолио инвеститори и домашните штедачи. Многу фирми

не превземаат инвестициска активност доколку не се во можност да ги поседуваат сите

(100%) од акциите на компанијата и доколку не се во можност да ја контролираат.

1.1 Карактеристики и форми на СДИ

Постојат повеќе класификации на странските директни инвестиции од различни

аспекти. Од гледна точка на инвеститорот, ,,СДИ можат да бидат хоризонтални,

вертикални и конгломерати”4.

Хоризонталните СДИ се превземаат ако целта на превземањето е хоризонтална

експанзија заради производство на исти или слични добра во странство (земјата домаќин

на инвестицијата), како што се произведуваат во домашната земја. Критичен елемент на

пазарната структура кај хоризонталните СДИ е производната диференцијација. Поточно,

истите главно се превземаат кога е во прашање искористувањето на одредени

монополистички или олигополистички предности, како патенти или диференцирачки

производи.

Вертикалните СДИ, за разлика од хоризонталните, се превземаат со цел

експолатација на суровини (backward) или превземање на дистрибутивните мрежи и

канали (forward).

Третата форма, конгломератите, ги инкорпорираат и хоризонталните и

вертикалните СДИ.

Од аспект на земјата домаќин, СДИ се класифицираат и како увозно-

супститутивни, извозно-стимулирачки и владино-инцирани.

3 Damodaran, A., The value of control: implications for control premia, minority discounts and voting share

differentials, Stern School of Business, New York. 2005, page 7 4 Imad A. Moosa, FDI Theory evidence and practice , Caves , 1971, page 4

18

Увозно-супститутивните СДИ вклучуваат производство на добра кои се увезуваат

во земјата домаќин, со цел да се намали увозот на тие добра во земјата домаќин и извозот

на истите кај земјата инвеститор. Како детерминанти на овој тип на СДИ се јавуваат:

големината на домашниот пазар, транспортните трошоци и трговските бариери.

Извозно-стимулирачките СДИ се мотивирани главно од желбата за доаѓање до

нови извори на инпути, како суровини, репроматеријали и интермедијарни добра. Името

го добиле според фактот дека со нив доаѓа до зголемување на извозот на суровини и

интермедијарни производи на земјата домаќин кон земјата инвеститор и другите земји

каде што се лоцирани субсидијарите на мултинационалните корпорации.

Владино-иницираните СДИ се СДИ покренети како резултат на одредени

владини олеснувања дадени со цел да се поттикнат странските инвеститори за

инвестициски потфати, за да се реализира покривање на дефицитот во билансот на

плаќање. Слична класификација на СДИ дава Kojima (1973, 1975, 1985). Според него,

,,СДИ се или трговско ориентирани (што генерира зголемена побарувачка за увоз и

зголемена понуда на извоз во нормални услови на размена, или анти-трговско

ориентирани, односно имаат спротивен (негативен) ефект врз трговијата”5.

Друга класификација е поделбата на експaнзивни наспроти дефанзивни СДИ.

Експанзивните СДИ се во потрага по екплоатација на специфичните предности на

фирмите во земјата домаќин. Овие СДИ генерираат дополнителна придобивка бидејќи

придонесуваат за растот на продажбата на фирмата инвеститор, како дома така и во

странство.

Дефанзивните СДИ, пак, се во потрага по ефтина работна сила во земјите

домаќини, се со цел да се постигне редукција на трошоците за производство.

Од аспект на влезот на странскиот пазар, СДИ можат да се јават како:

- Гринфилд инвестиции;

- Мерџери и аквизиции (спојувања и превземања) и

5 Imad A. Moosa, FDI Theory evidence and practice, page 5

19

- Заеднички вложувања.

Кога фирмата што инвестира основа ново производство, дистрибуција и други

активности во земјата домаќин, тогаш се работи за гринфилд инвестиција. СДИ можат

да се јават и во форма на превземање на, или, спојување со веќе постоечка фирма во

земјата домаќин. Како главен мотив за аквизиција може да се јави зајакнувањето на

конкуренската позиција на светскиот пазар преку превземање на специјални средства од

другите фирми или пак, преку користење на сопствените средства во поголем обем. СДИ

можат да имаат форма и на заеднички вложувања со фирми од земјата домаќин, владини

институции или други компании кои се странски, гледано од аспект на земјата домаќин.

Во ваквите форми на СДИ една од страните го обезбедува финансискиот капитал и

техничката експертиза, додека пак другата придонесува со своето локално знаење за

бирократските процедури, закони и регулативи.

1.2 Значење на СДИ

Причините за истражувањето на странските директни инвестиции се бројни, а

нивното значење за светскиот раст и развој се повеќе расте. Една од причините за

нивното истражување е силниот раст на СДИ и промената на правецот на движење во

80тите години. Силниот раст на СДИ генерално е последица на глобалната конкуренција и

зголемувањето на слободата на финансиските и пазарот на добра и инпути. Имено, според

истражувањата, тековите на СДИ растат дури и кога трговијата во светски рамки бележи

тенденција на опаѓање. Затоа на СДИ се гледа и како на еден од најмалку повредливите

меѓународни извори на инавестирање, особено за земјите во развој.

Втора причина зошто СДИ се значајни е проблемот кој тие го адресираат во врска

со странската сопственост. Едни сметаат дека СДИ симболизира нов колонијализам или

империјализам, додека други на СДИ гледаат како на нешто без кое домашната економија

не може да опстане. Ставовите на повеќето земји околу СДИ се често спротивставени.

Некои сметаат дека тие го нарушуваат националниот суверенитет, дека имаат негативни

ефекти врз вработеноста, дека им даваат пристап на странците до домашата технологија и

сл.

20

Трета причина поради која СДИ се значајни, е можноста преку нив да се

канализираат ресурси кон земјите во развој. Според ова, СДИ стануваат се позначаен

извор на финансирање во услови кога пристапот кон другите средства за финансирање

станува ограничен.

Исто така, СДИ се комплементарни со домашното штедење и придонесуваат за

пораст на вкупните инвестиции во земјата домаќин. Ваквите ефекти на СДИ се поврзани

со фактот дека тие носат со себе напредна технологија, менаџерски вештини и пристап до

извозни пазари. Како и да е, појавата на овие ефекти може и да изостане, или пак да биде

пропратена со низа ефекти во спротивен правец.

2. Ефекти од СДИ врз растот и развојот на земјите во развој

2.1 СДИ и растот

Согледувањето на ефектите на СДИ врз растот инкорпорира една поширока рамка,

која треба да ги земе во предвид не само иницијалните макроекономски стимули на

актуелната инвестиција, туку и порастот на вкупната факторска продуктивност и

поефикасната употреба на ресурсите во рамките на самата економија, генерирани во

основа од СДИ. ,,Влијанието на СДИ врз растот се реализира преку три канали:

I. Поврзаноста помеѓу СДИ и странските трговски текови;

II. Технолошките прелевања и други екстерналии за домашниот бизнис сектор

и

III. Директното влијание врз структурните фактори во домашната економија.“6

Повеќето емпириски студии тврдат дека СДИ придонесуваат за поголема

факторска продуктивност и раст на приходите во земјите домаќини на инвестициите,

многу повеќе отколку што самите домашни инвестиции би постигнале во нормални

6OECD, Foreign direct investment for development, MAXIMISING BENEFITS, MINIMISING COSTS,

Owerview, OECD, 2002, page 9

21

услови. Сепак е многу тешко да се навлезе и открие големината на ова влијание на СДИ,

бидејќи постојат големи текови на СДИ во земјите во развој кои често се поврзани со

невообичаено високи стапки на раст кои се должат на низа неповрзани фактори. Како и да

е, повеќе од јасно е дека, позитивните ефекти од СДИ се олеснети од делумното

,,истиснување“ на домашните инвестиции т.е како што бројот на инвестиции од

домашните фирми опаѓа, така просторот за инвестиции од странски компании станува се

поголем. Некои истражувачи се согласуваат со фактот дека СДИ ги истиснуваат

домашните инвестиции, додека пак, други пак заклучиле дека СДИ можат во суштина да

го поттикнат растот на домашните инвестиции. Во тој контекст гледано, и да постои ефект

на истиснување, нето ефектот од СДИ сепак ќе биде позитивен, се додека СДИ не

предизвикуваат осиромашување на домашните инвестициски фондови.

Во помалку развиените економии СДИ имаат помал ефект врз растот, што се

препишува на постоењето на т.н ,,влезни екстерналии“. Земјите во развој треба да имаат

достигнато одреден степен на развој во дадени сектори, како: образованието,

технологијата, инфраструктурата и здравството, пред да би можеле да бенефицираат од

странското присуство на нивниот пазар. Имперфектните, неразвиени финансиски пазари

исто така можат да претставуваат пречка за земјата да ги реализира сите користи од СДИ.

Неможноста на домашните претпријатија да дојдат до потребните извори на капитал,

може да значи пречка во искористувањето на бизнис шансите кои произлегуваат од

странското присуство. Затоа учеството на странските инвеститори во изградбата на

инфраструктурни објекти, обезбедувањето на нова технологија и опрема и сл, како и

нивната партиципиација на финансискиот пазар, може значително да помогне во развојот

на влезните екстерналии на земјите во развој.

2.1.1 СДИ и трговијата

Додека емпириските искуства, за ефектите што СДИ ги имаат врз трговијата на

земјата домаќин со странство, се разликувааат значително помеѓу земјите и помеѓу

секторите, расте консензусот дека, поврзувањата во трговијата преку СДИ треба да се

гледаат во еден поширок контекст, а не само преку директното влијание на инвестициите

22

врз извозот и увозот. ,,Главниот трговски бенефит од СДИ за земјите во развој лежи во

нивната контрибуција за долгорочно интегрирање на домашната економија во светската

економија преку процес кој ќе стави акцент на зголемување на извозот и намалување на

увозот“7. Со други зборови, трговијата и инвестициите се високо признати како меѓусебно

зависни канали за прекуграничните активности на секоја земја воопшто.

Како што земјите се развиваат и го достигнуваат статусот на индустријализирани,

така внатрешните СДИ ја зголемуваат нивната интеграција преку генерирање и поддршка

на надворешните трговски текови. Факторите кои го потпомагаат тој процес ги

вклучуваат: развојот и зајакнувањето на меѓународните мрежи на поврзани претпријатија

и растечкото значење на странските субсидијари во дистрибутивните, продажни и

маркетинг стратегии на мултинационалните компании. Ова доведува до заклучок, дека,

способноста на една земја во развој да привлече СДИ во голема мера е детерминирана од

тоа колку носителот на таа инвестициона активност може или неможе да се впушти во

увозни и извозни активности. Значи, секоја земја која сака да биде домаќин на СДИ треба

да го земе во предвид имплементирањето на политика на отвореност спрема

меѓународната трговија, која ќе биде централна политика во рамките на нивната

стратегија за реализација на бенефити од СДИ. Преку имплементирање на политики за

регионална трговска либерализација и интеграција и зголемување на пазарите кои се

релевантни за земјата домаќин, атрактивноста за привлекување на СДИ може, исто така,

да се зголеми.

Според најновите истражувања, утврдено е дека во помалку развиените земји, СДИ

повеќе водат кон зголемување на увозот, но тој често градуално се редуцира како што

локалните компании стекнуваат вештини со кои можат да им бидат од корист на влезните

мултинационални компании, работејќи како субконтрактори.

7OECD, Foreign direct investment for development, MAXIMISING BENEFITS, MINIMISING COSTS,

Owerview, page 10

23

2.1.2 Технолошки прелевања и екстерналии

a) Трансфер на технологија

Економската литература го идентификува технолошкиот трансфер како можеби

најзначајниот канал преку кој присуството на странски компании може да предизвика

позитивни екстерналии во земјата во развој - домаќин на инвестицијата. МНК се еден од

најзначајните светски извори на корпоративно истражување и развој (И&Р) и генерално

поседуваат многу високо развиена технологија во споредба со онаа што е достапна во

земјите во развој, па затоа тие се и носители на најголемиот потенцијал за генерирање на

значајни технолошки прелевања. Како и да е, прашањето дали и колку МНК ги олеснуваат

таквите прелевања е доста комплексно.

Технолошкиот трансфер и дифузија се реализира преку четири внатрешно

поврзани канали:

1. вертикалните поврзувања со добавувачите или купувачите во домашните

економии;

2. хоризонтални поврзувања со конкурентски или комплементарни компании во

истата индустрија;

3. миграција на обучена работна сила;

4. интернационализација на истражувачко-развојните активности.8

Позитивните ефекти од прелевањето се најјаки и најчести во вертикалните

поврзувања, поточно ,,backward“ поврзувањата (поврзувања наназад) со локалните

добавувачи во земјите во развој. МНК најчесто обезбедуваат техничка поддршка, обука и

други информации со цел зголемување на кавалитетот на производите на добавувачите.

Многу МНК им помагаат на локалните добавувачи во набавката на суровини и

интермедијарни добра и во модернизирањето или надградбата на производството.

8OECD, Foreign direct investment for development, MAXIMISING BENEFITS, MINIMISING COSTS,

Owerview, page 13

24

Постојат релативно мал број на студии за хоризонталната димензија на

прелевањата. Сите тие укажуваат на фактот дека странските претпријатија настојуваат да

го избегнат прелевањето на сопственото know-how на претпријатијата кои претставуваат

директна конкуренција на домашните пазари. Последните искуства покажале дека

хоризонталните прелевања се поважни за претпријатијата кои оперираат во сектори кои се

неповрзани.

За да трансферот на технологија добие на значење, еден услов треба да биде

исполнет. Трансферот на технологија ќе генерира позитивни ефекти ако технологиите кои

се трансферираат се значајни за бизнис секторот на земјата домаќин, а не само за

компанијата која прва добива право на употреба на таа технологија. Од голема важност е и

технолошкото ниво на домашниот бизнис сектор на земјата домаќин. Имено, за да СДИ

имаат поголем позитивен ефект врз продуктивноста од домашните инвестиции,

технолошкиот јаз помеѓу домашните претпријатија и странските инвеститори мора да

биде доста мал. Што значи дека тие траба да користат приближно иста технологија и

опрема за производство, бидејќи во спротивно, ако технологијата на производство на

странската компанија е многу понапредна, ќе се јави недостаток на обучена работна сила

за таквата технологија. Односно, ако апсолутното технолошко ниво во земјата домаќин е

ниско, локалните претпријатија нема да бидат способни да ја апсорбираат странската

технологија трансферирана од МНК.

b) Унапредување на човечкиот капитал

Најголемиот ефект на СДИ врз човечкиот капитал во земјите во развој е

индиректен и се појавува, не преку работењето на МНК, туку преку владините политики

насочени кон привлекување на СДИ, преку усовршувања на човечкиот капитал. Откако

поединци ќе бидат вработени во некои од субсидијарите на една МНК, тогаш нивниот

човечки капитал може да се зголеми преку обуки или on-the-job учење (учење на самото

работно место). Тие субсидијари можат исто така да имаат позитивно влијание на

подобрувањето на човечниот капитал кај другите претпријатија со кои развиваат односи,

вклучувајќи ги и добавувачите. Таквото подобрување може да има понатамошни ефекти

25

како што се движи трудот во други претпријатија и како некои од вработените стануваат

претприемачи. Затоа, прашањето за развојот на човечкиот капитал во голема мера е

поврзано со други, пошироки развојни прашања.

Инвестирањето во општото образование и друг генерички човечки капитал е

најзначајно во создавањето на поволна средина за СДИ. Достигнувањето на одредено

минимално ниво на едукација ја прави земјата моќна, истовремено и да привлече СДИ и

да ги максимизира користите од прелевањето на човечкиот капитал од присутни странски

претпријатија на домашен терен. Сепак, минималното ниво се разликува од земја до земја

и помеѓу индустриите. Имајќи ги во предвид и другите карактеристики на земјата

домаќин за привлекување на СДИ, образованието, само по себе, не е доволно за да ја

направи една земја атрактивна за странските директни инвеститори. Имено, кога постои

значаен ,,knowlage gap” (јаз во знаењето), помеѓу странските претпријатија и

претпријатијата во домашната економија, не се очекуваат значајни прелевања.

Меѓу другите значајни елементи за креирање на поволна средина за инвестиции е и

политиката на пазарот на трудот во земјата домаќин. Преку превземањето мерки за борба

против дискриминацијата и злоупотребата властите ги зголемуваат можностите на

работодавачите да го надоградат својот човечки капитал и да ја зајакнат нивната

чувствителност спрема таквите потреби. На пазарот на трудот каде што учесниците имаат

одреден степен на сигурност и социјална прифатеност, постои одреден степен на

флексибилност, која е клучниот фактор за успех на економските стратегии базирани на

човечки капитал.

Додека бенефитите за човечкиот капитал од присуството на МНК се општо

прифатени, доста јасно е и дека нивната големина е значително помала од онаа на

општото (јавно) образование. Позитивните ефекти од обуките преку СДИ можат да го

дополнат, но не и заменат генеричкиот пораст на нивото на вештини. Присуството на

МНК може да има демостративен ефект, т.е. побарувачката за работници со одредени

вештини од странските претпријатија им дава јасен сигнал на домашните власти за тоа

каква работна сила се бара на пазарот и кои вештини треба да се развиваат со цел да се

одговори на таа побарувачка. Предизвик за властите е да се одговори на оваа побарувачка

26

во разумно време, со истовремена подршка на такво образование кое ќе биде од општа

корист за сите претпријатија, а не само за фаворизирани и специфични фирми.

Иако постојат значајни национални и секторски дискрепанци, МНК најчесто

обезбедуваат повеќе обуки и надградба на човечкиот капитал отколку самите домашни

претпријатија. Како и да е, искуствата покажуваат дека, човечкиот капитал креиран на

овој начин се прелева во остатокот од домашната земја со многу слаб ефект. Политиките

кои имаат за цел да ја зголемат флексибилноста на пазарот на трудот и да го охрабрат

претприемништвото, покрај другото, можат да помогнат во зголемувањето на овие

прелевања.

Нивоата на човечки капитал и прелевањата се тесно поврзани меѓу себе со

технолошките трансфери. Според тоа, многу поверојатно е дека земјите со технолошки

напредни сектори ќе имаат можност за поголеми прелевања на човечки капитал и обратно,

економиите каде што човечкиот капитал е високо застапен, ќе бидат повеќе склони кон

технолошки прелевања. Заклучокот е дека, напорите за достигнување на бенефитите од

технологијата и човечкиот капитал и нивните прелевања ќе бидат ефективни, само ако

политиките за технолошки и подобрувања во образованието, се спроведуваат здружено.

2.1.3 СДИ и конкуренцијата

СДИ и присуството на МНК може да има значајно влијание врз конкуренцијата во

пазарите на земјите домаќини на инвестициите. Бидејќи не постои општоприфатен начин

за мерење на степенот на конкуренција на даден пазар, се применуваат неколку искуства

на фирми на пазарот. Присуството на странските претпријатија, преку зајакнување на

домашната конкуренција и на тој начин доведувајќи до повисока продуктивност, пониски

цени и поефикасна алокација на ресурсите, може да придонесе за зголемување на

економскиот развој. Спротивно на тоа, влезот на МНК исто така претендира кон раст на

нивоата на концентрација во пазарите на земјите домаќини, што пак и штети на самата

конкуренција. Овој ризик може да се зголеми од неколку фактори: ако земјата домаќин

конституира посебен географски пазар, ако бариерите за влез се високи, ако земјата

27

домаќин е мала, ако влезната компанија има значајна меѓународна пазарна позиција или

ако правната рамка за конкуренцијата во земјата домаќин е слаба или слабо се применува.

Според извештаите на UNCTAD9, ефектите од СДИ врз концентрацијата на

пазарите на земјите домаќини се појаки во земјите во развој, отколку во повеќето зрели

економии. Ова го покренува прашањето дали влезот на МНК во помалку развиените земји

може да биде анти-конкурентски. Исто така, додека огромното искуство покажува дека

влезот на МНК ги зголемува нивоата на продуктивност во земјата домаќин ако земјата е

развиена, во земјите во развој ефектите од влезот на МНК се значително послаби.

Како и да е, директното влијание на порастот на концентрацијата врз

конкуренцијата, варира од сектор до сектор и помеѓу самите земји. Постојат релативно

мал број на индустрии каде што глобалната концентрација има достигнато такви димензии

што претставува вистинска опасност за конкуренцијата, особено ако релевантните пазари

се и глобални. Може да се заклучи дека, високите нивоа на концентрација во дефинирани

пазари нема да ја редуцираат конкуренцијата, ако бариерите за влез и излез се ниски или

самите купувачи се во добра позиција да се заштитет себеси од повисоки цени.

Иако, од економски аспект, посакувана ситуација е странските конкурентни

претпријатија со добар перформанс да ги заменат домашните, помалкупродуктивни

претпријатија, сепак, политиките за зачувување на здрава конкуренција треба да бидат на

прво место. Најдобар начин за реализација на тоа е преку експанизаја на ,, релевантниот

пазар” , преку зголемување на отвореноста на земјата домаќин во меѓународната трговија.

Ефикасните национални закони за конкуренција, како и агенциите за поддршка имаат

советодавна улога во минимизирањето на анти-конкурентските ефекти од послабите

фирми кои егзистираат на пазарот. Откако мерџерите ќе бидат ревидирани и откако

можните злоупотреби од аспект на доминација ќе бидат согледани, акцентот треба да се

стави на заштита на конкуренцијата, а не на самите конкуренти. Современата политика за

конкуренција се фокусира на ефикасноста и заштитата на потрошувачите.

9 UNCTAD, World Investment Report, 2000, Geneva

28

2.1.4 СДИ и структурните фактори

a) Развојот на претпријатијата

СДИ имаат потенцијал за поттикнување на развојот на претпријатијата во земјата

домаќин. Директниот ефект на СДИ врз претпријатието таргет, се состои од постигнатите

синерггетски ефекти во самата МНК која е заинтересирана за превземање на тоа

претпријатие, од напорите за зголемување на ефикасноста и редуцирање на трошоците во

таргетираното претпријатие, како и развојот на нови активности во претпријатието.

Добивки во поглед на ефикасноста можат да се појават и при прелевања, како што се

технолошките и прелевањата на човечки капитал. Најголеми подобрувања во економската

ефикасност на претпријатијата кои се превземени од МНК, се среќаваат во индустриите

кои оперираат врз основа на реализацијата на економии на обемот.

Странските превземања водат кон промени во менаџментот и корпоративното

управување. Најчесто, МНК воведуваат свои компаниски политики, внатрешни

информациони системи и принципи за трансфер на информациите на превземените

претпријатија, како и неколку странски менаџери, кои најчесто одат со превземањето.

Супериорноста на странските корпоративни практики во однос на оние кои преовладуваат

во домашната економија, може да ја загрози корпоративната ефикасност. Знаејќи дека

доброто познавање на специфичните компетенции на секоја земја се значајно средство за

ефикасно управување за менаџерите во субсидијарите, МНК мора да водат сметка за

ангажирање на оптимален микс од домашни и странски менаџери.

Гледано во целина, вкупните ефекти од СДИ врз преструктуирањето на домашните

претпријатија се позитивни. Затоа властите се мотивирани да ги користат СДИ како алатка

во нивните стратегиии за развој и преструктуирање на претпријатијата.

б) СДИ, окружувањето и социјалните ефекти

СДИ имаат потенцијал да донесат социјални бенефити и бенефити за

окружувањето за земјите домаќини, преку дисеминација на добри практики и технологии

од МНК и преку нивните прелевања кај домашните претпријатија. Како и да е, постои

29

ризик странските претпријатија да ги искористат СДИ за да го ,,извезат“ производството

кое е забрането во нивните домашни земји. Во овој случај, особено кога властите на

земјата домаќин се отворени кон привлекување на СДИ, може да се појави ризик од

намалување или замрзнување на регулаторните стандарди. Сепак, мало е емпириското

искуство кое оди во прилог на ова сценарио на ризик.

Директниот ефект на СДИ врз окружувањето е генерално позитивен секаде каде

што постојат адекватни политики за окружување, иако има и негативни примери во

одредени индустрии и сектори. Најважно е дека, доколку некоја земја сака да ужива во

остварувањето на максимални бенефити за окружувањето од СДИ, важно е истата да има

адекватни локални капацитети, соодветни практики и развиени технолошки способности

кај домашните претпријатија.

Технологиите кои се трансферираат во земјите во развој преку странските

директни инвестиции се ,,почисти“ од оние кои локално се достапни. Онаму каде што

локалната имитација, вработеноста и барањата на синџирот на добавувачи водат кон

генерални подобрувања во окружувањето, се манифестираат и поголеми позитивни

екстерналии. Во одредени инстанци, МНК можат да трансферираат технологија во

нивните афилијали во земјите во развој која не е добра за околината во земјата од каде

што доаѓа. Употребата на ваква инфериорна технологија вообичаено, нема да биде од

интерес за самата компанија, што, од друга страна го манифестира ризикот за

окружувањето поврзан со СДИ.

Емпириските истражувања10

покажуваат дека напорите на креаторите на

политиките за привлекување на СДИ, можат да доведат до ,,оаза на загадувањето“ или до

,,трка до дното“ (race to the bottom). Повеќето МНК го алоцираат нивното производство

согласно со регулативите за окружувањето во конкретните земји домаќини. А дали ќе

дојде до загадување или не, зависи од тоа колкав е степенот на развиеност на еколошката

свест во земјата во која МНК оперираат. Искуството за социјалните последици од СДИ е

доста обемно. Тоа го потврдува фактот дека СДИ можат да придонесат за намалување на

10

OECD, Foreign direct investment for development, MAXIMISING BENEFITS, MINIMISING COSTS,

Owerview, page 15

30

сиромаштијата и подобрување на социјалните услови (види График бр.1). Графичкиот

приказ на односот помеќу вредностите на СДИ како процент од БДП и населението кое

живее со приход помал од 1 американски долар дневно, јасно ни покажува дека колку е

поголемо процентуалното учество на СДИ во БДП, толку бројот на луѓе кои егзистираат

со помалку од 1 долар дневно е се помал. Значи, повисоките приходи на кои влијаат СДИ,

влијаат врз намалување на сиромаштијата.

Сепак најзначајни се вкупните ефекти на странските инвестиции врз растот. Колку

се повисоки приходите во земјите во развој, толку повеќе бенефицираат посиромашните

слоеви на населението. Значи постои пропорционален однос помеѓу растот на приходите и

намалувањето на сиромаштијата

График бр.1 Сиромаштијата и внатерешните СДИ текови во 60 земји во развој

Извор: World Bank, World Development Indicators, 1995

Генерално, ефектите од СДИ врз окружувањето и социјалните норми се позитивни.

Позитивите ефекти од СДИ врз редуцирањето на сиромаштијата се посилни во случаите

кога СДИ се ангажираат како алатка за развој на трудоинтензивните индустрии и каде се

подредени на националниот закон за труд и интернационално прифатените стандарди за

31

труд. Постојат и негативни ефекти, потврдени со докази дека странските инвестиции и

странското присуство во една земја може да доведат и до општо влошување на основните

вредности и стандарди во социјален контекст. Сепак, нивниот број е релативно многу мал.

2.2 СДИ и развојот

Странските директни инвестиции (СДИ) се интегрален дел од секој отворен и

ефективен меѓународен економски систем и главен катализатор на развојот. Сепак,

користите од СДИ не се појавуваат по автоматизам и не се еднакви помеѓу земјите,

секторите или пак локалните заедници. Националните политики, како и меѓународните

инвестициски програми, во целост се посветуваат на привлекување на што поголем број

на СДИ во земјите во развој и остварување на максималните бенефити од СДИ врз

развојот. Со предизвикот од СДИ најпрвин се соочуваат земјите-домаќини, кои од една

страна мора да обезбедат транспатрентни, широки и ефективни политики за инвестирање,

а од друга страна, и да го изградат потребниот човечки и институционален капацитет за

нивна имлементација.

Земјите во развој, брзорастечките економии и земјите во транзиција, се повеќе

гледаат на СДИ како на извор на економски развој и модернизација, пораст на приходот и

раст на вработеноста. Во тој контекст, сите земји извршија либерализација на своите

режими за СДИ, воведувајќи нови политики за да привлечат што е можно повеќе

инвестиции. Земјите се побрзо учат како на најдобар начин да ги спроведуваат политиките

за да извлечат максимални користи од присуството на странските инвестиции во

домашната економија. Имено, вкупните придобивки од СДИ за земјите во развој се реални

и емпириски поддржани. Истражувањата на UNCTAD покажуваат дека, кога кај земјата-

домаќин се спроведуваат соодветни политики кон СДИ, и кога одредено ниво на развој е

веќе достигнато, СДИ се јавуваат како поттикнувачи на технолошките прелевања, го

помагаат формирањето на човечкиот капитал, придонесуваат за интегрирањето во

меѓународната трговија, создавањето на покомпетитивно бизнис окружување и го

поттикнуваат развојот на претпријатијата. Сето тоа води кон повисок економски раст, кој

пак, е назначајната алатка во борбата против сиромаштијата, како најголем проблем во

32

земјите во развој. Како и да е, покрај конкретните економски бенефити што СДИ ги носат

со себе, тие истовремено имаат и социјални бенефити т.е ги подобруваат и социјалните

услови во окружувањето во земјите домаќини, преку трансфер на т.н. ,,чисти“ технологии

и воведувањето на политики со поголема социјална одговорност од страна на

претпријатијата.

Покрај позитивните, СДИ имаат и негативни ефекти врз развојот, економски и

неекономски потенцијални негативни ефекти од СДИ, кои уште се нарекуваат и трошоци.

Потенцијаните трошоци вклучуваат: влошување на билансот на плаќање поради

репатријацијата на профитот, недостаток на позитивни врски со локалните заедници,

потенцијалните штетни ефекти од СДИ врз околината, особено во екстрактивната и

тешката индустрија, социјалните нарушувања на забрзаната комерцијализација во

помалку развиените земји и ефектите врз конкурентноста на националните пазари. Се

смета дека, дури и оние бенефити кои се очекувани од влезот на СДИ можат да станат

илузија. На пр. земјата домаќин, на дадено ниво на економски развој да не е способна да

ги искористи предностите од технологијата или know-how, трансферирани преку СДИ.

3. Политиките за привлекување на СДИ како дел од стратегијата за

развој на земјите во развој

3.1 Политики за привлекување на СДИ во земјите во развој

Владите во земјите во развој посветуваат особено внимание во потрагата по

најдобрите политики и практики за привлекување на странски директни инвестиции

(СДИ). СДИ со себе носат низа позитивни ефекти: влез на одредени пазари, технологија,

финансиски ресурси, вештини, но и низа негативни ефекти. Од тука може да се заклучи

дека поголем квантитет на СДИ не мора да значи автоматско генерирање на економски

раст и редукција на стапката на сиромаштија. Позитивните ефекти за земјата-домаќин на

33

СДИ, не се автоматски. Тие зависат од актуелните политики и други фактори. Според

политичките фактори, политиките за привлекување на СДИ можат да се поделат на11

:

1. специфични индустриски политики и

2. макроекономски политики.

Или пак, според нивната намена на:

1. политики кои привлекуваат СДИ,

2. кои надградуваат СДИ и

3. политики кои го поттикнуваат поврзувањето и прелевањето на ефектите во

домашните фирми.

Кое е значењето на овие политики во секоја земја, зависи од тоа како тие се

вклопуваат во развојната стратегија и дали придонесуваат за реализација на однапред

дефинираните цели, земајќи ги во предвид специфичните карактеристики на секоја земја.

Како и да е, најчесто се користат комбинации од политики кои ги земаат во предвид

набројаните категории. Многу од богатите земји кои располагаат со повеќе јавни ресурси

и локални способности, заземаат поризичен и про-активен став кон СДИ. Сиромашните

земји заостануваат во поглед на локалните способности кои ги имаат доста малку. Ова е

доста загрижувачко откако локалните способности почнаа да играат значајна улога во

привлекувањето на СДИ и апсорпцијата на позитивните ефекти кои се прелеваат од

самите нив.

3.1.1 Политиката за СДИ како дел од стратегија

Земјите во различни фази од нивниот развој, имаат потреба од различни типови на

политики кои на различен начин ги третираат прашањата во врска со трансферот на

нивните ресурси, како и прашањата поврзани со подобрувањето на основните економски

фундаменти.

11

Dirk Willem te Velde, Policies toward foreign direct investment in developing countries: emerging best practices

and outstanding issues, Overseas дevelopment Institute, London, March 2001, page 18

34

Одлуката за тоа дали СДИ се ефикасен начин за постигнување на дефинираните

цели и стратегии за развој, како и изборот на типот на СДИ (гринфилд или М&А), се

донесува после дефинирањето на самата стратегија за развој и целите од страна на владите

на земјите заинтересирани за привлекување на СДИ. Така, во зависност од постоечките

предуслови (присуство на локални способности, располагање со продуктивни фактори

како што се труд, природни ресурси и капитал, мала или голема економија, итн.) и

идеологијата во поглед на степенот на државна интервенција, СДИ можат да бидат дел од

една поширока развојна стратегија. Имено, секоја земја мора да биде сигурна дека

користењето на СДИ е поефикасно од водењето на стратегија без СДИ или стратегија која

вклучува СДИ, но со многу мала застапеност. Откако влезот на СДИ ќе биде одобрен,

тогаш секоја влада има на располагање низа на политики со помош на кои може да ги

максимизира користите и да ги минимизира трошоците од истите.

Постојат различни стратегии за СДИ кои вклучуваат различен степен на

интервенционистички политики. ,,Земјата домаќин мора да земе во предвид два пазарни

неуспеси поврзани со СДИ.“12

Прво, политиките треба да го акцентираат неуспехот на

инвестицискиот процес поврзан со информациите. Генерално, секоја инвестиција,

домашна или странска, страда од несигурност. Но, странските инвеститори се природно

дискриминирани кога се во прашање информациите за земјата домаќин, па затоа тие

преферираат да чекаат се додека други инвеститори не пробаат први. За да се забрза

инвестицискиот процес, домашните влади можат да интервенираат преку понуда на

одредени олеснувања или стимулации на потенцијалните инвеститори, како на пример да

им дадат одредени информации на располагање. Како второ, политиките треба да го

акцентираат и прашањето за несогласувањата во интересите, помеѓу странските

инвеститори кои се помобилни и домашната земја. Земјата може да интервенира на

пазарот на вештини и технологија, каде пазарните несуспеси се најчести, и да го поттикне

развојот на технологијата и вештините во насока која би одговорила на потребите на

мултинационалните претпријатија.

12

Moran, T.H., Foreign direct investment and development, Institute for International Economics, Washington, DC.

1998, page 28

35

Не постои општа согласност околу оптималното ниво на интервенционизам во

политиките за СДИ.

Постојат четири различни пристапи кон ова прашање:

1) Пасивна политика на отворени врати со ограничени интервенции во

политиката и без индустриска политика;

2) Политика на отворена врата со селектирани интервенции за подобрување

на условите на снабдување;

3) Стратешко таргетирање на СДИ и

4) Рестриктивна политика13

Опциите 1) и 4) не се доволни за експлоатирање на можностите за

технолошко учење, додека пак оптимумот за многу ниско-доходни земји е

блиску до вториот пристап и само доколку се посвети внимание на развојот на

локалните способности, тогаш подобри резултати може да даде примената на

постратешки и таргет пристап.14

Ова води до еден важен заклучок, дека, не постои единствена најпрактична политика

или стратегија за СДИ. Не постои ниту единствена имплементација на сите можни

политики. Стратегијата за СДИ, во рамките на која се опфатени рамките на политиките за

СДИ, делумно зависи од постоечките предуслови. На пример, голема земја со неколку

локални способности и слаба трговска инфраструктура нема значајно да бенефицира од

привлекувањето на високо-технолошки СДИ. Земјите со повеќе владини ресурси и

способности, можат стратешки да ги користат СДИ и да се носат со ризикот од развој на

клучните сектори, трошејќи на промоција на СДИ и подготовка на индустриските имоти,

за разлика од оние кои ги немаат и кои најпрвин треба да посветат внимание на развојот

на локалните способности.

13

Lall, S., Industrial strategy and policies on foreign direct investment in East Asiа, Transnational corporations,

1995, page 2 14

Altenburg, T., Linkages and spillovers between transnational corporations and small and medium-sized

enterprises in developing countries – opportunities and policies, TNC-SME Linkage for development. Issues-

experiences-best practices, 2000, UNCTAD, Geneva, page 12

36

Важноста и значењето на одделни политики исто така може да варира во зависнот од

типот на СДИ. ,,Додека гринфилд инвестициите повеќе ја стимулираат конкуренцијата,

М&А повеќе водат кон поголема концентрација во секторите.“15

Затоа, бидејќи постои

различен ефект врз конкуренцијата, формулацијата и ефективната имплементација на

конкурентска политика заслужува приоритет.

Штом една земја ќе се впушти во развојна стратегија која се базира на употребата на

СДИ, тогаш треба да се размислува за сите отворени политички опции и по потреба да се

интервенира со соодветна акција. Така, ако една земја одлучи дека и се потребни СДИ за

електронскиот сектор, тогаш може да ги таргетира електронските фирми во странство, без

да биде доволно отворена кон СДИ од таков тип, или пак да го промовира имиџот на

земјата со сите инвеститори генерално. Исто така, таа може да изврши поврзување на

странските електронски мултинационали со локалните добавувачи и да го охрабри

надградувањето на постоечките СДИ или таргетирањето на нови електронски фирми со

висока додадена вредност, откако платите ќе бидат зголемени. Пораката е едноставна.

Политиките за СДИ треба да бидат дел од секоја развојна стратегија за постигнување на

однапред дефинираните цели. Употребата на СДИ во оваа стратегија на прво место, треба

да се базира на одлуката дали СДИ се ефикасен начин за остварување на целите.

Стратегијата може да биде против СДИ, да го дозволува влезот на СДИ или активно да ги

промовира СДИ. Во зависност од избраната стратегија, владата треба да избере од

многуте политики кои и стојат на располагање.

3.1.2 Класификација и имплементација на политиките за СДИ

Политиките за СДИ треба да функционираат ефикасно во рамките на секоја

развојна стратегија. За да се изврши идентификациjа на политиките што една влада може

да ги применува и да се изврши анализа на влијанието на тие политики, потребно е да се

разграничат политиките и другите фактори кои ги афектираат одлуките на странските

инвеститори за локација на своите инвестиции, политиките и факторите кои влијаат на

веќе етаблираните странски инвеститори и политиките и факторите кои ги афектираат

15

UNCTAD, World Investment Report 2000, Geneva, page 7

37

домашните фирми. За подобро разбирање на значењето на конкретните политики ќе

извршиме класификација на типовите на политики според степенот на домашна контрола.

Така, постојат специфични индустриски политики, макро-економски политики и други

политики и фактори кои влијаат на креаторите на домашната економска политика. Оваа

класификација имплицира одредена структура на политики и фактори поврзани со СДИ.

Но има некои мали недостатоци. Некои фактори неможат да бидат класифицирани само во

една група, додека пак одредени фактори во една група можат да зависат од факторите во

друга група. Имено, иако е значајно идентификувањето на факторите и политиките кои

влијаат врз СДИ, битно е да се каже и дека и СДИ можат да имаат влијание на секој од

овие фактори и политики. Земајќи го ова во предвид, дадената рамка може многу да им

помогне на владите во земјите во развој, при нивната формулација на стратегија базирана

на СДИ. Таа го акцентира прашањето кои политики владите можат да ги водат за да

привлечат корисни СДИ, покрај осигурувањето на поволни услови во интернационалните

договори.

3.1.2.1 Класификација на политиките

а) Фактори кои ги афектираат потенцијалните инвеститори

Постојат повеќе причини зошто странските инвеститори донесуваат одлука да

инвестираат на конкретна локација. ,,Мултинационалите инвестираат во странство

бидејќи тие имаат сопственичка, локациска и интернализациска предност од таквото

инвестирање.“16

Ако се претпостави дека странските мултинационали имаат сопственичка

предност (видливи и невидливи добра) и дека истите сакаат да ја интернализираат оваа

предност наместо да лиценцираат други фирми, потребно е да се анализираат и рамката на

домашната и странска политика, и економските фактори кои, пред се, ги афектираат

локалните предности на мултинационалите. Некои политики, особено оние кои се

поврзани со обезбедувањето на информации, водат кон поголеми инвестиции правејќи ги

фирмите свесни за нивните сопственички предности. Други политики, како оние на

субсидијарите на службите за И&Р, исто така можат да влијаат на сопственичките

предности на мултинационалите.(Види табела бр.1)

16

Dunning, J., Multinational enterprises and the global economy, Addison-Wesley Publishing Company, 1993

38

Табела бр.1 Прв дел, Политики и фактори кои влијаат врз внатрешните СДИ

Економски политики во поголем дел под домашна

контрола

Други политики и фактори

Индустриски

политики

Макроекономски

политики

Фактори кои

влијаат врз

потенцијалните

странски

инвеститори

(детерминанти)

- Финансиски

и фискални

стимулации и

спогодби

- Ефикасни

адвминистрат

ивни

процедури и

правила на

сопственост

- Промоција,

таргетирање

и изградба на

имиџ

- Развој на

клучните

сектори

(агломерати и

кластери)

- Развој на

извозни

платформи

- Достапност на

инфраструктура и

обучена работна

сила и добри

односи помеѓу

вработените

- Добра

макроекономска

изведба и

перспективи

- Можности за

приватизација

- Развиеност на

финансискиот

пазар и степенот

на задолженост

- Неограничена

размена на добра

и услуги

- Глобална

економска

интеграција и

транспортни

трошоци

- Меѓународни,

регионални и

билатерални

договори, како СТО

- Осигурување

(MIGA, ECGD,

OPIC) и рангирање

на политичкиот

ризик

- Локација блиску до

големи и богати

пазари

- Расположливост со

природни ресурси

- Историски врски и

употреба на јазикот

- Отсуство на

корупција

- Финансиската

состојба во земјата

домаќин

Фактори кои

влијаат врз

веќе

етаблираните

странски

инвеститори

(надградување)

- Одданочувањ

е

- Барања

поврзани со

изведбата

- Интеракција

со

истражувачки

те

институции и

други фирми

- Охрабрување

на И&Р

- Политика на

пазарот на трудот

- Трговски

политики,

промоција на

извозот и

инфраструктура

- Регионални и

меѓународни

договори за

инвестирање

- Глобална

економска

интеграција

- Цивилно општество

Извор: Dirk Willem te Velde, Policies toward foreign direct investment in developing countries:

emerging best practices and outstanding issues, Overseas дevelopment Institute, London, March

2001

Факторите кои го детерминираат влезот на СДИ во земјите во развој можат да

бидат поделени на економски политики, во најголем дел во рамки на контролата на

националните влади, и други политики и фактори. Економските политики, пак, се делат на

39

индустриски политики, специјално насочени кон СДИ, и погенерални макроекономски

политики. Индустриските политики се сметаат за значаен фактор на странските

инвестирања. Владите, најчесто преку агенции, ги промовираат СДИ или таргетираат

одредени мултинационали во странство, на национално, секторско, па дури и на ниво на

фирма, преку обезбедување на општи информации, огласување, секторска промоција,

организација на посети на дадени локации, подршка на физибилити студии, предлагање на

проекти и други активности. ,,Промоцијата на СДИ е позитивно корелирана со приливот

на СДИ во земјите во развој.“17

Како и да е, промоцијата може да биде доста скапа.

Владите нудат посебни финансиски и фискални олеснувања на мултинационалите,

нудејќи им дискрециони права или специјални даночни стапки за остварениот профит од

бизнисот во земјата домаќин, како и посебни даночни стапки за исплатената дивиденда во

земјата од каде доаѓаат. Искуството покажува дека ваквите олеснувања се најефективни

кај извозно-ориентираните инвестиции во земји или региони кои се слични на земјата

инвеститор, како соседските земји и региони, и на места каде другите аспекти на бизнис

климата се веќе поволни.

Грантовите, за разлика од специјалните даночни стапки, обезбедуваат дискрециона

моќ на владите во преговарачкиот процес, што може да доведе до корупција доколу не се

надгледува правилно. Тие исто така можат да се искористат и како дел од индустриските

политики за стимулација на одредени сектори.

Други индустриски политики кои се поврзани со СДИ, ги вклучуваат

административните процедури и правата на сопственост. ,,Административните процедури

можат да претставуваат значајна бариера за СДИ, особено во земјите во развој.“18

Комплексните процедури за регистрација, во комбинација со недостаток на

институционален капацитет во земјите домаќини, може да доведе до дополнителни

трошоци за странските инвеститори. Од друга страна, сето тоа испраќа лош сигнал за

другите потенцијални инвеститори.

17

Wells, L.T. and A.G. Wint, Marketing a country: promotion as a tool for attracting foreign investment,

Washington, D.C. International Financial Corporation, 1990, page 58 18

Emery, J.T., M.T. Spence, L.T. Wells and T. Buehrer, Administrative barriers to foreign investment - reducing red

tape in Africa, 2009, FIAS Occasional paper 14, page 36

40

Помеѓу владите се води натпревар околу административните процедури поврзани

со бизнис инвестициите, што е од голема полза, бидејќи, може да доведе до конвергенција

на различните процедури кон една најдобра, за да не постои разлика помеѓу

инвеститорите во различни земји на база на административните процедури.

Владите можат да наметнат забрани околу сопственоста кои можат да бидат во

форма на ограничување на процентот на акции кои можат да ги поседуваат фирмите при

зеднички вложувања. Ваквите ограничувања на сопственоста, не одат во прилог на

привлекувањето на СДИ. Тие дури можат и да бидат причина за неинвестирањето на

мултинационалите во сопствените афилијации и нивното надградување. Затоа, владите,

кои сакаат да ја ограничат моќта на мултинационалите треба да ја користат политиката на

конкурентност, доколку тоа го дозволува самата институционална структура, а не да

посегаат по ограничувања на правата на сопственост.

Друга индустриска политика поврзанa со СДИ е онаа за развојот на клучните

сектори во економијата, или кластеринг. Најчесто владите таргетираат специфични

сектори (електроника, е-комерција, фармакологија итн.) не само затоа што веруваат дека

тие се активности со висока додадена вредност, туку и заради тоа што тие создават

кластери на фирми кои водат кон агломерации: фирми бенефицираат од други фирми во

рамките на самиот кластер, преку трансфер на знаење и способности. ,,Секоја фирма која

ќе одлучи да се лоцира во даден таргетиран сектор, испраќа позитивен сигнал за другите

фирми потенцијални инвеститори и го подобрува имиџот на самиот сектор/земја”.19

Сепак

останува прашањето, на кој начин и колкав напор ќе биде потребен за да се прилечат

првите неколку фирми во кластерот.

Макроекономската политика ја формира фундаменталната основа на трошковната

компетитивност, значајна во привлекувањето на СДИ. Макроекономските политики треба

да бидат способни да испорачаат обучена работна сила, адекватна инфраструктура и да

сигнализира за приватизација. Најзастапена форма на СДИ, засилена од самата

приватизација, пред се на државните имоти, се мерџерите и аквизициите (види График

бр.2). Графикот сведочи дека нивоата и трендот на М&А низ годините варира.

19 Moran, T.H., Foreign direct investment and development, Institute for International Economics, Washington,

DC.1998, page 30

41

Вредностите на М&А/СДИ се најниски во Африка, главно поради недостатокот на

развиена инфраструктура. Додека пак, Латинска Америка и Карибите се издвојуваат како

резултат на успешните програми за приватизација кои го зголемија нивото на инвестиции

во овој регион.

График бр.2 Вредност на М&А во однос на вредноста на СДИ приливите во земјите во

развој, по региони

Извор: UNCTAD WIR 2000, page 17

,,Компетитивноста во платите, исто така води кон поголем прилив на ефикасни

СДИ.”20

Значењето на адекватен инфраструктурен систем во привлекувањето на СДИ, е

исто така потенцирано во многу студии. Така, во една студија на детерминантите на СДИ

во САД во секторот на производството и електрониката, која вклучува истражување на 42

земји, утврдено е дека, квалитетот на инфраструктурата доминира како фактор за СДИ во

20 Wheeler, D. and A. Mody, International investment location decisions: the case of US firms, Journal of

International Economics, 33, 1992, pp. 57

42

земјите во развој, додека пак, специјализираните услуги за поддршка се позначајна

детерминанта во развиените земји – кои веќе имаат адекватна инфраструктура.

,,Како трговски инструмент, етаблирањето на слободните трговски зони или

извозно-преработувачки зони, во земји со стабилно економско окружување и посветеност

на трговската либерализација, исто така придонесува во привлекувањето на извозно

ориентирани СДИ.”21

Извозно-преработувачките зони се дефинираат како посебно

обележани индустриски имоти кои нудат услови на слободна трговија и полиберална

регулаторна рамка за фирми кои извезуваат соодветен дел од реализираниот аутпут. Тие

се една форма на извозни платформи кои нудат и други олеснувања за извозниците како,

даночни олеснувања, поврат на даноците, државни царински складишта, компензација на

долговите и сл.

Постојат и други политики и фактори кои влијаат врз одлуките на

мултинационалите за локација на нивните инвестиции, a кои се надвор од моќта на

креаторите на домашната политика. Тие ја вклучуваат глобалната економска интеграција

и транспортните трошоци во врска со изворите на суровини на мултинационалните

претпријатија. Интернационалните, регионалните и билатералните договори, исто така,

спаѓаат во оваа група на фактори. Обврските кои произлегуваат од овие меѓународни

договори, како што е спогодбата на Светската Tрговска Oрганизација за инвестициски

мерки во трговијата, правилото за национален третман и најповластена нација, во

принцип, ги охрабруваат СДИ. Меѓутоа, крајниот импакт врз економскиот развој на

економиите домаќини на инвестициите, не е познат. Експанзијата на билатералните

инвестициски договори во 90тите исто така била во насока на охрабрување на СДИ.

б) Фактори кои ги афектираат постоечките странски инвеститори

За политиките и факторите кои ги афектираат постоечките странски инвеститори

може да се направи иста класификација како онаа на веќе етаблираните странски

инвеститори: индустриски политики, макроекономски политики и други фактори (види

Табела бр.1 Втор дел).

21

Madani, D., A review of the role and impact of export processing zones, Policy Working Paper 2238, World

Bank, Washington. 1999, page 11

43

Табела бр.1 Втор дел, Политики и фактори кои влијаат врз внатрешните СДИ

Економски политики во поголем дел под домашна

контрола

Други политики и

фактори

Индустриски политики Макроекономски политики

Фактори кои

влијаат врз веќе

етаблираните

странски

инвеститори

(надградување)

- Обука на

вработените

- Конкурентски

политики

- Развиеност на

финансискиот

пазар

Фактори кои

влијаат врз

домашните

фирми

(поврзувања)

- Охрабрување

на

поврзувањата

со

мултинациона

лите

- Охрабрување

на развојот на

технолошките

способности

- Охрабрување

на обуката на

човечките

ресурси

- Менаџмент на

снабдувањето

- Едукација и

вештини

- Мобилност на

трудот

- Конкурентска

политика

- Промоција на

извозот

- Глобална

економска

интеграција

Извор: Dirk Willem te Velde, Policies toward foreign direct investment in developing countries:

emerging best practices and outstanding issues, Overseas дevelopment Institute, London, March

2001

Многу од факторите се слични, но сепак, факторите од оваа матрица можат да

бидат од круцијална важност при детреминирањето на одлуките на мултинационалите

дали да ги експлоатираат статичките компаративни предности (нископлатежна работна

сила, природни ресурси) во нивните афилијации во насока на зголемување на

продуктивноста и квалитетот на производите, или пак ќе одлучат да ги надоградат

вештините и производите на нивните афилијации врз база на нивните динамички

компаративни предности. Или, кажано преку јазикот на бизнис литературата, овие

44

фактори одлучуваат дали афилијалите ќе останат со нивниот оригинален основен

производствен мандат или пак ќе станат стратешки независни.

Како дел од нивната индустриска политика, владите им нудат на

мултинационалите даночни концесии, наметнуваат барања во поглед на перформансот, ја

охрабруваат интеракцијата помеѓу мултинационалите, домашните фирми и

истражувачките институции, го охрабруваат истражувањето и развојот, го промовираат

извозот и нудат олеснувања за обука на вработените во рамките на фирмите.

Даночните концесии не се јавуваат како главна причина при привлекувањето на

СДИ. Постојат многу други даночни олеснувања кои можат да бидат дизајнирани на

начин на кој ќе влијаат врз мултинационалните фирми и ќе бидат инкорпорирани како дел

од индустриската политика на една земја. Даночниот систем може да ги охрабрува

активностите на истражување и развој или пак да ги редуцира даноците на увоз на

машини и опрема. Друго даночно олеснување може да биде насочено кон охрабрување на

производството на нови иновативни производи, преку даночни концесии на нови

пионерски фирми.

Земјите имаат и наметнуваат и одредени барања во поглед на перформансот на

фирмите. Тие вклучуваат: локална содржина, извоз и исполнување на одредени трговски

барања кои произлегуваат од меѓународните трговски договори (TRIM – trade related

investment measures). ,,Иако мониторингот на барањата за перформансот е доста тежок,

нивната цел е во главно, минимизирање на увозот и максимизирање на употребата на

локални извори.“22

Овие барања во поглед на перформансот, како што е правилото за

локална содржина, можат да доведат до попречување на увозот на машини и опрема со

подобар кавалитет. ,,Затоа се смета дека барањата во поглед на перформансот водат кон

поголема неефикасност на производството, што пак од друга страна им дозволува на

странските фирми да ги лоцираат своите операции на други регионални пазари.“23

Владите можат да ја охрабрат интеракцијата помеѓу мултинационалите,

институциите за истражување и развој и домашните фирми. Мултинационалите и

22

Willem te Velde Dirk, Policies towards foreign direct investment in developing countries: emerging best practices

and outstanding issues, Overseas Development Institute, London ,March 2001, page 25 23 Moran, T.H. , Foreign direct investment and development, 1998, page 5

45

локалните истражувачки институции можат многу да бенефицираат од добрата

интеракција. Сепак, доколку истражувачките институции не се доволно развиени, тогаш

мултинационалите ќе развијат сопствени внатрешни истражувачки капацитети.

Владите можат да дизајнираат и шеми за обука кои ќе им помогнат на

мултинационалите во обуката на своите вработени. Некои земји нудат даночни

олеснувања или ослободувања од одредени даноци за фирмите кои обезбедуваат обука за

помалку образовните кадри во фирмата. Обуката на вработените им овозможува на

мултинационалите унапредување на производството во ситуација на недостаток на

работна сила со одредени вештини. Владите кои се соочени со предизвикот за

зголемување на националното образовно ниво, можат и да ги зголемат средствата за обука

и надоградба на оние кои се сиромашни и необразовани, а немаат пари да платат за тоа.

Макроекономските политики, вклучувајќи ги пазарот на трудот и трговската

политика, влијаат врз веќе постоечките странски инвеститори. Доеколку една влада може

да ги предвиди барањата за одредени вештини и знаење во иднина, универзитетите можат

директно да вршат испорака на дипломираните студенти до странските мултинационали и

други фирми, за да ги задоволат нивните потреби од кадри.

,,Мултинационалите се, генерално, поотворени спрема надворешната трговија

отколку домашните фирми, па затоа било какви измени на извозните услови повеќе ќе се

рефлектираат врз нив”.24

Ова се однесува на трговската либерализација (преку регионални

договори) и генералната промоција на извозот. Имајќи во предвид дека мултинационалите

генерално имаат подобри извозни контакти, подобрената инфраструктура во смисла на

подобри патишта и пристаништа, значајно ги редуцира нивните трансакциски трошоци.

Понекогаш мултинационалите сами ја обезбедуваат потребната инфраструктура, но во

одредени случаеви владата донесува брзи одлуки за подобрување на инфраструктурата

како дел од самата зделка на инвестирање.

Значаен елемент во макроекономските политики е избегнувањето на

нефер конкуренцијата и злоупотребата на пазарната моќ, особено откако

мултинационалите како големи фирми, преку мерџерите и аквизициите, почнаа

24

UNCTAD, World Investment Report, 1999, Geneva, page 41

46

да доминираат во секторите каде што се лоцирани и да ги лоцираат своите

активности во сектори со поголема концентрација.25

Како и да е, сите земји немаат ефикасна политика на конкурентност.

,,Поттикнувањето на конкуренцијата помеѓу фирмите е значајно бидејќи, индуцира

стратешко натпреварување помеѓу мултинационалите, истовремено обезбедувајќи

стимулација за нaдградување кај сите фирми и во исто време намалување на

злоупотребата на пазарната моќ.“26

,,Повеќе студии потврдуваат дека конкурентската

политика е детeрминирачки фактор за долгорочните ефекти од СДИ во земјата

домаќин.“27

в) Фактори кои ги афектираат локалните фирми

Во оваа група влегуваат факторите кои влијаат на тоа дали локалните фирми ќе

бенефицираат или не од присуството на странските мултинационали. ,,Развојот на

локалните способности и апсорпциониот капацитет е значаен фактор за ефектите на

прелевање од странските на локалните фирми.“28

Прелевањата на продуктивноста не се

бесплатни. Тие бараат основни способности за апсорбирање на истите, како што се

одредени издатоци за И&Р, образованието и инфраструктурата.

Владите играат значајна улога во развојот на локалните способности на различни

начини. На пример, најпрвин, треба да го охрабрат истражувањето и развојот кај

локалните фирми. ,,Активностите на И&Р можат да го зголемат и иновативниот и

апсорпциониот капацитет.“29

Владите можат да придонесат во развојот на локалните

способности и преку охрабрување на спроведувањето на обуки во локалните фирми, како

и преку понуда на советодавна помош во врска со тоа како и што им е потребно на

фирмите мултинационали.

25

Caves, R. E. , Multinational Enterprise and Economic Analysis. 2nd edition, London, Cambridge University

Press. 1996, page 12 26

Blomstrom, M., S. Globerman and A. Kokko,.The determinants of host country spillovers from foreign direct

investment, CEPR discussion paper 2350., 2000, page 7 27

Moran, T.H. , Foreign direct Investment and development, Institute for International Economics, Washington,

DC. 1998, page 25 28

Lall, S., FDI and development: research issues in the emerging context, Policy Discussion Paper 20, Centre for

International Economic Studies, University of Adelaide. 2000 29

Cohen, W.M. and D.A. Levinthal., Innovation and learning: the two faces of R&D. Economic Journal, 99, 1989,

pp. 569.

47

Во земјите каде што СДИ играат значајна улога во развојот, се спроведуваат

програми за поврзување помеѓу мултинационалите и малите до средни локални

претпријатија. Најчесто, мултинационалите сакаат да ги обезбедуваат своите извори на

локално ниво, но не располагаат со информации за локалните добавувачи. Спротивно на

тоа, локалните фирми не се информирани за можностите и барањата на

мултинационалите. Само со помош на институционалните програми за поврзувања и

обуки овој информационен јаз може да биде надминат.

Постојат одредени макроекономски политики кои исто така, ги афектираат

локалните фирми. Една од нив е охрабрувањето на мобилноста на трудот помеѓу

мултинационалите и локалните фирми. Фирмите во странска сопственост се добар извор

за искуство и знаење кои претприемачите можат да го искористат за основање на нови

фирми. Мобилноста на трудот е една од формите во која се јавуваат самите прелевања.

Добро обучената работна сила не е само фактор за привлекување на СДИ, туку и

олеснувач на ефектите на прелевања преку создавање на поголем апсорпционен капацитет

за асимилација на нови техники.

4. Детерминанти на атрактивноста за инвестирање на земјите во развој

Доколку една земја, во рамките на својата индустриска стратегија, донесе одлука да

се потпре на странските инвестиции, тогаш, се поставува прашањето за тоа што ја

детерминира реализацијата и колкав напор е потребен за имплементација на политиките

насочени кон привлекување на странските директни инвестиции.

Земјите можат да ги користат СДИ како дел од нивните долгорочни

стратегии за развој, но тие, исто така, можат да се потпрат и на локалните

способности и да го охрабрат приливот на технологија, преку редуцирање на

увозните давачки за машинерија и опрема.30

Имплементацијата на политиките насочени кон СДИ е поврзана со финансиски

ресурси, обезбедени, или преку грантови, промотивни активности и институционални

30

Lall, S., Learning from the Asian Tigers, MacMillan Press, London. 1996, page 33

48

реформи, или преку даночни концесии (иако често пати еден дел од приходите од

одданочувањето на мултинационалите стануваат дополнителни приходи). Затоа е значајно

дали земјата воопшто има пристап до такви ресури. ,,Отварањето“ на земјите, не е само

едноставна работа која вклучува ревидирање на царинските кодови и отстранување на

бариерите за странски инвестиции, туку, една посложена активност која бара

институционална реформа, за која пак, се потребни финансиски, бирократски и политички

ресурси.“31

Многу од овие институционални реформи иако директно не ги таргетираат

економскиот раст, индустриските и технолошките способности, сепак, можат да го свртат

вниманието од нив. Иако институционалните реформи кои имаат за цел максимизирање

на трговијата и капиталните текови, можат да продуцираат огромни бенефити, сепак, не

мора да значи и дека се најефективниот начин за забрзување на економскиот развој. Затоа,

сите трошоци кои се поврзани со политиките за привлекување на СДИ треба да се мерат

со споредба со реализираните бенефити од привлекувањето на СДИ. Така, трошковната

ефективност на потпомагањето на развојот преку СДИ, треба да се спореди со

трошковната ефективност на другите стратегии за развој.

СДИ се исто така, потпомогнати и од развиеноста на финансиските пазари. Ако

земјите имаат слабо развиени финансиски пазари, тогаш многу потешко е финансирањето

на инвестициите на локално ниво, но сепак постои можност да се изврши канализација на

средствата од матичните компании кон афилијалите. Како и да е, ако слабите финансиски

пазари се комбинирани со висока задолженост кон странство, матичните компании ќе

бидат уште поколебливи за канализирањето на фондовите кон нивните афилијации,

поради можноста за девалвација на валутата. Ситуацијата станува покомплексна ако

афилијациите извезуваат голем дел од нивниот аутпут.

Корумпираноста на бирократијата и другите луѓе нагласува уште еден проблем за

лоцирањето на странските инвестиции и за изборот на формата за влез: заедничко

вложување, наспроти, целосна сопственост на нов субсидијар. Имено, корупцијата ја

прави бирократијата помалку транспарентна и ја редуцира можноста за инвестирање.

31 Rodrik, D., Can integration into the world economy substitute for a development strategy?, Note prepared for the

World Bank's ABCDE-Europe Conference in Paris, June,2000, page 25.

49

Расположливоста со природни ресусри исто така, ја прави земјата атрактивна за

инвестирање. Историските врски и поврзувања, исто така ги олеснуваат СДИ. На пример,

многу земји од Комонвелтот (Сингапур), како и други земји, бенефицираат од употребата

на англискиот јазик, како еден од најзначајните јазици при привлекувањето на СДИ.

Поволните услови на домашните капитални пазари (ниски реални каматни стапки и сл),

како и неповолните можности за инвестирање на домашен терен, исто така ги забрзуваат

тековите на СДИ.

Од аспект на обезбедувањето на кредити за финансирање на инвестициите,

развојот на локалните финансиски пазари е многу значаен за афилијалите. Како што

афилијалите достигаат една фаза на зрелост, така локалното финансирање станува

значајно за постигнување на стратешка независност на странската филијала.

Другите фактори кои ги афектираат веќе етаблираните странски мултинационали

ги вклучуваат регионалните и меѓународни договори, силите на глобалната економска

интеграција и цивилното општество. Прифаќањето на мултилатералните договори и

примената на правилата на Светската Трговска Организација, ја ограничува моќта на

владите во наметнувањето на барања во поглед на перформансот на фирмите.

Мултинационалите имаат поголема слобода во изборот на своите добавувачи.

Укинувањето на трговските правила и мерки во областа на инвестициите може да

резултира во статички ефект на редуцирање на добавувачите од локалните фирми, но исто

така може да има динамички ефект врз мултинационалите преку подобрувањето на

квалитетот на влезните инпути.

Друг значаен фактор е и кавалитетот и квантитетот на инфраструктурата.

Инфраструктурата не е само заначајна детерминанта за приливот на СДИ, туку и

поттикнувач на порастот на апсорбциониот капацитет на земјите заради реализација на

поголеми бенефити од СДИ. Поедноставниот транспорт и комуникација значат

олеснување на операциите на мултинационалите, но истовремено и олеснување на

поврзувањата помеѓу мултинационалите и локалните фирми.

50

Сумирано, земјите во развој, кои сакаат да привлечат СДИ, треба да исполнат

одредени кртериуми, како би можеле да формираат база за понатамошните активности во

тој домен:

Јасно дефинирање на развојната стратегија и тоа дали СДИ се ефикасен и

ефективен начин за промоција на тековните или идни цели. Дали СДИ можат

да се вклопат во таа развојна стратегија и ако да, тогаш кој тип на СДИ.

Имено, доколку земјата се карактеризира со високи плати на вработените и

располага со повеќе локални способности, тогаш таа ќе биде

позаинтересирана за привлекување на СДИ во високотехнолошките сектори,

а не во текстилната индустрија, за разлика од земјоделските земји, кои нема

да бидат заинтересирани за високотехнолошки инвестиции од самиот

почеток.

Утврдување на економските фундаменти преку изградба на локални

способности (образование, И&Р) и инфраструктура. Заостанувањето во

поглед на развојот на локалните сопсобности во нискодоходните земји го

намалува приливот на СДИ, како и апсорпциониот капацитет за

искористување на ефектите на прелевање;

Добра макроекономска политика и намалување на нивото на корупција;

Слободен тек на трговијата со добра и услуги;

Постоење на пријателска клима за инвестирање, што подразбира воведување

на административни реформи на пониските нивоа кои обезбедуваат еднаков

третман и на локалните и на странските фирми;

Флексибилност;

Поттикнување на развојот на мултинационалите преку поврзување со

локалните фирми и истражувачки институции и политика на конкурентност;

Реализација на обуки на вработените во рамките на странските

мултинационали;

Имплементација на ефективна политика на конкурентност.

Потребни се многу истражувања во земјите во развој, додека да се формулираат

соодветни политики за развој и да се утврди улогата која СДИ ќе ја имаат во нивни рамки.

51

За многу земји тоа значи адекватна формулација на индустриска стратегија, конкурентска

политика, трговска политика и стратегија за развој на локалните способности.

Земјите во развој мора да посветат внимание на овие фактори доколку сакаат да

станат атрактивни дестинации за странските инвестиции.

52

ВТОР ДЕЛ

СПОЈУВАЊАТА И ПРЕВЗЕМАЊАТА (М&А) КАКО ДОМИНАНТНА

ФОРМА НА ИНВЕСТИРАЊЕ

1. Дефинирање, суштина и рационалност на спојувањата и

превземањата

1.1. Дефинирање на спојувањата и превземањата (мерџерите и аквизициите)

Во литературата се среќаваат повеќе начини на дефинирање на терминот спојувања

и превземања. Не постои општоприфатена дефиниција, туку само збирен термин. ,,М&А

ги вклучуваат превземањата и сите други проблеми поврзани со преструктуирањето,

корпоративната контрола, промената во сопственичката структура на фирмите итн.”32

Или

во поширок контекст, ,,М&А ги опфаќаат сите трансакции кои водат кон промени во

сопственичката структура на компаниите”.33

Терминот М&А се однесува на аспектите на

корпоративна стратегија, корпоративни финансии и справувањето на менаџментот со

купувањата и продажбите кои во комбинација со финансиите на друга компанија може да

и помогнат на првата компанија да оствари побрз раст во самата индустрија без потреба

од основање на нов бизнис ентитет. Или, попрецизно, ,, кога една компанија се впушта во

М&А активност, таа инвестира. Доколку инвестицијата создава придобивки во поглед на

создавање на вредност за акционерите, тогаш компанијата превземач треба да донесе

одлука за превземање на таргетот и да ја реализира трансакцијата во целост.”34

,,Мерџерите обично се дефинираат како консолидација на две претходно одвоени

компании, во една единствена организација. Додека пак, аквизициите обично се

32

Copeland, T. and Weston, F.J., Financial theory and corporate Policy, 3rd edition, Menlo Park (CA), 1988, page

14 33

Yesilyurt О. International expansion strategies: Are cross-border mergers & acquisitions successful? Aarhus

School of Business, Aarhus University January 2012, page 13 34

Jørgensen Bagterp V. and Bach Irene, The Importance of mergers & acquisitions within the Danish banking sector

during a financial crisis, BSC IN BUSINESS ADMINISTRATION AND INTERNATIONAL MANAGEMENT

DEPARTMENT OF BUSINESS STUDIES May, 2010, page 6

53

дефинираат како купување на една компанија од страна на друга, при што, компанијата

купувач ја задржува главната контрола”35

.

,,Кај спојувањата, две компании создаваат нов ентитет, а резултатот од тоа е

правно распагање на една од компаниите, односно двете компании се согласуваат да

продолжат како една единствена компанија”.36

,, Кај превземањата, компанијата превземач, купува друга компанија и управува со

неа според неговите потреби. На крајот од трансакцијата двете компании остануваат да

постојат како засебни ентитети.”37

Значајна карактеристика според која се разикуваат спојувањата од превземањата е

независноста помеѓу инволвираните компании. Спојувањата претставуваат комплетна

фузија помеѓу две или повеќе правно и економско независни компании во една компанија,

при што, барем една од компаниите ја губи својата независност и се потчинува на другата

компанија. Додека пак, во аквизициите, правната независност останува, но компанијата

таргет целосно ја губи нејзината економска независност.

Класификацијата на М&А според други димензии, ги групира М&А во неколку

категории, сосгласно нивните карактеристики.

Во една М&А зделка можат да бидат вклучени и јавни и приватни компании. Во

ваков случај се претпоставува дека како превземачи се јавуваат јавните компании, а таргет

можат да бидат и јавни и приватни компании.

М&А договорите не мора да значат превземање на целиот таргет. Договорот може

да биде ограничен на превземање на само еден дел од таргетираната компанија. Во тој

контекст, моќта на превземачот зависи од големината на превземениот дел. Уделот на

превземачот може да биде: малцински, паритетен, мнозински или целосен, кога се работи

за превземање на целата компанија таргет.

35

UNCTAD WIR 2001, page 12 36

Grinblatt, Mark & Titman, Sheridan , McGraw- Hill Financial Markets and Corporate Stategy, 2006, page 11 37

Grinblatt, Mark & Titman, Sheridan , McGraw- Hill, Financial Markets and Corporate Stategy, 2006, page 13

54

М&А зделките можат да бидат платени во кеш, со акции или други финансиски

инструменти. Можна варијанта се и комбинираните начини на плаќање. Методот на

плаќање е детрминиран од расположливите ресурси на превземачот и даночните

бенефити, како за превземачот, така и за таргетот. Пазарите на капитал го итерпретираат

изборот на методот на плаќање како сигнал и го земаат во предвид при евалуацијата на

самата зделка.

М&А зделките можат да се класифицираат и како поврзани и неповрзани.

Поврзаноста произлегува од видот на стратегијата која ја следи превземачот.

1.2 Суштина и рационалност на спојувањата и превземањата

Рационалноста на одлуките за впуштање во М&А активност, фирмите ја наоѓаат во

стратешките и придобивките во ефикасноста кои овие инвестиции ги генерираат.

Стратешки мотивираните М&А трансакции имаат за цел намалување на конкуренцијата,

додека пак, М&А мотивирани од ефикасноста имаат за цел остварување на профит преку

комбинација на синергии. Според Гринблат, постојат два типа на синергии:

Оперативни синергии;

Финансиски синергии.

Оперативните синергии ги вклучуваат економијата на обемот, економиите на

вертикална интеграција, како и комбинацијата на комплементарни ресурси.

Преку економијата на обем менаџментот има можност да изврши распределба на

фиксните трошоци на поголем волумен на аутпут. Редукцијата на трошоците доаѓа како

последица на консолидацијата на операциите, како и елиминацијата на непотребните

трошоци. Најчестата причина поради која компаниите се впуштаат во М&А активности се

токму економиите на обемот. Во конгломератните аквизиции економијата на обемот се

постигнува преку заедничко користење на централно лоцираните активности, како што се

сметководството, финансиската контрола и менаџментот на повисоките нивоа.

55

Преку економиите на вертикална интеграција менаџментот има можност за

стекнување на поголема контрола и координација врз производиот процес. Тоа

подразбира елиминација на сите проблеми кои би настанале во однос на координацијата

помеѓу потрошувачите и добавувачите.

За да има комбинација на комплементарни ресурси, секоја компанија треба да ги

поседува ресурсите кои на другата компанија и се потребни. Во ваков случај,

вклучувањето на двете компании во М&А активност, вообичаено е побрз и поефтин начин

за пристап до потребните ресурси, отколку истите сами да ги произведуваат.

Финансиските синергии вклучуваат диверзификација и спојувања како

суфицитарен фонд. Преку диверзификацијата се намалува ризикот на капиталот на

компанијата. На тој начин, тој станува поатрактивен за инвеститорите. Исто така,

диверзификацијата го намалува и трошокот на капиталот.

Спојувањата како суфицитарен фонд ги мотивираат компаниите со вишок на

готовина, но малку профитабилни инвестициски можности. Тие можат да го зголемат

капиталот преку инвестирање на својата вишок готовина во М&А. Исто така,

персоналниот данок, кој во друг случај би постоел доколку компаниите би тргувале

помеѓу себе, може да биде елиминиран.

Земајќи ги во предвид сите овие аспекти на рационалноста во впуштањето во М&А

активност, карактеристично е тоа што повеќето земји, бидејќи преферираат да ја задржат

контролата врз локалните фирми, доста чувствително реаагираат на мерџерите и

аквизициите како форма на СДИ. Додека земјите се многу поотворени за гринфилд

инвестициите, понудите на странските инвеститори за аквизиции се често негирани,

понекогаш и одбивани. Главен аргумент за ваквиот став е дека М&А се помалку

продуктивни од гринфилд инвестициите, бидејќи тие претставуваат само трансфер на

сопственоста и не придонесуваат за раст на продуктивниот капацитет, што може да доведе

до уништување на некои продуктивни активности. Ако спојувањата или превземањата се

реализираат во некои почувствителни области, како што се на пример медиумите, тогаш

може да се зборува и за постоење на реална закана по националниот идентитет и култура.

56

Дали ќе има или не, синергетски ефект од превземањето и како тој ефект ќе биде

поделен, е прашање од кое се погодени акционерите. Синергија е реализирана ако

вредноста на новата фирма добиена со превземањето, е поголема од поединечните

вредности на фирмата која превзема и таргетот. Ако превземањето генерира синергентски

ефекти, тогаш и фирмата која превзема и трагетот ќе бенефицираат. Имено,

истражувањата покажуваат дека, иако се јавуваат одредени негативни ефекти од М&А на

краток рок, сепак, на долг рок позитивните придобивки се загарантирани.

2. Фактори и мотиви за спојувања и превземања (М&А)

2.1 Фактори за М&А

Има голем број на мотиви што можат да играат голема улога во активностите на

спојувања и превземања. Како генерален мотив се смета тоа што фирмата купувач ја гледа

аквизицијата како профитабилна инвестиција. Најчесто застапен став, во економските

трудови кои ја објаснуваат активноста на спојување, е дека М&А често се третираат како

алтернативна форма на инвестирање. Фирмите ќе пристапат кон аквизиција кога тоа ќе го

сметаат за најпрофитабилно од аспект на зголемување на капацитетот, стекнување на нови

знаења и вештини, воведување на нови производи или влез на нови географски области,

или пак реалокација на ресурсите и нивна контрола од страна на ефективните

менаџери/сопственици. Од тука следува дека, многу од факторите што имаат влијание врз

најголемите инвестициски одлуки, исто така влијаат и врз активностите на М&А. Како и

да е, овој поглед на спојувањата и превземањата, како посебен вид на бизнис инвестиција,

не е универзално прифатен. На пример, некои научници сметаат дека одлуките на

менаџерите за продажба на фирмата при евентуално спојување, се базираат на редукцијата

на статичките трошоци или растот на цените. Поточно, одлуките за спојување се дел од

еден поширок стратешки план кој има за цел такво позиционирање на фирмата, кое е во

интерес на остварување на веќе поставени долгорочни цели. Во истиот контекст, други

научници сметаат дека одлуките за спојувања и превземања и нивната реализација во

голема мера се разликуваат од одлуките и конкретната реализација на општите бизнис

инвестиции. Имено, на ниво на индустрија, општите бизнис инвестиции се речиси

57

стабилни со текот на времето, додека пак, активностите на М&А се повеќе концентрирани

во мали временски периоди. ,,Како последица на тоа, може да се извлече заклучок дека

активностите на спојување и превземање се повеќе реакција на дерегулацијата, па затоа

истите се третираат и како главна карактеристика на пост-дерегулацискиот период.“38

,,Истражувањата во овој домен имлицираат дека активностите на М&А се нешто

поразлично од просто проширување на бизнис инвестирањето.“39

,,Така, потпирајќи се на

генералните мотиви за спојување и превземање, издвоени се неколку категории на

фактори кои играат улога во овие активности:

- Ефикасност;

- Финансиски и даночни бенефити;

- Ефекти на пазарна моќ;

- Менаџерска алчност или лично глорификување;

- Издејствување на добра куповна моќ;

- Експропријација на стеjхолдерите“.40

2.1.1. Ефикасност

Преку мерџерите и аквизициите, фирмите можат да ги комбинираат нивните

операции и ресурси во интерес на редукција на производствените тошоци, зголемување на

аутпутот, подобрување на квалитетот на производите, добивање на пристап до нови

технологии или создавање на потполно нови продукти. Потенцијалните бенефити во

поглед на ефикасноста од мерџерите и аквизициите ги вклучуваат и оперативната и

менаџерската ефикасност. Оперативната ефикасност може да произлезе од економијата на

обемот, економијата на производството (како резлултат на намалувањето на вкупните

трошоци поради спојувањето на производството на комплементарни производи),

економијата на потрошувачката (што произлегува од зголемување на богатството на

потрошувачите во поглед на заедничката потрошувачка на комплементарни производи),

38

Andrade, Mitchell & Stafford , New evidence and perspectives on мergers, 15 JOURNAL OF ECONOMIC

PERSPECTIVES, Spring 2001, page 103 39

Andrade & Stafford, Investigating the economic role of mergers, mimeo,1999, page 27 40 Pautler Paul A, Evidence on mergers an aquisitions, Bureau of Economics, Federal Trade Commission.,

September 25, 2001, page 2

58

подобра алокација на ресурсите (повеќе ресурси во рацете на подобри менаџери),

преминување кон користење на производна технологија со помалку трошоци, напредно

користење на информациите и експертизата, фокусирање на клучните вештини во

фирмата, поефективна комбинација на ресурси, подобрувања во употребата на брендот на

фирмата и редукција на трансакционите и транспортните трошоци. ,,Може слободно да се

каже дека спојувањата и превземањата се можеби најбрзиот, најефтин и едноставно

единствен начин за брза реализација на овие бенефити.“41

Како и да е, придобивките од мерџерите и аквизициите не се ограничени само во

рамките на фирмите кои учествуваат во овие активности. Способноста на една фирма да

се спои со друга или да ги превземе нејзините ресурси, креира и пазар со корпоративна

контрола. Многу економисти на активниот пазар со корпоративна контрола гледаат како

на значаен чувар од неефикасност на менаџментот. ,,Активен пазар на корпоративана

контрола може исто така да продуцира користи во форма на поефикасна реалокација на

ресурсите од релативно неефикасната кон поефикасната фирма во текот на периодите на

економска контракција или експанзија во конкретната индустрија.“42

2.1.2 Финансиски и даночни бенефити

Спојувањата и превземањата можат да генерираат финансиски

ефикасности. На пример, фирмите можат да ги диверзифицираат нивните

заработки преку превземање на други фирми или нивните средства, со различни

стремежи за заработка. Диверзификацијата на заработката ја намалува можноста

од евентуална варијација во профитабилноста на фирмите, преку намалување на

ризикот од банкрот и други трошоци поврзани со истата.43

Во средината на 1980-тите, постоеле значајни бенефити за фирмите поврзани со

мерџерите и аквизициите, засновани на редукцијата на даноците. Сепак, искуствата

41

Farrell & Shapiro, Scale economies and synergies in horizontal merger analysis, 68 ANTITRUST LAW

JOURNAL 2001, page 685 42

Mitchell & Mulherin, The Impact of industry shocks on takeover and restructuring activity, 41 JOURNAL OF

FINANCIAL ECONOMICS, 1996 page193 43

Andrade, Mitchell & Stafford , New evidence and perspectives on mergers, 2001, page 103

59

покажуваат дека, и да постоеле такви бенефити, тие не би биле главна мотивација за

поголемиот дел од активностите на спојување и превземање.

2.1.3 Ефекти на пазарна моќ

Некои спојувања или превземања можат да резултираат во пазарна моќ, која се

смета како значајна придобивка за двете фирми. Таков ефект од спојувањето бил

примарен мотив за многу од активностите на М&А во втората половина на 19ти век и

првата половина на 20ти век. Голем дел од спојувањата и превземањата во тој период

биле поттикнати од потребата да се осигура пазарната моќ. Меѓутоа, легислативата во

доменот на спојувањата и превземањата која била донесена покасно, како и регулаторните

тела и агенции, во голема мера ги ограничиле спојувањата на компетитивни фирми со

значаен удел на пазарот, или пак доколку истите се случат, биле под строга контрола и

надзор на истите тие регулаторни тела, се со цел да се спречи создавањето на монополи и

олигополи на пазарот.

2.1.4 Менаџерска алчност или лично глорификување

Менаџерската нечувствителност може да биде носечка на некои мерџери и

аквизиции. Таа нечувствителност крајно ја намалува долгорочната вредност на фирмата.

,,Менаџерите може премногу да ја диверсифицираат фирмата или да го пренагласат

растот, или едноставно да донесат лоши одлуки за превземање.“44

Иако, желбата за

себедокажување, за слава, од страна на менаџерите, може да биде главна мотивација за

некои спојувања и превземања, сепак, искуството покажува дека менаџерите кои прават

сиромашни аквизиции придонесуваат за такво расположение дека во иднина истите ќе

станат цел на аквизиторите. Ако е така, тогаш, пазарот на корпоративна контрола ќе

настојува да го намали обемот на таквото однесување на менаџерите.

2.1.5 Издејствување на добра куповна моќ

Додека фирмите кои превземаат се водат од тоа да стекнат добра куповна моќ,

константно се води дискусија за тоа зошто пазарите константно ја потценуваат вредноста

44

Morck, Shleifer & Vishny, Do managerial objectives drive bad acquisitions? 45 JOURNAL OF FINANCE, 1990,

page 31

60

на корпоратвните средства. Ако потенцијалните аквизитори имаат слични перцепции за

вредноста на потенцијалните таргети и пазарот на корпотративна контрола е

компетитивен, тогаш потенцијалните аквизитори ќе наддаваат за цената на таргетите, се

додека аквизиторот, во крајна граница, не се одлучи за онаа фирма која му овозможува

нормален поврат на неговата инвестиција во целиот тој процес. Ако перцепциите се

разликуваат (на пример, аквизиторот е пооптимист од таргетот), тогаш фирмата што

превзема, може да верува дека направила добра зделка, додека таргетот може да биде

среќен со понудата на аквизиторот.

,,Бидејќи спојувањата преку акции се разликуваат од оние во кеш, некои научници се

прашуваат дали употребата на преценети акции, можат да и дозволат на фирмата да

направи добра зделка.“45

Оваа теорија имплицира дека фирмата што купува, ако користи

акции за да плати за средствата, располага со подобри информации отколку акционерите

на фирмата која продава и ги прифаќа истите како начин на плаќање..

2.1.6 Експропријација на стејхолдерите

Постојат многу други мотиви за мерџери и аквизиции преку кои едни стејхолдери

можат да добијат на сметка на други стејхолдери. На пример, некои таргет фирми може да

бараат превземачи за да избегнат одредени финансиски проблеми или пак да ги

заобиколат неповолните работни договори. Други фирми, може да се залагаат за

влијателно купување на нивните таргети со цел да го финансираат долгот од

превземањето, со средствата на веќе превземената компанија. ,,Истражувањата

покажуваат дека реалноста не е конзистентна со теоријата дека превземањата се

мотивирани од желбата за експропријација на придобивките од даночните обврзници,

имателите на обврзници, трудот или потрошувачите.“46

45

Hou, Olsson & Robinson, Does takeover increase stockholder value? , mimeo, University of Chicago, 2000, page

23 46

Warga & Welch, Bondholder losses in Leveraged buyouts, 6 REVIEW OF FINANCIAL STUDIES, 1993 page

959

61

2.2 Мотиви за М&А

Поголем број од мотивите за мерџери и аквизиции во рамките на глобалните

стратегии на мултинационалните корпорации, во суштина се мотиви за преобликување на

компетитивните предности во рамките на, за нив, значајни индустрии. Мерџерите не се

специфични за одредени сектори бидејќи тие имаат, поголем или помал ефект врз МНК во

сите, или повеќето од индустриите. Како и да е, некои мотиви повеќе ги афектираат

одредени индустрии, па затоа може да се очекува тие да бидат поврзани со поголем

интензитет на активности на М&А во соодветните сектори. Имено, идентификувана е

поголема наклоност кон мерџери во вкрстените индустрии и поголемо влијание на

општите фактори кои го промовираат новиот бран на М&А, врз глобалната стратегија на

МНК во сите индустрии.

Последните бранови на спојувања и превземања го стимулираа истражувањето на

еден поширок дијапазон на теоретска литература, кој во центарот на своето истражување

ги имаше мотивите за превземање на иницијативите за спојување, како и недостатоците

кои истите можат да ги генерираат. ,,Главните мотиви кои литературата ги

идетификувала, се групирани во три групи:

I. Конкурентски размислувања;

II. Реакции на промените во окружувањето;

III. Неефикасни пазари на капитал.“47

2.2.1 Конкурентски размислувања

Во оваа група влегува еден широк распон на мотиви, во најголем дел извлечени од

литературата на индустриските организации. Тие ги објаснуваат спојувањата и

превземањата како можност за зголемување на корпоративната компетитивност:

а) Зголемување на пазарната или политичката моќ

47 CANTWELL. JOHN, D. SANTANGELO GRAZIA, The Developing Economies, M&AS AND THE GLOBAL

STRATEGIES OF TNCS, December 2002, page 402

62

Главен фактор кој ги промовираше хоризонталните мерџери во минатото, особено

раните бранови на мерџерите и аквизициите во дваесетиот век, е желбата на фирмите за

достигнување или зајакнување на монополската моќ на пазарот. Иако компаниите може да

не реализираат комплетна доминација на пазарот, сепак тие на еден начин вршат

трансформација на пазарната структура преку зајакнување на конкуренцијата.

б) Дефанзивни реакции

Фирмите често се впуштаат во активности на спојувања со цел да спречат

евентуално да бидат превземени од друга компанија, да го спречат превземањето на

таргетот од други фирми или да спречат други, веке споени ентитети, да ја зајакнат

својата позиција во рамките на индустријата т.е. да станат прејаки.

в) Економии на обем и синергии

Економиите на обем произлегуваат во повеќе ситуации: кога заедничките инпути

можат да се користат поефикасно при комбинација на две различни производни линии,

кога вкупните трошоци за производство на две различни добра заедно, се помали од

трошоците за производство на истите тие добра одделно. Синергиите постојат кога

соодветните компетитивности можат да бидат комбинирани во насока на олеснување на

иновациите и креирање на нови линии на активности кои додаваат вредност.

,,Активностите на истражување и развој имаат најголема склоност кон остварување на

економија на обем и синергии, бидејќи со комбинирање на одделните способности можат

да креираат ново знаење многу поефикасно и да ги отворат дури и невозможните

можности.“48

Затоа, фирмите кои поседуваат различни, но сепак, комплементарни

способности, можат да остварат бенефит од мерџерите преку реализација на економии на

обем.

г) Редукција на трансакциските и информациските трошоци

,,Во вертикалните мерџери, трошоците можат да бидат редуцирани преку замена на

пазарните трансакции помеѓу фирмите со интегративно планирање и детална

48

CANTWELL. JOHN, D. SANTANGELO GRAZIA, M&AS AND THE GLOBAL STRATEGIES OF TNCS,

page 403

63

координација на операциите.“49

Спојувањето или превземањето им дозволува на фирмите

подобар пристап до подобри информации со пониски трошоци, како резлултат на фактот

дека новата фирма сега има поголем капацитет за мониторинг на размената на

информациите во рамките на фирмата. Доколку размената на информацијата се одвива

помеѓу различни фирми, тогаш мониторингот претставува проблем.

2.2.2 Реакции на промените во окружувањето

Спојувањата и превземањата се итрепретираат и како одговори на промените во

окружувањето. Најтипичните фактори за спојување или превземање, се регулацијата и

влезот на нови пазари или технологии.

а) Регулација

Регулацијата како причина за интегрирање, влијае на фирмите на тој начин што

повлекува трансфер на ресурси, но не и остварување на некоја поголема економска

добивка. Во вакви ситуации, спојувањата придонесуваат за заштеда во даноците (кога

фирма загубар ќе се спои со профитабилна фирма), за реалокација на профитот помеѓу

пазарите (како во случај кога фирма сака да се прошири на нерегулиран пазар, каде го

пренесува профитот од регулираниот пазар).

б) Влез на пазари или технологии

Во овој случај, на спојувањата се гледа како на можност за екстерен раст на

фирмата (како спротивност на внатрешниот раст кој се заснова на реинвестираната

заработувачка). Секоја фирма која сака да го зголеми обемот на операции во нови

пазари/технологии, се соочува со две опции: да заснова ново гринфилд производство или

истражување и развој (внатрешен раст заснован на реинвестирање во нова линија на

производи или активност), или да се спои со веќе постоечка фирма, што ќе генерира побрз

влез до новиот пазар и посакуваните технологии.

49

Goldman, Eitan, and Gary Gorton, The visible hand, the invisible hand and efficiency. Wharton Financial

Institution Center Working Paper No. 00-05, Philadelphia, PA: The Wharton School, University of Pennsylvania,

2000, page 61

64

2.2.3 Неефикасни пазари на капитал

Финансиската економска литература ги интерпретира мерџерите и аквизициите

како движечки сили за корекција на неефикасните пазари на капитал, предводени од

серија на мотиви:

а) Отстранување на неефикасниот менаџмент

Непријателските превземања (во спротивно од мерџерите), настојуваат да се

ослободат од неефикасниот менаџмент. Во овој контекст, мерџерите можат да придонесат

за подобар менаџмент во компаниите кои страдаат од дефицитарност на таленти и

мотивација.

б) Корпоративно осигурување

Конгломератските спојувања и превземања, можат да бидат диктирани од

компаниските мотиви за оигурување. ,,Имено, спојувањето помеѓу компании чии профили

за заработка во иднина не се во корелација, бара дополнително коосигурување и го

намалува ризикот од диверзификација.“50

Во таа насока, компанијата може да ја намали

својата заработка со цел да избегне банкрот и да заштеди корпоративен данок.

в) Внатрешни пазари на капитал

,,Меџерите и аквизициите го овозможуваат создавањето на внатрешни пазари на

капитал кои ги намалуваат финансиските трошоци преку олеснување на протокот на

информациите помеѓу фирмите.“51

Присуството на внатрешен (како спротивност на

надворешен) пазар на капитал, не доведува до создавање на проблеми на асиметрични

информации, кои се јавуваат при обидите за екстерно финансирање.

г) Менаџерско его

Друг мотив идентификуван од финансиската економска литература е желбата на

менаџерите за управување со големи фирми, што им носи можност за уживање во

поголема моќ и углед.

50

Chatterji, Deb. , Accessing external sources of technology, Research-technology management 39, no. 2: page 48 51

Williamson, Oliver E., Corporate control and business behavior: An Enquiry into the effects of organization form

on enterprise behavior, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1970, page 44

65

Главните негативности пак, генерирани од спојувањата и превземањата, а кои

литературата ги идентификувала се следните:

1. Натплаќање на таргетираната компанија како резултат на преговарачките војни;

2. Преценување на способноста за менаџирање на поголеми организации, за

соочување со различни пазари и технологии и за ефикасно интегрирање преку

експлоатирање на синергиите и

3. Погрешна проценка на конкурентските политики и рестрикции.

3. Процесот на М&А

И за купувачот и за продавачот, М&А процесот е истовремено и возбудливо и

стресно искуство. Бидејќи секое искуство е полно со несигурност, различни карактери и

ризик, затоа, колку се пореални очекувањата, толку е поголема можноста да се води

успешно самиот процес. Во меѓувреме, може продавачот или купувачот да стане

,,зависен“ од зделката. Затоа е важно добро да се познава процесот на М&А од самиот

почеток па до крајот.

Во секој трансакција мора да постои купувач и продавач. Еден не може да успее

без другиот, а и двата се меѓусебно зависни во однос на реализацијата на успешен

резултат од трансакцијата. Успешните преговарачи и продавачи се експерти во

разбирањето на перспективите на другите луѓе. Иако и двете страни можат да имаат

спротивставени гледишта за одредени работи, сепак тие подеднакво ги почитуваат

специфичностите на финалниот процес и поставените цели и исто се заинтересирани да

направат се што е можно за самиот процес да има продуктивен и профитабилен

завршеток.

Главните разлики помеѓу купувањето и продавањето може да се

сумираат на следниот начин:

Купувачот очекува реализација на одредена вредност во иднина од

купопродажната трансакција. Во контекст на тоа, купувачот настојува

да купи што е можно поголем дел од компанијата за помала цена;

66

Продавачот сака да продаде за највисока можна цена со што е можно

помал број на сплетки во иднина;

Купувачите и продавачите во едно стратешко спојување се во потрага

по долгорочни партнерски врски од кои ќе бенефицираат сите, и

купувачот и продавачот и нивните ценети акционери.52

Наивно е да се претпостави дека двете страни би работеле заедно во насока на

остварување на интересите на секоја страна, особено кога се работи за влогови од огромни

суми на пари. Но, исто така, наивно е и да претпоставиме дека секоја страна е

користољубива и дека работи само на остварување на сопствените интереси, па дури и по

цена на жртвување на другата страна. На пример, продавачот кој ќе постави висока

почетна цена очекувано е да се соочи со подолг процес на продажба и поголеми

фрустрации. Исто така, купувачот што нуди премногу ниска куповна цена (толку ниска

што дури може и да го навреди продавачот), ќе го повреди сопствениот кредибилитет и ќе

ја наруши неговата способност да преговара со истиот купувач во иднина.

,,Постои т.н. аспект на ,,добра волја“ кај било кој голем процес на продажба, што ја

формира основата на секоја солидна бизнис трансакција.“53

Кога се влегува во бизнис,

никој не верува комплетно на другата страна, затоа добрата волја е често елементот кој

трансакцијата полна со пречки, ја враќа во живот. Спротивно од тоа, недостатокот на

добра волја може да ги намали шансите за креирање на солидна трансакција помеѓу

страните, кои инаку би биле одлични кандидати - купувачи и продавачи. Мора да се

пронајде баланс помеѓу сопствениот интерес и осигурувањето дека другата страна нема да

се почувствува измамено или навредено во самата трансакција.

Иако, на полето на финансиите, на мерџерите и аквизициите се гледа повеќе како

на проблем на евалуација, всушност се работи за еден многу покомплексен и богат процес

за самоодлучувањето за тоа која цена да се плати. Процесот најпрвин започнува со

дефинирање на стратешките драјвери. ,,Самиот процес на М&А насекаде во светот ги има

следниве заеднички елементи:

52

The Technology of M&A Guidebook , Stages of the M&A Process, 2000, page 1 53

Ibid, page 2

67

1) идентификација и евалуација на таргетот;

2) комплетирање на трансакцијата на промена на сопственоста – тендерот и

3) менаџирање на трансакцијата после извршената аквизиција.“54

3.1 Идентификација и валуација

Идентификацијата на потенцијалните таргети за превземање бара добро

дефинирана стратегија и фокус. Идентификацијата на целниот пазар обично и претходи на

идентификацијата на фирмата таргет. Влезот во високоразвиен пазар нуди широк избор на

јавно тргувани фирми со релативно добро дефинирани пазари и јавно достапни

финансиски и оперативни информации за истите. Во овој случај, тендерската понуда се

врши јавно, но менаџментот на таргетираната фирма може отворено да им препорача на

нејзините акционери да ја одбијат дадената понуда. Ако доволен број на акционери ја

прифатат понудата, фирмата која превзема може да дојде до значајно сопственичко

влијание или контрола и да го смени менаџментот. Во текот на овој процес на

конфронтација, управниот одбор на таргетираната компанија треба да продолжи да

превзема дејствија во слад со заштитата на правата на акционерите. Одборот мора да

спроведе строг надзор на менаџментот во текот на овој процес за да се осигури дека

менаџментот не превзема активности кои не се во согласност со заштитата и создавањето

на вредност на акционерите.

Откако идентификацијата ќе биде комплетирана, почнува процесот на евалуација

на таргетот (Фигура бр.1). Денес, во глобалниот бизнис се користат многу техники на

евалуација, со различни релативни мерки. Во склад со фундаменталните методологии на

дисконтиран паричен тек и мултикратните методологии (заработувачките и паричниот

тек), исто така има различни специфични индустриски мерки кои се фокусираат на

најзначајните елементи на вредноста во бизнисот.

54 Eiteman, Cross-border mergers, acquisitions, and valuation, US Chapters. 2007 , Chapter 22, page 74

68

Фигура бр. 1 Процесот на М&А

Извор: Eiteman, Cross-border mergers, acquisitions, and valuation, US Chapters, 2007, page 75

3.2 Уредување на трансакцијата

Откако таргетот за превземање ќе биде идентификуван и оценет, процесот на

стекнување одобрение од менаџментот, добивањето на одобренија од владините

регулативни тела и детерминирањето на метод на компензација, може да трае доста долго

и да биде доста комплексен.

Добивањето на одобрение од таргетираната компанија било главна тема на многу

од најраскажуваните превземања во историјата. Клучно овде е дали аквизицијата е

подржана или не од менаџментот на таргетираната компанија. Иако не постои типична

трансакција, повеќе аквизиции се одвиваат релативно мирно низ еден пријателски процес.

Фирмата превземач ќе се обиде да му пристапи на менаџментот на таргетираната фирма и

да го убеди во врска со логиката на бизнис интеграцијата. Стекнувањето на довербата на

менаџментот знае да биде доста тешко, но ако им се вети дека после аквизицијата нема да

69

има промени во менаџментот, тогаш убедувањето може да биде и многу едноставно и

лесно. Ако меаџментот ја подржува аквизицијата, тогаш тој може да им предложи на

акционерите да ја прифатат понудата на компанијата заинтересирана за превземање. Еден

проблем кој во оваа фаза излегува на површина е фактот што некои од влијателните

акционери може да се противат на понудата поради принцип или поради цената,

чувствувајќи дека менаџментот не превзема соодветни чекори за да ги заштити да ја

зголеми нивната вредност.

,,Кога процесот на превземање не е поддржан од менаџментот на таргетираната

компанија процесот добива друга динамика или т.н непријателско превземање.“55

Компанијата превземач може да одлучи да продолжи со аквизицијата без подршка од

таргетот и директно да се насочи кон акционерите на таргетот. Во овој случај тендерот е

јавен, иако менаџментот на таргетираната компанија може отворено да им препорача на

акционерите да ја одбијат понудата. Ако доволен број на акционери ја прифатат понудата,

фирмата која превзема може да дојде до значајно сопственичко влијание или контрола и

да го смени менаџментот. Во текот на овој процес на конфронтација, управниот одбор на

таргетираната компанија треба да продолжи да превзема дејствија во склад со заштитата

на правата на акционерите. Одборот мора да спроведе строг надзор на менаџментот во

текот на овој процес за да се осигури дека менаџментот не превзема активности кои не се

во согласност со заштитата и создавањето на вредност на акционерите.

Последниот чекор од вториот сатадиум на процесот на превземање е исплатата на

акционерите на таргетираната компанија. Најчесто, исплатата на акционерите се врши или

во акции или во готово. Ако дојде до размена на акции, дефинирана како одреден однос на

акциите на компанијата превземач и акциите на таргетот (пример, деве акции на

превземачот за 3 акции на таргетот), не постои одданочување. Едноставно,

сопственичките акции на акционерите се заменети со други акции во неданочна

трансакција.

Ако исплатата се врши во готово, тогаш ситуацијата е иста како акционерот да ги

продал акциите на отворен пазар, што може да резултира со капитална добивка или загуба

55

Eiteman, Cross-border mergers, acquisitions, and valuation, 2007, page 76

70

со даночни обврски. Акционерите обично повеќе се склони кон размена на акции, така да

тие можат да одлучуваат кога и дали ќе ги зголемат своите даночни обврски.

Голем број на фактори влијаат врз детерминирањето на типот на уредувањето на

самата трансакција. Расположливоста со готовина, големината на аквизицијата,

пријателската страна на превземањето, како и релативните оценки на двете компании и

превземачот и таргетот, влијаат врз донесувањето на одлуките. Една од најдеструктивните

сили која може да се појави во овој стадиум се долгите регулаторни процедури и нивното

влијание врз цените на акциите на двете фирми. Ако одобрението од регулаторното тело

се влече повеќе време, можноста за пад на цените на акциите се зголемува и може

значително да ја намали атрактивноста на размената.

3.3 Постаквизициски менаџмент

Иако, банкарските инвестициски активности се значајни во поглед на евалуацијата

и процесот на преговарање во една трансакција на превземање, сепак, посттрансакцискиот

менаџмент се смета за најкритичниот од сите три стадиуми во детерминирањето на

успешноста на процесот на превземање. Фирмата која превзема може да плати многу

малку или премногу, но ако посттрансакцијата не се менаџира ефикасно, целиот поврат на

инвестицијата е доведен во прашање. Постаквизицискиот менаџмент е стадиум во кој

мотивациите за трансaкцијата мора да бидат реализирани. После транскацијата, тие

мотиви, како што е поефективен менаџмент, синергии од новата комбинација,

инјектирањето на капитал и достапноста на капитал кој претходно бил надвор од дофат на

таргетот, мора ефективно да се имплементираат. Сепак останува еден од најголемите

проблеми кој одсекогаш постоел, а тоа е спојувањето на организациските култури.

71

4. Синџирот на создавање вредност во спојувањата и превземањата

4.1 Создавање на вредноста во спoјувањата и превземањата– концептуална рамка

Емпириските студии за склучените зделки и интегративни процеси доведуваат до

заклучок дека ,,високата стапка на неуспех на спојувањата и превземањата е последица на

грешки на менаџментот и владината политика”56

. Според тоа, предложен е нов

интегративен пристап кој својот фокус го става на клучните компетенции и вредности на

компаниите, а кој може да ја пресмета стапката на успех на спојувањата и превземањата

преку балансирано менаџирање со клучните фактори на успехот (КФУ), се со цел да се

извлечат максимални финансиски бенефити од самите интегративни договори.

Имено, ,,секоја компанија е колекција од уникатни ресурси кои ја креираат

основата на нејзината стратегија за спојување или превземање, и која е нејзин основен

извор на нејзиниот фидбек.“57

Ресурсите, материјални и нематерјални, како: капитал,

опрема, вештините на вработените, патентите и талентираните менаџери, се главните

импути на компанијата. Во случај на спојување или превземање, само синергетска

комбинација и интеграција на сет од овие ресурси формира компетитивна предност.

Според ова гледиште, компетитивната предност на една компанија зависи од нејзината

способност да собере и експлоатира соодветна комбинација на ресурси, преку развивање

на постоечките и создавање на нови ресурси, како одговор на брзите промени на

пазарните услови.

4.1.1 Интерни и екстерни ресурси во процесите на спојување и превземање

,,Утврдени се две големи категории на ресурси во процесите на спојување:

1. Интерни ресурси

- Тешки (финансиски) фактори,

- Меки (човечки) фактори и

56

Bertoncej 2007, page 34 57

Bertoncelj. Andrej, VALUE CREATION CHAIN IN MERGERS AND ACQUISITIONS, Department of

Engineering, Institute for Manufacturing University of Cambridge, 2008, page 3

72

2. Екстерни ресурси

- Локални фактори.“58

4.2 Способности и клучни фактори на успех во спојувањата

,,Клучните фактори на успехот (КФУ) се корисна алатка која може да биде

контолирана од страна на менаџментот во интерес на остварување на посакуваните

цели.“59

Ако клучните фактори на успехот се адекватно идентификувани и контролирани,

шансите за успех ќе бидат значајно зголемени. ,,Клучните фактори на успехот во

последните декади, добиваат се поголемо значење, особено откако станаа предмет на

емпириско истражување“60

(види Табела бр.2).

Повеќе клучни фактори на успех, можат да значат и повисок степен на успешност

на проектите. Сепак, меките фактори треба внимателно да се разгледуваат, особено

човечкиот фактор кој игра критична улога во процесот на спојување и превземање, иако

речиси секогаш зазема второ место, после комерцијалните и финансиски анализи.

Врз основа на студијата за активностите на спојување во пост-

транзициските економии, утврдено е дека клучните фактори на успехот се

разликуваат во нивната релевантност за одредени компании, но сепак сите тие

се значајни за перформансот на секоја компанија. Се смета дека тешките КФУ

се позначајни од меките КФУ во зголемувањето на стапката на успех на

корпоративните интеграции.61

58

Bertoncelj. Andrej, VALUE CREATION CHAIN IN MERGERS AND ACQUISITION, 2008, page 3 59

Rochart, J.F. ,Chief executives define their own data needs, Harvard Business Review, 1979. Vol. 57, No. 2, page

81 60

Pinto, J.K. and Prescott, J.E., Planning and tactical factors in the project implementation process, Journal of

Management Studies, 1990 Vol. 27, No. 3, page 305 61

Huang, C.T. and Kleiner, B. , New developments concerning managing mergers and acquisitions, Management

Research News, 2004,Vol. 27, No. 4/5, pp.54

73

Табела бр.2 Клучни фактори на успехот во М&А

Извор: Bertoncelj. Andrej, VALUE CREATION CHAIN IN MERGERS AND

ACQUISITIONS Department of engineering, Institute for Manufacturing, University of

Cambridge, 2008, page 4

4.2.1 Меки КФУ

а) Менаџерски тим

,,На пазарот на корпоративна контрола постои силна конкуренција помеѓу

менаџерските тимови и константна борба за правото за менаџирање со средствата на

компаниите.“62

Менаџерскиот тим треба да биде избран уште во почетокот на самиот

процес, ако е можно тоа да биде направено уште во фазата на пред-договор. Задржувањето

на ,,мозоците“ може да биде доста скапо, а барањето на нови компетентни менаџери и

експерти може да трае доста долго. Оние компании кои му даваат приоритет на изборот на

менаџерски тим во фазата на пред-договор, при планирање на спојување или превземање,

имаат поголема веројатност да реализираат успешна зделка.

62

Jensen M. and Ruback R.S., The market for corporate control: The scientific evidence, Journal of Financial

Economics, 1983 Vol.11, No. 1, page 5

КЛУЧНИ ФАКТОРИ НА УСПЕХОТ (КФУ)

МЕКИ КФУ ТЕШКИ КФУ

МЕНАЏЕРСКИ ТИМ ИСТРАЖУВАЊЕ ЗА СПОЈУВАЊЕ

ИНТЕЛЕКТУАЛЕН КАПИТАЛ ДЕТАЛНО ИСТРАЖУВАЊЕ

ОРГАНИЗАЦИСКА КУЛТУРА ФИНАНСИСКИ РЕСУРСИ

КОМУНИКАЦИЈА ПЛАН ЗА ИНТЕГРАЦИЈА

74

б) Интелектуален капитал

Разбирањето на развојот на интелектуалниот капитал и оптималното менаџирање

со истиот, е многу значајно за создавање на вредност и траен успех во процесите на М&А.

,,Нематеријалните добра се клучни диференцијатори на едно бизнис претпријатие, па

затоа и интелектуалниот капитал се смета како додадена вредност во рамките на

економијата на знаење.“63

Членовите на секоја компанија се оние кои поседуваат знаење

кое го карактеризира интелектуалниот капитал на таргетираната компанија, а кој е

неопходен за реализација на планираните активности во периодот после спојувањето или

превземањето.

в) Организациска култура

Организациската култура може да биде позитивен или деструктивен фактор во

еден процес на спојување. ,,Во насока на остварување на што е можно подобар исход од

спојувањето или превземањето, двете компании треба да се интегрираат на начин кој ќе

овозможи создавање на заедничка организациска култура.“64

Во реалноста, превземените

компании најчесто се принудени да ја прифатат културата и навиките на компанијата

превземач. Важноста на истражувањето на организациската култура во рамките на

процесот на М&А, во голема мера ја нагласи потребата од истражување на

организациската култура воопшто, која е еднакво значајна како дел од вкупното

истражување на таргетот, заедно со традиционалното правно и финансиско истражување.

г) Комуникација

Активностите на спојување и превземање бараат проактивна и релевантна

комуникација помеѓу сите стејхолдери за да се осигури прифаќањето и подршката на

новата интеграција од страна на истите. Отсуството на формална, точна и навремена

комуникација резултира во ниска мотивација и морал на вработените. Компаниите кои

63

Thomas, K. and Allen, S., The learning organisation: a meta-analysis of themes and literature, The Learning

Organization; 2006 Vol. 13, No. 2, page 123 64

Bertoncelj. Andrej, VALUE CREATION CHAIN IN MERGERS AND ACQUISITIONS, 2008, page 6

75

вршат превземање би требало да се водат од четири правила на ефективна комуникација

во услови на транзиција: без тајни, без изненадувања, без преувеличувања и без празни

ветувања.

4.2.2 Тешки КФУ

а) Истражување за спојување или превземање

Изборот на вистинскиот партнер е клучно за успехот на едно спојување или

превземање. ,,Истражувањето за спојување или превземање е нелинеарно и често не

според правилата.“65

Во процесот на скрининг понекогаш се идентификуваат десетици па

дури и стотици перспективни таргети, но само неколку од нив се издвојуваат за

понатамошна евалуација. Бројот на потенцијални зделки во споредба со бројот на

комплетирани е голем, па затоа истражувањето за спојување се смета за круцијално и

носечко на одредени подобрувања во крајните резултати.

б) Детално истражување на таргетираната компанија

,,Истражувањата покажуваат дека една од главните причини за неуспех на

активностите на спојување или превземање е игнорирањето на потенцијалните проблеми

кои можат да настанат во иднина.“66

Деталното истражување на таргетираната компанија

вклучува евалуација, преговори, структуирање и пост-аквизициско планирање.

Длабинското истражување со себе носи и поголеми трошоци, меѓутоа, ги открива

изнанадувањата сега, наместо подоцна, што е својствено за помалку деталните прегледи.

в) Финансиски ресурси

Методите на плаќање кои најчесто се користат во процесот на спојување и

превземање се: кеш, акции или долг, или пак некоја комбинација од овие три. Формата за

плаќање во главно, е поврзана со големината на трансакцијата – во големите трансакции

(џамбо договори), методот на плаќање е најчесто со акции, во трансакциите каде големи

компании се спојуваат со мали компании, формата на плаќање е најчесто во готово.

65

Bruner, R.F. , Applied mergers and acquisitions, Wiley Finance, New York, 2004, page 58 66

Harding, D. and Rouse, T. , Human due diligence, Harvard Business Review, April 2007, page 124

76

г) Пост-интеграциско планирање

Пост-интеграциското планирање е оној сегмент од процесот на спојување или

превземање во кој поставените цели во однос на синергетските ефекти и очекувањата од

М&А се реализирани или неостварени. Има две фази во имплементацијата на

интегрирањето: планирање и извршување. Внимателното планирање е круцијално во

фазата на пред-договор, но успешната имплементација на истото во пост-договорната

фаза во себе ги содржи и брзината, одлучноста и добрата комуникација. Оваа фаза е

витална за успехот на сите спојувања и превземања.,,Менаџментот има т.н. ,,меден месец“

- период од околу 100 дена после склучувањето на договорот, да почне да испорачува

соодветни бенефити од истиот”67

.

4.3 Интегративната синергија во спојувањата и превземањата

Менаџерите мора да ги познаваат клучните компетенции и вредности на своите

компании. Тие треба да го идентификуваат бизнис јадрото на вредности и потенцијали на

нивните компании и истите да ги маркираат. Базирајќи се на клучните компетенции и

вредности, треба да изберат соодветен таргет со потенцијал на додадена вредност (added

value potentials).

Потенцијалите на додадена вредност се области на синергија (реални и

мерливи подобрувања), на кои компанијата која превзема треба да се фокусира,

како би можела да ја искористи вредноста од комбинирањето на бизнисите.

Синергиите дефинирани од економски аспект значат дека: кога има синергија,

целото е поголемо од сумата на двата дела одделно, или таканаречен 1+1=3

ефект.68

Преценувањето на синергиите е една од најголемите причини за неуспех на

спојувањата и превземањата. Затоа, во рамките на вредносната анализа, правилната

проценка на синергијата е доста важна. ,,Вистинските синергии создаваат вредност за

стејхолдерите преку реализација на добивки кои не би ги оствариле, доколку не се

67

Bertoncelj. Andrej, VALUE CREATION CHAIN IN MERGERS AND ACQUISITIONS, 2008, page 8 68

Ibid, page 9

77

впуштат во процес на спојување или превземање.“69

Со други зборови кажано,

комбинацијата на две јаки бизнис јадра од двете компании ќе ги зголеми постоечките

потенцијали на додадена вредност, ќе додаде нови потенцијали на додадена вредност и ќе

ги зајакне постоечките, а слаби потенцијали на додадена вредност.

Имено, преку комбинирање на бизнис јадрата на двете организации, се гради еден

,,нов организам со уникатна организациска култура“.Неможноста да се остварат реални и

мерливи подобрувања во компетитивната предност преку јасно дефинираните

потенцијали на додадена вредност, го зголемува ризикот од донесување на лоша одлука

(синергетска стапица).70

Најчестите подобрувања во компетитивните предности ги вклучуваат

зголемувањето на приходите, редукцијата на трошоците, намалување на трошоците за

даноци, редукција на средствата и редукција на работниот капитал. Од тука следува дека,

комбинирањето на две компании во нова компанија може да резултира во синергија во

приходите, синергија во намалувањето на трошоците, синергија во намалувањето на

средствата и даночни и финансиски синергии (Tабела бр.3).

69

Bruner, R.F. , Applied mergers and acquisitions, Wiley Finance, New York, 2004, page 60 70

Carleton, J.P. and Lineberry, C.S. , Achieving post-merger success, John Wiley&Sons, San Francisco, 2004, page

26

78

Табела бр.3 Извори на синергија

Извор: Sirower, M.L., The synergy trap: How companies lose the acquisition game, The Free

Press, New York, 2007

Процесот на спојување треба да биде воден од сите оние фактори кои влијаат на

додадената вредност т.е на реализацијата на синергијата. ,,Најлесен начин да се изгуби

Цел Интегративна

синергија

Извор на

синергија

Финансиско

подобрување

Најголеми

проблеми

(1) приход

(2) трошок

(3) готовина

(а) поголем прилив

на пари

(б) помал одлив на

пари

(1) загуба за

потрошувачот

(2) културен отпор

(3) организациски

политики

(4) заминување на

работници

Раст

Оперативна

рамка

Инвестиции во

капитал

Ликвидност

Даноци

Пораст на

пазарниот удел

Влез во нови

пазари

Пристап до нови

производи

Редукција на

трошоците

- продажба

- производство

- истражување и

развој

Влез на нова

технологија

Редукција на

работниот

капитал

- редукција на

инвентарот

- добавувачите

- потрошувачите

Редукција на

даноците

- Плати

- Корпорациски

данок

(1) висок

(1) среден до висок

(1) висок

(2) висок

(2) среден до висок

(2) среден до висок

(2) среден до висок

(3) ниска до средна

(3) средна

(3) висока

(2) висок

(2) среден до висок

(а)

(а)

(а)

(б)

(б)

(б)

(б)

(а)

(б)

(а)

(а)

(1), (2), (4)

(2), (3), (4)

(3), (4)

(1), (3)

(2), (3), (4)

79

играта во еден таков интегративен процес е пропустот да се дефинираат синергиите во

термини на реални и мерливи подобрувања на компетитивните предности.“71

Нивото на

реализација на одредени очекувани цели на процесите на спојување, се прикажани во

Табела бр.4.

Табела бр.4 Очекувани версус постигнати М&А цели

Извор: Адаптирано според Feldman and Spratt, 2001, page 9

Создадената вредност е најдобриот судија за синергиите, бидејќи само вистинските

синергии креираат вредност за акционерите. Затоа, имеративот за донесување на мудри

одлуки за спојување и инвестиции се става на прво место, пред се останато.

4.4 Носачи на вредноста во спојувањата и превземањата

После спојувањето или превземањето, настануваат промени во постоечките

практики и политики во постоечката компанија. После промената на контролата и

корпоративното преструктуирање во процесот на М&А, перформансот на работењето е

сегашната вредност на сите очекувани промени кои треба да доведат до пораст на

вредноста (Табела бр.5).

71

Sirower, M.L., The synergy trap: How companies lose the acquisition game, The Free Press, New York., 2007,

page 15

ЦЕЛИ Очекувани Постигнати

Влез на нови пазари 76% 55%

Пораст на пазрниот удел 65% 54%

Пристап до нови производи 46% 56%

Редукција на оперативните трошоци 38% 39%

Пристап до повеќе добавувачи 12% 27%

Редукција на трошоците за дистрибуција 26% 25%

Пристап до know-how 15% 21%

Пристап до нови брендови 24% 72%

Пристап до нови технологии 23% 55%

80

Табела бр.5 Компоненти на слободниот паричен тек (cash-flow) и носачите на вредноста

Компоненти на

слободниот cash-flow

Носачи на вредноста Посакуван пораст на cash-

flow

Приходи Раст на продажбата Повеќе

Оперативни трошоци Задржување на трошоците Повеќе

Оперативен профит Оперативна рамка Повеќе

Данок на профит Даночна стапка Помалку

Капитални трошоци Дополнителна инвестиција Помалку

Работен капитал Дополнителна инвестиција Помалку

Извор: Bertoncelj. Andrej, VALUE CREATION CHAIN IN MERGERS AND

ACQUISITIONS Department of engineering, Institute for Manufacturing, University of

Cambridge, 2008, page 11

,,Вредноста на контролата е составена од две компоненти – промена во вредноста

преку имплементација на нови менаџерски политики и веројатноста таквите промени да се

случат во реалниот живот.“72

Проценката на вредноста треба да има централно место во

М&А. Компаниите превземачи треба да детерминираат фер пазарна цена за таргетите, кои

исто така треба да го направат тоа, пред да прифатат или одбијат некоја понуда.

Вредноста на контролата може да се дефинира како вредност на компанијата после

преструктуирањето (оптимална вредност). Вредноста кое претпријатието ја има пред

спојувањето или превземањето е така наречена сама или статус кво вредност, менаџирана

од страна на одреден број на извршни директори. Оптималната вредност се однесува на

новиот менаџмент и очекуваните подобрувања.

Конвенционалното сметководство и финансиските извештаи, можат релативно

малку да кажат за економскиот перформанс на компанијата. Затоа паричните текови (cash-

flows) се користат како соодветен пристап за оценка на економскиот перформанс на една

компанија.

72

Damodaran, A. ,The value of control: implications for control premia, minority discounts and voting share

differentials, Stern School of Business, New York. 2005, page 97

81

Доколку, промените на контролата преку спојување или превземање се

антиципираат, евидентнa е појавата на последователни подобрувања во пост-

интеграциското планирање.

Пред и после промената на контролата, важно е да се дефинираат сите

клучни носачи на вредноста. Како и да е, само разумните економски очекувања

треба да бидат имплементирани во идните прогнози. Прогнозираните

зголемувања треба да се материјализираат во добивки на вкупниот перформанс

на компанијата, за да истата би станала подобар играч во денешното

конкурентско окружување.73

Ефикасноста на операциите треба да биде анализирана врз база на примената на

одредени сметководствени пректики, како што е ABC (activity based cost) , со цел да се

идентификуваат областите со потенцијали за подобрување или областите за понатамошна

капитализација. Од гледна точка на ефикасноста, оперативниот перформанс се утврдува

врз основа на неколку критериуми:

1. Одржлив оперативен раст

Постигнување на одржлив органски раст на самиот бизнис;

Внатрешни алтернативи за раст: мерџери и аквизиции, заеднички

вложувања.

2. Корпоративна ефикасност

Етаблирање на прилагодлива организација;

Вискоки оперативни маргини.

3. Менаџмент на готовина

Ефикасен менаџмент на работниот капитал;

Рационални капитални трошоци.

73

Bertoncelj. Andrej, VALUE CREATION CHAIN IN MERGERS AND ACQUISITIONS, 2008, page 12-13

82

4. Капитална структура

Оптимален долг;

Дивидендна политика;

Рекапитализација.

Добрите менаџерски практики се вистинскиот начин за работење и во исто време,

добра дефанзивна тактика. Со други зборови, корпоративниот перформанс треба да ги

пресретне или оствари прогнозираните очекувања. Се што е спротивно на тоа, се смета

како корпоративна неефикасност. Со намера да се зголеми вредноста на бизнисот,

менаџерите, покрај другото, треба да се фокусираат и на растот, оперативната ефикасност,

барањата на работниот капитал и операциите на капитални инвестиции ( види Фигура

бр.2).

Секој менаџер има длабок интерес да создаде вредност од спојувањето или

аквизицијата со друга фирма. Денес, постигнувањето на одредена стапка на успех бара

примена на нов интегративен пристап. Од 1990тите па наваму, очекувањата во поглед на

спојувањата како инвестиции, значително се променети. Ако тогаш главна цел на

спојувањата била редукцијата на трошоците, сега таа е постигнување на проектираниот

раст. Овој концептуален модел се базира на премисата дека двете, и тешки (финансиски) и

меки (не финансиски или човечки) карактеристики имаат подееднакво влијание врз

успехот на спојувањата и превземањата.

Според овој концепт, повеќе внимание треба да се посвети на меките фактори на

успехот, бидејќи тие се есенцијални за успехот на било која бизнис комбинација. А пак,

инкорпорирањето и на меките и на тврдите фактори на успехот во аквизициските и

интеграциските планови на компаниите превземачи, би требало да ги зголеми шансите за

остварување на позитивна стапка на успех на спојувањата и превземањата.

Интегративниот пристап овозможува спојувањата да работат подобро, комбинирајќи ги

економскиот перформанс со не- економските (меки) фактори.

Како и да е, за да една интеграција успее, двете компании и таргетираната и

компанијата која превзема, треба да работат заедно кон остварување на заеднички

дефинираните цели. Само така интеграцијата ќе создаде дополнителна вредност.

83

Фигура бр.2 Синџир на создавање на вредности во М&А

Извор: Адаптирано според Picture:Value creation chain in M&A, Bertoncej A., Value creation chain in mergers&acquisitions, page15

84

Свесни сме дека постои огромен број на други варијабли кои влијаат врз

донесените заклучоци и дека се потребни дополнителни интернационални студии и

анализи во овој домен. Сепак оваа анализа дава една рамка за понатамошни истражувања

на полето на создавањето на вредноста во рамките на спојувањата и превземањата.

5. МНК и спојувањата и превземањата

5.1 Присуството на МНК во земјите во развој

Атрактивноста на пазарите на земјите во развој постојано расте. Една од

причините за таквиот раст се мерките на економска либерализација кои значително го

олеснија влезот на МНК на нивна територија. Информациската технологија уште толку ја

зголеми можноста за поврзување помеѓу малите и средни мултинационални претпријатија

со локалните бизниси, што не би било можно доколку таквите олеснувања не ни постоеја.

Затоа денес, пазарите на земјите во развој претставуваат одлична можност за раст и

интензивирање на активностите на мултинационалните компании. Потенцијалот што овие

пазари го имаат веќе изврши поместување на работата на мултинационалните компании:

,,ако во 1992 приливот на СДИ во земјите во развој беше 18% од вкупниот износ на СДИ

на овие компании, во 1996 овој процент се зголеми на 33% или 100 милијарди долари,,74

.

Во 2011 година, земјите во развој се домаќини на вкупно 684,4 милијарди американски

долари75

странски директни инвестиции, што е за речиси 7 пати поголема вредност од

онаа во 1996 година. Затоа денес на пазарите на земјите во развој се гледа како на извор на

идниот раст.

Пред почетокот на дваесетиот век, со одредени исклучоци, мултинационалните

компании го ограничуваа учеството на пазарите на земјите во развој на оф шор

производство со ниски трошоци, придружено со опортунистички извози. Денес, овие

74

Diaconu Laura, The multinational companies and the emerging markets, „Alexandru Ioan Cuza” University Iai,

Faculty of Economics and Business Administration, Carol I Avenue, no. 22 75

Види Табела бр.8 Текови на СДИ во земјите во развој во перодот од 2008 – 2011 година, стр. 100

85

компании се привлечени од големиот потенцијал за генерирање приходи и можноста за

раст што овие пазари ја нудат. Така, освен можноста за основање на производни

субсидијари со цел да се реализира производство со пониски трошоци кое подоцна би се

извезувало во развиените земји и би се продавало по многу повисоки цени, сега овие

пазари стануваат атрактивни и како секундарни пазари. Сепак, на оперативно ниво,

мултинационалните компании може ќе се соочат со одредени за нив непознати услови и

проблеми, како на пример, непостоењето на пазарни податоци, слабо развиени

дистрибутивни канали и сл.

Реалоцирајќи ги своите операции надвор од границите на својата земја,

мултинационалните компании влијаат и се подвлијание на политичките, економските,

социјалните и културните разлики во земјата домаќин, кои влијанија можат да бидат како

позитивни, така и негативни. Овие компании влезот на пазарите на земјите во развој го

остваруваат главно преку некоја од формите на СДИ: гринфилд инвестиции, спојување

или превземање. За која форма на влез ќе се одлучат зависи од мноштво фактори кои

детално треба да се анализираат се со цел да се минимизираат негативните, а да се

максимизираат позитивните придобивки од инвестициите на овие компании, секако не

занемарувајќи ги и придобивките за земјите домаќини, каде овие инвестиции се лоцираат.

5.2 Улогата и значењето на МНК како носители на М&А активноста

МНК се главната движечка сила на инвестициските потфати во земјите во развој и

во светот воопшто. Нивното значење произлегува од улогата и влијанието кое го имаат во

економските и општествените процеси во целина. Имено, МНК можат да имаат и

позитивни и негативни реперкусии врз една национална економија, па затоа и истите се

предмет на истражување на многу економисти.

МНК можат позитивно да влијаат врз трговскиот биланс на земјите во развој преку

инвестиции во производство на добра што претходно биле предмет на узвоз (увозна

супституција), и кои можат некогаш да бидат извезени. ,, Благодарение на искуството и

напредната технологија, мултинационалите се секогаш попродуктивни од нивните

локални противници, па оттука и можноста да понудат и поголеми примања на своите

86

вработени”.76

Имено, некои студии го истражуваат начиот на кој предностите дадени на

мултинационалните компании од повисоките плати и зголемената продуктивност, можат

да влијаат врз ефикасноста и приходите на локалните фирми. Тие заклучуваат дека

мултинационалите ,, имаат позитивно влијание не само на националните пазари, преку

зголемување на просечното ниво на плати, туку и на другите национални компании,

наметнувајќи им го условот: или да имплементираат современи методи и техноогии, или

да ја регрутираат работната сила која претходно веќе била обучена во МНК”.77

Преку повисока ефикасност, МНК го зголемуваат квалитетот на произведените и

потрошени добра, на локално ниво, така придонесуваат за поголемо задоволство кај

националните потрошувачи и осигуруваат конвергенција на потрошувачите вкусови на

глобално ниво. Доведувањето на различните култури во посебен контакт, како и

намалувањето на маркетиншките трошоци, може да се смета и како предност на

мултинационалите компании.

МНК преку инвестициите што ги превземаат (во форма на М&А или гринфилд),

можат да креираат и нови работни места. А бидејќи МНК плаќаат даноци, постојат и

бенефити за самата национална економија, која овие средства може да ги сикористи за

подобрување на образовниот систем, инфраструктурата и сл. Но, понекогаш

мултинационалите можат да имаат и негативни ефекти врз локалните фирми. Таков случај

имаме кога МНК примаат повластици и посебен третман од владите на домашните земји,

како што се пониски даночни стапки или даночни олеснувања. Како последица на тоа,

локални фирми ќе бидат дискриминирани, помалку компетитивни, со намален пазарен

удел и отпуштања од работа или редукција на остварениот профит.

Технолошкиот трансфер во форма на технолошко know how, менаџерски вештини

или пазари техники, може исто така да има позитивни ефекти врз локалната економија,

овозможувајќи им на земјите во развој да ги стигнат и бидат во чекор со

индустријализираните земји во поглед на економскиот развој. Во одредени случаи,

технолошкиот трансфер од МНК може да не биде соодветен на потребите на локалната

76

Lipsey, R.E., Home and host country effects of FDI, NBER Working Paper No. 9293, 2002, page 5 77

Malchow-Moller, N., Markusen, J.R., Schjerning, B., Foreign firms, domestic wages, Working Paper 13001,

NBER, Cambridge, 2007, page 17

87

економија. На пример, методите на производство засновани на современи и

софистицирани технологии (за кои земјата домаќин нема соодветно квалификувана работа

сила и сродни индустрии) бараат капитално-интезивен систем на производство. Тоа значи

дека може и да не се креираат толку работни места, колку што домашната економија

очекува. Друг значаен аспект на технолошкиот трансфер, е и фактот дека една МНК може

да стане доминантна во одредена индустрија, токму поради користењето на технолошката

предност како бариера за влез во индустријата за другите домашни или странски фирми

кои се заинтересирани да влезат ан конкретниот пазар.

МНК, преку М&А, го пренесуваат капиталот потребен за економска модернизација

на пазарите во земјите во развој. Потоа, преку реформи на финансиските услуги и

институции ја зголемуваат неговата продуктивност. Но, доколку една земја стане

премногу зависна од економското здравје на една МНК, тогаш финансиската состојба на

МНК добива на значење. Но, ако истата МНК губи од својот капацитет, што е пропратено

со отпуштања од работа, намалување или целосно прекинување на локалните операции,

тогаш ефектите врз домашната економија можат да бидат страотни.

Често, МНК имаат големо политичко влијание на национално и меѓународно ниво,

бидејќи нивната големина им нуди огромна моќ во секоја од земјте во кои оперираат. Но,

доколку оваа моќ биде злоупотребена, тогаш на присуството на МНК се гледа како на

закана по суверенитетот на земјата домаќин. Некои економисти тврдат дека, дури и

економските програми за развој се изработени според условите диктирани од МНК за

тековите на ивните странски инвестиции. Имено, субсидијарите на МНК вообичаено ги

имплементираат одлуките на матичната компанија, кои може и да не кореспондираат со

потребите и аспирациите на земјата домаќин.

Земајќи ги сите аспекти во предвид, можеме да констатираме дека, доколку МНК

имаат доволно информации за рисиците со кои можат да се соочат во земјите во развој и

превземат мерки за да ги избегнат или отстранат ефектите од тие ризици, тогаш тие, преку

превземање на инвестиции во форма на М&А или гринфилд, можат да профитираат од

можностите за ниско-трошочно производство, на крај преобразувајќи ги истите во

компетитивни предности на глобалниот пазар. Затоа МНК, преку нивната инвестициска

88

активност, играат клучна улога во помагањето на земјите во развој да се доближат до

високите нивоа на развој на напредните индустријализирани земји.

89

ТРЕТ ДЕЛ

СПОЈУВАЊАТА И ПРЕВЗЕМАЊАТА (М&А) И ЕКОНОМСКИОТ

РАЗВОЈ НА ЗЕМЈИТЕ ВО РАЗВОЈ

1. Карактеристики на економскиот развој на земјите во развој

Советот за Меѓународен Економски развој го дефинира економскиот развој како

,,активност која е насочена кон подобрување на економската благосостојба и квалитетот

на живеење во рамките на една заедница, преку креирање и/или задржување на работните

места...”78

Светската Банка (World Bank) е примарна меѓународна организација која го

мери економскиот развој на национално и глобално ниво. Меѓу повеќе од 2000

индикатори кои ги користи за да го измери развојот, 5 заслужуваат посебно внимание:

1. Економската политика и долгот

Во оваа категорија спаѓаат три субкатегории: Биланс на плаќање, надворешен долг и

национална сметка.

2. Финансиски сектор

Под овој наслов се вбројуваат пет субкатегории: Средства, пазари на капитал, девизен

курс, каматни стапки и монетарен фонд.

3. Сиромаштија

Ова категорија ги вклучува дистрибуцијата на приходот и сиромаштијата. Сиромаштијата

се мери на национално ниво и одделно, како процент од руралната популација и урбаната

популација.

4. Приватен сектор и трговија

Под оваа категорија се вклучуваат повеќе индикатори кои даваат информации за бизнис

окружувањето, увозот и извозот, туризмот, приватните инвестиции во инфраструктурата

исл.

78

http://smallbusiness.chron.com/indicators-economic-development-3883.html

90

5. Јавен сектор

Во оваа категорија се вклучени повеќе варијабли како транспарентност, менаџмент на

буџетот, одржлив развој, приходи, трошоци, дефицити.

Другите категории на индикатори на Светската Банка за економскиот развој на

земјите ги вклучуваат образованието, околината, здравјето, инфраструктурата и трудот.

Овие индикатори неможат лесно да се претворат во финансиски или монетарни термини,

затоа помалку се значајни при мерењето на развојот.

Се поставува прашањето кое е местото на земјите во развој во светската економија,

имајќи ги во предвид сите достапни податоци за истите согласно индикаторите за развој.

За да добиеме појасна слика за влијанието на странските директни инвестиции и

М&А како нивна форма, врз економскиот развој на земјите во развој, овој труд преку

компаративна анализа го проучува нивното влијание врз неколку позначајни индикатори

на развојот, како, националната сметка или БДП, долгот и трговијата т.е увозот и извозот.

Но, пред да започнеме со анализата, правиме преглед на состојбата на земјите во развој во

светски рамки, во поглед на индикаторите на развојот, за да извлечеме заклучоци за

движењето на вредностите на овие индикатори од 1990 година па до денес.

1.1 БДП како индикатор на развојот

Ако извршиме анализа на стапките на раст на БДП, како индикатор на развојот, кај

развиените и земјите во развој, можеме да заклучиме дека, истите покажуваат трендови на

раст и опаѓање во зависнот од конкретните економски услови во рамките на самите

економии (прилог табела 1). Просечната стапка на раст на БДП на земјите во развој, во

принцип расте, како резултат на зголемувањето на отвореноста на земјите, прифаќањето

на меѓународни билатерални и мултилатерални договори, растот на трговијата,

зголемување на инвестициската активност и сл., во споредба со развиените земји, кај кои

поради веќе достигнатиот степен на развиеност, реализираната стапка на раст на БДП е

помала, но константна, освен во 2008 и 2009 година, кога е со негативен предзнак, поради

светската економска криза која ги погоди во најголем дел токму нив. (График бр.3)

91

График бр.3 Стапки на раст на реалниот БДП на годишно ниво, во периодот од 1990-2010

година

Извор: www.unctad.org

Светскиот раст во целина бележи пад на 3,75% во втората половина на 2010, од

5,25% во првата половина на 2010та. Ова забавување се смета како последица и

рефлексија на еден нормален економски циклус. Имено, во поголем дел од развиените

земји, економскиот раст е скромен, имајќи ја во предвид длабочината на рецесијата, и

изнесувал само 3% во 2010. Во САД и европската зона, економијата се движела по ист

таков пат, како оној во рецесијата во раните 1990ти, но со уште подлабок пад. Како

контраст на тоа, многу земји во развој забележале значаен раст кој достигнал дури 7% во

2010 година, а сепак регистрирале ниски стапки на невработеност. Во поголем дел од овие

економии, ограниченоста на капацитетите се зголемила, а голем дел од нив се соочиле и

со раст на цените на основните прехранбени продукти, што пак, со себе нм донело нови

социјални проблеми.

92

1.2 Трговијата како индикатор на развојот

Учеството на извозот на земјите во развој во светскиот извоз, од 1990 година па до

денес, константно се зголемувал (График бр.4, прилог табела 2). Ако во 1990 година

изнесувал 24,2%, тој процент во 1997 се зголемил на 29,4%. Растот на учеството на

извозот на земјите во развој во светскиот извоз, во истиот временски период го следи и

пад на извозот на развиените земји од 5%, односно, од 72,4% во 1990 год, на 68,2 во 1997

година. После мал пад во 1998 година, од околу 1,6 %, до крајот на 2000 година,

процентуалното учество на извозот на земјите во развој во светкиот извоз повторно

почнал да расте. Наредната година се намалил во однос на претходната за нецел процент,

за да до денес бележи еден тренд на континуиран раст.

График бр.4 Вкупен светски извоз од 1990-2010 година, во проценти

Извор: www.unctad.org

Презентираните податоци ја потврдуваат констатацијата дека СДИ, односно М&А

како форма на СДИ, позитивно влијаат врз економиите на земјите во развој, преку

93

поттикнувањето на извозот, а намалувањето на увозот, односно увозната зависност на тие

земји.

1.3 Надворешниот долг како индикатор на развојот

,,Проблемот на надворешениот долг, претставува сериозна грижа на сите земји во

развој. Овој проблем се јавува поради неликвидноста и несолвентноста на земјите, што

значи дека, одредени должнички обврски во одреден период неможат да бидат целосно

сервисирани поради недоволно остварени приходи.,,79

Долгот може во целост да се

исплати ако во одреден временски период постои некое надворешно финансирање или пак

да се реконструира согласно тековите на приходи на земјата должник, што е практика во

случај на појава на проблем со ликвидноста. Во случај на несолвентност, неможноста на

должникот во целост да ги подмири своите должнички обврски не е резултат на

недостатокот на приходи во одреден временски период, туку е резултат на еден поголем

структурен проблем поврзан со можната реализација на очекувани приходи на долг рок,

наменети за сервисирање на долгот. Кога станува збор за реконструкција на долг,

проблемите со несолвентноста неможат едноставно да се решат со преструктуирање на

долгот. Тие само можат да наметнат барање за редуцирање на должничките обврски

согласно долгорочниот капацитет на должникот за остварување на приходи. Анализата на

надворешниот долг од 1990 до 2009, според податоците на УНКТАД за вкупните

долгорочни обврски на земјите во развој, потврдува дека нивото на задолженост кaј

земјите во развој константно расте, со мали осцилации, но темпото на пораст е умерено.

Ако во 1990 задолженоста на земјите во развој била помалку од 1 милион долари,

денес таа надминува 2 милиони долари (График бр.5, табела 3 и 4 во прилог). Неможноста

да го покријат својот надворешен долг е голема пречка за развојот на земјите во развој, па

затоа владите превземаат активни мерки и политики за стимулирање на развојот, меѓу кои

се и политиките за привлекување на странски директни инвестиции. Преку позитивните

ефекти на СДИ, негативните ефекти од преголемата задолженост се очекува да бидат

минимизирани.

79

UN, Report of the Executive Committee on Economic and Social Affairs of the United Nations, Finding solutions

to the debt problems of developing countries, New York, 20 May 1999, page 9

94

График бр.5 Надворешен долг на земјите во развој од 1990-2009 година, во милиони

американски долари

Извор: www.unctad.org

Ако го погледнеме надворешниот долг кај развиените земји во истиот период

(График бр.6, прилог табела 3 и 4), можеме да заклучиме дека од 1990-1999, истиот

достигнува максимална вредност од околу 120 милиони американски долари, што е за 10

пати помала вредност од надворешниот долг на земјите во развој во истиот период. Во

2000 година е регистриран драстичен пад на долгот на околу 20 илијади долари, за потоа

да продолжи да расте, достигнувајќи вредност од околу 150 илијади долари за период од

10 години. Факт е дека пораснала и задолженоста на развиените земји, но подобрите

политички, економски и социјални услови, како и подобрите услови за водење на бизнис,

ја одржуваат атрактивноста на овие земји како дестинации за инвестирање. А токму

инвестициите се тие кои го стимулираат растот на нивните економии и го подобруваат

животниот стандард на домашното население.

95

График бр.6 Надворешен долг на развиените земји на долг рок, во периодот од 1990-2009

година, во милиони американски долари

Извор: www.unctad.org

1.4 Странските директни инвестиции и земјите во развој

Фактот дека земјите во развој покажуваат позитивни сигнали за инвестиции, преку

растот на БДП, зголемената отвореност кон меѓународните пазари, прифаќањето на

светските политики и даночни регулативи, различните даночни олеснувања и

поттикнувања, унапредувањето на конкурентските политики како и ниската цена на

трудот, е непобедлив. Тој несомнено укажува на поголемите шанси за привлекување и

реализација на странски инвестициски проекти во тие земји и истовремено профитирање

од истите, како за странските компании, така и за самата земја во која тие инвестиции ќе

се вгнездат. Затоа интересот на компаниите за странски вложувања преку мерџери и

аквизиции расте низ годините, за да својот врв го достигне во 2008 година (График бр.7,

прилог табела 11), кога најголем прилив на СДИ е реализиран во азиските земји во развој

(375 665 милиони долари), па земјите во развој во Америка (206 732 милиони американски

96

долари) и последни според интересот на инвеститорите, се Африканските земји во развој

со инвестиции во вредност од 73 412 милиони американски долари.

График бр.7 Прилив на СДИ на годишно ниво од 1990-2010 година, во милиони

американски долари

Извор: www.unctad.org

2. Трендови и детерминанти на спојувањата и превземањата во земјите

во развој

2.1 Трендот на СДИ во земјите во развој

Последните неколку години земјите во развој станаа се позначајни како примачи на

СДИ, но и како надворешни инвеститори. Како што меѓународнато производство и

потрошувачка се поместуваше кон земјите во развој и транзиција, така се зголемија и

инвестициите на мултинационалните компании во проекти кои вклучуваат поголема

ефикасност и освојување на нови пазари во истите. За прв пат, земјите во развој привлекле

97

дури половина од глобалните текови на СДИ во 2010 година. Така денес, дури половина

од водечките дестинации за СДИ во светот, стануваат токму земјите во развој.

Анализата на тековите на странските директни инвестиции во земјите во развој во

периодот од 1990 па се до денес, укажува на неколку сознанија. Имено, почнувајќи од

1990 година па наваму, земјите во развој регистрираат растечки тренд во однос на

приливот на СДИ. Учеството на земјите во развој во глобалните СДИ приливи од 37% во

1997, опаѓа на 24% во 1999. Но од 1999 наваму, трендот на раст продолжува.

2.1.1 Учество на земјите во развој во светските СДИ текови од 1990-2000 година

Како резултат на напорите на многу земји за креирање на попријателско бизнис

окружување, тековите на СДИ во Африка достигнуваат едно многу стабилно високо ниво

во споредба со она регистрирано на почетокот на 90тите. Така, вредноста на СДИ во 1999

година била утврдена на 10 милијарди американски долари. Некои земји, како Ангола,

Египет, Мароко, Нигерија, Јужна Африка и Тунис, привлекле значајни суми на странски

инвестиции кон крајот на 90тите. Како и да е, на крајот на 1999 година, СДИ во Африка

останале високо концентрирани во пет земји, со учество во светските СДИ од 1,2%.

Тековите на СДИ од Латинска Америка и Карибите продолжуваат со својот раст,

достигнувајќи рекордно ниво од 90 милијарда американски долари, што претставува раст

за 23% во однос на 1998 година. Од 1996 година па наваму, Бразил се појавил како

најголем примач на странски инвестиции во регионот. Значаен дел од тековите на СДИ во

Латинска Америка биле влезени како М&А зделки, со вредност која достигнала до 37

милијарда американски долари.

Тековите на СДИ кон Источна и Југо – Источна Азија се зголемиле за дури 11%

во 1999, достигнувајќи сума од 110 милијарда долари. Овој раст генерално, се

манифестирал во ново-идустријализираните економии како Хонк Конг, Кина, Република

Кореа, Сингапур и Тајван, каде приливот пораснал за дури 70%. Неомнено е дека, позади

опоравувањето на тековите на СДИ во земјите во развој стојат интензивните напори за

привлекување на СДИ преку либерализација на секторско ниво и поголема отвореност на

земјите кон М&А. М&А почнале да стануваат многу значаен начин за влез на МНК кои се

заинтересирани да инвестираат во тој регион, за што потврдува фактот дека истите

98

достигнале просечна сума од 20 милијарди американски долари за периодот 1997-1999, во

споредба со нивниот износ во периодот од 1994-1996 од 7 милијарди американски долари.

СДИ во Јужна Азија опаднале за 13% во 1999, на 3,2 милијарда американски

долари80

. Тековите на СДИ кон Централна Азија опаднале на 2,8 милијада американски

долари, главно поради спроведувањето на почетните фази на либерализацијата и

регулаторните реформи, а во Западна Азија се зголемиле на 6,7 милијарда американски

долари, со Саудиска Арабија како најголем примач на новите инвестиции (Види Табела

бр.6).

Табела бр.6 Текови на СДИ во земјите во развој во периодот од 1990 – 2000 година

Извор: UNCTAD WIR 2001, аnexx table 2: Regional distribution of FDI inflows and outflows,

1989-2000, bilions of dolars

80 Користени се збирни податоци за СДИ од Јужна, Источна и Југо источна Азија според UNCTAD WIR

2001 стр. 3

Регион Приливи на СДИ

1990-1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Земји во развој 59,6 113 153 187,4 188 222 240,2

Африка 4 4,7 5,6 7,2 7,7 9 8,2

Латинска Америка и Карибите 17,5 32,3 51,3 71,2 83,2 110,3 86,2

Западна Азија 2,2 / 2,9 5,5 6,6 6,7 3,4

Јужна, Источна и Југо-Источна

Азија

35,1 73,6 89,4 98,5 86 96,2 137,3

Земји во развој во Европа 0,2 0,5 1,1 1,7 1,6 2,7 2

Регион Одливи на СДИ

1990-1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Земји во развој 24,9 49 57,6 65,7 37,7 59 99,5

Африка 0,9 0,5 0 1,7 0,9 0,6 0,7

Латинска Америка и Карибите 3,7 7,3 5,5 14,4 8 21,8 13,4

Западна Азија 0,3 -1 2,3 -0,3 -1,7 0,7 1,3

Јужна, Источна и Југо-Источна

Азија

20 41,8 49,7 49,5 30 34,4 83,6

Земји во развој во Европа / / 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1

99

Тековите на СДИ кон Централна и Источна Европа забележале скромен раст. На

нив отпаѓаат нецели 3% од вкупните СДИ во светски рамки. Во 1998 и 1999, Полска,

Чешката Република и Руската Федерација биле главни примачи на странски инвестиции.

Земјите од Централна и Источна Европа не биле значајни надворешни инвеститори, т.е

одливот на СДИ од овие земји во 1999 година бил само 2,7 милијарди американски

долари.

Графичкиот приказ на учеството на земјите во развој во глобалните СДИ текови до

2000 година, дава сликовит приказ на тие врвови и падови на вредностите на странските

инвестиции во набљудуваниот период. Може да констатираме дека трендот на учество на

земјите во развој како надворешни инвеститори (растот на одливите на СДИ) од едно

речиси стабилно ниво, почнува нагло да расте т.е има нагорна линија (види График бр.8).

График бр.8 Учество на земјите во развој во светските СДИ текови 1990-2000

Извор: UNCTAD WIR 2000, page 12

2.1.2 Учество на земјите во развој во светските СДИ текови 2001-2007 година

Зголемениот интерес за природни ресурси, подобрите предвидувања за

остварување на корпоративен профит и поволната бизнис клима, позитивно се одразиле

врз растот на приливот на СДИ во Африка во периодот од 2001 година па наваму. Во

2006 година, во Африка биле регистрирани СДИ во вредност од 35,5 милјарди

американски долари, што е за двапати поголема вредност од онаа регистрирана во 2004.

100

Одливот на СДИ од Африка исто така, достигнал рекордно ниво од 8,2 милијарда

американски долари во споредба со претходната 1995 година со 2,3 милијарди

американски долари (види Табела бр.7).

Табела бр.7 Текови на СДИ во земјите во развој во периодот од 2001 – 2007 година

Регион Приливи на СДИ

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Земји во развој 212 166,3 178,7 283 314,3 379,1 529,3

Африка 20 13,6 18,7 18 29,6 35,5 69,2

Латинска Америка и Карибите 78,5 54,3 44,7 94,3 75,5 83,8 144,4

Западна Азија 7,2 5,6 12,4 20,8 41,6 59,9 90,3

Јужна, Источна и Југо-

Источна Азија

106,2 92,7 102,7 149,1 167,3 199,6 297,6

Земји во развој во Европа 11,5 13,4 24,2 40,3 41,2 69,3 114,4

Регион Одливи на СДИ

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Земји во развој 80,6 47,9 45,4 117,3 115,9 174,4 99,5

Африка -3 0,3 1,3 2,1 2,3 8,2 0,7

Латинска Америка и Карибите 36,5 12,1 21,6 27,8 35,7 49,1 13,4

Западна Азија -1,1 1,5 -2,3 8,1 13,4 14,1 1,3

Јужна, Источна и Југо-

Источна Азија

48,2 34 24,6 79,3 73,3 102,1 83,6

Земји во развој во Европа 745,5 540,7 560,1 877,3 837,2 1215,8 0,1

Извор: UNCTAD WIR 2007, table 1, FDI flows by region, page 2 and UNCTAD WIR 2009,

table 3, FDI flows by region, page 14

Многу африкански земји усвоиле нови мерки за привлекување на СДИ во 2006

година, како и мерки за подобрување на ефектот од СДИ врз нивниот развој. Затоа

предвидувањата за растот на СДИ во Африка останале позитивни и за наредниот период.

Тековите на СДИ кон Латинска Америка и Карибите се золемиле на 84

милијарди американски долари во 2006 година. Бразил и Мексико останале први на

листата на примачи на СДИ, следени од Чиле и Колумбија. Одливот на СДИ бил главно

концентриран на екстрактивната индустрија, производство на инпути и

телекомуникациите. ,,Бразил за прв пат ги надминал своите приливи на СДИ со вредноста

на одливите од 28 милијарди американски долари во 2006”81

.

81

UNCTAD WIR 2007, page 13

101

График бр.9 Учество на земјите во развој во светските приливи и одливи на СДИ од 2000-

2009 година

Извор: UNCTAD WIR 2009, page 7

Приватизацијата во секторот на услугите како и подобрувањата во бизнис климата,

генерирале и големи приливи на СДИ во Западна Азија. Тие достигнале 60 милијарди

американски долари во 2006, или раст за 44% (График бр.9) .Инвестициите во регионот

биле охрабрени од силниот економски раст, како и високите цени на нафтата, кои

привлекле инвестиции во нафтената индустрија и гасот и други поврзани индустрии.

Одливите на СДИ од Западна Азија во 2006 исто така се зголемиле за 1 милијарда

американски долари во споредба со 2005 година.

Приливот на СДИ кон Јужна, Источна и Југо-источна Азија го продолжиле

својот нагоред тренд, регистрирајќи пораст од 19% и достигнувајќи вредност од 200

милијарди американски долари во 2006 и дури 297,6 милијарди американски долари во

2007 година. Карактеристично за СДИ во Источна Азија е тоа што таму било забележано

нивно поместување кон активностите кои додаваат вредност и кон дејности базирани на

знаење. Кина и Хонг Конг ги задржале водечките позиции како најголеми примачи на

СДИ, а по нив Сингапур и Индија. Одливот на СДИ од овој регион како целина, пораснал

за 60%, за 102 милијарди американски долари во 2006. Брзиот економски раст во Јужна,

Источна и Југо-источна Азија продолжил да го стимулира приливот на СДИ кои бараат

102

нови пазари, со зголемување на атрактивноста на регионот за СДИ кои се во потрага по

ефикасност, доколку бидат реализирани плановите на некои земји, како, Кина, Индија,

Индонезија и Виетнам, за подобрувања на инфраструктурата. А, растот на одливот на

СДИ од регионот, исто така, се очекувал да продолжи и понатаму.

Во споредба со предходните две години, во 2006та, приливот на СДИ во земјите во

развој во Европа пораснал за 68%. На првите пет земји примачи на СДИ (Руската

Федерација, Романија, Казкстан, Украина и Бугарија) биле препишани дури 82% од

вкупната вредност на сите СДИ во регионот. Одливот на СДИ од овој регион исто така се

зголемил на 18,7 милијарди американски долари.

2.1.3 Учество на земјите во развој во светските СДИ текови од 2008-2011 година

Податоците за движењето на странските директни инвестиции во земјите во развој

од 2008 година наваму, не водат кон неколку заклучоци (Види Табела бр.8).

Африка, после 2008 година, регистрирала пад во вредноста на приливот на СДИ,

достигнувајќи 42,7 милијарда американски долари во 2011, во споредба со нивото од 73

милијарди долари од 2008 година.

Во Латинска Америка и Карибите приливот на СДИ го достигнал својот врв во

2011, со вредност од 217 милијарди американски долари, после опоравувањето во 2010та.

Најголем раст бил регистриран во Јужна Америка (56%). Одливот на СДИ во 2010

пораснал за 67%, генерално како резултат на купувањата од бразилски и мексикански

транснационални корпорации преку М&А.

Западна Азија имала надолен тренд во однос на приливот на СДИ како резултат на

глобалната економска криза, т.е од 92 милијарда американски долари во 2008, во 2011

приливот бил намален на 48,7 милијарди. Сепак, политичката стабилност во регионот се

смета дека го забавила опоравувањето. Одливот на СДИ опаднал дури за 50% во 2010.

103

Табела бр.8 Текови на СДИ во земјите во развој во перодот од 2008 – 2011 година

Регион Приливи на СДИ

2008 2009 2010 2011

Земји во развој 658 519,2 616,7 684,4

Африка 73 52,6 43,1 42,7

Латинска Америка и Карибите 207 149,4 187,4 217

Западна Азија 92 66,3 58,2 48,7

Јужна, Источна и Југо-Источна Азија 284 206,6 294,1 335,5

Земји во развој во Европа 121 72,4 73,8 92,2

Регион Одливи на СДИ

2008 2009 2010 2011

Земји во развој 309 268,5 400,1 383,8

Африка 10 3,2 7 3,5

Латинска Америка и Карибите 81 54,3 119,9 99,7

Западна Азија 40 17,9 16,4 25,4

Јужна, Источна и Југо-Источна Азија 178 176,6 243 239,9

Земји во развој во Европа 60 48,8 61,6 73,1

Извор: UNCTAD, FDI/TNC database (www.unctad.org/fdistatistics)

Приливот на СДИ во Јужна, Источна и Југо-Источна Азија пораснал за 24% во

2010, достигнувајќи 294,1 милијарди американски долари. После падот во 2009, земјите

од овој регион, продолжиле да привлекуваат СДИ, кои во 2011 достигнале вредност од

335,5 милијарди американски долари. Одливите на СДИ од Јужна, Источна и Југо-

Источна Азија пораснале на 239,9 милијарди американски долари, демонстрирајќи нови и

диверзифицирани шеми на инвестирање.

Земјите во развој во Европа иако скромен, сепак забележале раст на приливот на

СДИ од 1,5 милијарда американски долари во 2010 и скоро 20 милијарди во 2011та.

Кај одливите имало намалено учество на сите земји во развој во вкупните одливи

на СДИ. Само земјите од Западна. Јужна, Источна и Југо-Источна Азија забележале раст,

како и земјите во развој од Европа.

104

2.2 Трендот на спојувањата и превземањата како интегрален дел на СДИ

Карактеристиките што ги имаат тековите на странските директни инвестиции во

земјите во развој се детерминирани од формата на реализација на истите и начинот на влез

на странските инвеститори на пазарите во овие земји. Една од најзначајните форми на влез

на СДИ во земјите во развој се токму мерџерите и аквизициите (спојувањата и

превземањата).

Анализата на вредноста на спојувањата и превземањата во милијарди долари, од

1990 година па до денес, покажува дека истата забележува константна стапка на раст се до

2009 година. Ако до 1995 година тој раст бил 49,1%, од 1996 до 2000 година, годишната

стапка на раст на М&А изнесува 64%. Од 2001 до 2005 имаме скромен раст од 0,6%, за да

веќе во 2009 се регистрира негативна стапка на раст од -64,7%, поради падот на вредноста

на М&А од 707 на 250 милоијарди американски долари. После 2009 година (види табела

бр.9), трендот на раст на вредноста на спојувањата и превземањата продолжува (вредноста

на М&А се зголемува за околу 90 милијарди американски долари во однос на претходната

2009 година).

Вредноста на спојувањата и превземањата во однос на светските приливи и одливи

на странски директни инвестиции може да биде прикажана и графички, земјаќи ги во

предвид движењата на СДИ и спојувањата и превземањата во развиените, земјите во

развој и земјите од Централна и Источна Европа (види График бр.10).

Табела бр.9 Вредност на спојувањата и превземањата во земјите во развој во периодот од

1990 – 2010 година

Вредност по тековни цени (милијарди долари)

1990 2005-2007 2008 2009 2010

99 703 707 250 339

Годишна стапка на раст (процент)

1991-1995 1996-2000 2001-2005 2009 2010

49,1 64 0,6 -64,7 35,7

Извор: UNCTAD WIR 2011, Table 2. Selected indicators of FDI and international production,

1990-2010, page 5

105

Графичкиот приказ (График бр.10) ги опфаќа трендот на мерџери и аквизиции кон

крајот на 90тите и оној од 1990 година до 1999, кога мерџерите и кавизициите зазеле

широк замав, особено во развиените земји.

График бр.10 Вредноста на М&А во однос на вредноста на светските СДИ текови по

региони (во процент) од 1990 -1999 година

Извор:UNCTAD WIR 2000

График бр.11 Вредност на М&А според регион/економија на купувач во периодот од

2000-2011 година во милијарди долари

Извор:UNCTAD, cross-border M&A database (www.unctad.org/fdistatistics)

-

200 000

400 000

600 000

800 000

1000 000

1200 000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Свет Развиени земји Земји во развој Земји во транзиција

106

Графиконите бр.11 и 12 го прикажуваат трендот на мерџери и аквизиции од 2000

до 2011 година, според економија купувач и продавач (Прилог табела 5 и 6).

График бр.12 Вредност на М&А според регион/економија на продавач во периодот од

2000-2011 година во милијарди долари

Извор:UNCTAD, cross-border M&A database (www.unctad.org/fdistatistics)

Анализата на трендот на мерџери и аквизиции во земјите во развој опфаќа анализа

на вредноста и бројот на М&А трансакциите во земјите во развој по региони. Оваа анализа

заради подобро согледување на движењето на овие податоци прави поделба на

трансакциите на М&А од 1990-1999 и од 2000-2011 година

. 2.2.1 Анализа на М&А од 1990-1999

Од 1990 до 2000 година, земјите во развој сеуште не биле големи играчи во смисла

на превземачи на фирми надвор од границите на своите земји, но сепак, имале големо

значење во регионален контекст, особено Азија и Латинска Америка. Нивното учество во

М&А во 1996-1997 надминало 10%, но опаднало за речиси 5% во 1998-1999 година. Во

споредба со одливите на СДИ, од кои на земјите во развој припаѓаат само една десетина

-200 000

-

200 000

400 000

600 000

800 000

1 000 000

1 200 000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Свет Развиени земји Земји во развој Земји во транзиција

107

од вкупните светски одливи на СДИ, фирмите во земјите во развој во тој период

преферирале гринфилд инвестиции кога инвестираат во странство, наместо М&А. Сепак,

во апсолутна смисла, М&А купувањата од земјите во развој, после падот во 1998 поради

Азиската криза, речиси и се дуплирале во 2000, со рекордно ниво од 57 милијарда

американски долари. Нивото на М&А во 1990 изнесувало само 7 милијарда американски

долари (Види табела бр.10).

Нивното учество во вредноста на светските М&Аa било помалку од 10% речиси

секоја година се до средината на 90тите. Во однос на бројот на М&А трансакции,

учеството на земјите во развој се зголемило до 20% во доцните 90ти. Овие показатели

покажуваат дека М&А трансакциите во земјите во развој бележат значаен раст од 1996

година па наваму. После 3 години на брз раст, во 1999 година регистриран е пад од 21%

кај М&А. Главно резултат на помалиот волумен на трансакции од страна на фирмите со

потекло од САД. Претпријатијата од Европската Унија се јавуваат како најголеми

превземачи во текот на 1998-1999, со 2/5 од вкупните М&А трансакции во земјите во

развој. По нив се вбројуваат Соединетите Американски Држави.

Африка бил најмалку атрактивен регион за М&А инвестиции кој не регистрира

значајни движеања во вредноста на М&А до 2000 година. Во 1996, вредноста на М&А во

Африка изнесувала речиси 2 милијарди американски долари, но во 1997 имала негативен

предзнак. Истото се случило и во 1998, кога М&А имале вредност од околу 1 милијарда

американски долари, за да во 1999 повторно имат негативен предзнак.

Азиските фирми биле значајни превземачи во земјите во развој. Вредноста на

М&А трансакциите во 1997 година го достигнала својот врв од 14 милијарди американски

долари. Главна база на фирмите кои се заинтересирани за превземање бил токму

Сингапур, а пак, таргети за превземање биле токму фирмите во земјите во развој во

азискиот регион. Фирмите од Азиските земји кои биле засегнати од Азиската криза, ги

зголемиле своите М&А трансакции (кои за време на кризата се намалиле на околу 4

милијарда долари), на тој начин рефлектирајќи ги подобрувањата во својата ликвидносна

позиција.

108

Табела бр.10 Вредност на М&А од 1990-1999 во земјите во развој (милиони долари)

Регион/економија 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Свет 98 903 21 094 48 106 43 623 91 769 112 527 142 557 180 751 406 427 630 807 905 214

Развиени земји 87 188 14 624 36 658 34 845 79 062 102 004 124 863 163 205 372 286 592 794 828 662

Земји во развој 7 551 2 254 7 453 6 397 9 946 6 350 14 371 13 564 12 691 11 569 57 599

Африка 499 - 62 1 948 32 2 942 -2 069 1 997 -2 568 1 332 -1 051 3 069

Азија 5 893 2 203 2 718 4 072 4 746 5 093 9 389 14 009 4 166 9 835 50 517

Источна и Југо-Источна Азија 3 653 1 692 2 632 3 082 4 823 4 197 9 116 11 984 6 323 10 722 48 936

Западна Азија 2 217 510 71 781 - 216 860 266 1 937 -2 151 - 914 951

Латинска Америка и Карибите 1 159 113 2 788 2 294 2 258 3 305 2 985 2 222 7 193 2 789 3 584

Земји во транзиција - - 18 6 182 - 46 274 - 731 366 921 185

ЗНД (Заедница на независни

држави)

- - 18 6 182 - 47 273 2 345 887 161

Извор: www.unctad.org

Табела бр.11 Вредност на М&А во земјите во развој од 2000-2011 (милиони долари)

Регион/економија 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Свет 429 374 248 446 182 874 227 221 462 253 625 320 1022 725 706 543 249 732 344 029 525 881

Развиени земји 388 605 201 729 138 180 166 974 359 551 497 324 841 714 568 041 160 785 223 726 400 929

Земји во развој 28 019 29 711 16 059 25 934 68 680 114 922 144 830 105 849 73 975 98 149 103 615

Африка 3 055 886 - 337 - 271 14 494 15 913 9 891 8 216 2 702 3 309 4 812

Азија 19 962 27 873 9 179 13 795 44 023 70 792 94 469 94 398 67 310 79 013 80 179

Источна и Југо-Источна Азија 17 478 24 307 8 123 13 873 22 164 28 696 25 270 58 810 40 176 67 609 67 966

Западна Азија 607 3 328 - 63 -1 001 19 983 35 350 40 103 22 099 26 843 -15 278 6 136

Латинска Америка и Карибите 5 002 920 7 216 12 588 10 013 28 064 40 195 2 466 3 740 15 831 18 659

Земји во транзиција 388 633 745 2 353 6 188 2 940 21 729 20 167 7 432 5 693 13 510

ЗНД (Заедница на независни

држави)

345 464 926 2 400 6 842 5 032 20 691 20 171 7 599 5 368 13 270

Извор: www.unctad.org

109

Тој раст породолжил да се манифестира и во годините после кризата. Аквизициите

на странски фирми во Република Кореа надминаале вредност од 9 милијарди американски

долари во 1999, правејќи ја еден од најголемите примачи на М&А инвестиции во Азија.

Во спротивност на тоа, во Кина М&А одиграле речиеси незначителна улога во приливот

на СДИ. Нивната вредност изнесувала само 2 милијарди од вкупно 40 милијарди долари

во 1999. Странските аквизиции на некои фирми биле и привремено национализирани за

време на азиската финансиска криза во некои од земјите.

Латинска Америка и Крибите домиирале како регион со најмногу М&А

трансакции во регионот, со 7 милијарди американски долари вредност на М&А

трансакциите. Во 1998 и 1999 Аргентина и Бразил се јавиле како најголеми продавачи.

Главна движечка сила на овој процес на М&А до 1999 година во двете земји, бил процесот

на приватизацијата. Латинска Америка регистрирала значаен пораст на М&А активноста

во поглед на купувањата. Најголема база за фирмите кои превземаат во светот во развој

како целина, била Бермуда. Преку М&А некои од фирмите од земјите во развој

прераснале во лидери во своите индустрии дури и во светски рамки.

Иако гринфилд инвестициите не изгубиле од своето значење во Централна и

Источна Европа, продажбите преку М&А исто така пораснале во 1999, дуплирајќи ја

својата вредност од 5 на 10 милијарди американски долари. Повеќето до овие М&А биле

поврзани со процесот на приватизација и инфраструктурните реформи. Токму поради

природата на овие реформи, М&А флуктуирале во овие земји во текот на годините. Во

1999, Полска, Чешка и Хрватска биле најголемите таргет компании во регионот, кои

спроведувале и најголеми приватизациони програми.

2.2.2 Анализа на М&А од 2001-2011

Хипотекарната криза која еруптираше во САД во 2007, ги погоди финансиските

пазари во многу земји, креирајќи проблеми со ликвидноста и доведувајќи до зголемување

на трошоците за кредитирање. Сепак, во поглед на инвестирањето надвор од границите на

110

своите земји, капацитетот на МНК не бил погоден, односно ефектот од кризата бил помал

од очекуваното. На макроекономско ниво, економиите на развиените земји биле засегнати

од забавувањето на економијата на САД и ефектот врз финансиските пазари и

ликвидноста. Како резултат на тоа, и приливите и одливите на инвестиции од овие земји,

опаднале. Забавувањето на светската економија и финансискатаа криза, довеле до криза на

ликвидноста на пазарот на пари и пазарот на долгови во повеќето развиени земји. Како

резултат на тоа, М&А активноста драстично опаднала. Но тековите на СДИ кон земјите во

развој биле многу помалку засегнати од ваквите случувања.

Развојот на пазарот на стоки, зголемувањето на профитабилноста на инвестициите,

како и подобрувањето на политичкото окружување, ги поттикнале приливите на странски

инвестиции во Африка во 2007. Во Африка, приливот на СДИ пораснал на 53 милијарда

американски долари (види Табела бр.11), од кои 8 милијарди биле само М&А трансакции.

Поголемиот дел од проектите во 2007 во тој регион биле поврзани со искористувањето на

природните ресурси. Спојувањата и превземањата во 2008 повеќе од дупло се зголемиле

(од 8 на 21 милијарда американски долари). Нивното учество во вкупните приливи на

СДИ во Африка во 2008 било многу значајно. Главен фактор за зголемената инвестициска

активност во 2008 биле превземените политички мерки за зголемување на атрактивноста

за привлекување на СДИ и подобрување на бизнис окружувањето, како и растот на

светскиот пазар на стоки.

Тековите на СДИ кон Јужна, Источна и Југо-Источна Азија достигнале 249

милијарди долари во 2007 година, од кои 94 милијарди биле М&А трансакции.

Комбинацијата од поволни услови за бизнис, прогресот кон понатамошна регионална

интеграција, подобрувањата во инвестициското окружување како и факторите

специфични за самата земја, придонеле за добриот перформанс на овој регион. Кина и

Хонг Конг останале топ дестинации како примачи на М&А не само во регионот, туку и

помеѓу сите земји во развој. Одржливиот економски раст, демографските промени, како и

подобрувањата во бизнис климата и новите инвестициски можности, ќе останат главни

фактори за привлекување на СДИ и зголемувањето на М&А активноста и во 2010 и 2011

година, кога вкупната вредност на М&А трансакциите ќе достигне дури 80 милијарди

111

американски долари. Како резултат на растечката вредност на М&А трансакциите во

секторот на услугите во 2008 година, тековите на СДИ во Јужна, Источна и Југо-Источна

Азија во тој сектор исто така пораснале. Флуктуациите во девизните курсеви создале

можности за поголема М&А активност за Азиските земји. Бројот на М&А превземени од

фирми од овој регион во развиените земји, нагло се зголемил. Падот на М&А во 2009, на

40 милијарди американски долари, бил и причина за падот на вкупните приливи на

инвестиции во регионот. Вредноста на одливот на СДИ исто така опаднал, проследен со

пад на М&А купувањата од 44%. Сепак, инвестициската активност на Кина надвор од

границите продолжила и понатаму.

Во Западна Азија, вредноста на М&А во 2007 двојно е поголема од онаа во

2005тата година, односно изнесува 40 милијарди американски долари. Голем број на

енергетски и градежни проекти , како и значајните подобрувања во бизнис окружувањето,

биле главните причини за остварување на раст на инвестициите и М&А активноста во

Западна Азија. Пад на вредноста на М&А купувањата од Западна Азија е регистриран во

2008 година, дурии за 50%. Како последица на големите загуби на компаниите поради

глобалната криза, надворешните инвеститори стануваат отпорни на ризик и ги

пренасочиле своите инвестиции. Во 2008 година, М&А во рударската индустрија добиле

вредност од 9 милијарди американски долари, додека пак имале негативни вредности во

нафтената и гасна индустрија. Затегнувањето на условите на меѓународните пазари на

капитал довело и до пад на приливот на СДИ во Западна Азија за 24% во 2009 и пад на

вредоста на М&А од 22 на 16 милијарди американски долари.

Приливот на СДИ во Латинска Америка и Карибите во 2007, донел и поголем

број на М&А зделки. Од 2002 година, вредноста на М&А во овој регион константно

растела. Ако во 2002 изнесувала 920, во 2004 12 милијарди американски долари, во 2007 ја

достигнува вредноста од над 40 милијарди американски долари. Најголем дел од

инвестициите биле насочени кон екстактивната индустрија и природните ресурси.

Желбата да се генерира влез на овие растечки пазари и да се искористат бенефициите кои

ги пружат истите преку либерализацијата на нивните индустрии, биле водечките мотиви

на МНК за превземање на М&А трансакции. Ефектите од глобалната финансиска криза го

112

намалиле приливот на инвестиции и во Латинска Америка и Карибите. Спојувањата и

превземањата во регионот колабрирале влегувајќи во негатива поради продажбата на

странските филијали на домашните компании, особено во Бразил.

Како и во другите региони, вредноста на М&А во 2007ма година достигнала

рекордни нивоа и во земјите во развој во Централна и Источна Европа и ЗНД. Ако

порастот на вкупните СДИ бил за 50% во однос на 2006, на 86 милијарди американски

долари, порастот на вредноста на М&А изнесувала 80%, односно 21 милијарда

американски долари во 2007 година. Овој пораст генерално се поврзува со процесите на

приватизација во овој регион, како и бриот раст на потрошувачките пазари и природните

ресурси со кои овие земји располагаат. Во 2008 година, добрите пазарни можности ги

зголемиле М&А трансакциите во производствените индустрии кои и не се баш стратешки.

Сепак нивната вредност останала на приближно исто ниво со она во претходната година.

Во 2009, М&А трансакциите колабрирале поради аквизициите на фирми од Европската

Унија, како најголем инвеститор во регионот.

Вредноста на М&А зделките во 2011 пораснала за 36%, но сеуште била далеку од

врвот во 2007 година. Вредноста на М&А во земјите во развој во 2010 била дуплирана, а

гринфилд инвестициите опаднале. Сепак, тие покажуваат тенденција на пораст во 2011.

Стапката на раст, како на СДИ, така и на М&А, бавно ќе расте. М&А трансакциите

пораснале за 53% во 2011, на 526 милијарди американски долари во светски рамки, како

резултат на растот на мега-зделките (со вредност над 3 милијарди долари), кои од 44 во

2010, се зголемиле на 62 во 2011 година. Земјите во развој и во 2011 продолжиле да бидат

домаќини на повеќе од 2/3 од вредноста на вкупните грингфилд инвестиции. Иако растот

ан СДИ во 2011 е предводен од М&А активноста, сепак вредноста на гринфилд проектите

останала значително повисока, како што е во годините после финансиската криза.

Според расположливите податоци за СДИ, преку формата на М&А и гринфилд

инвестициите, обновувањето на тековите на СДИ е очигледно. Во развиените и земјите во

развој сеуште има многу можности за големите компании кои располагаат со слободни

средства за инвестирање. Брзорастечките економии како Бразил, Кина, Индија и Руската

113

федерација, исто така го потпомагаат тоа обновување врз база на стекнатото искуство

како извор на СДИ во последните години.

Ако табеларните податоците за самите региони кои спаѓаат во групата на земји во

развој ги претставиме графички (за давата анлизирани периоди) тогаш би ја добиле

следната слика (График бр.14):

График бр.14 Вредност на спојувањата и превземањата во земјите во развој во периодот

од 1990-2011 во милијарди долари

Извор: UNCTAD, cross-border M&A database (www.unctad.org/fdistatistics)

Ако ги споредиме спојувањата и превземањата во развиените и земјите во развој,

гледано од аспект на реализираните продажби на домашни претпријатија во земјата

домаќин (Прилог табела 8 и 9), на МНК, тогаш ќе заклучиме дека М&А својот бум го

достигнуваат во 2000 година, кога нивниот број изнесува 1076 во земјите во развој и 5071

во развиените. Во 2001 и 2002 година имаме еден тренд на пад на овој број, но почнувајќи

-20 000

-10 000

-

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

70 000

80 000

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Африка Азија

Источна и Југо-Источна Азија Западна Азија

Латинска Америка и Карибите ЗНД (Заедница на независни држави)

114

од 2003та година па наваму, бројот на спојувањата и превземаата константно расте,

достигнувајќи нов бум во 2007 година од 1552 реализирани продажби во земјите во развој.

Поради глобалната криза бројот на М&А опаѓа во 2008 (1501 во земјите во развој и 4603

во развиените) и 2009 (975 во земјите во развој и 2920 во развиените) за да во последните

години (во 2011 бројот на М&А изнесува 1458 во земјите во развој и 3995 во развиените)

можеме да зборуваме за растечки тренд на вредноста и бројот на спојувањата и

превземањата, кој сеуште не го достигнал својот врв од 2007мата (види График бр.15).

График. Бр.15 Број на спојувањата и превземањата во развиените и земјите во развој од

1990-2011 година

Извор: UNCTAD cross-border M&A database (www.unctad.org/fdistatistics)

Сликовито, промените на бројот на М&А по региони во групата на земји во развој

во периодот од 1990 до денес, е даден на следниот график (Грфик бр.16).

-

1 000

2 000

3 000

4 000

5 000

6 000

19

90

19

91

19

92

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

Развиени земји

Земји во развој

115

График бр.16 Број на спојувањата и превземањата во земјите во развој од 1990-2011

Извор:UNCTAD, cross-border M&A database (www.unctad.org/fdistatistics)

Ако ги издвоиме најголемите М&А зделки во светот со вредност над 1 милијарда

американски долари во 2011 година, тогаш листата би изгледала како на табелата подолу

(Табела бр.12).

-

200

400

600

800

1 000

1 200

1 400

1 600

1 800

2 000

Африка Азија

Источна и Југо-Источна Азија Западна Азија

Латинска Америка и Карибите ЗНД (Заедница на независни држави)

116

Табела бр.12 М&А зделки вредни над 1 милијарда американски долари, склучени во 2011 година

Вредност

(милијарда

американск

и долари)

Превземена

компанија

Земја

домаќин

Индустрија на

превземената компанија Компанија превземач

Земја на

превземачот

Превземени

акции

25,1 GDF Suez Energy

Europe & International

Белгија Дистрибуција на природен

гас

International Power PLC Обединето

Кралство

100

22,4 Weather Investments Srl Италија Телефонска комуникација VimpelCom Ltd Холандија 100

21,2 Genzyme Corp САД Биолошки продукти Sanofi-Aventis SA Франција 100

13,7 Nycomed International

Management GmbH

Швајцарија Фармацевтски подготовки Takeda Pharmaceutical Co Ltd Јапонија 100

11,8 Petrohawk Energy Corp САД Петролеум и природен гас BHP Billiton PLC Обединето

Кралство

100

10,8 Foster's Group Ltd Австралија Слатки пијалоци SABMiller Beverage

Investments Pty Ltd

Австралија 100

9,4 Centro Properties Group-

US Property Portfolio

САД Поделба на земја BRE Retail Holdings Inc САД 100

9,0 Reliance Industries Ltd-

21 Oil & Gas Blocks

Индија Петролеум и природен гас BP PLC Обединето

Кралство

30

8,5 Skype Global Sarl Луксембург Препакуван софтвер Microsoft Corp САД 100

7,8 Morgan Stanley САД Канцеларии на банки како

акционерски друштва

Mitsubishi UFJ Financial Group

Inc

Јапонија 22

Извор: UNCTAD, Trade and Development Report 2011

117

3. Текови и ефекти од М&А во земјите во развој

Спојувањата и превземањата, особено оние кои вклучуваат големи фирми, големи

суми на пари и големи процеси на преструктуирање, се едни од највидливите лица на

глобализацијата. Тие денес, не само што се доминантни во тековите на СДИ кон

развиените земји, туку и стануваат се позачестена форма на влез на СДИ и во земјите во

развој и земјите во транзиција. Исто како и самиот процес на глобализација, така и

ефектот од процесот на М&А врз развојот може да биде двостран и нееднаков. Тоа го

наметнува прашањето за рамнотежата на користите и трошоците од самите М&А во

земјите кои се нивни домаќини.

Развојните ефекти на СДИ преку М&А зависат од бројни фактори. Тие фактори

вклучуваат:

- Типот на инвестиција направен преку М&А и главниот мотив за таа

инвестиција. Непосредните ефекти, ефектите од поврзувањата и прелевањата,

зависат од тоа дали инвестицијата се заснова на искористување на природните

ресурси, во потрага по нови пазари, или поголема пазарна ефикасност. Екетите

зависат и од таоа дали изборот на М&А е извршен врз база на чиста финансиска

мотивација или има економска основа поврзана со перформансот на самата

компанија;

- Состојбата на превземените претпријатија преку М&А во земјата домаќин. Ако

М&А активноста вклучува купување на компетитивна фирма, тогаш трансферот

на средства може да биде ограничен. Од друга страна, ако фирмите се купени

токму поради нивната некомпетитивност, тогаш трансферот на дополнителни

средства во превземената фирма е реално можен. Во земјите во развој, понудата

на компетитивните фирми кои се слични во способностите со оние во

развиените земји, е ограничена, што создава можност за значаен прилив на

ресурси преку спојувања и превземања;

118

- Окружувањето во кое се реализира инвестицијата преку М&А. Тука има

значење дали М&А активноста се реализира во индустрија или економија со

брз, динамичен и пазар во раст, или пак, во статичен, стагнантен или опаѓачки;

- Временскиот интервал во чии рамки се очекува ефектот. Ефектот може доста да

се разликува на почетокот на инвестицијата, и во подоцнежните стадиуми од

нејзината реализација.

СДИ, а со тоа и М&А како нивна форма на влез, најмногу го афектираат

економскиот развој преку нивното влијание во неколку области, и тоа:

1. Финансиски ресурси и инвестиции и БДП;

2. Технологија;

3. Вработеност;

4. Ивозна компетитивност;

5. Пазарна структура и

6. Конкуренција.

СДИ ги афектира волуменот и карактеристиките на финансиските ресурси кои ќе

бидат инвестирани , како и самата инвестиција во земјата домаќин. Исто така влијае и на

билансот на плаќање на земјите домаќини и поделбата на бенефитот од инвестицијата

помеѓу нив и друѓите земји.

Нето ефектот на СДИ врз капиталните текови во земјите во развој во принцип е

позитивен. Тие го зголемуваат приливот на странски финансиски средства достапни за

инвестиање. Единствен најзначаен извор на приватни странски заштеди за земјите во

развој, се токму приливите на СДИ. Ефектот низ времето зависи од сумата на капитал

донесена од страна на МНК во земјите домаќини (дали акциите се платени во готово или

финансирањето е обезбедено директно на меѓународниот пазар на капитал). Како извор на

финансирање, СДИ нудат повеќе предности за земјите во развој во споредба со другите

извори на финансирање. Тие се постабилни и покажуваат по долгорочна посветеност на

инвеститорите кон земјите домаќини на овие инвестиции, во споредба со позајмувачите на

капитал и шпекулативните портфолио инвеститори. Исто така СДИ полесно се

сервисираат бидејќи остварените профити се поврзани со самата изведба и бизнис

циклусот во земјата домаќин.

119

Како извор на екстерно финансирање, СДИ ги надополнуваат домашните заштеди

и придонесуваат за растот, преку директно или индиректно финансирање на

инвестициите. Вишок на прилив на СДИ или било кој друг прилив на капитал, во краток

рок, може да предизвика апрецијација на националната валута и намалување на

компетитивноста на извозот, што би довело до намалување на инвестициите во извозите

индустриии. Исто така, СДИ може да го супституира домашното штедење што ќе

предизвика негово намалување и зголемување на потрошувачката. Порастот на

потрошувачката ќе предизвика пораст на инвестициите. Но, доколку има невработеност и

вишк продуктивен капацитет кој треба да биде искористен, тогаш, би можело да дојде до

прегрејување на економијата.

Дали СДИ ќе имаат позитивен или негативен ефект врз билансот на плаќање зависи

од повеќе фактори: големината на СДИ приливот, одливот на заработката од директната

инвестиција, увозот и извозот на странските филијали, индиректниот ефект на СДИ врз

странските фактори кои предизвикуваат одлив на заработувачката, индиректниот ефект на

СДИ врз увозот и извозот на домашните фирми и индиректниот ефект на СДИ врз

увозната побарувачка во земјата домаќин.

СДИ го зголемуваат продуктивниот капаците на земјата домаќин преку

инвестициските издатоци на странските филијали. Вредноста на тие издатоци не е

секогаш иста со вредноста на приливот на СДИ, бидејќи средствата можат да се добијат на

локалните или меѓународниот пазар на капитал. СДИ можат на влијаат на волуменот на

домашните инвестиции преку стимулирање на влез и истиснување на домашните

инвестиции. МНК ги стимулираат домашните инвестиции кога носат нови производи и

услуги во земјата домаќин, создаваат врзски помеѓу локалните добавувачи и не

посегнуваат кон локално кредитирање. Истиснувањето на домашните претпријатија

настанува кога на пазарот на земјата домаќин ќе влезат МНК со производи и услуги кои

веќе им се познати на домашните кушувачи и поради неможноста за понатамошна

експанзија на пазарот, самите домашни претпријатија ќе станат немоќни да се

натпеваруваат со странскире филијали, бидејќи ја немаат ниту нивната големина, ниту пак

нивниот кредибилитет за позајмување на средства на пазарот на капитал.

120

3.1 Ефектот на М&А врз БДП

Главна детерминанта на економијата на секоја земја се бруто домашниот производ

и странските директни инвестиции. СДИ директно го афектираат БДП и постои позитивна

кореалација помеѓу овие два показатели на развојот. Сепак, СДИ не се единствениот

економски фактор кој влијае врз порастот на БДП. Постојат многу квалитативни и

квантитативни економски и неекономски варијабли кои имаат влијание врз БДП на секоја

земја и кои треба да се земат во предвид кога се крира политиката на БДП.

Особено значајно е и влијанието на СДИ врз домашните инвестиции. Ако го

анализираме односот помеѓу стапката на раст на БДП и стапката на раст на бруто

домашните инвестиции (БДИ), кој е многу значаен за економскиот развој на земјите во

развој, тогаш би заклучиле дека колку е поголемо процентуалното учество на бруто

домашните инвестиции во БДП, толку е подобра состојбата на регионот во поглед на

привлекувањето на поголем број на СДИ.

,,СДИ остануваат да бидат многу значајни доколку придонесуваат за технолошкиот

прогрес, прелевања во продуктивноста и консолидација на извозните пазари.,,82

Затоа на

политиката за СДИ се гледа како на интегрален дел од општата политика за зголемување

на инвестициите во домашната економија, се со цел обезбедување на одржлива стапка на

пораст на продуктивната ефикасност во економијата во целина.

Имено, анализата на годишните стапки на раст на БДП во земјите во развој ни

покажува дека од 1990-2000 година, највисока стапка на раст остваруваат земјите во

развој од Америка од 6,24%. По нив следува Азија со 3,12 %и Африка со 2,62% годишна

стапка на раст на БДП. Од 2000-2005 година, Африка регистрира дури двоен пораст на

годишната стапка на раст на БДП во споредба на онаа од претходниот период, од 5,28%.

Вредностите на процентуалниот пораст на БДП во овие земји остануваат позитивни и во

периодот од 2005-2012, каде БДП расте со 4,22% во Африка, 3,48% во Азија, 6,74% во

Америка и 3,26% во земјите во развој во Океанија (види Tабела бр.13).

82 Kitenge Christian, Kingombe Moembo, Employment еffects of foreign direct Investment in host developing

countries: Survey and trends, Policy Integration Department, International Policy Group, September 2002, page 42

121

Табела бр.13 Годишна стапка на раст на БДП од 1990 -2010 во земјите во развој (%)

ПЕРИОД 1990 - 2000 2000 - 2005 2005 – 2012

ЕКОНОМИЈА

Африка 2,62 5,28 4,22

Азија 3,12 2,66 3,48

Америка 6,24 6,57 6,74

Океанија 2,38 2,57 3,26

Извор: www.unctad.org

За да го утврдиме влијанието на М&А како форма на СДИ врз БДП, потребно е да

го знаеме учеството на СДИ во БДП во проценти (Прилог табела 7). Движењето на овие

вредности во периодот од 1990-2011 е прикажано на Графикот бр.17.

График бр.17 СДИ како % од БДП во земјите во развој од 1990-2011

Извор: www.unctad.org

Податоците ни покажуваат дека учеството на СДИ во БДП е растечко во целиот

период. Некаде до крајот на 1996 година, СДИ учеството во БДП изнесува 1-2%. Но, од

122

1997 година, овие вредности почнуваат да растат. Така, ако во 1999 година во Африка,

процентот на СДИ во БДП изнесувал 2,04%, во Америка 5,4%, Азија 2,88% и Океанија

3,44%, во 2007 тие вредности достигнуваат 3,85% во Африка, 4,58% во Америка, 3,51% во

Азија и 4,09% во Океанија.

3.2 Ефект на М&А врз технологијата

Трансформацијата и усовршувањето на технологиите за производство, како и

изградбата и зацврстувањето на постојните технолошки способности, вклучувајќи ја и

способноста за иновација, се едни од главните предизвици во развојниот процес на секоја

земја. Токму трансферот на технологијата и нејзината ефикасна апликација и дифузија се

едни од најзначајните придобивки од СДИ за земјите во развој. МНК се водечки

иноватори и носачи на технологија во земјите во развој и транзиција преку СДИ и други

форми на трансфер, па затоа се јавуваат и како поттикнувачи на истражувачките и

развојните процеси во земјата домаќин.

Тргнувајќи од интересот на странскиот инвеститор за отпочнување на активност

која создава вредност во земјата домаќин, очигледно е дека формата на влез на странскиот

пазар не би требало да има влијание врз трансферот на технологија кој ќе биде вклучен во

тој процес. Сепак, кај превземањата преку М&А, фирмите наследуваат стара технологија,

која немора да значи дека е неефикасна. Доколку превземачот смета дека таа не ги

задоволува потребите, тогаш инјектира нова технологија. Во поголемиот број на земји во

развој, МНК преку М&А го зголемуваат нивото на меки и тврди технологии, поради

технолошката моќ која како странски инвеститори ја поседуваат. Бидејќи технолошките

разлики помеѓу домашните и странските фирми кај земјите во развој се големи, затоа и

ефектот врз превземената фирма и нејзината технологија ќе биде поголем. Колку е

поголема технолошката база и рецептивноста на превземената фирма, толку поголем ќе

биде и ефектот. Ефектот ќе биде поголем и доколку се работи за извозно-ориентирани

активности на станските филијали.

Имено, доколу се работи за влез на СДИ преку М&А тогаш ефектот врз

технологијата на другите локални фирми ќе биде помал, во споредба со влез на СДИ

преку гринфилд. Многу земји преферираат М&А токму поради тој факт, за да ги зачуваат

веќе изградените технолошки способности во локалните фирми. Усовршувањето на

123

технологиите со текот на времето е исто така важно. МНК мора да одржуваат чекор со

брзите промени и да ги приспособуваат техниките и технологии на производство спрема

потребите и барањата на пазарот.

Трансферот на меката технологија која ги вклучува менаџерските и организациски

практики е значаен аспект на трансферот на знаење во рамките на МНК. Искуствата

покажуваат дека странските инвеститори воведуваат нови или ги подобруваат постојните

менаџерски техники во превземените фирми.

Странските филијали основани преку М&А имаат посилни врски со локалните

добавувачи и фирми, во споредба со гринфилд проектите. Затоа СДИ преку М&А водат

кон поголема дифузија на технологијата трансферирана од МНК, отколку СДИ преку

гринфилд. Дифузијата на технологија преку М&А вклучува и институции како,

истражувачки центри, универзитети, институции за гарантирање на квалитетот и сл, кои

странските филијали поинтезнивно ги користат од локалните фирми, поради нивната

поголема свесност за значењето на технологијата и вештините. Дифузијата на

технологијата може да добие форма и на прелевања на високо обучена работна сила кон

локалните конкуренти.

МНК ги цетрализираат своите истражувачко-развојни активности во домашните

земји, па затоа ефектот врз развојот на иновациите во земјите во развој е доста мал.

Земјите во развој имаат само маргинален удел во истражувањата на странските филијали и

тоа најчесто поврзани со адаптација и техничка поддршка на производството. Сепак,

одредени центри на И&Р веќе се основаат во земјите во развој кои ги задоволуваат

потребите од човечки ресурси за нивно функционирање.

3.3 Ефект на М&А врз вработеноста

,,Помеѓу инвестициите и вработеноста постои тесна врска,,83

. Во своето дело

Општа теорија (1936), Кејнз зборува за постоењето на директна поврзаност помеѓу

инвестициите и вработеноста. Сепак, помеѓу економистите постојат дивергентни мислења

за прашањето кои се всушност ефектите од СДИ врз вработеноста. Невработеноста, како и

концентрацијата на голем број работници со ниски примања и несигурни услови за

83

Imad A. Moosa, FDI Theory Evidence and Practice стр.33

124

работа, продолжува да претставува голем проблем за земјите во развој и земјите во

транзиција. За развојот на овие земји од големо значење е правењето на чекор кон

креирање на нови работни места со повисок квалитет, како и подобрување на вештините

на вработените. СДИ влијаат врз квантитетот и квалитетот на работната сила и развојот на

нови вештини кај вработените, на повеќе начини.

3.3.1 М&А и квантитетот на работната сила

СДИ преку М&А влијаат врз квантитетот на работната сила на начин што

одговорноста за постојните вработени со трансферот преку аквизицијата, се префрла на

новиот сопственик. Новиот сопственик понатму, може да врши отпуштања од работа

поради рационализација, зголемување на ефикасноста или редукција на вишок

капацитети. Сепак, на долг рок, М&А може да доведат и до пораст на вработеноста,

доколку процесите на преструктуирање и интеграција кои ја следат аквизицијата, успешно

се спроведат.

,,Ефектите врз вработеноста зависта од мотивот на странската фирма превземач и

карактеристиките на превземаната фирма”.84

Ако мотивот е ,,потрага по нови пазари,, ефектот врз вработеноста ќе биде

неутрален или позитивен на краток до среден рок. МНК ја задржува постојната

работна сила со намера да го зголеми бројот на работниците доколку пазарот се

зголеми или пак филијалата го зголеми својот пазерен удел.

М&А кои се во ,,потрага по стратешки средства” , МНК настојуваат да ги задржат

вработените во превземените компании поради значајните вештини и способности

кои тие ги поседуваат. Доколку М&А резултира со продуктивна синергија, тогаш

порастот на вработеноста може да биде очекуван и кај вака мотивираните МНК.

Во М&А ко се во ,,потрага по ефикасност,, превземените фирми со застарена

технологија и менаџмент или вишок капацитет, очигледно е дека ќе изгубат

вработени во процесот на преструктуирањето. Отстранувањето на функциите кои

се повторуваат исто така може да доведе до загуба на работни места. Но, после

зајакнувањето на другите функции, вработеноста може да расте.

84

UNCTAD WIR 2000 page 208

125

М&А кои ги земаат во предвид ,,финансиските резултати” на краток рок, може да

имаат ефекти на редуцирање на вработеноста кога е потребно преструктуирање и

кога финансиките пазари и менаџерите на претпријатијата во земјата домаќин го

третираат губењето на работни места после аквизицијата, како показател за

преструктуирање.

Загубата на работните места веднаш после аквизицијата не мора да значи и нето

загуба за националната економија, доколку локалната фирма би можела да банкротира во

отсутво на самата аквизиција. Во овој случај влезот на СДИ преку М&А претставува

конзервазија на вработеноста, иако бројот на вработени станува помал од оној на

почетокот. Ефектот на конзервација на вработеноста преку М&А е посебно силен во

земјите во развој и земјите во транзиција.

3.3.2 М&А и квалитетот на вработувањето

Под квалитет на врботувањето се подразбираат платите и условите за вработување,

како договорен статус, работни часови, право за членство со синдикати и колективни

договори и еднакви можности. МНК најчесто нудат висококвалитетни вработувања, освен

во ниско-технолошките индустрии и извозно ориентирани индустрии кои се надвор од

делокругот на законите за труд. Во М&А најчесто, превземачот ги задржува старите

ниско-квалитетни норми и стандарди. Но, како што превземените фирми имплементираат

нови менеџерски практики, овој ефект се губи и фирмата се интегрира во корпоративната

култура на матичната компанија, па така и кавлитетот на вработеноста се зголемува.

Ефектот врз квалитетот на вработувањето при влез на М&А, зависи од мотивите на

инвеститорот и условите во превземената фирма и самата земја домаќин. Со цел

обезбедување на квалитетна испорака, квалитет на производите и задржување на високо-

обучените работници, М&А кои се во потрага по нови пазари и оние во потрага по

стратешки средства, го подобруваат квалитетот на вработеноста.

МНК во споредба со локалните фирми, инвестираат повеќе во обуки, современи

практики и материјали. Тие носат и експатријати со специјални вештини и воспоставуваат

контакти со школи и институции за обука. Сепак, кај М&А, постои можност

највисокообучените работници од превземената компанија да бидат трансферирани

надвор да работат во рамите на мрежата на МНК. Оваа појава добива карактер на ,,одлив

126

на мозоци” од земјата домаќин, што значи губење на можноста да се стекнат придобивки

од таа виско обучеа работа сила врз развојот на вештините кај другите вработени. Како и

да е, самата интеграција на превземената фирма во системот на МНК, подразбира прилив

на значајни вештини како, нови системи за работа, менаџмент техники и технологии за

производство.

Според податоците објавени од UNCTAD, ако странските компании вработиле

21458 лица во 1990 година, за период од 2 децении овој број за три пати се зголемува,

односно на околу 70 илијади вработени лица (види Табела бр.14).

Табела бр.14 Број на вработени од стански филијали на МНК од 1990-2011 година

(илјади)

Година 1990 2005-2007

просек

2009 2010 2011

Вработени 21 458 51 593 59 877 63 903 69 065

Извор: UNCTAD WIR 2012, based on table 4, Selected indicators od FDI and international

production 1990-2011, page 4

Овие бројки го потврдуваат позитивното влијание на СДИ и нивното присуство во

рамките на економиите во земјите во развој, врз вработеноста.

3.4 Ефект врз извозната компетитивност и трговијата

СДИ можат да им помогнат на земјите во развој во искористувањето на

компаративните предности, како и во изградбата на нови. Затоа влезот на истите во

системот на МНК е од големо значење за нивното вклучување во меѓународносто

производство и светската трговија воопшто. Имено, многу извозно ориентирани

активности, особено они кои се дел од меѓународните системи на производство, се нови за

земјите во развој и вклучуваат повеќе гринфилд, отколку М&А инвестиции. Сепак, М&А

можат да имаат голема улога во преструктуирањето и реорганизацијата на фирмите кои се

изложени на влијанието на меѓународната конкуренција. Оваа улога добива на значење

пред се, во големите увозно-супститутивни економии со силно изразени домашни

способности.

127

Табела бр.15 Вредност на внатрешните и надворешните СДИ и извозот на стоки и услуги

во земјите во развој во избрани години по тековни цени во милиони долари (1990-2011)

1990 1997 2000 2007 2009 2010 2011

Внатрешни СДИ 34853,48 192113,3 255506 574311,5 519225 616660,7 684399,3

Надворешни СДИ 11914,02 75218,26 135116,4 316863,5 268476 400144,1 383753,7

Вредност на

извозот

988570,9 2009242 2439870 6255677 5966595 7559356 9144244

Извор: www.unctad.org

Споредбата на вредностите на тековите на СДИ и вредноста на извозот во земјите

во развој, покажува дека, како што расте вредноста на СДИ, така расте и вредноста на

извозот (Табела бр.15). Особено тоа е изразено во годините кога СДИ преку М&А

добиваат најголемо значење, односно во 1997 година, со вредност на извозот од 2

милиони американски долари, во 2007 со вредност на извозот од 6,25 милиони

американски долари и 2011 кога извозот достигнува наголема вредност од 9 милиони

американски долари. Растот на извозот го генерира растот на ванатрешните СДИ, освен во

1997 кога овој раст е придвижен од надворешните СДИ.

Ако графички го претставиме трендот на раст на извозот кај земјите во развој по

региони, можеме да констатираме дека регионот на Азија покажува најекспресивен тренд

на раст на вкупниот извоз на стоки и услуги (График бр.18). Извозот регистрира три

максимума: во 1997, 2000 и 2008ма година, за потоа нагло да падне во 2009 и 2010 поради

ефектите а светската економска криза. Но опоравувањето на трговијата во Азија трае

доста кратко. Во 2011 и 2012 веке трендот на раст се враќа на својата почетна траса и

продолжува да расте, следејќи го економскиот развој, напредокот и се поголемата

вклученост на земјите во овој регион во светските трговски текови. Земјите во развој во

Америка и Африка регистрираат помали вредности на извозот во периодот од 1990 година

па наваму, но сепак трендот останува позитивен, достигнувајќи врв во 2008, мал пад во

2009 и повторно забрзување на динамиката на раст во 2011 и 2012 година (График бр.18,

прилог табела 4)

128

График бр.18 Вредност на вкупниот извоз на стоки и услуги во земјите во развој од 1990-

2012 година

Извор:www.unctad.org

Тоа значи декa, учеството на земјите во развој во светската трговија зема замав,

главно поради либерализацијата на нивните трговски режими и либерализацијата на

политиките за привлекување на странски директни инвестиции, а со тоа и М&А.

Во споредба со гринфилд инвестициите, СДИ преку М&А повеќе се потпираат на

врските со локалните добавувачи, се додека тие се компетитивни, во споредба со

гринфилд проектите кои повеќе се потпираат на странски добавувачи и увозни ресурси.

Иако увозната зависност може да биде доста висока, особено кај аквизициите во

капиталните и технолошки интензивни индустрии одржувањето на врските со локалните

добавувачи може да се смета за голема предност на мерџерите и аквизициите.

Емпириските истражувања покажуваат дека главните ефекти на СДИ преку М&А

врз извозната компетитивност и трговијата вклучуваат:

Експоатација на статичките компаративни предности

Ефикасно средство за обезбедување на недостатокот од ресурси, како што се

вештини, обуки, технологија, капитални добра и интермедијарни инпути потребни за

129

експлоатација на компаративните предности на земјите домаќини, се токму СДИ.

Компаративни предности на земјите домаќини можат да бидат природните ресурси и

ниско-платената нестручна работна сила во помалку развиените земји, или пак

способностите изградени многу порано (зад одредени заштитни бариери) во понапредни

земји, врз база на увозна супституција. Сепак, СДИ не се доволни сами по себе за

унапредување на извозниот раст. МНК можат да ги подобрат вештините на вработените,

но немоат да ја унапредат локалната образовна основа и способности. Доколку земјата

домаќин не ги превземе потребните мерки, тогаш постои опасноста извозниот раст кој

потекнува од МНК, да забави па дури и стагнира.

Креирање на динамички компаративни предности

Во земјите со адекватно образовно ниво и способности, МНК можат да креираат

динамички компаративни предности, во смисла на трансфер на нови вештини и напредни

технологии. Таков е примерот со електронската индустрија. Во земјите со напредни

индустриски и технолошки бази, МНК се вклучуваат во процесите на иновација преку

основање на истражувачко-развојни центри и воспоставување на интеракција со

локалните центри за истражување.

Обезбедување влез на меѓународните пазари

За успешен извоз се потребни, не само компетитивни производи, туку и соодветна

маркетинг експертиза и пристап до меѓународните пазари. Во овој контекст, СДИ можат

да обезбедат многу користи, особено во пазарите каде познатите брендови и големите

дистрибуциони мрежи се главни средства за успех. Кога трговијата е внатрешна, како кај

некои високотехнолошки производи, припојувањето кој мрежата на МНК се смета за

услов за зголемување на извозот. Сепак, странските филијали имаат помала слобода во

однос на локални фирми, во изборот на нивите извозни пазари и диверзификација на

производите.

Гледано од аспект на процентуалното учество на странските директни инвестиции,

а со тоа и на М&А, во вкупните трговски текови на стоки и услуги, земјите во развој во

периодот од 1990 до 2000 година регистрираат константни стапки на раст за околу 1 %

секоја година (График бр.19, Табела бр.16).

130

Ако учеството на СДИ во вкупната трговија во 1990 било 3,49%, во 1999 веќе

имаме вредност од 10,8%, што е речиси за трипати поголемо во однос на 1990 година. Во

2001 година проценуалното учество на СДИ во вкупната трговија се намалило на 9,21%,

во 2002 на 7,04%, 2003 на 6,59%. Веќе од 2004 има постепено зголемување на процентот,

кое држи едно стабилно ниво од околу 7-8 % учество на СДИ во вкупните трговски текови

(График бр.19, Табела бр.17).

График бр.19 СДИ како процент од вредноста на вкупната трговија со стоки и услуги во

земјите во развој од 1990-2011, по региони

Извор: www.unctad.org

Стабилното присуство на СДИ во земјите во развој го стимулира и поттикнува не

само извозот во овие земји, туку и извозната компетитивност на претпријатијата, вкупната

трговска активност на претпријатијата и нивната поголема спремност за настап на

странските пазари.

131

Табела бр.16 СДИ како процент од вредноста на вкупната трговија со стоки и услуги во земјите во развој од 1990-2000, по

региони

Година 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Економија

Земји во

развој

3,49 3,78 4,59 6,10 7,16 6,84 7,98 9,44 9,59 10,89 9,89

Африка 2,24 2,93 3,07 4,69 5,00 4,00 3,84 6,95 7,18 7,84 5,30

Америка 5,04 6,69 8,73 6,96 12,05 10,89 14,30 19,58 21,37 25,08 18,75

Азија 3,30 3,23 3,90 6,10 6,36 6,26 7,06 7,37 6,90 7,74 8,26

Океанија 10,63 6,32 4,93 4,07 3,21 10,39 2,12 4,81 7,19 11,00 3,97

Извор: www.unctad.org

Табела бр.17 СДИ како процент од вредноста на вкупната трговија со стоки и услуги во земјите во развој од 2000-2011, по

региони

Година 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Економија

Земји во развој 9,21 7,04 6,59 7,26 7,59 7,95 8,78 8,17 7,97 7,51 6,95

Африка 11,49 8,12 8,14 6,02 8,08 8,37 10,02 8,87 11,04 7,22 6,15

Америка 17,82 13,80 10,48 12,47 12,99 11,41 15,73 15,18 12,61 13,56 13,10

Азија 6,88 5,43 5,64 6,36 6,47 7,21 7,34 6,76 6,81 6,48 5,94

Океанија 4,13 2,08 4,69 4,34 2,88 12,72 9,65 18,49 20,32 17,62 10,37

Извор: www.unctad.org

132

Поттикнување на локалните поврзувања

Во извозно-ориентираните индустрии, СДИ индиректно врши поврзување на

домашните добавувачи со меѓународните пазари. Овие претпријатија подоцна, можат да

ги користат овие врски на своја рака, за свои потреби. Одлуката на странските филијали

да ги користат изворите на инпути локално или надвор од границите на земјата, после

трговската либерализација, е повеќе предмет на размислување поврзано со трошоците и

испораката. Имено, најпрвин кога МНК влегуваат на одреден пазар, тие преферираат да ги

користат врските на добавувачите од странство. Но, предноста од имањето на добавувачи

во близина е голема, па затоа МНК инвестираат во развој на локални добавувачи, кога

трошоците за нивно развивање до соодветното технолошко ниво и квалитет, се скромни.

Кога трошоците за развој на локални добавувачи се високи, тогаш, потребна е владина

помош за поддршка на развојот на вештините и технологијата на локалните фирми, како

би го достигнале посакуваното ниво, соодветно за потребите на МНК.

3.5 Ефектот на М&А врз пазарната структура и конкуренцијата

Ефектите на СДИ врз пазарната структура и конкуренцијата се доста комплексни.

Имено, ако влезот на СДИ е преку М&А, тогаш бројот на конкурентски фирми во земјата

домаќин ќе остане непроменет. Додека пак, ако СДИ влезат преку гринфилд, тогаш,

бројот на претпријатијата потенцијални конкуренти ќе се зголеми, а пазарната

концентрација ќе се намали. Но, во случај М&А да вклучат превземање на домшни фирми

кои инаку би биле истиснати од пазарот, тогаш, ефектите врз конкуренцијата ќе бидат

позитивни.

,,М&А можат да ја редуцираат конкуренцијата преку монополизирање на

спојувањата и превземањата и тоа во неколку ситуации:,,85

- Фрирмата која превзема доста извезувала на пазарот предходно, пред да купи

конкурентска фирма на истиот;

- Странска фирма која веќе има филијала на пазарот, превзема друга, со тоа

стекнувајќи сопственост над доминантен или монополистичку пазарен удел;

85

UNCTAD WIR 2000 , page 192

133

- МНК која инвестира, превзема пазарен лидер со кој претходно се

натпреварувала на истиот пазар;

- Кога превземањето има повеќе има намера да го прикрие отколку да го развие

конкурентскиот потецијал на превземената фирма.

МНК вршат конкурентски притисок врз домашните фирми. Искуствата покажуваат

дека овој притисок води кон подобрување на квалитетот на производите, нивна

диференцијација и иновација во земјите домаќини на странските инвестиции. Но може да

доведе и до намалување на цените. Затоа, потребата од воведување ефективна

конкурентска политика во земјите во развој, се наметнува како есенцијална.

МНК наметнуваат уште еден проблем поврзан со конкуренцијата, а тоа е

превземањето на државните претпријатија кои претходно имале монополистичка

позиција, од страна на странски филијали. Овој проблем е посебно акутен кај природните

монополи, каде приватизација мора да биде проследена и во согласност со регулаторните

структури и правила.

4. М&А активноста во Р. Македонија

За да добиеме една прочистена слика за активностите на спојување и превземање

во Р.Македонија, како форма на странски директни инвестиции, потребно е најпрвин да се

направи една анализа на самиот процес на влез на странски директни инвестиции во

земјата, фазите низ кои тој поминува како и карактеристиките на секоја фаза одделно. Ако

се сумираат сите странски инвестиции до сега во нашата земја, тогаш би можеле да

одговориме на прашањето дали има и колку М&А активноста во Р. Македонија е

застапена, дали странските инвеститори преферираат спојување и превземање или се

впуштаат во директни инвестициони зафати со вложување на сопствен капитал и изградба

на потполно нови производствени капацитети. Според Капитал Магазин, процесот на влез

на странски директни инвестиции во Р. Македонија помина низ три фази:

- Прва фаза од 1991-1997 год, фаза на рана приватизација;

- Втора фаза од 1998-2005год, фаза на аквизиции;

- Трета фаза од 2006 год до денес.

134

Во првата фаза која беше карактеристична по приватизацијата на општествениот

капитал, практично и немаше странски директни инвестиции. Р. Македонија во тие први

години по стекнувањето независност, спроведе инсајдерски модел на приватизација каде

фирмите беа откупувани од страна на менаџерите и вработените. Поради војните кои се

водеа во поранешна СФРЈ, од 1991-1995 не постоеше ниту интерес кај странските

инвеститори за превземање на инвестициски потфати. Според податоците објавени од

Народната Банка на Р. Македонија, во периодот од 1992-1997 година во земјата влегле

вкупно 124,1 милиони американски долари СДИ.

За разлика од првата, втората фаза на СДИ, која почнува некаде кон крајот на

90тите и трае до средината на минатата деценија, се карактеризира со превземања

(аквизиции) на атрактивни фирми, државни или веќе приватизирани (банки, дистрибуција

на електична енергија, телекомуникации, нафтени деривати, како и суровински

ориентирани капцитети). Во 1997 година, во црната металургија, после извршеното

преструктуирање, самостојниот нов субјект Макстил АД , по приватизацијата, е превземен

од групацијата Дуферко преку откуп на контролниот пакет акции за 11,5 милиони долари.

Тука е и превземањето на Ладна валалница од Балкан стил од Лихтенштајн, за 21 милион

американски долари. Во 1998 година нивото на СДИ се зголемува. Од позначајните

трансакции е превземањето на скопската цементарница Усје на грчки Титан за 30 милони

долари, кое е едно од првите поголеми превземања на веќе приватизирана домашна

компанија. Истата година Скопска пивара беше купена од Balkanbrew Holding (55,3%). Во

1999 се случи и продажбата на рафинеријата ОКТА на грчки Хеленик Петролеум за околу

32 милиони долари. Во 2000 година се случија неколку поголеми инвестициски потфати.

Меѓу нив е и аквизицијата вредна 46,5 милиони долари, кога Стопанска банка АД Скопје

беше купена од грчката групација НБГ, Европската банка за обнова и развој и

Меѓуародната финансиска корпорација, кои станаа сопственици на 95% од акциите на

банката. Тука е и превземањето на АДОР Македонија од страна на австралиската

компанија Кјуби, зделка вредна 15 милиони долари. Грчката компанија ФХЛ Киријакидис

за 9,6 милиони долари го превзеде Мермерниот комбинат во Прилеп истата година, за да

на крајот на годината се случи најголемото превземање во самостојна Македонија, а тоа е

превземањето на Телекомот. Преку својата унгарска подружница Матав, Дојче Телеком

купи 51% од акциите на Македонски Телекомуникации, со договор со македонската влада.

Вредноста на зделката беше 362,5 милиони евра, кои беа префрлени 2001та, пред

135

избувнувањето на военот конфликт во земјата. Истата таа 2001ва, беше превземен и Жито

Лукс од страна на грчки Елбиско, за 14 милиони долари. Меѓу останатите аквизиции кои

се направени од 2000 година па наваму, значајни да се споменат се:

- Продажбата на Електростопанство на Македонија-ЕСМ, на австриската групација

ЕВН во 2006та;

- Влез на австриската Шпаркасе банка во Инвест банка;

- Влез на словенечки Триглав во Вардар осигурување;

- Сава од Словенија во Табак осигурување;

- Мајлстон од Исланд во Комерцијално-инвестициона банка Куманово;

- Турската Халкбанк во ИК Банка;

- Инвестиции на новите телеком оператори Космофон (грчки ОТЕ), сега ОНЕ и

ВИП на Австрија телеком;

- купувањето на Битолска млекара од инвестицискиот фонд Данјуб фудс од Србија;

- купувањето на Идеал Шипка од хрватски Дукат.

Во истиот период се случи и гринфилд инвестицијата во млекарата Сведмилк, која

за жал не заврши славно. Во периодот од 2005-2008, рускиот Лук Оил влезе во

Македонија, а 2005-2006 се случија и превземањата на рудниците Бучим , Саса, Тораница

и Злетово.

Третата фаза од процесот на влез на СДИ во Р. Македонија сеуште е во тек. Оваа

фаза се манифестира со изградбата на нови капацитети во индустриско-технолошките

развојни зони. Имено, од средината на минатата деценија направен е значаен пресврт во

стратегијата и политиката за странски директни инвестиции во Македонија. Таа премина

од пасивна кон политика на активно и агресивно трагање по инвеститори, како што е

кампањата Invest in Macedonia. Токму поради тоа и потенцијалот на нашиот економски

простор за инвестирање, се очекува допрва да биде искористен од страна на

инвеститорите од странство. Добар знак за економскиот потенцијал на нашата земја за

инвестиции се гринфилд инвестициите кои доаѓаат од Џонсон Контролс, британската

136

компанија Џонсон Мети, германските Дрекслмаер и Кромерг и Шуберт, италијанската

Текнохозе, турските ТАВ и Суташ и други компании. Ако извршиме категоризација на

инвестициите според формата на СДИ, можеме да заклучиме дека, во периодот од 2005-

2008 година, од позначајните инвестиции, само Џонсон Контролс, Сведмилк и трговскиот

центар Рамстор се инвестиции што можат да се сместат во категоријата гринфилд. Сите

останати инвестиции се превземања.

Според извештајот на НБРМ за движењето и состојбата на СДИ во периодот од

1997-2005 година, Македонија, според оставреното ниво на СДИ од 1.8 милијарди долари,

спаѓа во групата на земји со ниско ниво на СДИ. Во истиот тој период, нивото на СДИ кај

земјите од Југоисточна Европа е највисоко во Чешка (60 милијарди долари), Романија (24

милијарди долари), Словачка (15,3 милијарди долари) и Хрватска (12.5 милијарди

долари).

Ниското ниво на СДИ во Македонија се гледа и преку нивното релативно ниско

учество во бруто домашниот производ (График бр.20).

График бр.20 СДИ како % од БДП во Р. Македонија

Извор: Капитал Магазин, според табела 1 Странски директни инвестиции во Македонија,

страна 12, март 2013

Во периодот од 1998-2005та година, просечното годишно учество на СДИ во БДП

изнесува околу 5%. Во наредните години ова учество е релативно ниско и се движи од

0

2

4

6

8

10

12

14

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

% од БДП

137

2,4% во 1999та, 6% во 2000та, 2,9% во 2002 година, 2,5 % во 2003та година, 5,9% во

2004та, 1,6 % во 2005та година, 6,5% во 2006та, 8,6% во 2007 година, 6% во 2008 година,

2,1% во 2009 година, 2,3 % во 2010 година, 4,4 % во 2011та и само 1,4% во 2012та година.

Најголема сума на инвестиции (745 милиони евра) во периодот од 1997 до

31.12.2011 година, се регистрирани од Холандија, која учествува со 20,4% во вкупната

вредност на СДИ (Табела бр.18). Зад Холандија, според податоците од НБРМ, се наоѓа

Австрија со 416,76 милиони евра и Словенија со 405,7 милиони евра. Според податоците

на Централниот регистар на Р. Македонија и регистарот за странски директни инвестиции

кој се води од 2008 година наваму, Холандија, Австрија и Словенија се исто така првите

три земји од каде што доаѓаат СДИ (види прилог табела 11). Несогласувањето на

податоците за износот на СДИ во извештаите на НБРМ и Централниот Регистар на Р.

Македонија се должи на фактот што, статистиката која ја води НБРМ (прилог табела 12), е

дел од статистиката за меѓународната инвестициска позиција на земјата, која ги

евидентира сите финансиски побарувања и обврски меѓу резидентите и нерезидентите на

точно одреден датум, а најчесто тоа е 31.12. Централниот Регистар пак, упишува влогови

на нерезиденти во Македонија во рок од 60 дена од денот на капиталната трансакција.

Табела бр.18 Состојба на странски директни инвестиции во Р. Македонија по земји до

31.12.2011та година

Земја Вредност

(во милиони евра)

Учество во%

Холандија 745 20,41%

Австрија 416,76 11,42%

Словенија 405,66 11,12%

Грција 390,48 10,70%

Унгарија 346,57 9,50%

Сент Винсент и Гренадин 139,16 3,81%

Франција 131,5 3,60%

Швајцарија 126,4 3,46%

Бугарија 120,29 3,30%

Турција 117,23 3,21%

Останати 710,42 19,47%

Вкупно 3649,47 100%

Извор: www.nbrm.gov.mk

138

Според Централниот Регистар на Р. Македонија, за периодот од 2008-2012 година,

најмногу инвестиции според бројот на физички и правни лица, се регистрирани од Србија

(179), Словенија (157), Турција (151), Грција (138) и Бугарија (121), (прилог табела бр 12.

Ако го погледнеме сумирано вкупниот број на инвеститори за истиот период, можеме да

заклучиме дека само 904 правни и 738 физички лица (вкупно 1642) се регистрирани како

активни носители на инвестициската активност во анализираниот период (табела бр.19).

Табела бр.19 Број на странски инвеститори по години од 2008-2012 година

Година 2008 2009 2010 2011 2012 Вкупно

Физички лица 129 160 178 133 138 738

Правни лица 196 160 178 178 192 904

Вкупно 325 320 356 311 330 1642

Извор: Централен Регистар на Р. Македонија

Според статистиката на Народната Банка на Р. Македонија од 1997-2011 година,

вкупните странски инвестици во трговски друштва изнесувале 3 185 милијарди евра, од

кои 1 951 милијарди евра се во спојувања и превземања (мерџери и аквизиции), а 1 233

милијарди евра се гринфилд инвестиции (Табела бр.20). Оваа статистика го потврдува

фактот дека активностите на спојувања и превземања Р. Македонија имаат широк замав.

Од самата табела можеме да видиме дека поголема промена на состојбата се

случува прво во 2001, а потоа во 2006 и 2007 година кога се случи ,,бумот” на

македонската берза и голем број индивидуални и институционални инвеститори од

регионот влегоа во акционерската структура на македонските котирани компании. Потоа,

кога берзанскиот ,,бум,, запре и почна светската криза, во 2008, 2009 и 2010 година имаме

мала промена на состојбата или т.н тренд на стагнација. Ова значи дека или влегувале

многу малку портфолио инвестиции или, и да влегувале повеќе, во исто време имало и

приближно ист одлив на истите од Македонија.

139

Табела бр.20 Состојба на вкупни инвестиции во Р. Македонија по структура 1997-2011 во

милиони евра

Акционерски капитал

Година Аквизиции и мерџери

(постојни инвестиции)

Гринфилд

(нови инвестиции)

Странски вложувања

во трговски друштва

1997 71,16 36,62 107,79

1998 181,46 44,65 226,11

1999 227,7 66,66 294,36

2000 405,72 111,68 517,4

2001 479,45 547,72 1027,17

2002 597 541,57 1138,57

2003 656,76 589,61 1246,37

2004 753,49 642 1395,5

2005 904,7 719,65 1624,34

2006 1158,75 791,09 1949,84

2007 1446,55 912,66 2359,21

2008 1583,45 957,29 2540,74

2009 1562,77 1047,56 2610,33

2010 1715,37 1014,16 2729,53

2011 1951,33 1233,96 3185,29

Извор: www.nbrm.gov.mk

4.1 Ефекти од странските инвестиции во Р. Македонија

Детални истражувања на темата кои се ефектите од странските директни

инвестиции во Македонија, не се направени. Ниедна релевантна државна или научна

институција нема спроведено длабинско истражување на ефектите на СДИ врз

вработеноста, порастот на БДП и извозот или трансферот на технологија и знаење, како

клучни економски параметри кои реагираат на странскиот капитал. Сепак, поради веќе

докажаните позитивни ефекти на странските инвестиции врз вработеноста, извозот и

трансферот на технологија и знаење кон домашните компании, и Македонија, како и

другите земји во развој, дава државна помош и субвенции за да ги привлече странските

инвеститори. Но, експертите укажуваат дека, паралелно со активностите за привлекување

на странски капитал, државите треба и да ги поттикнуваат домашните домашните

140

инвеститори да вложуваат во нови проекти. Планирањето на економскиот раст базирано

исклучиво на СДИ не е добитна комбинација, особено не за земји во развој и земји со

недоволно стабилно политичко и економско опкружување, од едноставна причина што

инвеститорот, како што дошол, така може и да си замине.

Најголемите позитивни ефекти од присуството на странските инвеститори се

очекуваат на локално ниво. Затоа и одредени земји даваат бенефиции за инвеститорите

кои ќе инвестираат во недоволно равиените подрачја, со што ќе се направат сериозни

поместувања во економска смисла.

Странските директни инвестиции се најдобриот и најсигурен начин за

финансирање на дефицитот на тековната сметка и генерирање на нови работни места.

Една од најголемите придобивки во Македонија е растот на вработеноста. Сепак, за да ја

намалиме вработеноста, потребно е да ги акцентираме индустриите со пониски

технологии на производство и оние поврзани со земјоделството. Влезот на

високотехнолошки индустрии може да значи соочување со недостиг на одредени

професии или дури и немање потреба од ангажирање на работна сила поради

автоматизираноста на процесите. А и додатната вредност која ја создаваат е многу мала.

Новите инвестиции во економските зони во Македонија најавуваат дека до крајот на 2013

во Дрекселмајер-Кавадарци, треба да се вработат до 2000 луѓе, во Кромерт и Шуберт

Битола, до 2500 итн. Поддршката на локалните компании преку користење на локални

добавувачи кои ги исполнуваат критериумите на странските компании, е уште една

придобивка за земјата. Затоа домашните компании постојано треба да се усовршуваат.

4.2 Бизнис климата во Македонија

Се поставува прашањето колку Македонија навистина е рај за инвеститорите од

странство? Според извештаите за конкурентност на меѓународните финаансиски

институции, како Светската Банка и ММФ, бизнис климата во Макледонија се подобрува.

Но, сеуште има многу недостатоци во условите за водење бизнис што ја искривуваат

сликата за Македонија во очите на странските инвеститори. Како главни предности за

водење бизнис во Македонија, странските инвеститори ги истакнуваат:

- ефтината работна сила;

- ниските даноци;

141

- можноста да се отвори фирма преку ноќ;

- брзината на добивање лиценци и дозволи за работа.

Табела бр.21 Фискални бенефиции што ги дава Р. Македонија на странските инвеститори

Фискални бенефиции што ги дава Македонија

10% Данок на добивка и персонален данок

0% Данок на реинвестирана добивка

35 Договори за избегнување на двојно одданочување со други земји

0% Данок за работење во Технолошко-индустриските зони

2%-4% Данок на имот

Извор: Капитал, Магазин за бизнис и политика, стр.23

Инвестициските можности за странските инвеститори во технолошко-

индустриските зони се дадени во следната табела (Табела бр.22).

Табела бр.22 Субвенции за инвеститорите во технолошко-индустриските развојни зони

Субвенции за технолошко-индустриските развојни зони

1. Ослободување од данок на добивка

2. Ослободување од персонален данок

3. Ослободување од ДДВ

4. Ослободување од акциза

5. Ослободување од царина за репроматеријали и опрема и машини

6. Субвенции до 500 000 евра за градежни трошоци

7. Целосно обезбедена инфраструктура и комунални приклучоци

Извор: Капитал, Магазин за бизнис и политика, стр.110

142

Генерално, бизнис климата во Македонија е поддржана од стабилни

макроекономски услови, но тоа не е доволно за да една бизнис клима биде добра. Во

отсуство на макроекономска стабилност, секоја бизнис клима е непредвидлива. Таквата

несигурност има негативни ефекти врз поттикнувањето на инвестициите, што реултира во

бегање на инвеститорите или инвестирање само тогаш кога очекуваната стапка на поврат

на инвестициите е многу висока. За да една бизнис клима биде квалификувана како добра,

потребно е и ефикасна регулатива, компетентност на бирократијата и судството,

елиминирање на корупцијата, поголема независност на судството и поголема

квалификуваност на работната сила.

Иако далеку од совршена, сепак, бизнис климата во Македонија која бележи

напредок во сите тие сегменти, е поволна. Сепак, останува предизвикот и понатаму да се

работи на подобрување на бизнис средината, бидејќи некои промени лесно се остваруваат,

додека пак за некои е потребна подолгорочна стратегија за нивна реализација.

5. Предвидувања за М&А активноста во иднина

Во 2012та година, светските текови на странски директни инвестиции опаднаа за

18% или за 1.3 трилиони американски долари до ниво, кое е блиско до нивото достигнато

во 2009та година, а се должи на макроекономската нестабилност и политичка несигурност

за превземање на инвестициски потфати. Опоравувањето на тековите на странските

директни инвестиции кое започна во 2010тата и 2011та година, се очекува да потрае малку

подолго од очекуваното. И покрај фактот што ризикот е голем, сепак приливот на СДИ

може да забележ скромен раст во текот на 2012-2013та година. Остриот пад на СДИ

претставува целосен контраст во однос на движењето на другите макроекономски

варијабли, како што е растот на БДП, трговијата и вработеноста, кои остануваат да се

движат во рамките на една позитива (види график бр.21).

Приливот на СДИ во земјите во развој бележи драматичен пад до вредности кои

последен пат се видени дури пред цели десет години. Повеќето од ЕУ земјите исто така

забележаа значајни опаѓања на тековите на СДИ до вредност од околу 150 милијарда

американски долари. Америка исто така бележи пад на СДИ за околу 80 милијарда

американски долари.

143

График бр.21 Прилив на СДИ на глобално ниво, просек во периодот од 2005-2007 година

и 2007-2014та година (трилиони американски долари)

*Ревидирани, **Пресметани, ***Прогнози

Извор: UNCTAD WIR 2012, page

За прв пат досега, тековите на СДИ кон земјите во развој ги надминаа оние во

развиените земји, за околу 130 милијарда американски долари. Тие останаа еластични и

опаднаа само околу 3%. Инвестициските текови кон Азија иако загубија од својата сила,

сепак останаа на историски највисоко ниво. Мал пораст регистрираа и Латинска Америка

и Африка. Податоците за прекуграничните спојувања и превземања покажуваат дека

додека инвеститорите од развиените земји масовно се повлекуваат, инвеститорите од

земјите во развој полека но сигурно се качуваат на седлото, што го потврдува фактот дека

нивното учество во М&А процесите е зголемено до дури 37%.

Губењето на сила на макроекономското окружување како резултат на ниските

стапки на раст на БДП, трговијата, создавањето на капиталот и вработеноста, како и

постоењето на голем број на ризични фактори во политичкото окружување како

последица на кризата во Евро зоната, фискалните поместувања во Соединетите

Американски Држави, промените во управувањето на поголемиот дел од големите

економии во 2012та, како и широкораспростанетите промени на политиките кои ги

афектираат СДИ, беа водечки фактори за креирање на несигурност кај инвеститорите, што

пак се одрази на забавувањето на опоравувањето на странските директни инвестиции

(Табела бр.23).

144

Табела бр.23 Стапки на раст на светскиот БДП, БСФК, трговијата, вработеноста и СДИ

(2008-2014)

Извор: UNCTAD врз база на податоци од Светската Банка за БДП, Меѓународниот

монетарен фонд за БСФК и Светската организација на трудот за вработеноста.

а–Пресметки,б–Прогнози

БСФК=Бруто создавање на фиксен капитал

График. Бр 22 Светски текови на СДИ, развиени, земји во развој и земји во транзиција

(2000-2013) во милјарда американски долари

Извор: UNCTAD WIR 2012, page 13

Светските глобални текови на СДИ опаднаа за 18% во 2011 година, или во

вредност од 1.3 трилиони американски долари.

145

Тековите на странски директни инвестиции кон земјите во развој во 2012та година

останаа релативно еластични, достигнувајќи го нивото од 680 милијарда американски

долари, што е второ по големина досега регистрирано ниво (График бр.22). Апсорпцијата

на земјите во развој беше дури за 130 милијарди долари поголема од онаа на развиените

земји.

Со цел стимулрање на растот, многу земји во светот продолжија со

либерализацијата и промоцијата на странските директни инвестиции во различни

индустрии. Во исто време се презентираа и нови рестриктивни мерки во склоп на

индустриските политики кои се манифестираа во влезните политики за странските

инвеститори (како на пр. во земјоделството, фармацијата), во екстрактивната индустрија

преку национализацијата, и во пристапот кон надворешните СДИ, кој стана многу по

сериозен од порано.

И покрај влијанијата од светската економска и финансиска криза од 2008-2009та

година и тековната должничка криза, приливот на странските директни инвестиции во

2011 та година порасна за 16%, надминувајќи го пред кризното ниво од 2005-2007 за прв

пат. Овој пораст се манифестира и покрај високите профитни кои ги остварија

транснационалните компании и оставрувањето на релативно високи стапки на раст во

земјите во развој во текот на 2011та година. Економската нестабилнот и можноста за

остварување на пониски стапки на раст во повеќето од брзорастечите пазари го доведува

во прашање прекинувањето на овој тренд во 2012та година. УНКТАД предвидува

забавување на стапката на раст на СДИ во 2012та година, со спуштање на нивото на

тековите на 1.6 трилиони амрикански долари. Индикаторите сугерираат дека вредноста на

прекуграничните мерџери и аквизиции, како и гринфилд инвестициите, во првите пет

месеци од 2012та година, ќе опадне. А пак, слабите нивоа на М&А сугерираат бавни

текови на СДИ во вториот дел на годината.

Проекциите на УНКТАД базирани на макроекономски фундаменти за движењето

на СДИ на среден рок, покажуваат скромен но стабилен раст на тековите на СДИ кој може

да достигне 1.8 трилиони и 1.9 трилиони во 2013 и 2014та година, доколку изостанат било

какви макроекономски шокови (График бр.23). Несигурноста на инвеститорите околу

насоката на движењето на економските случувања во овој период, сепак постои.

146

График бр23 Светски текови на СДИ од 2002-2011 и проекција за 2012-2014та година во

милијарди американски долари

Извор: UNCTAD, World Investment Report 2012, page 1

График бр.24 Перцепција на ТНК за светската инвестициска клима (2012-2014), во

процент од одговори

Извор: UNCTAD, World Investment Report 2012, page 2

Според студијата на УНКТАД за прогнозите за инвестициите во светот,

,,испитаниците кои се песимисти во однос на светската ивестициска клима за 2012 се

помногубројни во однос на оние кои се оптимисти дури за 10 проценти поени.,,86

Сепак,

најголемата група на испитаници, скоро половина, се или неопределени или неодлучни.

Кога станува збор за нивните идни проширувања преку СДИ, повеќето од испитаниците

86

UNCTAD, World Investment Report 2012 - Owerview

147

одговориле дека очекуваат пораст помеѓу 2012 и 2014та споредено со остварените нивоа

во 2011та година (види График бр.24).

Во 2011та година, тековите на СДИ кон развиените земји пораснаа нагло

достигнувајќи 748 милијарди американски долари, што е за 21% повисоко ниво од она во

2010та. Сепак тоа ниво сеуште беше за ¼ помало од просекот за последните три години

пред кризата. Земјите во развој и транзиција, и покрај растот забележан кај развиените

земји, успеаја заедно да регистрираат нов рекорден пораст на приливот на СДИ од дури

777 милијарди американски долари (раст за 12%). Реализацијата на едни вакви нивоа на

раст на тековите на СДИ кај овие земји во тек на економска и финансиска криза, говори за

економскиот динамизам и големата улога што овие земји ја имаат во понатамошните

текови на СДИ во светски рамки.

Растот во земјите во развој се должи на 10% пораст на СДИ во Азија и 16

процентен пораст во Латинска Америка и Карибите. Во земјите во транзиција, порастот на

СДИ беше на 92 милијарда американски долари. Во Африка, иако продолжи надолниот

тренд на опаѓање на тековите на СДИ, сепак тој пад беше маргинален. Додека пак,

најмалку развиените земји забележаа пад на СДИ за 11%, односно 15 милијарди

американски долари.

Фигура бр.3 Најперспективните економии домаќини на СДИ за периодот од 2012-2014

(х) = рангирање во 2011 година

Извор: УНКТАД, World Investment Report 2012

148

Сите индикатори укажуваат на тоа дека земјите во развој и транзиција ќе продолжат со

стапката на раст во светските СДИ на среден рок. ,,Според едно истражување на

управителите за десетте најперспективни дестинации до 2014 година, кои вклучуваат 6

земји во развој и транзиција, Индонезија за прв пат го наоѓа своето место меѓу првите пет

најатрактивни дестинации за инвестирање”.87

(Фигура бр.3)

Во сите три групи на земји (развиени, земји во развој и земји во транзиција, (Tабела

бр.24), се очекува скромен раст на приливот на СДИ. Меѓу земјите во развој, од

обновувањето на тековите на странските директни инвестиции Африка ќе забележи

најдобри резултати. Умерен раст на СДИ се очекува во Азија (вклучувајќи ја Источна и

Југо-Источна Азија, Јужна Азија и Западна Азија) и Латинска Америка. Во земјите во

транзиција имаме понатамошен раст на тековите на СДИ во 2012, со достигнување на

својот максимум од 2007мата во 2014 година.

Табела бр.24 Економетриски резултати за движењето на тековите на СДИ на среден рок,

по регион

Извор: UNCTAD, World Investment Report 2012, based on Table 2. Summary of econometric

results of medium-term baseline scenarios of FDI flows, by region (Billions of dollars), page 4

5.1 Заклучни согледувања: Кој е изборот, М&А или Гринфилд?

Во 2011та година спојувањата и превземањата пораснаа: од 44%во 2010 на 62% во

2011та година, како резултат на зголемувањето на бројот на мега-зделките (зделки со

87

UNCTAD, World Investment report 2012 Overview, page 34

149

вредност над 3милијарди американски долари). Ваквиот тренд го рефлектира порастот на

вредноста на средствата на пазарот на капитал и зголемениот финансиски капацитет на

купувачите да се носат со таквите потфати. Во 2011та година, гринфилд инвестициските

проекти го задржаа своето стабилно ниво од 904 милијарди американски долари, иако

опаднаа во вредносна смисла претходните 2 години. За разлика од нив, земјите во развој и

земјите во транзиција останаа и понатаму домаќини на повеќе од две третини од

вклупните гринфилд инвестиции во 2011та година.

Вкупната вредност на гринфилд инвестициите останува значително повисока од

онаа на прекуграничните М&А и покрај фактот што во најголем дел самиот раст на

светските гринфилд инвестиции е придвижен од растот на прекуграничните М&А.

5.2 Новоочекуваните трендови на М&А во земјите во развој

5.2.1 АФРИКА

Тековите на СДИ кон Африка иако продолжуваат да опаѓаат, сепак

предвидувањата за идните движења се охрабрувачки. Падот на СДИ во Африка во 2011,

во најголем дел беше предизвикан од падот во Севрна Африка. Како контраст на овој пад,

во Суб-сахарска Африка, нивоата на приливи на СДИ пораснаа од 29 милијарди во 2010та

на 37 милијарди американски долари во 2011та година. Ваквите отскоци на СДИ во Јужна

Африка го забрзаа опоравувањето. Помеѓу факторите кои придонесуваат за таквите

промени се и растот на цените на стоките, појавата на т.н. средна класа, услугите како

банкарставото, малопродажбата и телекомуникациите, кои делуваат како екцелератори за

самиот раст на СДИ.

5.2.2 АЗИЈА

Источна и Југо-источна Азија, како региони во развој, регистрираа прилив од СДИ

во вредност од 336 милијарди американски долари или вкупно 22% од светските

приливи.Југо-источна Азија продолжува да остварува поголем раст на СДИ од Источна

Азија. Четири земји од Организацијата за соработка на земјите од Југо-источна Азија

(АСЕАН): Брунеи, Индонезија, Малезија и Сингапур, се едни од земјите кај кои е

забележан тој раст на СДИ. Рекордно ниво од 124 милијарди долари е регистрирано и кај

Кина, која остана на врвот на листата на најпосакувани дестинации за инвестирање,

според УНКТАД.

150

После мал пад во 2009-2010та година, СДИ во Јужна Азија пораснаа на 39

милијарди Американски долари, главно како резултат на порастот на приливот на СДИ во

Индија, на кој можат да му се препишат дури четири петтини од вкупниот прилив на СДИ

во целиот регион. Падот на М&А во производството беше компензиран со раст на

прекуморските гринфилд проекти особено во екстрактивната индустрија, металургијата и

бизнис услугите. Земјите од овој регион се соочени со разни предизвици како што е

политилкиот ризик и други ограничувања на СДИ, кои мора да бидат отстранети се со цел

да се креира една поволна инвестициона клима.

Приливите на СДИ во Западна Азија опаднаа на 49 милијарди долари во 2011та

година. Опоравувањето на инвестициските текови кон надвор (одливи на СДИ) доаѓа во

2011та после петгодишното стоење во место се до 2010та година, што укажува на

враќањето на прекуморските аквизиции на инвеститорите после еден подолг период на

деинвестирање. Ова опоравување во главно е придвижувано од порастот на

прекуморските гринфилд проекти во секторот на производството.

5.2.3 ЛАТИНСКА АМЕРИКА И КАРИБИТЕ

Во Латинска Америка и Карибите приливот на СДИ, главно како резултат на

големите приливи на инвестиции во Јужна Америка, порасна на 217 милијарди

американски долари. Растот на СДИ во Јужна Америка е резултат на појавата и ширењето

на потрошувачките пазари, високите стапки на раст како и богатството со природни

ресурси. Кога станува збор за одливите на СДИ, тие регистрираа пад за 17% во 2011та, во

однос на порастот за 121% во 2010та, поради зголемувањето на значењето на оние

инвестиции кои не се поврзани со зголемување на продуктивноста на операциите во

странство, како и репатријацијата на меѓуфирмените заеми од страна на Бразилските

надворешни инвеститори. Во овој регион, на пат е едно поместување на работите преку

серија на мерки дизајнирани со единствена цел за зголемување на продуктивните

капацитети и подршка на секторот на производството. Ваквите активности во голема

мерка можат да ги изменат инвестициските планови на инвеститорите, особено на оние во

автомобилската, компјутерската и индустријата за производство на земјоделски машини,

кои веќе најавиле инвестициски активности во регионот. Како инвеститори оведе се

јавуваат Европа и Северна Америка, како и некои од земјите во развој и Јапонија.

151

ЗАКЛУЧОК

СДИ се една од клучните карактеристики на светската економија во последните

20тина години. Оваа форма на тек на приватниот капитал, на агрегатно ниво, порасна со

неочекувана брзина во последните две декади. Овој раст, манифестиран преку

спојувањата и превземањата како форма на СДИ, како и значењето што странските

директни инвестиции го имаат како еден од најмалку повредливите извори на

финансирање во меѓународната трговија, можноста преку нив да се канализираат ресурси

во земјите во развој, како и нивната комплементарност со домашното штедење и нивното

влијание врз растот на вкупните инвестиции во земјата домаќин на истите, беше и една од

главните причини и главен мотив за ова мое истражување. Фактот што, СДИ прераснуваат

во мотор на економскиот раст и главна движечка сила на интегрирањето на земјите во

развој во светската економија, сам по себе ја наметнува потребата од нивно подлабоко

истражување и следење на нивната динамика низ годините што доаѓаат.

Потенцијалните бенефити што можат да ги продуцираат СДИ врз економскиот раст

и развој, генерално доаѓаат од неколку канали. Како прво, СДИ се помалку нестабилни за

разлика од други приватни текови и обезбедуваат стабилен извор на финансирање кој

може да одговори на потребите од капитал. Второ, СДИ се значаен и веројатно и

најдоминантен канал за меѓународен трансфер на технологија. Мултинационалните

претпријатија, како главни носители на СДИ, се моќни и ефективни средства за

дисеминација на технологијата од развиените кон земјите во развој, а многу често и

единствен извор на нови и иновативни технологии кои не се достапни на малите пазари.

Трето, технологијата коа е дисеминирана преку СДИ, генерално доаѓа како ,,пакет” кој

вклучува капитал, вештини и менаџерско know-how, потребни за правилна експлоатација

на трансферираната технологија. Други потенцијални бенефити од СДИ за земјите

домаќини на истите се и: зголемена конкуренција на пазарот на финални производи,

развој на човечкиот капитал, подобрувања во стандардите на корпоративното управување

и правните рамки. Со други зборови, СДИ го стимулираат извозот, го поттикнуваат

развојот на претпријатијата во земјата домаќин на инвестициите, го унапредуваат

човечкиот капитал и вршат трансфер на напредна технологија, со што носат и одредени

социјални бенефити и бенефити за окружувањето, генерално со позитивнен предзнак.

152

Економските бенефити од СДИ, па така и од М&А, се реални, но тие не се

појавуваат автоматски. Моите истражувања покажаа дека, за да се остварат максимални

бенефити од странското присуство во една земја, најважно е да постои здрава средина која

ги охрабрува и домашните и странските инвестиции, која ги стимулира иновациите и

подобрувањата на вештините и придонесува за создавање на една компетитивна

корпоративна клима.

Земјите со еднакво ниво на економски развој кои не можат да ги користат

позитивните екстерналии од странското присуство, можат да бенефицираат од

внатрешните СДИ преку ограничениот влез на интернационалните фондови. Преку

олеснување на финансиските ограничувања, СДИ им овозможуваат на земјите домаќини

да остварат високи стапки на раст, кои во главно произлегуваат од бруто фиксниот

капитал.

Економските ефекти од М&А како форма на СДИ, врз економиите кои немаат

други извори на финансирање, зависи само од политиките што ги спроведуваат властите

на земјите домаќини на инвестициите, а кои можат да бидат базирани на факторите кои ги

афектираат постојните или пак, факторите кои ги афектираат потенцијалните

инвеститори.

Кога станува збор за повратните ефекти во една земја од М&А, како форма на

СДИ, можна е појава на одередени микро ориентирани проблеми, како негативна страна

на странските инвестиции. Всушност, економските промени индуцирани од М&А можат

да предизвикаат негативни дистрибутивни и ефекти врз вработеноста во земјата домаќин.

Двете категории на проблеми се привремени, но можат да бидат и пролонгирани и

влошени поради отсуството на соодветни политики. Така, додека вкупниот ефект од М&А

како форма на СДИ врз развојот на претпријатијата и продуктивноста е речиси секогаш

позитивен, тој најчесто со себе носи и дистрибутивни промени и потреба од индустриско

преструктуирање во домашната економија. Овие промени значат зголемување на

трошоците за прилагодување и се предмет на отпор за социјалните групи кои не се гледаат

како добитници во целиот тој процес. Структурните ограничувања во земјата домаќин ги

зголемуваат таквите трошоци, особено онаму каде што пазарите на трудот се премногу

бавни за да обезбедат нови можности за вработување, за лицата засегнати од

преструктуирањето. Како и да е, трошоците се олеснуваат ако се применуваат соодветни

153

практики за поголема флексибилност и макроекономска стабилност и се имплементираат

адекватни правни и регулаторни рамки. Иако главната одговорност за ова ја имаат

локалните власти на земјата домаќин на инвестициите, сепак и МНК и меѓународните

форуми исто така играат голема улога.

Во случаите кога домашните правни, конкурентски и еколошки рамки се слаби или

недоволно зајакнати, присуството на финансиски силни странски претпријатија може да

не биде доволно за да се поттикне економскиот развој. Но, таму каде што економските и

правни рамки креираат една здрава средина за бизнис, влезот на силни странски

претпријатија го стимулира бизнис секторот на земјата домаќин, било преку конкуренција

или вертикални поврзувања, што е позитивна страна на странските инвестиции. Па така,

за М&А како форма на СДИ, може да се каже дека се катализатор и огледало на основните

предности и слабости на земјите домаќини во рамките на нивните корпоративни средини.

Во тој контекст се споменува и улогата и значењето на земјите во развој во

инвестициските текови во светски рамки, кое константно расте. Земјите во развој, за

релативно краток период, прераснаа, не само во атрактивни локации за инвестирање, туку

и во значајни надворешни ивеститори. Динамиката на нивниот развој ја манифестираат

тековите на нивните инвестиции, главно во форма на М&А, како доминантна форма на

инвестирање на капиталот. Моите истражувања покажаа дека, од 1990 до 2000 година,

кога земјите во развој сеуште не се големи играчи во смисла на превземачи на фирми

надвор од границите на своите земји, сепак имаат големо значење во регионален контекст,

особено Азија и Латинска Америка. Нивното учество во М&А во 1996-1997 го надминало

износот од 10%, за да во 2011 година, земјите во развој бидат домаќини на вкупно 684,4

милијарди американски долари странски директни инвестиции, што е за речиси 7 пати

поголема вредност од онаа во 1996 година.

Африка како регион во развој, се јавува како најмалку атрактивен регион за М&А

инвестиции кој не регистрирал значајни движења во вредноста на М&А до 2000 година.

Развојот на пазарот на стоки, зголемувањето на профитабилноста на инвестициите, како и

подобрувањето на политичкото окружување, биле главни поттикувачи на приливите на

странски инвестиции во Африка од 2007 година па наваму.

Азиските фирми биле и сеуште се значајни превземачи во земјите во развој, со

голема вредност на М&А трансакциите до 2000 година, во споредба со земјите во развој

154

во другите региони. Комбинацијата од поволни услови за бизнис, прогресот кон

понатамошна регионална интеграција, подобрувањата во инвестициското окружување

како и факторите специфични за самата земја, придонеле за добриот перформанс на овој

регион од 2000 година па наваму.. Кина и Хонг Конг остануваат топ дестинации - примачи

на М&А. Одржливиот економски раст, демографските промени, како и подобрувањата во

бизнис климата и новите инвестициски можности, остануваат главни фактори за

привлекување на СДИ и зголемувањето на М&А активноста и во 2010 и 2011 година, кога

вкупната вредност на М&А трансакциите достигнала вредност од дури 80 милијарди

американски долари.

Латинска Америка и Карибите денес доминираат како регион со најмногу М&А

трансакции, со Аргентина и Бразил како најголеми продавачи. Главна движечка сила на

овој процес на М&А до 1999 година во двете земји, бил процесот на приватизацијата.

Желбата да се генерира влез на овие растечки пазари и да се искористат бенефициите кои

ги пружат истите преку либерализацијата на нивните индустрии, биле водечките мотиви

на МНК за превземање на М&А трансакции во овој регион. Ефектите од глобалната

финансиска криза го намалиле приливот на инвестиции во Латинска Америка и Карибите,

па спојувањата и превземањата во регионот колабрирале влегувајќи во негатива поради

продажбата на странските филијали на домашните компании, особено во Бразил.

Во земјите во развој во Централна и Источна Европа, до 1999 година, повеќето

од М&А трансакциите биле поврзани со процесот на приватизација и инфраструктурните

реформи. Токму поради природата на овие реформи, бројот и вредноста на М&А во овие

земји била флуктуирачки низ годините. Но, од 2000 година наваму, бројот на М&А

почнува да расте. Овој пораст генерално се поврзува со процесите на приватизација во

овој регион, како и бриот раст на потрошувачките пазари и природните ресурси со кои

овие земји располагаат.

Во Р. Македонија, инвестициската активност до 90тите години е релативно слаба.

Но, од 90тите наваму имаме тренд на пораст. Имено, М&А активноста во Македонија

преовладува над инвестициите во нови проекти. Бројот на М&А трансакциите го

надминува бројот на гринфилд проектите. Она што е значајно е што се случува значаен

пресврт во стратегијата и политиката за привлекување на странски директни инвестиции

во Македонија, која, од пасивна, премина кон политика на активно и агресивно трагање по

155

инвеститори. Токму поради тоа потенцијалот на нашиот економски простор за

инвестирање, се очекува допрва да биде искористен од страна на инвеститорите ширум

светот. Добар знак за тоа се гринфилд инвестициите од Џонсон Контролс, британската

компанија Џонсон Мети, германските Дрекслмаер и Кромерг и Шуберт, италијанската

Текнохозе, турските ТАВ и Суташ и сл.

Со цел стимулрање на растот, многу земји во светот продолжуваат со

либерализацијата и промоцијата на странските директни инвестиции во различни

индустрии. Во исто време се презентираат и нови рестриктивни мерки во склоп на

индустриските политики, кои се манифестираат во влезните политики за странските

инвеститори (како на пр. во земјоделството, фармацијата), во екстрактивната индустрија

преку национализацијата, и во пристапот кон надворешните СДИ, кој станува многу по

сериозен од порано.

Проекциите за идните движења на тековите на СДИ на среден рок, соред UNCTAD,

базирани на макроекономски фундаменти, покажуваат скромен но стабилен раст на

тековите на СДИ во 2013 и 2014та година, доколку изостанат било какви макроекономски

шокови. Несигурноста на инвеститорите околу насоката на движењето на економските

случувања во овој период, сепак не е незанемарлива. На прашањето која форма на

инвестирање фирмите ќе ја преферираат, UNCTAD прогнозира дека вредноста на

гринфилд проектите ќе биде поголема од онаа на прекуграничните М&А и покрај фактот

што во најголем дел, самиот раст на светските гринфилд инвестиции е придвижен од

растот на прекуграничните М&А.

Сепак, повеќе од јасно е дека, земјите не треба да ги базираат своите развојни

стратегии на бенефитите што ги даваат СДИ и нивните форми. Внатрешните СДИ повеќе

треба да се гледаат како вреден и значаен суплемент на локалните напори, а не како

главен извор на раст. М&А, како форма на СДИ, неможат да бидат главен извор за

решавање на проблемите со сиромаштијата на земјите во развој. Со фактот дека

внатрешните СДИ претставуваат 15% од вкупниот домашен капитал во земјите во развој,

тие делуваат како важен суплемент на домашно произведениот фиксен капитал, многу

повеќе, отколку како примарен извор на финансирање. Затоа, земјите кои се неспособни за

зголемување на фондовите за инвестиции, бенефицираат од СДИ. Додека М&А можат

значајно да придонесат за формирање на човечкиот капитал, трансферот на технологии,

156

преструктуирање на претпријатијата и зголемување на конкуренцијата, властите се тие

кои мораат да превземат основни мерки за да го зголемат образовното ниво, да

инвестираат во инфраструктурата и да го подобрат здравјето на домашниот бизнис сектор.

Затоа што ефектите од СДИ, а со тоа и од М&А, зависат од спроведувањето на соодветна,

точна и навремена политичка активност од страна на националните власти.

М&А се главни поттикнувачи на економскиот развој, па оттаму и нивната

исклучително важна улога во глобалната економија. Од аспект на помалку развиените

земји и земјите во развој, може да се констатира дека М&А, како форма на СДИ, иако не

можат да бидат носители на развојот на нивните економии, сепак, можат да бидат

значајни катализатори на развојниот процес.

157

БИБЛИОГРАФИЈА

- Andrade, Mitchell & Stafford , New evidence and perspectives on mergers, 15

JOURNAL OF ECONOMIC PERSPECTIVES, Spring 2001

- Andrade & Stafford, Investigating the economic role of mergers, mimeo, Harvard

Business School, 1999

- Altenburg, T., Linkages and spillovers between Transnational corporations and small

and medium-sized enterprises in developing countries – Opportunities and policies, TNC-SME

Linkage for development. Issues-experiences-best practices, 2000, UNCTAD, Geneva

- Bertoncelj. Andrej, VALUE CREATION CHAIN IN MERGERS AND

ACQUISITIONS Department of еngineering, Institute for мanufacturing, University of

Cambridge, 2008

- Bruner, R.F., Applied Mergers and Acquisitions, Wiley Finance, New York, 2004

- Blomstrom, M., S. Globerman and A. Kokko, The determinants of host country

spillovers from Foreign direct investment, CEPR discussion paper 2350, 2000

- Carleton, J.P. and Lineberry, C.S., Achieving post-merger success, John Wiley&Sons,

San Francisco, 2004

- Chatterji, Deb., Accessing external sources of technology, Research-technology

management 39, no. 2: page 48-56

- Cantwell John, Santangelo Grazia D., The developing economies, M&AS AND THE

GLOBAL STRATEGIES OF TNCS, December 2002, page 403-433

- Cohen, W.M. and D.A. Levinthal., Innovation and learning: the two faces of R&D.

Economic Journal, 99, 1989, pp. 569-596

- Caves, R. E. , Multinational Enterprise and Economic Analysis. 2nd edition, London,

Cambridge University Press. 1996

- Copeland, T. and Weston, F.J. (1988), Financial theory and corporate policy, 3rd

edition, Menlo Park (CA).

- Damodaran, A., The value of control: implications for control premia, minority

discounts and voting share differentials, Stern School of Business, New York. 2005

- Dunning, J. , Multinational enterprises and the global economy, Addison-Wesley

Publishing Company, 1993

158

- Duce Maitena, Definitions od foreign direct investment (FDI), a methodological note,

Banco de Espana, Final Draft, 31 July 2003, page 2

- Diaconu Laura, The multinational companies and the emerging markets, „Alexandru

Ioan Cuza” University Iai, Faculty of Economics and Business Administration, Carol I Avenue,

no. 22

- Eiteman, Cross-border mergers, acquisitions, and valuation, US Chapters. Chapter 22,

2007

- Emery, J.T., M.T. Spence, L.T. Wells and T. Buehrer, Administrative barriers to foreign

investment, Reducing red tape in Africa, 2009, FIAS Occasional Paper 14

- Farrell & Shapiro, Scale economies and synergies in horizontal merger analysis, 2000,

page 68

- Goldman, Eitan, and Gary Gorton, The visible hand, the invisible hand and efficiency,

Wharton Financial Institution Center Working Paper No. 00-05. 2000, Philadelphia, PA: The

Wharton School, University of Pennsylvania.

- Grinblatt, Mark & Titman, Sheridan , McGraw- Hill, Financial Markets and Corporate

Stategy, 2006

- Guidebook, The technology of M&A , Stages of the M&A process, 2000, page 2

- Huang, C.T. and Kleiner, B. New developments concerning managing mergers and

acquisitions, Management Research News, 2004,Vol. 27, No. 4/5, pp.54-62.

- Harding, D. and Rouse, T., Human due diligence, Harvard business review, April 2007,

pp.124-131

- Hou, Olsson & Robinson, Does Takeover Increase Stockholder Value? , mimeo,

University of Chicago, 2000

- Imad A. Moosa, FDI Theory, evidence and practice

- Jorgensen Bagterp V. and Bach Irene, The Importance of Mergers&Acquisitions within

the Danish banking sector during a financial crisis, BSC IN BUSINESS ADMINISTRATION

AND INTERNATIONAL MANAGEMENT DEPARTMENT OF BUSINESS STUDIES, May,

2010

- Jensen M. and Ruback R.S., The market for corporate control: The scientific evidence,

Journal of Financial Economics, 1983 Vol.11, No. 1, pp.5.

- Klein M, Aaron C. and Hadjimichael B., Foreign direct investment and poverty

reduction, 26 March, 2001

159

- Kitenge Christian, Kingombe Moembo, Employment effects of foreign direct

investment in host developing countries: Survey and trends, policy integration department,

International Policy Group, September 2002, page 42

- Lall, S., Learning from the Asian Tigers, MacMillan Press, London. 1996

- Lall, S., FDI and development: research issues in the emerging context, Policy

Discussion Paper 20, Centre for International Economic Studies, University of Adelaide. 2000

- Lall, S., Industrial strategy and policies on foreign direct investment in East Asiа,

Transnational Corporations, 4(3), 1995 pp. 1-26

- Lipsey, R.E., Home and Host Country Effects of FDI, NBER Working Paper No. 9293,

2002

- Mitchell & Mulherin, The Impact of Industry Shocks on takeover and restructuring

Activity, 41 JOURNAL OF FINANCIAL ECONOMICS, 1996, page 193

- Morck, Shleifer & Vishny, Do managerial objectives drive bad acquisitions? 45

JOURNAL OF FINANCE, 1990. page 31

- Moran, T.H., Foreign direct investment and development, Institute for International

Economics, Washington, DC. 1998

- Madani, D., A review of the role and impact of export processing zones, Policy

Working Paper 2238, World Bank, Washington. 1999

- Malchow-Moller, N., Markusen, J.R., Schjerning, B., Foreign firms, domestic wages,

Working Paper 13001, NBER, Cambridge, 2007

- OECD, Foreign direct investment for development, MAXIMISING BENEFITS,

MINIMISING COSTS, Owerview, OECD, 2002

- Pinto, J.K. and Prescott, J.E., Planning and tactical factors in the project implementation

process, Journal of Management Studies, 1990 Vol. 27, No. 3, pp. 305-318.

- Pautler Paul A , EVIDENCE ON MERGERS AND ACQUISITIONS, Bureau of

Economics, Federal Trade Commission., September 25, 2001, page 2

- Rochart, J.F. ,Chief executives define their own data needs, Harvard Business Review,

1979. Vol. 57, No. 2, pp. 81-83

- Rodrik, D., Can integration into the world economy substitute for a development

strategy?, Note prepared for the World Bank's ABCDE-Europe Conference in Paris, June,2000,

page 25

- Sirower, M.L., The synergy trap: How companies lose the scquisition game, The Free

Press, New York., 2007

160

- Thomas, K. and Allen, S., The learning organisation: a meta-analysis of themes and

literature, The Learning Organization; 2006 Vol. 13, No. 2, pp.123-139

- UN, Report of the Executive Committee on Economic and Social Affairs of the United

Nations, Finding solutions to the debt problems of developing countries, New York, 20 May

1999

- UNCTAD, World Investment Report, 1999, Geneva

- UNCTAD, World Investment Report, 2000, Geneva

- UNCTAD,World Investment Report, 2001, Geneva

- UNCTAD, World Investment Report, 2007, Geneva

- UNCTAD, World Investment Report, 2011, Geneva

- UNCTAD, World Investment Report, 2012, Geneva

- Warga & Welch, Bondholder Losses in Leveraged Buyouts, 6 REVIEW OF

FINANCIAL STUDIES, 1993 page 959

- Williamson, Oliver E., Corporate control and business behavior: An enquiry into the

effects of organization form on enterprise behavior, 1970 , Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall

- Wells, L.T. and A.G. Wint, Marketing a Country: Promotion as a tool for attracting

foreign investment, Washington, D.C. International Financial Corporation, 1990

- Wheeler, D. and A. Mody, International investment location decisions: the case of US

firms, Journal of International Economics, 33, 1992, pp. 57-76

- Willem te Velde Dirk, Policies towards foreign direct investment in developing

countries: emerging best practices and outstading issues, Overseas Development Institute,

London March 2001, page 4-30

- World Bank, World Development Indicators, 1995

- Yesilyurt О. International Expansion Strategies: Are Cross-Border Mergers &

Acquisitions Successful? Aarhus School of Business, Aarhus University January 2012

- www.unctad.org

- http://unctad.org/en/Pages/Statistics.aspx

- www.nbrm.gov.mk

- www.crm.com.mk

- www.worldbank.org

161

- www.kapital.com.mk

- www.finance.gov.mk

- www.stat.gov.mk

- www.wto.org

- www.wikipedia.org

- http://smallbusiness.chron.com/indicators-economic-development-3883.html

162

ТАБЕЛИ ВО ПРИЛОГ

1. Стапки на раст на реалниот БДП на годишно ниво, од 1990-2010, (%)…………...163

2. Вредност на трговскиот извоз на годишно ниво во светски рамки (во %)………..164

3. Надворешни долгорочни обврски на светско ниво според извори на долгот од 1990-

1999 година (милијарда американски долари)………………………………………165

4. Надворешни долгорочни обврски на светско ниво според извори на долгот од 2000-

2009 година (милијарда американски долари)………………………………………166

5. Вредност на М&А според регион/економија на купувач од 1990-2011 (милиони

американски долари)………………………………………………………………… 167

6. Вредност на М&А според регион економија на продавач, од 1990-2011 (милиони

американски долари)………………………………………………………………….168

7. СДИ како процент од Бруто домашниот производ (БДП), годишни стапки……...169

8. Број на М&А според регион/економија на купувач од 1990-2011 година………...170

9. Број на М&А според регион/економија на продавач од 1990-2011 година……….171

10. Надворешни текови на СДИ на годишно ниво, од 1990-2010, во милиони

американски долари…………………………………………………………………...172

11. Внатрешни текови на СДИ на годишно ниво, од 1990-2010, во милиони

американски долари…………………………………………………………………...173

11.Странски директни инвестиции по држави од 2008-2012 (милиони евра)………..174

12. Странски директни инвестиции по држави од 2008-2012 (милиони евра) според

НБРМ……………………………………………………………………………………….175

13. Број на странски инвеститори по држави……………………………………………176

163

Прилог табела 1 Стапки на раст на реалниот БДП на годишно ниво, од 1990-2010, (%)

Извор: www.unctad.org

ПЕРИОД 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

ЕКОНОМИИ

(ЗЕМЈИ)

Земји во

развој

3,959 4,234 5,31 5,313 5,734 4,841 5,913 5,568 1,97 3,627 5,78 2,796 4,243 5,305 7,416 6,797 7,607 7,91 5,084 2,52 7,48

Земји во

транзиција

6,957 -11,7 -16 -12,8 -6,81 -3,96 -2,51 1,869 -3,2 4,582 8,83 5,745 4,993 7,222 7,641 6,49 8,338 8,59 5,238 -6,5 4,196

Развиени

земји

2,652 0,959 2,09 1,105 3,076 2,566 2,73 3,3 2,8 3,325 3,88 1,508 1,455 1,896 2,966 2,45 2,875 2,58 -0,08 -3,9 2,659

164

Прилог табела 2 Вредност на трговскиот извоз на годишно ниво во светски рамки (во %)

Извор: www.unctad.org

ГОДИНА 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

ЕКОНОМИЈА

(ЗЕМЈА)

Земји во

развој

24,2 25,2 25,79 27,2 27,64 27,71 28,6 29,4 27,8 29,16 31,88 31,09 31,86 32,35 33,8 36,22 37,47 37,71 39 39,84 42,06

Земји во

транзиција

3,411 1,72 1,818 1,84 2,29 2,354 2,47 2,4 2,11 2,003 2,396 2,483 2,518 2,738 3,07 3,457 3,758 3,932 4,59 3,823 4,049

Развиени

земји

72,39 73,1 72,4 70,9 70,07 69,93 69 68,2 70,1 68,84 65,72 66,43 65,63 64,92 63,1 60,32 58,77 58,35 56,4 56,33 53,89

165

Прилог табела 3 Надворешни долгорочни обврски на светско ниво според извори на долгот од 1990-1999 година

(милијарда американски долари)

ГОДИНА 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

ДОЛЖНИК КРИТЕРИУМ

Земји во

развој

Вкупни ненаплатени

обврски

961787,2 1000930,7 1030370,5 1101983,9 1238050,3 1334158,4 1375081,9 1416823,7 1582784,4 1616371,3

Вкупни расходи 95677,91 95921,39 122350,24 145760,81 141874,27 174052,25 214054,65 240144,91 227451,06 217076,71

Долгови за извршени

услуги

105495,97 104926,96 123066,61 131032,02 143384,42 171702,74 206721,72 234239,77 228832,34 274726,37

Главни отплати 60772,09 59856,8 76685,19 86276,77 91705,8 107788,75 140074,75 163828,96 150950,77 191498,39

Плаќања по основ на

камата

44723,88 45070,16 46381,42 44755,25 51678,62 63913,99 66646,97 70410,81 77881,57 83227,98

Нето-трансфери врз

основа на долг

-9818,06 -9005,57 -716,37 14728,79 -1510,15 2349,51 7332,93 5905,14 -1381,28 -57649,66

Земји во

транзиција

Вкупни ненаплатени

обврски

63709,4 70487,78 80387,63 124196,3 132482,92 130922,69 133064,39 145610,3 191227,39 194456,9

Вкупни расходи 17804,38 14418,46 13647,86 7799,5 5282,38 6940,11 11443,55 18051,87 29246,97 12952,82

Долгови за извршени

услуги

14813,02 16019,74 3116,03 2701,49 4436,37 8169,59 9293,67 10090,59 15209,36 14402,77

Главни отплати 10619,69 11783,48 1967,2 1832,3 2971,95 4685,64 4606,53 3962,15 8430,74 8457,83

Плаќања по основ на

камата

4193,33 4236,26 1148,83 869,19 1464,42 3483,95 4687,14 6128,44 6778,62 5944,94

Нето-трансфери врз

основа на долг

2991,36 -1601,28 10531,83 5098,01 846,01 -1229,48 2149,88 7961,28 14037,61 -1449,95

Развиени

земји

Вкупни ненаплатени

обврски

68887,89 76229,52 74694,83 77667,59 80477,31 88233,5 85946,92 83390,24 104547,22 114022,89

Вкупни расходи 4206,38 4597,83 5403,23 8680,58 9375,29 11202,99 13505,78 15591,74 19356 27319,42

Долгови за извршени

услуги

6167,8 5108,92 6816,97 6739,81 9685,65 10962,88 16699,89 15962,37 17504,89 23087,71

Главни отплати 3897,97 3029,6 4109,72 4047,7 6593,19 6342,87 12430,81 11759,06 13109,67 18296,61

Плаќања по основ на

камата

2269,83 2079,32 2707,25 2692,11 3092,46 4620,01 4269,08 4203,31 4395,22 4791,1

Нето-трансфери врз

основа на долг

-1961,42 -511,09 -1413,74 1940,77 -310,36 240,11 -3194,11 -370,63 1851,11 4231,71

Извор: www.unctad.org

166

Прилог табела 4 Надворешни долгорочни обврски на светско ниво според извори на долгот од 2000-2009 година

(милијарда американски долари)

Извор: www.unctad.org

ГОДИНА 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

ДОЛЖНИК КРИТЕРИУМ

Земји во развој Вкупни ненаплатени обврски 1575902,3 1554855,5 1588590,2 1659644,3 1696209,4 1616512,8 1650372 1843650,8 1973753 2039305,3

Вкупни расходи 211995,39 200555,54 190361,24 237525,96 246128,34 271337,95 327058,01 419524,02 388388,62 353090,03

Долгови за извршени услуги 298408,65 281387,41 275945,03 301089,34 292617,74 308018,75 356906,59 360673,35 359727,36 351910,83

Главни отплати 212287,46 202290,49 208090,26 230463,42 225002,03 237187,63 280737,48 276132,72 274529,3 272859,89

Плаќања по основ на камата 86121,19 79096,92 67854,77 70625,92 67615,71 70831,12 76169,11 84540,63 85198,06 79050,94

Нето-трансфери врз основа на

долг

-86413,26 -80831,87 -85583,79 -63563,38 -46489,4 -36680,8 -29848,58 58850,67 28661,26 1179,2

Земји во

транзиција

Вкупни ненаплатени обврски 179119,6 175190,19 180401,59 206720,68 249211,94 294840,23 350757,82 480676,97 578452,17 587550,53

Вкупни расходи 8641,67 12105,08 16634,95 30379,73 54973,29 86940,31 103723,92 181237,97 170232,23 124541,47

Долгови за извршени услуги 19044,72 22572,68 24299,02 30853,81 36092,03 59644,01 77019,59 83082,54 124635,62 137900,09

Главни отплати 12737,25 13815,45 15938,04 21468,99 26201,72 47585,11 60488,78 61732,86 94297,33 110972,52

Плаќања по основ на камата 6307,47 8757,23 8360,98 9384,82 9890,31 12058,9 16530,81 21349,68 30338,29 26927,57

Нето-трансфери врз основа на

долг

-10403,05 -10467,6 -7664,07 -474,08 18881,26 27296,3 26704,33 98155,43 45596,61 -13358,62

Развиени земји Вкупни ненаплатени обврски 21784,16 22983,54 27436,18 33094,4 42555,94 47765,83 62544,73 95246,82 118715,48 134585,78

Вкупни расходи 5024,51 4955,68 6378,09 7080,32 13846,31 19454,67 24162,36 43083,03 51811,38 34365,58

Долгови за извршени услуги 4412,32 4272,67 5256,11 6325,38 8114,71 12187,35 13821,87 21682,37 31047,33 26720,55

Главни отплати 3110,09 2987,19 4061,91 4843,09 6458,45 10325,35 11663,03 18605,58 26500,65 22593,05

Плаќања по основ на камата 1302,23 1285,48 1194,2 1482,29 1656,26 1862 2158,84 3076,79 4546,68 4127,5

Нето-трансфери врз основа на

долг

612,19 683,01 1121,98 754,94 5731,6 7267,32 10340,49 21400,66 20764,05 7645,03

167

Прилог 5 Табела Вредност на М&А според регион/економија на купувач од 1990-2011

(милиони американски долари)

Регион/економија 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Свет 98 903 21 094 48 106 43 623 91 769 112

527

142

557

180

751

406

427

630

807

905

214

429

374

248

446

182

874

227

221

462

253

625

320

1022

725

706

543

249

732

344

029

525

881

Развиени земји 87 188 14 624 36 658 34 845 79 062 102

004

124

863

163

205

372

286

592

794

828

662

388

605

201

729

138

180

166

974

359

551

497

324

841

714

568

041

160

785

223

726

400

929

Земји во развој 7 551 2 254 7 453 6 397 9 946 6 350 14 371 13 564 12 691 11 569 57 599 28 019 29 711 16 059 25 934 68 680 114

922

144

830

105

849

73 975 98 149 103

615

Африка 499 - 62 1 948 32 2 942 -2 069 1 997 -2 568 1 332 -1 051 3 069 3 055 886 - 337 - 271 14 494 15 913 9 891 8 216 2 702 3 309 4 812

Азија 5 893 2 203 2 718 4 072 4 746 5 093 9 389 14 009 4 166 9 835 50 517 19 962 27 873 9 179 13 795 44 023 70 792 94 469 94 398 67 310 79 013 80 179

Источна и Југо-Источна

Азија

3 653 1 692 2 632 3 082 4 823 4 197 9 116 11 984 6 323 10 722 48 936 17 478 24 307 8 123 13 873 22 164 28 696 25 270 58 810 40 176 67 609 67 966

Западна Азија 2 217 510 71 781 - 216 860 266 1 937 -2 151 - 914 951 607 3 328 - 63 -1 001 19 983 35 350 40 103 22 099 26 843 -15

278

6 136

Латинска Америка и

Карибите

1 159 113 2 788 2 294 2 258 3 305 2 985 2 222 7 193 2 789 3 584 5 002 920 7 216 12 588 10 013 28 064 40 195 2 466 3 740 15 831 18 659

Земји во транзиција - - 18 6 182 - 46 274 - 731 366 921 185 388 633 745 2 353 6 188 2 940 21 729 20 167 7 432 5 693 13 510

ЗНД (Заедница на независни

држави)

- - 18 6 182 - 47 273 2 345 887 161 345 464 926 2 400 6 842 5 032 20 691 20 171 7 599 5 368 13 270

Извор: www.unctad.org

168

Прилог табела 6 Вредност на М&А според регион економија на продавач, од 1990-2011

(милиони американски долари)

Регион/економија

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Свет

98903

21094

48106

43623

91769

112527

142557

180751

406427

630807

905214

429374

248446

182874

227221

462253

625320

1

022725

706543

249732

344029

525881

Развиени земји

89310

17448

40398

38771

81256

105148

120056

139466

355312

561582

852265

364327

204088

152861

197199

403731

527152

891896

581394

203530

257152

409691

Земји во развој 9 593 3 646 7 557 4 540

10439

6 727 20212 36361 50728 67602 52 320 62 250 41 965 20 253 24 643 63 801 89 163

100381

104812

39 077 82 378 83 220

Африка 411 - 35 426 100 229 673 1 334 3 512 -4 995 1 194 2 355 14 861 1 151 3 710 1 227 8 685 11 181 8 076 21 193 5 140 8 072 7 205

Азија 529 1 537 2 219 1 432 3 634 1 829 6 646 15 809 16 249 31 026 14 166 24 104 31 905 12 826 15 250 40 537 65 250 71 423 68 909 38 291 36 873 55 302

Источна и Југо-Источна Азија 410 1 474 2 045 1 374 3 493 1 563 4 785 14 784 15 756 29 996 12 128 22 348 30 380 10 827 13 236 26 441 34 936 43 451 39 968 28 654 26 417 32 715

Западна Азија 113 43 122 - 80 34 33 486 368 - 1 206 964 1 072 649 794 - 187 13 358 22 431 22 602 16 287 3 543 4 887 9 713

Латинска Америка и Карибите 8 748 2 143 4 913 3 150 6 575 4 154 12 271 17 137 39 450 35 504 35 798 23 276 8 559 3 718 8 160 14 563 12 768 20 648 15 452 -4 358 28 414 20 689

Земји во транзиција - - 152 312 74 652 2 289 4 924 369 1 623 629 2 796 2 393 9 759 5 379 -5 279 9 005 30 448 20 337 7 125 4 499 32 970

ЗНД (Заедница на независни

држави)

- - 20 309 29 600 2 244 4 816 341 365 375 1 765 1 421 8 473 4 890 -6 466 4 949 28 203 19 466 6 581 4 203 31 510

Извор: www.unctad.org

169

Прилог табела 7 СДИ како процент од Бруто домашниот производ (БДП), годишни стапки

ГОДИНА 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

ЕКОНОМИЈА

Земји во развој 0,89 0,96 1,18 1,57 1,97 1,96 2,30 2,83 2,97 3,56 3,64

Африка 0,57 0,72 0,74 1,07 1,24 1,06 1,07 1,90 1,74 2,04 1,61

Америка 0,79 0,95 1,22 1,05 1,69 1,61 2,33 3,39 3,95 5,40 4,58

Азија 1,00 1,02 1,25 1,92 2,25 2,26 2,46 2,67 2,57 2,88 3,45

Океанија 2,87 1,70 1,40 1,34 1,07 3,39 0,72 1,57 2,11 3,44 1,54

ГОДИНА 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ЕКОНОМИЈА

Земји во развој 3,13 2,43 2,41 3,17 3,02 3,38 3,81 3,70 3,00 3,00 2,87

Африка 3,44 2,48 2,58 2,02 3,03 3,19 3,85 3,68 3,55 2,52 2,26

Америка 3,88 3,13 2,48 4,31 2,89 3,09 4,58 4,79 3,68 3,74 3,87

Азија 2,72 2,15 2,36 2,92 3,07 3,51 3,51 3,28 2,69 2,79 2,60

Океанија 1,60 0,81 1,97 1,77 1,21 5,46 4,09 7,45 6,56 6,50 4,45

Извор: www.unctad.org

170

Прилог табела 8 Број на М&А според регион/економија на купувач од 1990-2011 година

Регион/економија 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Свет 2072 1582 2132 2179 2774 3404 3650 4132 4942 5449 6280 4368 3114 3004 3683 5004 5747 7018 6425 4239 5484 5769

Развиени земји 1594 1 145 1524 1517 2060 2730 2871 3418 4236 4783 5431 3651 2314 2072 2706 3741 4446 5443 4732 2666 3713 4179

Земји во развој 108 101 144 222 293 286 412 414 325 311 531 371 426 418 523 765 839 1047 1011 746 1084 1012

Африка 17 7 16 8 11 22 38 41 61 80 79 55 42 5 8 54 53 60 47 56 63 37

Азија 18 12 31 31 54 53 53 42 88 60 88 68 76 67 72 80 132 174 146 116 196 178

Источна и Југо-Источна

Азија

72 82 97 183 228 209 319 332 177 171 363 242 304 344 442 630 649 809 813 565 825 797

Западна Азија 66 72 86 175 211 200 290 291 152 133 297 192 247 265 356 465 421 504 481 435 617 612

Латинска Америка и

Карибите

6 5 2 5 11 1 21 31 22 26 32 28 28 25 26 66 91 129 166 73 64 84

Земји во транзиција 1 1 6 1 6 - 2 11 3 15 12 11 28 24 28 31 51 62 102 123 70 80 78

ЗНД (Заедница на независни

држави)

1 1 6 1 6 - 3 10 4 13 10 9 22 20 23 33 60 64 92 119 70 78 75

Извор: UNCTAD cross-border M&A database (www.unctad.org/fdistatistics)

171

Прилог табела 9 Број на М&А според регион/економија на продавач од 1990-2011 година

Регион/економија 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Свет 2072 1582 2132 2179 2774 3404 3650 4132 4942 5449 6280 4368 3114 3004 3683 5004 5747 7018 6425 4239 5484 5769

Развиени земји 1941 1446 931 1824 2303 2803 2868 3337 3864 4341 5071 3531 2461 2268 2771 3805 4326 5187 4603 2920 3668 3995

Земји во развој 126 131 191 335 437 545 713 737 1042 1037 1076 750 555 639 806 1062 1219 1552 1501 975 1323 1458

Африка - 1 11 19 23 46 78 121 90 96 97 94 70 42 38 41 72 107 116 106 58 79 129

Азија 75 79 82 195 215 256 310 335 467 534 568 445 414 491 632 832 854 999 1011 693 829 893

Источна и Југо-Источна Азија 64 66 64 164 184 211 257 279 392 452 441 345 351 418 539 674 629 724 715 504 600 626

Западна Азија 5 9 11 13 10 7 18 14 14 29 39 46 28 20 28 57 86 116 138 77 106 122

Латинска Америка и Карибите 50 41 90 116 176 209 277 310 474 405 413 229 100 109 132 147 250 425 378 221 408 431

Земји во транзиција 2 5 10 20 34 56 69 56 34 70 132 87 98 97 106 137 202 279 321 343 493 316

ЗНД (Заедница на независни

држави)

1 5 6 19 31 44 61 44 23 55 98 57 65 60 84 102 156 197 271 327 472 291

Извор: UNCTAD cross-border M&A database (www.unctad.org/fdistatistics)

172

Прилог табела 10 Надворешни текови на СДИ на годишно ниво, од 1990-2010, во милиони американски долари

Извор: www.unctad.org

ГОДИНА 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

ЕКОНОМИЈА

Земји во

развој

11914,0 13476,9 23156,1 39319,0 47529,1 55228,0 64160,7 73869,9 48905,1 66992,0 134194,0 82543,2 49740,3 46026,6 121352,5 122142,8 226683,5 294177,4 308890,8 270749,6 327564,2

Африка 659,0 1336,1 2385,6 575,7 1913,3 2975,6 1813,3 3559,1 1661,7 2605,5 1495,2 -3032,6 6,8 1261,8 2061,0 1968,3 6943,5 10718,7 9750,2 5626,6 6635,8

Азија 300,9 4074,3 3549,8 7636,0 6172,5 7518,2 8395,1 18741,5 18210,7 24157,0 49722,7 36461,7 12136,0 21250,1 27983,9 33998,9 68128,7 61731,3 80580,3 45544,4 76272,7

Америка 10943,1 8037,7 17033,8 31104,8 39445,5 44750,7 53911,2 51505,4 29148,7 40269,2 82964,5 49103,1 37576,6 23480,9 91249,6 86051,3 151566,4 221688,3 218435,6 219499,6 244584,6

Океанија 10,9 28,7 186,9 2,4 -2,2 -16,5 41,2 63,9 -116,0 -39,7 11,6 11,1 20,9 33,8 58,1 124,3 44,9 39,1 124,7 79,0 71,1

173

Прилог табела 11 Внатрешни текови на СДИ на годишно ниво, од 1990-2010, во милиони американски долари

Извор: www.unctad.org

ГОДИНА 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

ЕКОНОМИЈА

Земји во

развој

34853,2 39834,3 53075,6 76738,5 103379,8 115800,5 146648,7 190649,7 190730,8 228876,3 257625,1 215623,1 174876,0 183589,9 293123,6 332306,8 429458,6 573031,8 658002,2 510577,7 573568,1

Африка 2845,0 3534,9 3800,4 5443,1 6104,8 5655,4 6038,5 11033,3 9953,4 12596,1 10967,0 20894,2 16092,7 20417,8 21733,6 38160,4 46258,8 63131,7 73412,6 60166,6 55040,4

Азија 8926,1 11610,9 16149,8 15138,0 29007,5 29513,0 46262,9 73504,5 85567,1 104231,9 97688,1 80533,0 58538,8 45620,8 96399,5 78045,7 98458,8 169513,5 206732,8 140997,5 159170,9

Америка 22628,4 24154,8 32932,6 55967,3 68103,4 80082,1 94217,7 105813,8 94846,3 111540,0 148746,5 113984,0 100120,8 117205,4 174630,2 215834,2 283463,4 339252,3 375664,9 307526,9 357845,9

Океанија 453,7 533,7 192,8 190,1 164,0 550,0 129,6 298,2 364,0 508,4 223,5 211,9 123,6 345,9 360,2 266,5 1277,6 1134,3 2192,0 1886,7 1510,8

174

Прилог табела 11 Странски директни инвестиции по држави од 2008-2012 (милиони евра)

ДРЖАВА

во

милиони

евра

во

милиони

денари

ДРЖАВА

во

милиони

евра

во

милиони

денари

Холандија 223,03 -52,58 Шведска 0,09 0

Австрија 122,41 946,07 Романија 0,09 0

Словенија 52,28 735,09 Франција 0,07 3,48

Турција 42,15 1861,67 Малта 0,06 0

САД 28,4 -438,96 Кина 0,05 0

Девствени острови 23,62 94,97 Џерси 0,03 0

Бугарија 16,16 571,45 Пакистан 0,03 0

Хрватска 13,18 106,67 Холнски Антили 0,02 0

Руска Федерација 9,36 0 Ирска 0,02 -1072,79

Албанија 9,32 -41,47 Црна Гора 0,01 0,54

Кипар 9,25 233,17 Полска 0,01 11,32

Германија 8,91 -245,32 Сејшели 0,01 0

Белгија 5,22 0 Украина 0,01 0

Швајцарија 5,22 13,22 Финска 0,01 0

Обединето Кралство 5,17 549,54 Азербејџан 0,01 0

Србија 4,97 -0,89 Индија 0,01 0

Грција 4,04 1109,37 Обединети Арапски 0,01 0

Лихтенштајн 2,89 19,59 Ерменија 0,01 0

Португалија 2,24 0 Барбадос 0,01 0

Естонија 1,94 0 Чиле 0,01 0

Канада 1,88 204,38 Египет 0,01 0

Италија 1,55 22,68 Литванија 0 0

Чешка 1,36 -67,23 Маврициус 0 0

Белизе 1,18 0 Норвешка 0 0,46

Панама 1,13 0 Нов Зеланд 0 0

Унгарија 0,66 0 Сент Лучија 0 0

Австралија 0,36 2,57 Саудиска Арабија 0 0

Костарика 0,29 0 Јордан 0 0

Израел 0,29 0,46 Исланд 0 -637,51

Данска 0,28 6,14 Туркс и Каикос Острови 0 0

Кајмански Острови 0,24 -163,97 Словачка -0,02 0

Либан 0,19 0 Сан Марино -0,8 0

Босна и Херцеговина 0,11 0,16 Луксембург -3,49 -71,84

Шпанија 0,1 9,18 Сент Винсент и Гренадини -16,3 0

Извор : www.crm.com.mk

175

Прилог табела 12 Странски директни инвестиции 2008-2012 (милиони евра) според НБРМ

Држава

Вкупно

2003-2012

Држава

Вкупно

2003-2012

Австрија 390,1 Литванија 0,28

Словенија 317,39 Ерменија 0,24

Холандија 284,73 Финска 0,23

Бугарија 136,41 Саудиска Арабија 0,21

Грција 128,94 Јордан 0,21

Турција 122,4 Малта 0,19

Франција 116,69 Јужна Африка 0,17

Швајцарија 90,6 Молдавија 0,14

Сент Винсент и Гренадини 76,7 Јапонија 0,13

Хрватска 71,6 Латвија 0,12

Британски Девствени Острови 68,88 Маврициус 0,08

Холандски Антили 68,23 Сент Лучија 0,06

Германија 62,19 Централно Африканска Република 0,06

Италија 61,81 Азербејџан 0,06

Кипар 60,35 Катар 0,03

Србија 51,69 Андора 0,03

Обединето Кралство 48,05 Пакистан 0,03

Албанија 38,45 Барбадос 0,02

САД 29,92 Јужна Кореја 0,02

Белгија 19,01 Ирак 0,01

Шведска 16,51 Белорусија 0,01

Исланд 14,36 Сирија 0,01

Русија 10,66 Куба 0,01

Европска Банка за обнова и развој 7,28 Чиле 0,01

Естонија 6,55 Банка за развој на ц. африканските земји 0

Чешка 5,7 Јамајка 0

Данска 5,13 Доминиканска Република 0

Канада 3,87 Ел Салвадор 0

Црна Гора 3,05 Малезија 0

Полска 2,47 Авганистан 0

Сингапур 2 Кенија 0

Израел 1,98 Египет 0

Австралија 1,83 Туркс и Каикос Острови 0

Белизе 1,82 Бахамски Острови -0,01

НАТО 1,72 Нигерија -0,01

Индија 1,54 Костарика -0,01

Португалија 1,5 Узбекистан -0,1

Романија 1,45 Хонг Конг -0,25

Бермуди 1,43 Нов Зеланд -0,46

Девствени Острови, САД 1,21 Панама -0,59

Кина 1,2 Шпанија -0,6

Норвешка 1,07 Босна и Херцеговина -0,74

Сан Марино 0,74 Гибралтар -0,77

Ирска 0,69 Тајван -1,39

Либан 0,57 Кајмански Острови -3,07

Сејшелски Острови 0,52 Сент Китс и Невис -3,19

Џерси 0,5 Џонстон Остров 0

Обединети Арапски Емирати 0,42 Унгарија -4,67

Словачка 0,4 Лихтенштајн -6,74

Иран 0,34 Украина -18,09

Извор: Капитал Магазин, Сите странски инвестиции, специјална едиција, стр.11

176

Прилог табела 13 Број на странски инвеститори по држави

Држава Физички

лица

Правни

лица

Држава

Физички

лица

Правни

лица

Србија 89 90 Панама 3 6

Словенија 63 94 Естонија 2 5

Турција 86 65 Црна Гора 3 2

Грција 91 47 Азербејџан 2 2

Бугарија 55 66 Кајмански Острови 1 3

Австрија 37 83 Норвешка 3 1

Хрватска 36 38 Словачка 2 2

Холандија 24 49 Украина 3 1

Германија 28 40 Финска 2 2

Италија 29 31 Ирска 2 1

САД 24 30 Кина 1 2

Швајцарија 13 30 Литванија 1 2

Обединето Кралство 19 20 Пакистан 2 1

Кипар 4 29 Португалија 1 2

Белгија 15 12 Индија 1 1

Албанија 8 16 Романија 1 1

Канада 7 12 Џерси 2

Шведска 10 9 Барбадос 1

Австралија 10 7 Египет 1

Лукембург 2 14 Ерменија 1

Чешка 6 10 Јордан 1

Шпанија 7 8 Либан 1

Франција 6 7 Лихтенштајн 1

Израел 7 5 Нов Зеланд 1

Данска 2 8 Обединети Емирати 1

Руска Федерација 9 1 Саудиска Арабија 1

Малта 2 7 Чиле 1

Полска 3 6 Холандски Антили 1

Унгарија 4 5

Извор: www.crm.com.mk