1 Emre Arslan, Gürsel Göç-men ve Kenan Kalyon’aelefltirel katk›lar›ndandolay› teflekkür ederim.Yaz›n›n içeri¤i ve kullan›-lan al›nt›lar›n do¤rulu¤ukonusunda sorumlulukbana ait.

Rosa Luxemburg’un ElefltirelGerçekçili¤i ve Uluslararas›Siyaset Kuram›n›n Temelleri1

Do¤an Göçmen

Say›n Server Tanilli’ye derin sevgi ve sayg›lar›mla...

“Siyasal-tarihsel çözümlemelerde s›k olarak düflülen hata or-ganik olan ile görecel olan aras›ndaki do¤ru iliflkiyi bulama-makt›r: bundan dolay› ya dolayl› olarak etkide bulunan ne-denler do¤rudan etkide bulunuyormufl gibi gösterilir ya dado¤rudan etkide bulunan nedenler tek etkili olan nedenlerdiriddias›nda bulunulur. Birinci durumda afl›r› ‘ekonomizm’ ve-ya doktriner k›l› k›rk yarma, ikinci durumda ise afl›r› ‘ideolo-jicilik’ vard›r. Bu durumlardan ilkinde mekanik nedenlerabart›l›r iken, ikincisinde iradeci ve bireysel ö¤eler öne ç›ka-r›l›r. (...) Bu iki hareket türü (organik ve keyfi -DG) ve böy-lece araflt›rma aras›ndaki diyalektik ba¤› tam olarak sapta-mak zordur. Ve e¤er hata tarih yaz›m›nda oldukça a¤›r ise si-yaset sanat›nda daha da vahimleflir; yani mesele geçmifl tarihiyeniden kurgulamak de¤il de bugünün ve gelece¤in tarihinikurgulamak ile ilgiliyse.”

Antonio Gramsci

Siyasal bilimler çerçevesinde uluslararas› iliflkilerin pratikve kuramsal sorunlar› üzerine yürütülen tart›flmalar›n enönemli sorular›ndan birisi ileriden beri yöntem sorusu ola-gelmifltir. Uluslararas› siyaset kuram›n›n temelleriyle de direkilgili olan bu soruya verilen yan›ta göre herkes kendisini varolan de¤iflik okullarla flu veya bu biçimde iliflkilendirir. Ne-dir yöntemle ilgili bu temel soru? Uluslararas› iliflkilere neyitemel al›p yaklaflaca¤›z? Ahlakç›l›¤› m›, sözleflmecili¤i mi, ku-

Praksis 11 | Sayfa: 49-82

rumculu¤u mu, pozitivist gerçekçili¤i mi, yoksa Luxemburg’unönerdi¤i gibi, elefltirel gerçekçili¤i mi?

Bu ba¤lamda yürütülen tart›flmalarda Luxemburg’un bu ko-nuya iliflkin gelifltirdi¤i kuramsal ilkeler ve pratik çözüm önerile-ri ne yaz›k ki pek dikkate al›nm›yor. Oysa uluslararas› iliflkilerinpratik ve kuramsal soru ve sorunlar› Luxemburg’un bütün çal›fl-malar›n›n en önemli konular›ndan birisi olmufltur. ‹lk bak›flta ko-nuyla pek bir ilgisi yokmufl gibi gözüken yerel seçimler ve sendi-kal hareketin sorunlar› üzerine yazd›¤› yaz›larda dahi uluslarara-s› iliflkiler önemli bir yer tutuyor. Örne¤in 1913 y›l›nda Alman-ya’n›n Leipzig flehrinde yapt›¤› bir konuflmas›nda d›fl politikan›niflçi s›n›f› için “çok ciddi ve son derece önemli” bir konu oldu¤u-nu vurgulayarak “her kad›n ve erkek iflçinin” dikkatini uluslara-ras› politik geliflmelere çekmeye çal›fl›yor. 20. yüzy›l›n bafllar›ndaAfrika’da yaflanan özellikle Alman emperyalist sömürgeci giri-flimleri ve Balkanlar’da yaflanan flövenist sad›r›lar› ve çat›flmalar›kastederek, iflçi s›n›f›n›n dikkatini uluslararas› iliflkilere çekmekiçin flöyle bir ça¤›r›da bulunuyor:

E¤er Afrika’da siyahlara Alman ordular› taraf›ndan zulmediliyorsa,e¤er Balkanlar’da S›rplar ve Bulgarlar Türk askerlerini ve köylüleriniöldürüyorsa, e¤er Kanada’da muhafazakârlar seçimlerde aniden üsteç›k›yor ve liberal iktidar› parçal›yorsa, bütün bu durumlarda kad›n veerkek iflçilerin kendilerine, bütün bu meseleler bizim meselemiz, ora-da tehlikede olan bizim ç›kar›m›z, demesi gerekiyor (1990c: 212).

Luxemburg’un bu çabas›n›n arkas›nda felsefi, tarihsel ve sos-yo-ekonomik bak›mdan gerekçelendirilmifl derin bir inanç yat›-yor. Marx’›n eserinden kazanm›fl oldu¤u bu inanca göre, ulusla-raras› siyasal alanda verilen mücadele iflçi s›n›f›n›n kurtulufl mü-cadelesinin ayr›lmaz bir parças›d›r (1990c: 213).

Luxemburg, pratik ve kuramsal etkinliklerini 19. yüzy›l›n sonon y›l› ile 20. yüzy›l›n ilk yirmi y›l› aras›nda gelifltirip sergilemifl olaniflçi s›n›f› önderlerinden ve kuramc›lar›ndan birisidir. 20. yüzy›l›nbafllar›na dönüp, bu dönemin kuramc›lar›ndan birisini uluslararas›iliflkilerin pratik ve kuramsal sorunlar› bak›m›ndan yeniden verim-li hale getirme iste¤imizin alt›nda sadece tarihsel ilgi ve merak yat-m›yor. Luxemburg’un gelifltirmifl oldu¤u kuramsal düflüncelerininve pratik çözüm önerilerinin bugünkü sorunlar aç›s›ndan da sonderece ö¤reticidir. 19. yüzy›l›n sonlar›nda ve 20. yüzy›l›n bafllar›ndauluslararas› iliflkilerde hem derinlik ve yo¤unluk, hem de genifllikbak›m›ndan, bugün yaflan›lan s›çramaya benzer bir s›çrama yaflan›-yordu. Luxemburg uluslararas› iliflkilerin pratik ve kuramsal sorun-

50 Do¤an Göçmen

lar› üzerine bu dönemde gelifltirdi. Konuflmalar›nda ve yaz›lar›ndas›rf günlük politik sorunlar› ele almad›. Ama bunlar› iflçi s›n›f›n›nihtiyaç ve ç›karlar› aç›s›ndan aç›klamak ve böylece toplumsal kur-tulufl mücadelesine bilinçli bir yön vermek amac›yla kuramsal ana-lizlerde ve temel aç›klamalarda da bulundu.

20. yüzy›l›n bafllar›nda yaflanan sorunlarla bugün karfl›karfl›yabulundu¤umuz sorunlar aras›nda önemli farklar vard›r kuflku-suz. O dönemde uluslararas› iliflkileri flekillendiren aktörlerle bu-günkü aktörler aras›nda önemli bir güç kaymas› olmufltur. O dö-nemin belirleyici aktörleri art›k geri s›ralara düflmüfltür. Bunlar›nyerini eskiden geri s›ralarda olanlar alm›fl ve bugün uluslararas›iliflkilerin çekim merkezi durumuna gelmifltir. Örne¤in uluslara-ras› iliflkilerin neredeyse tek merkezi durumuna gelen ABD, odönem uluslararas› iliflkilerde etkisini henüz hissetirmeye baflla-m›flt›. Yine o y›llar sadece denizde ve karada yaflanan silahlanmave savafllar bugün art›k uzay› da kapsam›fl bulunuyor.

Luxemburg’un eserlerine s›rf tarihsel aç›dan yaklaflsak bilebize bugün bu alanda yaflan›lanlar› anlamam›z› kolaylaflt›racak-t›r. Çükü bize 20. yüzy›l›n bafllar›nda uluslararas› iliflkilerin birpanoramas›n› ve bu iliflkilere hakim olan dengelerin ve dinamik-lerin çok iyi bir elefltirel anlat›s›n› sunuyor. Böylece 20. yüzy›l›nbafllar›nda uluslararas› iliflkilere hakim olan dengeler ve dinamik-lerle bugün 21. yüzy›l›n bafllar›nda uluslararas› iliflkilere hakimolan dengeler ve dinamikler aras›nda bir karfl›laflt›rma yapmaolana¤› sunuyor. Bu nedenle Luxemburg’un yaz›lar›na ve konufl-malar›na s›rf tarihsel aç›dan bile yaklaflsak son derece ö¤reticidir.

Yukar›da da iflaret etti¤im gibi, Luxemburg’un eserleri bizesadece bugünü geçmiflle karfl›laflt›rarak anlama olana¤› sunmu-yor. Eserlerinde gelifltirmifl oldu¤u yöntem ve kuramsal ilkelerle,art›k genel olarak emperyalizm ça¤› olarak adland›r›lan ça¤›m›-z›n sorunlar›n› ve dinamiklerini analiz etmemize de katk›da bu-lunuyor. Çünkü Luxemburg emperyalizmin uluslararas› iliflkilerbak›m›ndan ne anlama geldi¤ine dair köklü bir analiz sunmayave bundan hem pratik politik, hem de kuramsal sonuçlar ç›kar-maya çal›flan ilk düflünürlerden birisidir. Bu çal›flmas› daha son-ra bu konuda yap›lan bir çok çal›flmaya ç›k›fl noktas› olmufltur.Bundan dolay› uluslararas› iliflkilerin pratik ve kuramsal sorunla-r› üzerine yeniden düflünürken bu analiz ve kuramsal denemele-ri gerçeklefltiren en önemli düflünürlerden birisi olan, ne yaz›k kiMarxist çevrelerde yürütülen tart›flmalarda bile ihmal edilen Lu-xemburg’a da dönülmesi gerekiyor.

51Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

Yaz›n›n amac›, Luxemburg’un uluslararas› siyaset kuram›üzerine gelifltirmifl oldu¤u düflünceleri düflünsel-tarihsel arkaplan›yla ele almakt›r. Luxemburg’un düflünceleri son derecegüncel oldu¤u için, okur bu düflünceleri bugün yürütülen tart›fl-malar›n ›fl›¤›nda de¤erlendirme olana¤›na sahip. Örne¤in poziti-vist gerçekçilik üzerine gelifltirmifl oldu¤u elefltiri bugün ABD’de“yeni tutucular” olarak adland›r›lan Beyaz Saray›n “flahin” ide-ologlar›yla karfl›laflt›r›labilir. Ayn› flekilde “globalleflme karfl›t›”hareket içinde yayg›n olan “adil vergilendirme” gibi ahlakç› slo-gan ve düflünceler Luxemburg’un bu konu hakk›nda yazd›klar›aç›s›ndan da de¤erlendirilebilir.

I. Uluslararas› ‹liflkiler ve Sözleflmecilik Kuram›Sözleflme kuramc›lar› önerdikleri sözleflmeye geçerlilik ka-

zand›rmak için sözleflmeyi bütün zamanlar için geçerli, herkes ta-raf›ndan kabul gören baz› ahlaki ön kabüllerden ve konsensusflart›ndan hareket etmek zorundad›r. Oysa günümüzde ç›kar çe-liflkilerinin ve çat›flmalar›n›n yafland›¤› toplumda herkes taraf›n-dan kabul gören ahlaki kurallar ve konsensus flart›n›n toplumsaltemeli olmad›¤› için, sözleflmeciler topluma hakim olan çeliflkile-ri ve çat›flmalar› bir tak›m idealist soyutlama yöntemiyle aflmayaçal›fl›yor. Örne¤in iki farkl› liberal gelenekten gelen yeni kurum-culuk ve benim ahlakç›l›k ve sözleflmecilik olarak tan›mlad›¤›mKantç› liberal ak›m, birbirinden oldukça farkl› ahlaki ilkelerdenhareket etseler de, özel mülkiyet ve pazar iliflkileri temelindefarkl› ekonomik politikalar savunsalar da, uluslararas› iliflkilerinyeniden düzenlenmesi için önerdikleri araç konusunda ayn› nok-tada bulufluyorlar: idealist konstrüktivist yöntemlerle ulafl›lm›fl,bütün zamanlar için geçerli oldu¤u düflünülen bir sözleflme.

Yeni kurumculu¤a göre devletlerin toplumsal yaflam›n bütünalanlar›ndan ellerini ve ayaklar›n› çektikleri, sadece ekonomikkurumlar›n, yani tekellerin etkin oldu¤u, ahlaki bak›mdan yarar-c›l›k ilkesinin mutlak hüküm sürdü¤ü bir dünyada “hakem söz-leflmeleri”2 dünya bar›fl›n› güvence alt›na almal›d›r. Kant’›n de-ontolojik ahlak ilkesinden haraket eden ahlakç› ve sözleflmeci ge-lene¤e göre ise özel mülkiyet kurumuna ve pazar iliflkilerine do-kunmamak kofluluyla devlet pazarlar›n sa¤layamayaca¤› “sosyaladaleti” gerçeklefltimek için ekonomik alana müdahale etmelidir.Bu durumda dünya bar›fl›n› sa¤layacak olan sözleflmeler ekono-mik kurumlar taraf›ndan de¤il, John Rawls’a göre halklar taraf›n-dan (2000: 23-30), Otfried Höffe’ye göre ise devletler taraf›ndan

2 “Hakem sözleflmele-ri” kavram› bugün Al-manya’da medenihukuk çerçevesindekullan›lan “Schieds-vertrag” kavram›n›nço¤ul hali olan “Schi-edsverträge”nin çevi-risidir. Anlafl›ld›¤› ka-dar›yla bu kavram›ntam bir Türkçe karfl›l›-¤› yoktur. Karl Steuer-wald bu kavramlado¤rudan iliflkili olanAlmanca “Schiedsge-richt” kavram›n› Türk-çe’ye “hakem mah-kemesi” olarak çeviri-yor. Ben bu çeviridenyola ç›karak “Schi-edsvertrag” kavram›-n› Türkçe’ye “hakemsözleflmesi” olarakçeviriyorum. Taraflararas›ndaki bir sorunuçözmek üzere “ha-kem mahkemesi”kurmak için imzala-nan sözleflmeyi ta-n›mlamak için kullan›-l›yor. Anlafl›ld›¤› kada-r›yla ilk olarak sosya-list hareket içindekullan›l›p tart›fl›lm›flolan bu kavram, bu-gün art›k yeni kurum-cular taraf›ndan kulla-n›l›yor. Luxemburg“hakem sözleflmele-ri” kuram›n› afla¤›daele ald›¤›m›z bir yaz›-s›nda tart›fl›yor.

52 Do¤an Göçmen

imzalanmal›d›r (2002: 308-314). Burada ne yeni kurumculu¤un,ne de Höffe ve Rawls’un önerdi¤i sözleflme kuramlar›n›n ayr›nt›-lar›na girmemize olanak var. Sözleflme kuram› nas›l gerekçelen-dirilmifl olursa olsun, hangi ahlaki ilkelerden, ekonomik ve poli-tik düflüncelerden haraket edilirse edilsin, burada önemli olan,bütün sözleflmeci ak›mlar›n eninde sonunda toplumsal koflullar›,rekabetleri ve çat›flmalar›, k›sacas› konsensus ilkesini temel edin-mek zorunda olan sözleflmelerin arkas›nda sakl› olan iktidar ilifl-kilerini bir tak›m düflünsel yöntemlerle aflmak istemeleridir.

Luxemburg, sözleflmecili¤e yönelik esasl› bir elefltiri formüleediyor. Bu elefltirisini Avrupa düflünce tarihinde ta Heraklitos’akadar varan ve meta analizine kadar indirgenebilecek derin birgelene¤e ve bilimsel analizlere dayanarak formüle ediyor. Buelefltirinin arka plan›n›n anlafl›lmas› için buraya k›saca aktaral›m:

Devlet gibi toplumsal politik kurumlar›n ortaya ç›kmas›nda,savafl ve bar›fl›n ilan edilmesinde sözleflmenin önemli bir rol oy-namad›¤›n› 18. yüzy›lda David Hume, Adam Smith ve AdamFerguson tarihsel ve sosyolojik olarak gerekçelendirmifllerdi.Bundan baflka Montesquieu ve Hegel taraf›ndan da bu konuyailiflkin benzer düflünceler formüle edilmiflti. Luxemburg’un söz-leflmecili¤e yönelik elefltirisini formüle ederken bütün bu gelene-¤i ne oranda göz önünde bulundurdu¤unu kestirmek mümkünde¤il. Ama elefltirisini formüle ederken eserlerini çok yak›ndantan›d›¤› ve bu gelene¤in en modern temsilcileri olan Adam Smithve Karl Marx’a dayand›¤›n› kesin olarak söyleyebiliriz.

Sözleflmecili¤e yönelik temel elefltirisini formüle ederken, Lu-xemburg en az iki temel düflünceden hareket ediyor. Birinci dü-flünce Marx ve Engels taraf›ndan dile getirilmifltir. Bu düflünceyegöre bir hukuksal iliflki biçimi olan sözleflme tam olarak meta üre-timine dayal› bir toplumda geçerlilik kazanabilir (Wesel, 1990:716-719). ‹kinci düflünce Thomas Hobbes’dan esinlenen ama ay-n› zamanda onun iktidar iliflkilerine mekanikçi yaklafl›m›n› daelefltiren Adam Smith taraf›ndan formüle edilmiflti. Bu düflünce-ya göre pazar iliflkileri, sözleflmecilik temelinde biçimsel eflitli¤edayal› iliflkileri flart koflsa da, kaç›n›lmaz olarak iktidar iliflkileridir.Bundan dolay› Smith pazar iliflkilerini analiz ederken hükmetme(command), de¤iflim gücü (power of exchanging) ve herkesin buhükmetme veya de¤iflim gücüne göre zengin veya yoksul oldu¤un-dan bahsetmektedir (1981: 47, 31, 47). Bu tür tarihsel saptamala-r› genel saptamalar olmaktan kurturmak için Marx kendi analiz-leriyle derinlefltirmifl ve bilimsel olarak temellendirmifltir:

53Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

Böylece, bir sözleflmede ifadesini bulan bu hukuksal iliflki, bu sözlefl-me, geliflmifl bir yasal sistemin bir parças› olsun ya da olmas›n, iki ira-de aras›ndaki bir iliflkidir ve bu haliyle iki insan aras›ndaki, gerçekekonomik iliflkinin yans›mas›ndan baflka bir fley de¤ildir. (1986: 100)

Marx bu ekonomik iliflkiyi de¤iflik düzeylerde analiz etmifltir.Meta analizinde asl›nda ihtiyaçlar› gidermek için kullan›m de¤e-ri üreten eme¤in kapitalist toplum koflullar›nda öncellikle de¤i-flim de¤eri de üreten bir etkinli¤e dönüfltü¤ü sonucuna ulafl›yor.Bu üretken etkinli¤in, yani eme¤in üretkenli¤inin artmas›na kul-lan›m de¤eri aç›s›ndan bakt›¤›m›zda toplumun zenginleflti¤inigörürüz. Çünkü örne¤in bir ceketle ancak bir insan› giyindirebi-liriz, iki ceket ile iki insan›. Ama konuya de¤iflim de¤eri aç›s›ndanbakt›¤›m›zda toplumun yoksullaflt›¤›n› saptamak durumunda ka-l›r›z. Çünkü eme¤in üretkenlik gücünün artmas› sonucu iki ceketüretilebildi¤i için, ceketin de¤iflim de¤eri yar›yar›ya düflmüfltür(1986: 60-61). Marx metan›n kullan›m de¤eriyle de¤iflim de¤eriaras›ndaki bu çeliflkili durumu daha üst kategorilerde inceledi-¤inde uluslararas› iliflkiler aç›s›ndan baz› sonuçlar ç›karabilice¤i-miz saptamalara varm›flt›r.

Luxemburg’un arka plan› aç›s›ndan ö¤retici olan saptamala-r›ndan birisinde Marx, ilk olarak 1939 y›l›nda Moskova’da yay›n-lanan Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie’nin bir ye-rinde meta, para ve uluslararas› iliflkiler aras›nda bütünlüklü di-yalektik bir ba¤ kuruyor. Kuflkusuz Grundrisse Luxemburg’un1919 y›l›nda öldürülmesinden sonra yay›nlanm›flt›r. Bundan do-lay› okumufl olmas› mümkün de¤il. Ama Marx benzer düflünce-leri Luxemburg’un yaflad›¤› dönemde yay›nlanm›fl olan eserlerin-de ayn› çarp›c›l›kta olmasa da de¤iflik biçimlerde dile getirmifltir.Örne¤in Das Kapital’in birinci bölümünde sunmufl oldu¤u metaanalizinden bile benzer sonuçlar ç›karmak mümkündür. Ne di-yor Marx Grundrisse’de?

Para en sabit biçimiyle bir metad›r ve bir fley olarak di¤erle-rinden de¤iflim de¤erini daha mükemmel bir flekilde ifade etti¤iiçin ayr›lmaktad›r, özellikle bundan dolay› sikke olarak kendi içde¤erini saptayan de¤iflim de¤erini kaybediyor ve sadece kulla-n›m de¤erine dönüflüyor - bu kullan›m de¤eri metalar›n fiyatlar›-n› vs. saptamak amac›n› gütse bile. Bu belirlemeler daha dolays›zolarak biraraya geliyorlar ama ayn› zamanda daha dolays›z olarakbirbirlerinden kopuyorlar. Bu belirlemelerin kendi bafllar›na bir-birlerine karfl› olumlu davranmalar› durumunda, tüketimin nes-nesi durumuna gelen metalarda oldu¤u gibi, ekonomik sürecin

54 Do¤an Göçmen

parças› olmaktan ç›k›yor; parada oldu¤u gibi olumsuz olmas› du-rumunda ç›lg›nl›¤a dönüflüyor; ama ekonominin bir parças› ola-rak halklar›n pratik yaflam›n› belirleyen (bir -DG) ç›lg›nl›k... bu(1974: 179-180).

Sözleflmecilik kuram›na yönelik elefltirisini formüle ederkenLuxemburg’un bütün çabas›, sözleflme kuramc›lar›n›n görmedi-¤i veya gözard› etti¤i veya s›rf idealist yöntemlerle aflmaya çal›flt›-¤› ama sözleflmelerin temelini oluflturan ahlaki ön kabülleri vekonsensus flart›n› tersine çeviren çeliflkili ontolojik bir alt yap›n›noldu¤unu göstermektir. Örne¤in Bar›fl ve Hakem Sözleflmeleri(Friede und Schiedsverträge) bafll›kl› yaz›s›nda bu konuya iliflkinelefltirisini flöyle formüle ediyor: “... gelece¤in bar›fl› ne bir ka¤›tparças›yla güvence alt›na al›nabilir, ne de ‘iyi istek’ ve kapitalistdiplomatlar›n hukukçu ‘ahlak›yla’. Bu ka¤›t parças› uluslararas›hukukun en güzel cümleleriyle ve hakem sözleflmeleriyle yaz›l›olsa bile. Herhangi bir emperyalist eflkiya çetesinin istemesi du-rumunda her an kurflunlanarak atefle at›labilecek ve duman vealevler içinde uçup yok olabilecek bir ka¤›t parças›yla” güvencealt›na al›namaz bu bar›fl (1990d: 229).

Tabi bu elefltiriyi formüle etmekle sözleflmelerin varl›¤›n› red-detmifl olmuyor Luxemburg. Sözleflmeler mümkündür ve bun-lardan y›¤›nla vard›r. Ayr›ca kapitalist-emperyalist ça¤da ulusla-raras› çat›flmalar›n çözülmesi konusunda bunlar›n belli bir ifllevide vard›r. Bunu gözard› etmek, gerçekli¤i görmemek anlam›nagelir. Ama sözleflmeler tek paradigmas› yay›lmac›l›k olan kapita-list hükümetlerin araçlar›d›r; arkalar›nda çok yönlü, ontolojikbak›mdan yüklü maddi ç›karlar ve güçler sakl›d›r. Sözleflmelerbar›fl› güvence alt›na al›yormufl gibi gözüktükleri durumlarda bi-le bu bar›fl söz konusu sözleflmeler imzalanmadan da mümkünolabilir. Çünkü sözleflmeler sadece o anki iktidar iliflkilerini dilegetirmektedirler. Luxemburg’a göre sorun, bunlar›n varl›¤› veyaoynad›klar› rolü reddetmek sorunu de¤ildir. Ona göre sorun, buak›mlar›n sözleflmeleri gerçek bar›fl mücadelesinin yerine geçir-mesidir (1990d: 228). Uluslararas› iliflkilerde yaflanan sorunlar›ve çat›flmalar› ontolojik alt yap›s›ndan kopar›p ideolojik alana s›-k›flt›rmalar›d›r. Ama sözleflmelerin temelini oluflturan güç denge-leri de¤iflti¤i andan itibaren imzalanm›fl olan sözleflmelerin, yap›l-m›fl olan anlaflmalar›n temelleri de ortadan kalkm›fl oluyor. Budurumda imzalanan sözleflmelerin veya yap›lan anlaflmalar›n ge-çerlili¤i de sorgulan›r do¤al olarak. Bernstein’e karfl› kaleme al-d›¤› Küçük Burjuva m›, Proleter Dünya Politikas› m›? (Kleinbür-

55Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

gerliche oder proletarische Weltpolitik) bafll›kl› yaz›s›n›n, He-raklitos’un ›rmak örne¤ini and›ran bir yerinde flöyle diyor Lu-xemburg:

fiimdiye kadar ihlal edilmemifl emperyalist karakterli tek bir ulusla-raras› devlet sözleflmesi var m›d›r? Sadece uluslararas› koflullar›n sü-rekli bir ak›m halinde oldu¤unu, de¤iflimin, oluflumun ve yok olu-flun, geliflimin ve hareketin bu alanda da yasa oldu¤unu bilmeyenlerkapitalist devletler aras›ndaki sözleflmelerin de¤iflmezli¤ine ve doku-nulmazl›¤›na inanabilir. (1990c: 29)

Toplumsal iliflkilere hakim olan ve meta iliflkilerinden kay-naklanan çeliflki ve “ç›lg›nl›k”, toplumsal iliflkileri düzenleyen biraraç ve kurum olarak sözleflmeleri hem zorunlu hale getiriyor,hem de anlams›z k›l›yor. Çeliflkilerin ve dolay›s›yla ç›lg›nl›¤›n hü-küm sürdü¤ü bir toplumda sözleflmelerin zorunlu olmas›, karfl›-l›kl› güven iliflkilerinin olmamas›ndan kaynaklan›yor. Çünkü gü-vensizli¤in hakim oldu¤u bir toplumda sözleflme bir güvence ola-rak görülmektedir. Ama ayn› durum sözleflmeleri anlams›z k›l›-yor. ‹çinde çeliflkilerin ve ç›lg›nl›¤›n hüküm sürdü¤ü bir toplum,gerek kendi içinde, gerekse di¤er halklar veya uluslarla iliflkisindeak›lc› ve konsensüsçü ahlaki ilkelere dayal› ne kadar sözleflme ya-parsa yaps›n, böyle bir toplum, kendi içindeki çeliflkilerin ve ç›l-g›nl›¤›n kayna¤›n› kurutmad›¤› sürece, yapm›fl oldu¤u sözleflmele-rin gereklerini ve yükümlülüklerini ne içte, ne de d›flta tam olarakyerine getirebilir. Bunun sonucu ba¤›ms›zm›fl gibi gözüken üçün-cü bir kuruma, devlete ihtiyaç vard›r. Yani devlet toplumsal ilifl-kilere hakim olan çeliflki ve ç›lg›nl›¤›n politik olarak en yo¤un birbiçimde d›fla vurumundan baflka bir fley de¤ildir. Böylece ulusla-raras› iliflkilerin temel aktörü olan devletlerin ak›lc› temellere da-yal› sözleflme yapmas› ve bunun gereklerini yerine getirmesimümkün de¤ildir. Yani Luxemburg’a göre iç ve d›fl iliflkiler ara-s›nda diyalektik bir bütünlük vard›r. Bundan dolay› flöyle diyor20. yüzy›l›n bafllar›nda yaflanan uluslar aras› sömürgeci çat›flmala-r› kastederek: “Bu, uluslar aras›nda dünya politikas› çerçevesindeyaflanan geliflmeler kapitalizmin iç geliflmelerinin sadece öbür yü-zünden baflka bir fley de¤ildir, sosyalist devrim amac›m›z bu iç ge-liflmelere dayanmaktad›r” (1990c: 29). Sosyalist bir devrim sonu-cu iç bar›fl›n sa¤lanmas› durumunda hem içte, hem de d›flta güve-ne dayal› iliflkiler kurulabilecektir. Bu durumda toplumsal iliflki-lere hakim olan çeliflkilerin, ç›lg›nl›¤›n ve güvensizli¤in sonucuolan ne sözleflmelere, ne de bunlara geçerlilik kazand›ran politikve hukuksal toplumsal kurumlara ihtiyaç kalacakt›r.

56 Do¤an Göçmen

I I . U lus la raras › ‹ l i flk i le r ve Ah lakç › l ›kLuxemburg’un yukar›da aktard›¤›m›z, sözleflmecili¤e yönelik

formüle etti¤i temel elefltirisi baflka bir aç›dan ve de¤iflik bir an-lamda uluslararas› siyaset kuram›n›n temeli olarak sunulan ah-lakç›l›k için de geçerlidir. Sözleflmecili¤e yönelik elefltirisinde ol-du¤u gibi, Luxemburg ahlakç›l›¤a yönelik elefltirisinde de asl›n-da köken bak›m›ndan, bildi¤im kadar›yla ilk olarak klasik-liberaldüflünürlerden Kant taraf›ndan kullan›lan ama liberalizmin bu-gün bütün ak›mlar› taraf›ndan unutulmufl olan bir ilkeden hare-ket ediyor. Bu ilkeye göre toplumlar›n iç iliflkileriyle d›fl iliflkileriaras›nda ayr›lmaz diyalektik bir ba¤ vard›r. Yani d›fl iliflkiler içiliflkilerin bir aynas›d›r bir anlamda. Kant ve Luxemburg ulusla-raras› iliflkilere yaklafl›rken ayn› ilkeden hareket etseler de, hembu ilkenin uygulanmas›nda çok farkl› bir yol izliyorlar, hem deoldukça de¤iflik sonuçlara ulafl›yorlar.

Kant, bu ilkeyi kendisini uluslararas› siyaset kuram› çerçeve-sinde yaflanan tart›flmalar›nda önemli k›lan ve 1795 y›l›nda yay›n-lanan Ebedi Bar›fla Do¤ru. Bir Felsefi Tasar› (Zum ewigen Fri-eden. Ein philosophischer Entwurf) adl› çal›flmas›nda formüleetmiflti. Bar›fl› felsefi bir proje olarak tart›flt›¤› ve bar›fl ütopyala-r› bak›m›ndan neredeyse bir köfletafl› oluflturan bu felsefi tasar›-s›nda, Kant, naïve de olsa, iç bar›fl ile d›fl bar›fl aras›nda diyalek-tik bir ba¤ kuruyor. Bu ilkeye göre kendi içinde “ebedi bar›fl›”sa¤layamam›fl olan bir toplumun di¤er toplumlarla iliflkilerindebar›flç›l olmas› mümkün de¤ildir. Ama Kant bu tarihsel devrim-ci düflüncesinin sonuçlar›n› tam olarak kestiremiyor gibi gözü-küyor. Çünkü iç ve d›fl bar›fl aras›nda diyalektik bir ba¤ kurmak,yani uluslararas› bar›fl›n güvence alt›na al›nmas› için toplumlar›nkendi içlerinde “ebedi bar›fl›” kurmalar› gerekti¤ini ileri sür-mek, iç savafllar›n kayna¤›n› saptamak ve kurutmak gerekti¤i an-lam›na gelir. Örne¤in merkantilist kategorilerde olsa da “en gü-venilir savafl arac›” olarak saptad›¤› ekonomik iliflkilerin ve çe-liflkilerin köklü bir analiziyle ilgilenmesi gerekir (1993: 198).Oysa Kant’›n, kuflkusuz büyük bir ideal olan “ebedi bar›fl” tasa-r›s›nda bu konuda birkaç genel saptamadan baflka bir fley bu-lunmamaktad›r. Gerçekli¤in neden böyle oldu¤unu ve içindebulunulan koflullarda baflka türlü olamayaca¤›n› elefltirel birgözle aç›klamak yerine, sözleflmecilik ve biçimci-deontolojik birahlak kuram›na dayanarak, yani gerçekli¤in üzerinden düflünselolarak atlayarak, gerçekli¤in nas›l olmas› gerekti¤i konusundabaz› genel biçimsel ilkeler sapt›yor. Bunlar›n gerçeklefltirilmesi-

57Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

ni de ahlaka dayal› kurumlar olmad›¤›n› kendisinin de kabul et-ti¤i devletlerden bekliyor.

Luxemburg ayn› ilkeden hareket ediyor ama Kant’tan çokfarkl› bir sonuca ulafl›yor. Luxemburg’a göre ahlak›n uluslarara-s› iliflkilere temel oluflturabilmesi için, toplumlar›n kendi içindeahlak› geçerli k›lacak bir flekilde düzenlenmifl olmas› gerekir. Bi-lindi¤i üzere ahlak her fleyden önce manevi de¤erler ve bunlaradayanarak ulafl›lan, insanlar›n birbirleriyle olan günlük iliflkileriy-le bile dolays›z ba¤lant›s› olan de¤er yarg›lar›yla ilgilidir. Bu de-¤er yarg›lar›n›n birbiriyle az çok uyum içerisinde olabilmesi için,ahlaki de¤erlerin genel geçerlilik kazanm›fl olmas› gerekir. AmaLuxemburg’a göre s›n›fl› toplumlarda genel geçerlilik kazanm›flolan ahlaki de¤erlerden bahsetmek mümkün de¤ildir.

Luxemburg ahlakç›l›¤a yönelik bu köklü elefltirisini formüleederken, Marx ve Engels’in bu konuda gelifltirdikleri tarihsel on-tolojik elefltiriden yola ç›k›yor. Bu elefltiriye göre ahlaki de¤erle-rin içsel olarak gerekçelendirilmesi mümkün de¤ildir. E¤er bumümkün de¤ilse, yani bu de¤erleri gerekçelendirmek için ahlakd›fl› kategorilere baflvurmak gerekiyorsa, herfleyden önce ahlakide¤erlere temel oluflturan fleyin ne oldu¤unu saptamak gerekir.Marx ve Engels, geleneksel ahlak kuramc›lar›ndan farkl› olarak,ahlaki de¤erlerin kayna¤›n› ne tanr›da, ne ak›lda, ne de bütün za-manlar için tan›mlanm›fl olan insan›n “do¤as›nda” ar›yorlar. On-lara göre sadece ahlaki de¤erlerin de¤il, di¤er bütün duygusal vedüflünsel manevi de¤erlerin kayna¤›n› da tarihsel olarak flekille-nen üretken eme¤in genel ve özel biçiminde, dolay›s›yla insanla-r›n maddi iliflkilerinde aramak gerekir. Ahlaki de¤erleri tarihselontolojik temele yerlefltiren bu saptamadan yola ç›kt›¤›m›zda, in-sanlar›n, toplumlar›n ve devletlerin birbirleriyle olan iliflkilerinintemelini oluflturdu¤u iddia edilen ahlak›n ne durumda oldu¤una,yani insanlar›n maddi iliflkilerinin tümünü kapsayan üretim ilifl-kilerine bakmak gerekir.

Konunun çerçevesi bak›m›ndan burada ne Marx ve En-gels’in, ne Luxemburg’un de¤iflik eserlerinde gelifltirdikleri s›n›fkuram›n›, ne de Smith’den beri geliflen ve yukar›ya k›saca aktar-d›¤›m›z pazar iliflkilerinin elefltirisini yeniden sergilemeye gerekvar. Burada flunu belirtmekle yetinelim: Luxemburg’a göre di¤erbütün duygusal ve düflünsel de¤erlerin durumunda oldu¤u gibi,ahlaki de¤erlerin kayna¤› da herfleyden önce insanlar›n içindebulundu¤u maddi koflullard›r. Ekonomik koflullar› birbirine ta-mamiyle z›t ç›karlar› olan s›n›flar›n bulundu¤u kapitalist toplum-

58 Do¤an Göçmen

da, her s›n›f›n kendisine özgü de¤er ve karar yarg›lar›n›n olma-s›ndan daha do¤al bir fley olamaz. Toplumlar›n s›n›flara ayr›lm›floldu¤u kapitalist ça¤da, hele özellikle bunun emperyalist aflama-s›nda genel ahlak› de¤erlerin geçerli olmas› mümkün de¤ildir.‹nsanlar›n ve toplumlar›n birbiriyle olan iliflkilerinde tek geçerlikural›n ç›karc›l›k ve yararc›l›k oldu¤u, toplumlar›n kendi içlerin-de s›n›flara ayr›ld›¤›, s›n›f kavgalar›n›n ve çat›flmalar›n›n yafland›-¤› bir ça¤da ne iç, ne de d›fl iliflkilerde ahlak›n bu sorunlar›n çö-zümüne temel oluflturmas› mümkündür.

Asl›nda bu düflünce köken bak›m›ndan ne Luxemburg’a, nede ondan önce Komünist Manifesto’da, Alman ‹deolojisi’nde veAnti-Dühring’de ahlakç›l›¤a yönelik gelifltirdikleri tarihsel onto-lojik elefltirilerinde benzer düflünceleri dile getiren Marx ve En-gels’e aittir. Bugün liberalizmin bütün ak›mlar› taraf›ndan üze-rinde durulmaya gerek bile görülmeyen bu düflünce klasik libe-ral düflünür olan Smith taraf›ndan önce 1759 y›l›nda yay›nlananEtik Duygular Kuram› (The Theory of Moral Sentiments) ve da-ha sonra 1776 y›l›nda yay›nlanan ve k›saca Uluslar›n Zenginli¤iolarak an›lan An ‹nquiry into the Nature and Causes of the We-alth of Nations adl› eserinde formüle edilmifltir (1984: 61-66;1981: 794). Bir anlamda Kant’›n ahlak kuram› da dahil olmaküzere bütün idealist ahlak kuramlar›n›n bir elefltirisi olarak oku-nabilecek bu düflüncesine göre, ahlaki de¤erlerin çürümesinin,yani ahlak›n bütün toplum çap›nda geçersizleflmesinin en temelnedeni toplumda s›n›flar›n olmas›d›r.

Örne¤in Hans Küng’ün uluslararas› siyaseti yönlendirmekiçin önermifl oldu¤u sorumluluk ve baflar› ahlak›n› ele alal›m.Küng, Hans Johnas’a ve Max Weber’e dayanarak bir sorumlulukve baflar› ahlak› gelifltirebilece¤ini düflünüyor ve bunun uluslara-ras› siyasete temel de¤il ama yön verici olmas›n› istiyor. Küng,önermifl oldu¤u sorumluluk ve baflar› ahlak›n› “ahlaks›z gerçek-çi” ve s›rf “ahlakç› ideal” politikaya karfl› öneriyor. Yani Küng“ahlaks›z gerçekçili¤i” ahlaka döndürmeye çal›fl›rken, s›rf zihni-yet ahlak›ndan hareket eden “ideal politikay›” da gerçe¤e dön-dermeye çal›fl›yor (2003: 23-25). Bizim burada konumuz,Küng’ün çok farkl› ilkelerden hareket eden Johnas ve Weberaras›nda baflar›s›zl›kla sonuçlanaca¤› bafltan bilinen sentez öneri-si de¤il. Bizi burada ilgilendiren Küng’ün zihniyet ve baflar› ahla-k› aras›na sokmufl oldu¤u ikilem de de¤il. Bizi burada ilgilendi-ren, Küng’ün önermifl oldu¤u sorumluluk ve baflar› ahlak›n›ntoplumun s›n›fl› yap›s›yla karfl›lafl›nca paramparça olmas›d›r.

59Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

Çünkü her toplumsal s›n›f sorumluluk ve baflar› kriter(ler)inikendi ç›kar ve amaçlar›na göre sapt›yor. Örne¤in Luxemburg’uve Alman tekelci kapitalistlerinin ideologlar›ndan Hans-OlafHenkel’in önermifl olduklar› baflar› ahlaklar›n› ele alal›m.Küng’ün ahlak kuram›n› tan›mlamak için seçmifl oldu¤u sorum-luluk ve baflar› kavramlar›n› duyar duymaz Luxemburg’un veHenkel’in içinde çok farkl› ahlaki duygu ve düflünceler uyan›yor.

Henkel, ahlakç› ilkelerden yola ç›karak kapitalist küresellefl-meyi ve yoksulluk-zenginlik aras›ndaki uçurumu elefltiren bütünahlak kuramlar›na karfl› kendi özgürlük ve baflar› ahlak›n› öneri-yor. “Bu yeni ahlak birisinin ne kadar mülke, ne kadar iktidarasahip oldu¤unu, yoksul mu zengin mi, erkek mi kad›n m›, birin-ci dünya yurttafl› m› üçüncü dünya yurttafl› m› oldu¤unu sormu-yor. Varolmak ve sahip olmak onun için karar verici kriter de¤il-dir. Onun için her insan, her iyi düflünce, her yararl› ve orjinalürün özel hakk›n biricik özüdür” (2002: 10). Henkel her fleyiözel mülkiyete indirgeyen bu hak kavram›ndan yola ç›karark Lu-xemburg’un çürümüfl burjuva toplumunun de¤erleri olarak ta-n›mlad›¤› “kal›nkafal›l›k”, “egoizm” ve “yiyicilik” (Luxemburg,1990d: 443) gibi de¤erlerin s›n›rs›z hüküm sürdü¤ü bir dünya ya-ratmak istiyor. Metan›n özgürce dolaflt›¤›, s›n›rs›z rekabetin ol-du¤u bu dünyada, dürüstlük ve “zay›fla” dayan›flma olmamal›-d›r, rekabeti kazanm›fl olan “güçlüyle” dayan›flma gösterilmelidirHenkel’e göre. Çünkü güçlü olan daha fazla de¤er yaratmaktad›rve bu gücüne göre de hakk› ve özgürlü¤ü olmal›d›r (2002: 242-243). Henkel’in sorumluluk ve baflar› duygusu, bu orman yasas›-n›n hüküm sürdü¤ü bir dünyay› yaratmakla ilgilidir.

Buna karfl› Luxemburg için sorumlulu¤un ve baflar›n›n krite-ri, kapitalist üretim sürecinin ölü makinalara çevirdi¤i iflçileri busürecin düflünen, özgür, kendi bafl›na yöneten özneleri haline ge-tirmekle ilgilidir. ‹flçilerin ölü makina ve soyut birey olmaktan kur-tulup, toplumsal mülkiyetin tek sahibi olan toplumun etkin üyele-ri olarak sorumluluk ve dayan›flma duygular›n› gelifltirebilmelerigerekmektedir. Kapitalistin kamç›s› ve dehlemesi olmadan çal›fl-kan; tahakküm düzeninin boyunduru¤u olmadan disiplinli olma-s›n› ö¤renmelidir. Sosyalist toplumun ahlaki temelini gerçek daya-n›flma ruhuyla donanm›fl yurttafll›k, herkese ihtiyaçlar›n› en iyi fle-kilde giderebilmesi için herkesin var gücüyle seferber oldu¤u top-lumsal bir sorumluluk ve dürüstlük duygusu oluflturuyor (1990d:443). ‹flçi s›n›f›n›n sorumluluk duygusu bu sosyalist dünyay› yarat-makla ilgilidir ve bu amac›na yaklaflt›¤› oranda baflar›l›d›r.

60 Do¤an Göçmen

Ama iflçi s›n›f›n›n bunu gerçeklefltirmesi için, tek hukuku“kâr”, tek dili “k›l›ç” (bugün art›k bomba) ve tek arac› “fliddet”olan emperyalizmi alafla¤› etmesi gerekmektedir (1990d: 416).Bu görev sona erdirilmedi¤i sürece genel olarak geçerli toplum-sal ahlaktan bahsetmek mümkün de¤ildir. S›n›fl› burjuva toplu-munda Eduard Bernstein’›n iddia etti¤i gibi soyut genel bilim veahlak›n olmas› mümkün de¤ildir. Böyle bir toplumda ancak“parti bilimi”, “s›n›f bilimi” ve “s›n›f ahlak›” olabilir. Luxem-burg’un Bernstein’a karfl› söylediklerini Küng’ün önermifl oldu-¤u genel sorumluluk ve baflar› ahlak›na uyarlayacak olursak: Lu-xemburg ve Henkel, her ikisi de Küng’ü s›n›f bilimini ve ahlak›-n› tan›mamakla suçluyor. Henkel, Küng’ün “ahlaks›z gerçekçi-lik” olarak tan›mlad›¤› ilkeden yola ç›karak “özgürlük ve baflar›”ahlak› çerçevesinde sermayenin keyfi özgürlü¤ünü gerekçelen-dirmeye çal›fl›rken, Luxemburg, Küng’ün önermifl oldu¤u genelahlaki ilkelere göre davranabilmek için, önce bunun toplumsaltemellerinin yarat›lmas› gerekti¤ine iflaret ediyor.

Sorun, uluslararas› iliflkilerin temel aktörleri olan ulusal dev-letler düzeyinde ele al›nd›¤›nda daha da karmafl›klafl›yor. Bununkayna¤› s›n›f çat›flmalar›n›n yafland›¤› burjuva toplumunda dev-letlerin bu çat›flmalar karfl›s›nda tarafs›zm›fl gibi gözükmesindenkaynaklan›yor. Oysa s›n›f çat›flmalar›n›n yafland›¤› toplumlardane devletin, ne de di¤er kurumlar›n tarafs›z olmas› mümkündür.Uluslararas› sözleflmelerin “kutsal” ilan edilmesi de bu gerçe¤ide¤ifltirmemektedir Luxemburg‘a göre. Kuflkusuz, EduardBernstein (bugün kendi aç›m›zdan ekleyebiliriz) ve ayn› ilkeler-den hareket edenler “her zaman için yeni çeliflkilerin ve çat›flma-lar›n ç›k›fl noktas› olan uluslararas› diplomatik sözleflmeleri” kut-sal ilan ederek, “kapitalist dünyay› ‘ahlaka’ döndürmeye” çal›fla-bilir. Ama bu durumda devletleri ahlaki temellere oturtup, dev-letlerin en az›ndan ilkesel bak›mdan ahlaki kurallara göre kararverip davranabileceklerini kabul etmifl olurlar. Oysa bu mümkünolmayan bir beklentidir. Çünkü devletler ahlaki kurumlar olma-d›klar› gibi, olmalar› da mümkün de¤ildir.

En geç 18. yüzy›ldan beri devletin kökeni ve do¤as› üzerineyap›lan araflt›rmalara göre devletler, insanlar aras›nda mülkiyetiliflklerinin oluflmas›, bunun sonucu toplumun tarihsel olarak s›-n›flara ayr›lmas› ve bu s›n›flar aras›nda yaflanan ç›kar çat›flmala-r›ndan dolay› ortaya ç›km›flt›r. Tarihte hep iktidarda bulunan s›-n›flar›n ç›karlar›n› koruma ve gerçeklefltirme görevi görmüfltürdevletler. Genellikle Marx’a at›f edilen ve belki de bundan dola-

61Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

y› bugün bütün liberal ak›mlar›n gözard› etti¤i bu düflünceyi deyine klasik liberalizme borçluyuz. Örne¤in burada yine AdamSmith’i aktaral›m. 1762-63 akademik y›l›nda Glasgow Üniversi-tesi’nde verdi¤i dersinde flöyle diyor: mülkiyet iliflkilerini tan›ma-yan avc› toplumlarda kavgan›n ne oldu¤u bilinmez. As›l kavgalarve ç›kar çat›flmalar› mülkiyet kurumunun ortaya ç›kmas›yla bafl-lar ve “bütün çat›flmalar›n büyük temeli” olan “mülkiyet onu(devleti,-DG) mutlaka zorunlu k›lar.” Ve daha sonra ekliyorSmith:

Yasalar ve hükümet (veya devlet,-DG) bu ve asl›nda bütün durumlar-da yoksullar› bast›rmak ve mallar›n eflitsiz da¤›l›m›n› güvence alt›na al-mak için zenginlerin birli¤i olarak görülebilir. Aksi taktirde bu eflitsiz-lik yoksullar›n sald›r›lar› sonucu y›k›labilir, e¤er hükümet (veya devlet,-DG) yoksullar› engellemez ise bunlar aç›k fliddete baflvurarak k›sa za-manda zenginleri kendileriyle eflit düzeye indirebilirler. (1982: 208)

Görüldü¤ü gibi, Smith devletin kökenini ontolojik temellerekadar takip ediyor ve ifllevsel bir okumas›n› sunuyor bize. Smith’iburada aktarmam›z›n nedeni, devletin ifllevinin saptanmas› ko-nusunda Smith’in eserlerinin Luxemburg için önemli bir yerininolmas›d›r. Sadece kendi kufla¤› içinde de¤il, bugün bile Smithhakk›nda en genifl bilgiye sahip Marxist bir düflünür ve politika-c›lardan birisi olan Luxemburg, bir yaz›s›nda Smith’in Uluslar›nZenginli¤i adl› eserinde yapm›fl oldu¤u bir saptamas›ndan yolaç›karak devletin ifllevi konusunda Smith’in yukar›ya aktard›¤›m›zsaptamas›na benzer bir saptamaya ulafl›yor (Smith, 1981: 84).Luxemburg, Smith veya Marx ve Engels gibi tarihsel araflt›rma-lar yaparak ulaflm›yor bu sonuca. De¤iflik yaz›lar›nda kelimeningenifl anlam›nda sosyolojik bir yöntem olan tarihsel materyalizmigelifltirmek ve gerekçelendirmek için tarihsel araflt›rmalar›n ya-p›lmas› gerekti¤ine iflaret ediyor. Ve yine de¤iflik yaz›lar›ndan ç›-karabildi¤imiz kadar›yla bu konuda araflt›rmalar da yapm›flt›r.Ama devletin kaç›n›lmaz olarak iktidarda bulunan s›n›flar›n ç›-karlar ve isteklerini koruyan ve gerçeklefltiren bir kurum oldu¤u-nu, Luxemburg örgütlenme hakk›n› inceleyerek gerekçelendiri-yor. Örne¤in Çifte Standart (Zweierlei Maß) bafll›kl› yaz›s›nda“Devlet özgür sendikalara s›k›lm›fl yumru¤unu uzat›rken, kapita-list örgütlere yol açmak, bunlara yasal güvence sa¤lamak, bunla-r› fl›mart›lm›fl bir çocuk gibi korumak ve kollamakla meflguldür”saptamas›nda bulunuyor (1990c: 430). Bu gözleminden yola ç›-karak baflka bir ba¤lamda benzer saptamalarda bulunuyor Lu-xemburg:

62 Do¤an Göçmen

Örgütlü kapitalist mülkiyetin çeteci el sanat›n›n üzerine yasall›¤›ngünefli aç›yor, hükümet, imparatorluk parlamentosu, yerel parla-mentolar, yerel meclisler önünde e¤iliyor, imparatorluk flansölyesin-den, imparatorluk mahkemesine ve oradan dimdik duran koruma-c›ya ve taflral› jüri mahkemesine kadar bütün devlet ayg›t› gayretleemrinde bulunuyor (1990c: 433).

Bu gerçe¤i ve dolay›s›yla “asl›nda bütün devletlerin ahlakç› il-kelere göre davranmad›¤›n›” Kant ve Bernstein da biliyordu vebugün Küng de biliyor. Ama bunun nedenini anlamaya ve aç›k-lamaya çal›flmak yerine, devletleri ahlakç› olmaya ça¤›r›yor bu türahlakç› düflünürler. Ne yaz›k ki bu, “yarars›z merhametsizlik” ve“birisinden hiç bir zaman ve hiç bir flekilde yerine getiremeyece-¤i bir ifli yapmas›n› beklemek” anlam›na gelmektedir. Luxem-burg’un Bernstein’a iliflkin söyledi¤ini genellefltirecek olursak:ahlakç›l›¤a göre “kapitalist emperyalizm ‘ahlakl›’ olmal›d›r. Bu,fuhufltan ‘ahlakç›’ olmas›n› beklemek demektir. Bu, Bernstein’›nemperyalizme karfl› sergilemifl oldu¤u toplumsal düflüncenin de-rinli¤ini gösteriyor ve fuhuflun ‘ahlakç›’ olmad›¤›n› saptamaktanbaflka söyleyecek bir fleyi olmayan birisini and›r›yor.

I I I . Luxemburg ve Gerçekç i l ikYukar›da Rosa Luxemburg’un sözleflmecili¤e ve ahlakç›l›¤a

yönelik elifltirisini gerçekçili¤e dayanarak tarihsel ve ontolojik biraç›dan formüle etti¤ini göstermeye çal›flt›k. Uluslararas› siyasetkuram›n›n sorunlar›na bu aç›dan yaklaflt›¤›m›zda ne sözleflmeci-li¤in, ne de ahlakç›l›¤›n temel al›nmas› mümkün. Çünkü bu ikiak›m uluslararas› iliflkilerde ç›kar birli¤i ilkesinden hareket et-mek zorunda. Oysa Luxemburg’a göre kapitalist-emperyalistça¤da uluslararas› iliflkilerde ç›kar birli¤i de¤il, birbiriyle sürekliçat›flma ve çarp›flma halinde olan ç›kar ve iktidar alanlar› vard›r.Bu saptamay› yapmakla Luxemburg sanki uluslararas› siyaset ku-ram›nda iddial› olan ve asl›nda bugün devletlerin bütün kararmercilerinde tart›flmas›z hakimiyeti olan gerçekçilikle bulufluyorgibi gözüküyor. Ama bu kan› ancak ilk bak›flta oluflabilecek birfleydir. Luxemburg’un uluslararas› siyaset kuram›na temel olarakönermifl oldu¤u ilkeyi tam olarak aç›klayabilmek için, gerçekçilikiçinde var olan iki ak›m, yani pozitivist gerçekçilik ve elefltirelgerçekçilik aras›nda ayr›m yapmam›z gerekiyor. ‹lk bak›flta kü-çük bir kelime oyunuymufl gibi gözüken ama yak›ndan bakt›¤›-m›zda hiçte öyle olmad›¤› anlafl›lan bu iki ak›m aras›ndaki fark›k›saca flöyle özetleyebiliriz: ister politik ister ahlaki bak›mdan ge-

63Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

rekçelendirilmifl olsun, pozitivist gerçekçilik gerçekli¤in baflkatürlü olmad›¤› ve olamayaca¤› ilkesinden hareket eder ve hükümsüren durumu ebedilefltirir. Elefltirel gerçekçilik ise pozitivistgerçekçilik gibi hüküm süren koflullar›, elefltirel anlamda, oldu¤ugibi al›r, ama bundan farkl› olarak bu koflullar› köklü olarak afl-may› amaçlar.

Silahs›zlanma sorununu tart›flt›¤› ve bu ba¤lamda kendisiniaç›kça gerçekçi pratik politikac› olarak tan›mlad›¤› 1911 y›l›ndayay›nlanan Politik Durum ve Sosyaldemokrasi (Die politische La-ge und die Sozialdemokratie) bafll›kl› yaz›s›nda Luxemburg özel-likle bu iki gerçekçilik aras›ndaki ay›r›m› ele al›yor. ‹lk olarakafla¤›da ele alaca¤›m›z baz› konulara flimdiden de¤inme pahas›nada olsa yaz›n›n k›sa bir bölümü buraya aktaral›m. Bu iki gerçek-çi ak›m aras›ndaki fark› flöyle tan›ml›yor Luxemburg:

Evet, bize, halklar›n bir arada canavar gibi yaflamas› insan›n do¤a-s›ndan kaynaklan›yor, deniyor. Biz insan›n do¤as›n›n ne oldu¤u ko-nusunda baflka bir düflüncede olma hakk›n› görüyoruz kendimizde.‹nsan›n do¤as› bütün halklar›n ve ›rklar›n bar›fl, dostluk ve kültürdayan›flmas› içinde yaflamas›n› gerektirmektedir. Ama kapitalist top-lum hüküm sürdü¤ü sürece bu mümkün olmayacakt›r. Bu ancak ifl-çi s›n›f›n›n idareyi ele almas› ve kapitalizmi defetmesinden sonramümkün olacakt›r. Bundan dolay› biz devrimci olduk, çünkü ancakbugünkü düzenin devirilmesiyle bir temel yarat›laca¤›ndan eminiz.Bundan dolay› biz gerçekçi pratik politikac›y›z. Kapitalizm varoldu-¤u sürece, yönetimi kendi elimize almad›¤›m›z sürece silahs›zlanma-dan bahsetmek mümkün de¤ildir. (1990c: 75-76; vurgular bana ait)

Luxemburg’un bu cümlelerinde dile getirdi¤i pozitivist ger-çekçilik ile kendi elefltirel gerçekçili¤i aras›ndaki fark›, Irak sorunuba¤lam›nda flöyle aç›klayabiliriz: Özellikle ‹kinci Dünya Sava-fl›’ndan bu yana geliflmifl olan uluslararas› hukuka ra¤men Irak’›nABD ve ittifak güçleri taraf›ndan iflgal ediliflinin nedenini aç›kla-mak yerine, pozitivist gerçekçilik ilkesine sad›k kal›narak, ‘bu birinsanl›k halidir, dünyan›n gidiflat› budur’, deyip iflin içinden ç›k-mak mümkünken; ‘bu bugün bir insanl›k halidir, dünyan›n gidifla-t› bugün böyledir, ama bunun böyle olmas› gerekmiyor’ elefltirelgerçekçilik saptamas›ndan hareket ederek, gerçekli¤in esasl› ola-rak de¤ifltirilmesi için gerekli olan araç ve yöntemleri gelifltirmeyeve bu de¤iflimin tafl›y›c›s› olabilecek güçleri saptamaya çal›fl›labilir.

Bir elefltirel gerçekçi olan Luxemburg ele ald›¤› bütün sorun-larda bu ilkeyi temel ediniyor kendisine. Ama Luxemburg’unelefltirel gerçekçili¤i, 20. yüzy›l›n bafllar›nda ortaya ç›kan ve daha

64 Do¤an Göçmen

çok do¤a bilimlerinde, ontoloji ve epitemolojide etkisini göster-mifl olan elefltirel gerçekçilik ile kar›flt›r›lmamal›d›r. 20. yüzy›l›nbafllar›nda ortaya ç›kan elefltirel gerçekçilik, özün olup olmad›¤›,varsa, tan›n›p tan›namayaca¤› konusunda Humecu ve Kantç› ge-lene¤e dayanarak flüpheci ve idealist bir durufl sergiler. Luxem-burg’un elefltirel gerçekçili¤i diyalektik materyalizm gelene¤i içe-risinde görülmesi gereken ve var olan her fleyin bir özü oldu¤u vebunun tan›n›p aç›klanabilece¤i ilkesinden hareket ediyor.

Luxemburg’un yaz›lar›nda pozitivist gerçekçili¤in iki biçimi-ni elefltirdi¤ini görüyoruz. Bunlardan biri aç›kça devlet ideolojisiolan ve hüküm süren iç ve d›fl politikay› savunan resmi pozitivistgerçekçiliktir; di¤eri sözleflmeci ve ahlakç› gelenekten gelen veyapm›fl oldu¤u reform önerilerinden dolay› elefltirelmifl gibi gö-rünen ama bu önerilerinde var olan sistemin paradigmalar›na s›-k›fl›p kald›¤› için bir noktadan itibaren resmi pozitivist gerçekçi-likle buluflan reformcu pozitivist gerçekçiliktir.

I I Ia . Resmi poz i t i v is t gerçekç i l i¤ in e leflt i r is i

Resmi pozitivist gerçekçili¤i elefltirirken Luxemburg yöntembak›m›ndan birbirini tamamlayan iki farkl› yöntem izliyor. Yön-temsel yaklafl›m› çerçevesinde Luxemburg bir taraftan resmi po-zitivist gerçekçili¤in kendi mant›¤› içinde kal›p ileri sürülen ge-rekçelerin iç tutars›zl›¤›n› kan›tlamaya çal›fl›rken, di¤er taraftanbu mant›¤› köktenci bir durufltan elefltiren bir davran›fl sergili-yor. Örne¤in gümrük ve militarizm sorununa karfl› o zamanlardevrimci olan sosyal demokratlar›n parlamentoda bulunan tem-silcilerinin izlemesi gerken politikay› tart›flt›¤› ‹htimalcilik, Opor-tünizm (Possibilismus, Opportunismus) bafll›kl› yaz›s›nda, izle-mifl oldu¤u birinci yöntemi flöyle aç›kl›yor:

Elefltirel gerçekçiler olarak bizim slogan›m›z fludur: bu düzene (verile-cek,- DG) tek bir adam›m›z ve tek bir kuruflumuz yoktur. ‹lkesel ba-k›mdan, program›m›z› bilen herkesin bildi¤i gibi, biz her türlü milita-rizme ve gümrük politikas›na karfl›y›z. Bundan, imparatorluk parla-mentosunda bulunan temsilcilerimizin bu konuda önlerine gelen yasatasar›lar›na iliflkin görüflmelere karfl› k›sa ve ç›plak bir ‘Hay›r’ savurma-lar› gerekti¤i sonucu mu ç›kar›lmal›d›r? Elbette de¤il. Bu, küçük birgruba yak›fl›r bir davran›fl olabilir, ama büyük bir halk partisine de¤il.Temsilcilerimizin önlerine gelen her tasar›y› cans›z ve soyut bir ilkedenyola ç›karak de¤erlendirmek ve buna karfl› gerekçe gelifltirmek yerine,bunu, nedenler üzerine düflünerek, varolan somut vaziyeti, güncel eko-nomik ve politik durumu göz önünde bulundurarak yapmal›d›r.(1990: 229)

65Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

Yukar›da iflaret etti¤imiz birinci yöntemsel yaklafl›m›n› Lu-xemburg de¤iflik yaz›lar›nda uygulayarak göstermeye çal›fl›yor.Bu konuda özellikle iki yaz›s› göze çarp›yor: Sömürgelere ‹htiya-c›m›z Var m›? (Brauchen wir Kolonien?) ve Filolar›n Artt›r›lma-s› ve Ticaret Politikas› (Flotenerweiterung und Handelspolitik).Luxemburg bu yaz›lar›nda resmi pozitivist gerçekçili¤in ileri sür-müfl oldu¤u iki gerekçeyi ele al›yor ve iç tutars›zl›¤›n› gösterme-ye çal›fl›yor. Resmi pozitivist gerçekçilik birbirini tamamlayan ikiöneride bulunuyor. Bir, bu önerilere göre ticari ç›karlar›ndan do-lay› Almanya’n›n sömürgelere ihtiyac› vard›r. ‹ki, dünya çap›ndaözgür iliflkilerin korunmas› için Almanya’n›n dünya çap›nda ikti-dar›n› garanti edecek bir filoya ihtiyac› vard›r. Luxemburg ista-tistiksel verilere de dayanarak önce bu iddian›n kendi deyimiyle“iki yüzlü” oldu¤unu göstermeye çal›fl›yor. Önce Almanya’n›n ti-cari iliflkilerine iliflkin bir tak›m istatistikler sunuyor. Bu istatis-tiklere göre Almanya’n›n d›fl ticaret iliflkilerinin onda dokuzu Av-rupa ülkeleriyle ve Amerika’yla gerçekleflmektedir. Geride kalanonda birin çok az bir bölümü Almanya’n›n sömürgesi olan ülke-lerle gerçeklefliyor. Bundan dolay› konuya ticari bak›mdan yak-laflt›¤›m›zda Almanya’n›n sömürgelere ihtiyac› oldu¤unu iddiaetmek mümkün de¤ildir. Ama buna ra¤men Almanya sömürge-cilik politikas› gütmektedir ve bunu izlemifl oldu¤u askeri politi-kayla desteklemektedir. Bunun arkas›nda Almanya’n›n dünyagücü olma planlar› yatmaktad›r. Bundan dolay› da dünya çap›n-da iktidar›n› güvence alt›na alacak bir filoya ihtiyac› oldu¤unudüflünmektedir. Ancak bunu yaparken politikas›n›n gerçek ama-c›n› aç›kça söyleyerek de¤il, izlenen politikay› kamuoyunun gö-zünde meflru k›lmak için, özgürlük ve bar›fl gibi genel derin in-sanc›l de¤erleri ça¤r›flt›ran kavramlar kullanmaktad›r. “Dünyatrafi¤inde bar›fl›n, hukukun ve özgürlü¤ün zaferini isteyen kimseAlman ‹mparatorlu¤u’na güçlü bir filo dilemelidir” diye ça¤›r›dabulunulmaktad›r örne¤in. Luxemburg’a göre sömürgecilik ve si-lahlanma politikas›n› desteklemek için ileri sürülen bu gerekçe“iki yüzlüdür”. Çünkü ticarette aç›kl›k isteyen birisinin her fley-den önce kendi gümrük duvarlar›n› ortadan kald›rmas› gerekir.Ama Almanya gümrük duvarlar›n› kald›rmak yerine habire yük-seltmektedir.

Luxemburg, bu saptamada bulunduktan sonra ikinci yön-temsel arac›na baflvurarak resmi pozitivist gerçekçili¤in mant›¤›-n› esasl› olarak sorguluyor.

66 Do¤an Göçmen

Akl› selim bir ‘ekonomi politikçinin’ ticari alanda ‘bar›fl›n, hukukunve özgürlü¤ün’ gerçeklefltirilmesi için savafl filosunu bir araç olarakgörmesi çok garip bir düflüncedir. Sald›rgan bir dünya politikas›n›nsald›rgan bir ticaret politikas›yla iç içe geçti¤i gibi, bu politika içtegerici bir sosyal politikayla da iç içe geçiyor. Bu üç olgu – dünya po-litikas›, ticaret politikas›, sosyal politika – aras›nda kopmaz mant›kibir ba¤ vard›r. Bar›flç›l bir ticaret politikas› isteyen birisinin karadave denizde savafl donanmas›na karfl› mücadele etmesi gerekir, bar›fl-ç›l uluslararas› bir politika isteyen kimsenin koruma gümrükçülü¤ü-ne cephe almas› gerekir ve modern ilerici sosyal bir politika isteyenbirisinin bütün gücüyle karada ve denizde militarizme ve korumagümrükçülü¤üne karfl› direnifl göstermesi gerekir. Halklar›n birbi-riyle olan al›flveriflinde bar›fl ve içte ilerlemecilik iflçi s›n›f›n›n do¤alüçlü slogan› oldu¤u gibi, politikada ve ticarette uluslararas› düflman-l›k ve içte gericilik bugünkü burjuvazinin kaç›n›lmaz do¤al slogan›-d›r. (1990: 614)Bundan dolay› pozitivist gerçekçiler art›k her bak›mdan gericileflmiflolan burjuvazinin ç›karlar›n› ümitsiz ve çaresiz “iki yüzlü” çabalar›y-la gerekçelendirmeye çal›fl›rken, baflka ç›k›fl yolu bulamay›nca ge-rekçelerini eninde sonunda insan›n do¤as›na gönderme yaparak te-mellendirmeye çal›fl›yorlar. Bunlar taraf›ndan “karfl›l›kl› mücadele-nin insan›n do¤as›nda yatt›¤› iddia ediliyor. Silahlanmayan, komflu-sunun av› olma tehlikesine düflecektir” diyorlar. Biz bu konuda baflka düflünüyoruz. Halklar, ›rklar› ve renkleri neolursa olsun bar›fl içinde yaflamal›d›r ve yaflayabilir. Sadece halklar›dayan›flma duygusu sard›¤› zaman kültürden bahsedebiliriz. ‹nsan›ninsan taraf›ndan sömürüsü ortadan kald›r›lmad›¤› sürece bu daya-n›flma mümkün de¤ildir.Biz sosyal demokratlar kapitalist ekonomik düzen ortadan kald›r›l-mad›¤› sürece dünya bar›fl›n›n bir ütopya oldu¤unu çok iyi biliyo-ruz. (1990c: 62).

IIIb. Reformcu pozitivist gerçekçili¤in elefltirisi

20. yüzy›l›n bafllar›nda Bernstein’›n isminde simgeleflen re-formcu pozitivist gerçekçili¤in Marxizm’le özel tarihsel bir iliflki-si var. Bundan dolay› Luxemburg’un eserlerinde, konuflmalar›n-da ve yaz›lar›nda bu ak›mla yürütmüfl oldu¤u tart›flma özel biryer tutuyor. Rosa Luxemburg’un resmi pozitivist gerçekçili¤e yö-nelik elefltirisi bir çok bak›mdan reformcu pozitivist gerçekçilikiçin de geçerli.

Bernsteincilik Almanya’da özgün koflullarda ortaya ç›kt›. Lu-xemburg Bofl Cevizler (Hohle Nüße) bafll›kl› yaz›s›nda bu koflul-lar›n iyi bir anlat›s›n› sunuyor. Alman burjuva bas›n›nda 19. yüz-y›l›n sonlar›nda 20. yüzy›l›n bafllar›nda “Marxizm öldü”, “Mar-

67Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

xizm afl›ld›” iddias›nda bulunan bir yay›n dalgas› bafl göstermifl-tir. Ama bu dalga bugün bizlerin yaflad›¤› a¤›r bir tarihsel yenil-giden sonra ortaya ç›kan bir olgu de¤ildir. Aksine, iflçi s›n›f› ha-reketinin giderek yay›lmas› sonucu kitlesel pratik bir güce dö-nüflmeye bafllayan, yani yükselmekte olan Marxizme karfl› ortayaç›kan ve Luxemburg’un “diplomal› körlük” olarak tan›mlad›¤›çaresizlik içinde ç›rp›n›fl›n d›fla vurumu olan bir sald›r›d›r bu.“Bütün burjuva gazeteleri, dergileri ve bir y›¤›n ince ve kal›n ki-tap laçkalaflm›fl (ayn›,- DG) na¤meden” çal›yor: “Sosyal Demok-rasi’nin krizi ve Marxizmin afl›lmas›” (1990: 489). “Bilindi¤i üze-re Marx’› aflmak uzun zamandan beri Alman profesörlerinin sev-gili u¤rafl› ve Almanya’da özel profesörlük (elde etmek,- DG)için denenmifl baflvuru arac›d›r. Dahas›; Almanya’da sosyal bi-limlerde son 25 y›ll›k geliflme göz önünde bulunduruldu¤u tak-tirde, bu geliflmenin Marx’› aflmaktan, tek güdüsünün Marx’›nö¤retisini yads›maktan baflka bir fley olmad›¤›n› görece¤iz”(1990: 489).

Reformcu pozitivist gerçekçilik uluslararas› Marxist hareketiçinde Almanya’da bu koflullar içinde ortaya ç›kt› ve yay›ld›. Te-mel ilkesi, Luxemburg’un k›salt›p yeniden formüle etti¤i Berns-tein’›n “amaç, ne olursa olsun, bana göre hiç bir fley, hareket herfleydir” cümlesinde ifadesini buluyor (1990: 370). Bernstein builkesini ilk olarak Die Neue Zeit’›n 1897/98 y›l›nda yay›nlanan bi-rinci cildinde (s.556) formüle etti. Orada tam olarak flöyle diyorBernstein: “Ben aç›kça itiraf ediyorum: ekseriyetle ‘sosyalizminamac›ndan’ ne anlafl›ld›¤› konusunda benim anlay›fl›m ve ilgimoldukça k›t. Bu amaç, ne olursa olsun, bana göre hiçbir fley, ha-reket her fleydir (Luxemburg, 1990: 240; yay›na haz›rlayanlar›nikinci dip notuna bak›n›z).” Bernstein 1898 y›l›nda yay›nlad›¤›Sosyalizmin Ön Koflullar› ve Sosyal Demokrasinin Görevleri (DieVoraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozial-demokratie) kitab›nda bu ilkeye hala sad›k kald›¤›n› yazd›. 1920y›l›nda, birinci dünya savafl›ndan iki y›l sonra kitab›n›n yeni bas-k›s›na yazd›¤› önsözde özellikle uluslararas› iliflkiler üzerine yaz-d›¤› fleylerin geçerlili¤ini yitirdi¤ini ama gelifltirdi¤i genel ilkele-rin hala geçerli oldu¤unu iddia ediyor (1969: 11). Yani Bernste-in kitab›nda formüle etmifl oldu¤u genel ilkesini sorgulamadan,bunun do¤al sonucu olan uluslararas› iliflkiler konusunda savun-mufl oldu¤u ilkelerin geçersizleflti¤ini düflünüyor (1969: 172-173;ilgili dip nota bak›n›z).

68 Do¤an Göçmen

Bernstein yukar›daki ilkesini formüle ederken Marxist kura-m›n iç “çeliflkilerini” çözmek, “kuramsal bütünlü¤ünü” sa¤la-mak ve böylece teori ile pratik aras›nda kaybolan uyumu yenidenkurmak istedi¤ini iddia ediyor. Yani Marxist ö¤retiyi gelifltirmekistiyor ve bunu Marxist ö¤retinin baz› unsurlar›n›n elefltirisiylebafllat›yor (1969: 46). Bernstein’a göre Marxist ö¤reti hala üto-piktir. Bundan dolay› “...sosyalist teorideki ütopik kal›nt›larakarfl› mücadele ederek sosyalist hareket içinde gerçekçi ve ide-alist unsurlar› ayn› oranda güçlendirmek” istemektedir (1969:14). Ama Bernstein bunu Marxizm içinde sentezlefltirilmifl olangerçekçili¤i ve idealizmi birbirinden kopararak ve afl›lm›fl olanhareket ile amaç aras›ndaki ikilemi yeniden kurarak yapmak isti-yor. Bir rastlant› olmasa gerek; yeni Kantç›lardan F.A. Lange’yedayanarak Bernstein bunu felsefi bak›mdan Marxizmin ‘kalbi’durumunda olan maddeci diyalektik yöntemin elefltirisiyle baflla-t›yor, bunu do¤rudan Hegelci diyalektik yöntemin elefltirisiylebirlefltiriyor ve böylece Kant’›n Salt Akl›n Elefltirisi’nde önermifloldu¤u ikilemci yaklafl›ma geri dönüyor.

Kant’›n bu ikilemci yöntemi, Salt Akl›n Elefltirisi’nde gelifltir-di¤i büyük yöntemsel ve kavramsal yap›n›n ayr›nt›s›na girmedenflöyle özetlenebilir: Kant’›n ikilemci yaklafl›m›na göre, gerçeklik-te karfl›laflt›¤›m›z olgular› s›n›fland›rmak, de¤erlendirmek vebunlar›n bir sentezine ulaflabilmek için gerekli olan kategorileriolgular›n kendisinden kazanmam›z mümkün de¤ildir. E¤er bukategorileri olgular›n kendisinden kazanacak olursak, kendimizideneyimin s›n›rlar› içine hapsetmifl oluruz. Kant’a göre deneyi-min s›n›rlar›n› aflmak için olgular› s›n›fland›rmak, de¤erlendir-mek ve bunlar aras›nda bir senteze ulaflabilmek için gerekli olankategorileri olgular›n kendilerinden de¤il ak›lda (Verstand/Re-ason) aramam›z gerekmektedir (1998: 93). Bu kategoriler, bofl daolsa, ak›lda, yani gerçeklikte karfl›laflt›¤›m›z olgulardan önce, de-neyimden ba¤›ms›z, önsel (apriori) olarak verilmifltir. Bundandolay› Kant bu kategorilere “salt akl›n” kategorileri veya kav-ramlar› demektedir. Gerçeklikte karfl›laflt›¤›m›z olgular ise bize,Kant’a göre içgüdüsel bir yeti olan görüfl (Anschauung/Intuition)taraf›ndan verilmektedir (1998: 93). Böylece Kant gerçeklik iledüflünce aras›nda bir ikilem kurmufl oluyor. Kant’a göre bu ikidünya aras›nda iletiflim kuran merci düflünsel bir araç olan imge-lem veya hayalgücüdür (1998: 192). Ak›lda önsel olarak verilmiflolan bu kategoriler, imgelem arac›l›¤›yla s›n›fland›r›lmak, de¤er-

69Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

lendirilmek ve aralar›nda bir senteze ulafl›lmak istenen olgular›ndüflünsel çerçevesini oluflturuyor. Yani Kant’a göre gerçekliktekarfl›laflt›¤›m›z ve özünün anlafl›lmas› mümkün olmayan olgula-r›n sistemlefltirilmesi, de¤erlendirilmesi ve sentezlefltirilmesi içingerekli olan kategorileri, birbirine köken bak›m›ndan yabanc› ol-du¤una inand›¤› iki farkl› kaynaktan kazanabilece¤imizi düflünü-yor. D›fl dünya ile iç dünya aras›nda nesnelci-öznelci diyalektikbir ba¤ kurmak yerine, öznelci-idealist yaklafl›m›ndan dolay› d›fldünyay› istedi¤imiz gibi, keyfi olarak flekillendirebilece¤imizi dü-flünüyor. Bu iddias›n›n doruk noktas›n›, do¤a yasas›n›n kayna¤›ak›ld›r, saptamas› oluflturuyor (1998: 231). Böylece Kant dene-yimlerin s›n›rlar›n› aflmaya çal›fl›rken deneyimin s›n›rlar› içine s›-k›fl›p kal›yor. Deneyimin s›n›rlar›n› aflmak isterken deneyime dü-flünsel bir s›n›r koymufl oluyor.

Bernstein, Marx ve Hegel’in diyalektikçi yöntemini elefltire-rek ulaflt›¤› bu Kantç› yaklafl›m› siyaset kuram›na uyarl›yor. Yu-kar›da “sosyalist hareket içinde gerçekçi ve idealist unsurlar› ay-n› oranda güçlendirmek” olarak tan›mlam›fl oldu¤u amac›n›n ar-kas›nda bu Kantç› ikilemci yönteme geri dönme iste¤i vard›r.

Luxemburg’un, reformcu pozitivist gerçekçili¤e yönelik elefl-tirisi uluslararas› Marxist hareket için bugün bile, sadece kuram-sal bak›mdan de¤il ayn› zamanda günlük politik mücadele içinson derece yaflamsal bir öneme sahip. Marx ve Engels felsefi ku-ramlar›yla, politik ö¤retileriyle, toplum ve devlet teorileriyle Av-rupa düflünce tarihinde süregelen birçok ikilemcili¤in afl›lmas›nakatk›da bulunmufllard›r. Eserleri bir anlamda birçok bak›mdanbu konuda gösterilen düflüncel çabalar›n doruk noktas›n› olufltu-ruyor. Felsefi alanda madde ve düflünce, bilgibilim alan›nda de-neyim ve ak›l, etkinlik kuram› çerçevesinde hareket ve amaç ve-ya zorunluluk ve özgürlük, siyaset kuram› çerçevesinde gerçeklikve ütopya gibi kategoriler Marx ve Engels’in gelifltirmifl oldu¤uucu aç›k sistem çerçevesinde birbirlerinden kopuk olgular ol-maktan kurtar›l›p aralar›nda sistemli ve bütünlüklü diyalektik biriliflki olan, birbirini flart koflan, sadece düflünsel de¤il ayn› zaman-da gerçekle do¤rudan iliflkili olan kategoriler olarak kurgulan-m›flt›r. Dünya sosyalist hareketi bu ö¤retiye dayanarak bir çokpro¤ramatik sorunu nihayet çözme flans›na kavuflmufltur. Politikmücadele çerçevesinde günlük politik mücadeleyle nihai amaçaras›ndaki ikilemci iliflkinin çözümü de bunlardan birisidir.

Do¤rudan pratik etkinlik ile nihai amac›n birbirleriyle nas›l

70 Do¤an Göçmen

uyumlu hale getirilece¤i sosyalist hareketin ezelden beri temelsorunu olagelmifltir. Bu sorunun çözümlenifl biçimine göre sos-yalizm içinde ‘okullar’ ve ak›mlar oluflmufltur. Ve sosyal demok-rasi nihai devrimci amaç ile günlük pratik bir etkinli¤i birbirle-riyle baflar›l› bir flekilde birlefltirmesini bilen ilk sosyalist parti ol-du ve böylelikle genifl halk kitlelerini mücadelenin içine çekebil-mifltir. Bu özgün ve baflar›l› çözüm nerede yatmaktad›r? K›sa vegenel olarak: pratik mücadelenin pro¤ram›n genel ilkelerine gö-re flekillendirilmesinde (1990: 229).

Luxemburg, Bernstein’›n yukar›ya aktard›¤›m›z ilkesini elefl-tirirken Marx’›n ö¤retisine dayan›larak elde edilen bu tarihselkazan›m›n tahrip edilmek istendi¤inden yola ç›k›yor. Luxem-burg’a göre Marx’›n çabalar› sonucu iflçi s›n›f› tarihte ilk kez ka-pitalist toplumun ekonomik e¤ilimini ve politik süreçlerini anla-ma flans›na kavuflmufltur. ‹flçi s›n›f›n›n bundan böyle hem “genelseferberlik plan›n›” hem de “politik amac›n›n ayr›nt›lar›n›” birtak›m ahlaksal ilkelerle de¤il, kapitalist toplmun ekonomik e¤ili-mi ve politik süreçleriyle ölçmesi gerekir. “Marx’dan önce iflçi s›-n›f› taraf›ndan yürütülen bir burjuva politikas› ve devrimci sosya-lizm vard›. ‹lk olarak Marx’tan beri ve Marx’tan dolay› kelimeninikisinin de tam anlam›yla ayn› zamanda devrimci gerçek-politikaolan sosyalist iflçi politikas› vard›r” (1990a: 373). Bundan dolay› ifl-çi s›n›f›n›n Bernstein gibi “mütereddi düflünürün” önermifl oldu-¤u “Amaç bana göre hiç bir fley, hareket her fleydir” ilkesi yerineMarx’›n gelifltirmifl oldu¤u bilimsel enternasyonalist devrimci il-kelere dayanmas› gerekir. Çünkü insan›n insan taraf›ndan sömü-rülmedi¤i yeni bir dünya düzeni kurmak isteyen bir hareket içingünlük politik mücadele ne kadar yaflamsal bir önem arzediyorsa,bu mücadelenin kapitalist sistemin içsel analizi ve elefltirisindenkazan›lm›fl olan ve “mücadelenin ruhu” anlam›na gelen sosyalistbir amaç taraf›ndan yönlendirilmesi de o kadar önemlidir. Aksitaktirde genel bir amaç perspektifi olmayan veya bunu yitirmiflolan bir hareket nereye gidece¤ini bilmeyen bir hareket olup ç›-kar. Bütün devrimci ruhunu kaybeder ve sistemin çarklar› aras›n-da un ufak olup erir gider. Bundan dolay› Luxemburg Bernste-in’›n ilkesinin karfl›s›na kendisininkini koyuyor: “nihayi amaçlailiflkilendirilmemifl hareket, kendi bafl›na amaç olan hareket banagöre hiç bir fley, nihai amaç bize göre her fleydir” (1990: 241).

Bernstein ile Luxemburg aras›nda geçen tart›flman›n ne anla-ma geldi¤ini, ilkesel bak›mdan birbirlerinden ne oranda ayr›ld›k-

71Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

lar›n› anlayabilmek için, her birinin kendi ilkesinden yola ç›karakuluslararas› iliflkiler bak›m›ndan ç›karm›fl olduklar› sonuçlarabakmakta yarar var. Çünkü her ikisi de gelifltirmifl olduklar› ilke-lere sonuna kadar sad›k kal›yor. Bernstein hareket ile amaç ara-s›nda kurmufl oldu¤u ikilemden dolay› kendisine kapitalist-em-peryalist sistemi esasl› olarak elefltirme olana¤› sunan düflünselbir araçtan yoksun kal›yor ve Almanya’n›n sömürgeci politikas›-n› savunur duruma düflüyor. Luxemburg ise Marxist ö¤retiye da-yanarak kapitalizmin içsel köklü elefltirisinden kazanm›fl oldu¤unihai hedef perspektifinden kapitalist-emperyalist paradigmay›esasl› olarak elefltirme olana¤›na kavufluyor.

Bernstein, ilkesinin flövenizmle ilgisinin olmad›¤›n› savunsada, hala enternasyonalist ilkeye sad›k kald›¤›n› ileri sürse de, bü-tün ulusçu “sosyalistlerin” düflmüfl oldu¤u flövenist bata¤a düflü-yor. ‹flçi s›n›f›n›n kurtulufl hareketinin ölümü anlam›na gelen“ulusal” görevlerden bahsediyor. Böylece ulaflm›fl oldu¤u ‘ulusalbirlik’ ilkesinden yola ç›karak sosyal demokratlar› devletin sö-mürgeci politikas›n› desteklemeye ça¤›r›yor. “E¤er”, diyorBernstein, “Almanya’n›n çok büyük oranda sömürge ürünleri it-hal etti¤ini dikkate alacak olursak, bu ürünlerin en az›ndan birbölümünün kendi sömürgelerinden ithal edebilece¤i bir zaman›ngelmesini arzu edebilece¤imizi kendimize söylemek zorunday›z”(1969: 180). “Buna ek olarak, vahflilerin ellerinde bulunan top-raklar üzerinde s›n›rl› haklar›n›n oldu¤unu kabul etmek gerekir.Sonuçta yüksek kültürün yüksek hakk› vard›r” (1969: 180).Bernstein Avrupa merkezci bak›fl aç›s›ndan ulaflm›fl oldu¤u “üstkültür”-“alt kültür” ilkesine dayanarak yerli halklar›n haklar›n›bu flekilde alafla¤› ettikten sonra, ulusalc› bir tutum al›p Alman-ya’dan daha fazla sömürgesi olan di¤er sömürgeci güçlere dönü-yor ve ekliyor: “Toprak üzerinde tarihsel kullanma hakk› veren,fetih de¤il, kullan›md›r” (1969: 180). Kantç› pozitivist aç›dan“alt kültürlere” ve di¤er emperyalist güçlere karfl› Almanya’n›ntarihsel hakk›n› gerekçelendirdikten ve böylece “sosyalist hare-ket içinde gerçekçi unsuru” güçlendirdikten sonra , Bernstein“sosyalist hareket içinde idealist unsuru” güçlendirmeye dönü-yor. Bir ahlakç› ö¤retmen duruflu alarak Alman devlet yetkilileri-ni uyar›yor: “sömürgeler elde ederken bunlar›n de¤eri ve gelece-¤i gözden geçirilmeli ve yerli halk›n maruz kald›¤› muamelelerinsürekli s›k› bir kontrole tabi tutulmas› gerekir, ama bunun d›fl›n-

72 Do¤an Göçmen

da bu türlü edinimleri bafltan kötü bir fley olarak görmek için ne-den yoktur” (1969: 180).

Luxemburg Marxist ö¤retiye dayanarak kapitalist-emperya-list dünya sistemine karfl› formüle etmifl oldu¤u esasl› elefltiridenyola ç›kt›¤› için, Bernstein’n›nkine taban tabana z›t bir sonucunaulafl›yor. “Bernstein’›n beceriksizli¤i”, diyor Luxemburg,

bütün soruna ters bir aç›dan yaklaflt›¤›n› gösteriyor. ‘Hukuk’ ve ah-lak ile modern emperyalizm gibi olgular›n ölçülmesi mümkün de¤il-dir. E¤ilimini, köklerini, kapitalist geliflmenin son aflamas› olarak ta-rihsel anlam›n› kavramak, sosyal demokrasinin görevi budur. Em-peryalizmin kapitalist geliflmeyle olan ayr›lmaz ba¤›n›, korku vericiçirkinli¤ine ra¤men veya daha çok tam da korku verici çirkinli¤iylebunun meflru çocu¤u oldu¤unu, iflçi s›n›f›na kavramas› gerekti¤iniö¤retmemiz gerekir. Ve (iflçi s›n›f›n›n,- DG) bundan sonuç ç›karma-s› gerekir; emperyalizme, savafla, ülkelere yönelik haydutlu¤a, halka-lara karfl› uygulanan bezirganl›¤a, hukuk ihlalerine ve fliddet politi-kas›na karfl› ancak kapitalizme karfl› mücadele etti¤i taktirde, dünyapolitikas›n›n halk katliamlar›n›n karfl›s›na sosyal devrimi koydu¤uzaman savaflabilir. Ama emperyalist politika çerçevesinde çat›flmala-ra çözüm arac› aramak ve afl›lm›fl olan› geri getirmeye çal›flarak (em-peryalist-, DG) çoflkunlu¤a ve savlete3 karfl› direnmek istemek, pro-leter de¤il, küçük burjuva, çaresiz bir politikad›r. (1990c: 30)

IV. Emperyalizm ve Yeni Kurumculu¤un ElefltirisiYeni kurumculuk (New Institutionalism) bazan yanl›fll›kla

Adam Smith’den kaynakland›¤› san›lan ama asl›nda kayna¤›John Locke, Jeremy Bentham ve T.R.Maltus’un düflüncelerindeyatan ve 20. yüzy›lda F.A.Hayek, Milton Friedman ve RobertNotzick gibileri taraf›ndan kurulan yeni liberalci¤in ekonomikdüflüncelerinin sözleflme kuram›yla birlefltirilerek uluslararas›iliflkilere uyarlanmas› sonucu oluflan bir düflünce. Luxemburg’unsundu¤u emperyalizm analizi ve elefltirisi yeni kurumculu¤un ol-du¤u gibi bir baflka aç›dan sözleflmecili¤in, ahlakç›l›¤›n ve pozi-tivist gerçekçili¤in elefltirisi olarak da görülebilir. Bu analizin veelefltirinin iki temel amac› var. Bir taraftan kapitalizmin emper-yalist aflamas›nda yay›lmac›l›k, sömürgecilik, militarizm ve savaflgibi olgular›n iç kaynaklar›n› göstermeyi amaçlarken, di¤er taraf-tan bunlar›n köklü bir elefltirisini sunmay› hedef ediniyor. Lu-xemburg bunu yaparken ekonomiyi temel al›yor. Ama bundanLuxemburg’un ekonomistçi oldu¤u sonucu ç›kar›lmamal›d›r.Luxemburg yukar›da bahsettigimiz olgular› aç›klamak için eko-

3 Burada “çoflkunluk vesavlet” olarak çeviri-len kelimelerin Al-manca karfl›l›¤›“Sturm undDrang”d›r. Çeviri KarlSteuerwald’a ait. Bukelimeler Alman ede-biyat›n›n 18. yüzy›l›n60’l› ve 80’li y›llar›aras›ndaki edebiyatak›m›n› tan›mlamakiçin kullan›l›yor. Bu-gün art›k sabit birkavram haline gel-mifltir. Köken olarakAlman dramatikçi Fri-edrich MaximilianK l i n g e r ’ i n(1752_1831) bir oyu-nunun bafll›¤›ndangeliyor. Önce tek yan-l› ayd›nlanmac›l›¤a veköhnemifl feodalisttoplum düzenine kar-fl› baflkald›ran birgençlik hareketini ta-n›mlamak için kullan›-l›yordu. Daha sonrabu dönemin yenilikçive at›l›m içinde olanve felsefeyle de içiçiegeçmifl olan edebiyathareketini bir bütünolarak tan›mlamakiçin kullan›lmaya bafl-land›. Bundan esinle-nerek Luxemburg yu-kar›daki “Sturm veDrang” kelimelerini,emperyalizmi yeni or-taya ç›km›fl, serbestrekabettçi kapitalizmigeride b›rakan ve do-lay›s›yla at›l›m içindeolan sald›rgan bir ol-gu olarak tan›mla-mak için kullan›yor.

73Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

nomiyi temel alsa da, ça¤dafllar› aras›nda yayg›n olan ve bafl›n›Karl Kautsky, Eduard Bernstein, Max Adler ve Otto Bauer gibimekanikçi düflünürlerin çekti¤i ekonomistçili¤e düflmüyor. Ka-pitalist toplumun emperyalist aflamas›nda ekonomik alt yap›n›nanalizinden kazanm›fl oldu¤u verileri ve ç›karm›fl oldu¤u sonuç-lar› basit bir flekilde toplumun üst yap› kurumlar›na uyarlam›yor.E¤itim ve ahlak, kültür ve sanat, edebiyat ve felsefe, politika vedin gibi toplumun üst yap› kurumlar›na iliflkin özgün araflt›rma-lar›nda ve gözlemlerinde bu verilerin ve sonuçlar›n toplumun di-¤er alanlar›nda alm›fl oldu¤u özgün biçimi ve bunlar›n karfl›l›kl›etkileflimini de göz önünde bulunduruyor.

Luxemburg emperyalizm olgusunu Marxistlerin gündeminegetiren ilk düflünürlerden birisidir. 1910’lu y›llardan itibarenyapm›fl oldu¤u kuramsal çal›flmalar›n›n do¤al olarak en önemliamaçlar›ndan birisi, “kapitalist geliflmenin son aflamas› olarak”tan›mlad›¤› emperyalizmin “tarihsel anlam›n›” aç›klamak ve bu-nun “kapitalist geliflmeyle olan ayr›lmaz ba¤›n›”, “korku verici”bütün “çirkinli¤iyle” göstermektir. Bunu özellikle Sermaye Biri-kimi – Emperyalizmin Ekonomik Aç›klamas›na Bir Katk› (DieAkkumulation des Kapitals – Ein Beitrag zur ökonomischenErklärung des Imperialismus) bafll›kl› temel ekonomik çal›flma-s›nda yap›yor. Emperyalizm olgusunu aç›klamak için giriflmifl ol-du¤u kuramsal çal›flmalar›nda Luxemburg, Rudolf Hilferding’inyapt›¤› gibi soruna yaln›zca mali sermaye aç›s›ndan yaklaflm›yor(bkz. Hilferding, 1947). Luxemburg Emperyalizm kitab›nda ma-li sermeyenin kapitalizmin emperyalist aflamada uluslararas› ilifl-kiler bak›m›ndan oynam›fl oldu¤u belirleyici role dikkat çekiyor.Mali sermayenin emperyalist ülkelerin geri b›rakt›r›lm›fl olan ül-keleri kendilerine ba¤›ml› hale getirmek için önemli bir araç ha-line geldi¤ini vurguluyor (1990e: 367). Luxemburg, Lenin’inyapt›¤› gibi emperyalizmin özelliklerini aç›klarken bunu sadecekapitalizmin son aflamas› olarak da tart›flm›yor (bkz. Lenin,1960). Konuya iliflkin kaleme ald›¤› uzunlu k›sal› de¤iflik yaz›la-r›nda yapm›fl oldu¤u saptamalar›nda Lenin ile hemen her konu-da bulufluyor. Ama Luxemburg konu hakk›nda çal›flmalar› olandi¤er Marxist düflünürlerden farkl› olarak “yeniden üretim süre-ci” sorunundan yola ç›karak kapitalizmin emperyalist aflamas›n-da ekonomi politikan›n elefltirisini yazmak istiyor. Luxem-burg’un eserlerini yay›na haz›rlayanlar›n do¤ru olarak belirtti¤igibi, Luxemburg bu kitab›nda emperyalizmin özelli¤ini belirle-

74 Do¤an Göçmen

yen ve kendisinin kuflkusuz bildi¤i tekel olgusunu temel alm›yor(Lehmann, 1990e: 12*). Kitab›nda daha çok ekonomi politika-n›n 18. yüzy›ldan 20. yüzy›l›n bafllar›na kadar olan geliflimini vebunun elefltirisini ele al›yor. Bu, kapitalizmin emperyalizm afla-mas›n›n Das Kapital’ini yazmak gibi devasa bir projeyi gerçeklefl-tirmek istiyormufl gibi bir izlenim b›rak›yor okurun üzerinde.Ama Luxemburg’un, emperyalizm olgusunu aç›klamas›na tekelolgusunu temel alarak yaklaflmamas›, kitab›n günümüzde yaflan›-lan emperyalizm ve genel olarak ekonomi politika çerçevesindeyaflanan de¤iflik tart›flmalar bak›m›ndan ihmal edilebilece¤i anla-m›na gelmiyor. Luxemburg kitab›nda bu alanda en az 250 y›ld›rbirikmifl olan kuramsal ve ampirik bilgiyi ifllemeye, ele ald›¤› so-rundan yola ç›karak sistemlefltirmeye çal›fl›yor. Sadece bu bak›m-dan bile kitap kendi bafl›na bir de¤er arzediyor.

Yeni kurumculuk uluslararas› iliflkilere yönelik temel düflün-cesini gelifltirirken sözleflmecilik ve pozitivist gerçekçili¤in gelifl-tirmifl oldu¤u baz› kuramsal unsurlar› birlefltirip kendi özgün dü-flüncesine ulafl›yor. Yeni kurumculu¤a göre, BM, Dünya Banka-s› ve ‹MF gibi uluslarötesi kurulufllar›n yan›n›nda uluslararas›iliflkilerin temel aktörleri olan ulusal devletler içte ve d›flta bütünalanlardan çekilmeli ve bu alanlarda iliflkilerin düzenlenmesiniekonomik aktörlere, tekellere b›rakmal›d›rlar. Yeni kurumculu-¤un önermifl oldu¤u bu yeni düzen çerçevesinde ulusdevletlereen fazla bir hakemlik görevi düflmektedir. Yeni bir ak›m olma-s›ndan dolay› Luxemburg’un yeni kurumculu¤u direk elefltirmiflolmas› mümkün de¤ildir. Ama de¤iflik yaz›lar›nda gelifltirmifl ol-du¤u temel düflüncelerini yeni kurumculu¤un elefltirisi olarak daokuyabiliriz. Luxemburg’un yukar›ya aktarm›fl oldu¤umuz söz-leflmecili¤e yönelik elefltirisi yeni kurumculuk düflüncesinin teme-lini oluflturan unsurlardan birisi olan sözleflmecili¤in elefltirisi ola-rak da okunabilir. Burada bu konu üzerine tekrar e¤ilmemize ge-rek yoktur. Geride iki temel düflüncesi kal›yor: yetkisi ve görevien aza indirilmifl hakem devlet kuram› ve uluslaras› iliflkilerin ye-ni aktörleri olarak önerilen tekeller. Luxemburg’un yaz›lar›ndabu konularda gelifltirmifl oldu¤u düflüncelerine dönelim flimdi.

Luxemburg’a göre kapitalist-emperyalist koflullarda neRawls’un önerdi¤i halklar konfederasyonun, ne Höffe’nin öner-di¤i dünya cumhuriyetinin, ne de yeni kurumcular›n önerdi¤i ha-kem devlet kuram›n›n gerçekleflme flans› vard›r. O da Lenin gibi(Lenin, 1960: 342-346), ekonomik, politik ve kültürel bir birlik

75Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

olarak gelifltirilmek istenen “Avrupa Birleflik Devletleri” projesi-nin hem gerici oldu¤unu hem de mümkün olmad›¤›n› düflünür.Bu proje ekonomik olarak mümkün de¤ildir, çünkü birbirindenk›ta bak›m›ndan kopuk ekonomik birliklerden hareket etmekte-dir. Oysa kapitalist üretim biçimi bütün dünyay› kapsayan, bü-tün parçalar›n karfl›l›kl› içiçe geçti¤i ve bundan dolay› ba¤›ml›hale geldi¤i tek bir sistemdir. Bu ekonomik sistemi politik olarakk›talara veya bölgelere göre parçalamak iste¤i, mümkün olmayanbir fleyi denemek anlam›na gelmektedir. Buna ra¤men kurulacakolursa, bu hem politik hem de kültürel bak›mdan gerici olacak-t›r. Bundan dolay› Luxemburg’a göre sorun, bu projelerin des-teklenmesi veya karfl›s›nda olma sorunu de¤ildir. Luxemburg’agöre sorun bu türlü her bak›mdan gerici olan projelerin karfl›s›-na sosyalist dünya projesini koyma sorunudur (1990b: 498-504).4 Luxemburg bu sonuca bir dünya sistemi olarak kavrad›¤›kapitalizmin emperyalist aflamas›na iliflkin analizleri sonucu ula-fl›yor. Bu analizinin iç boyutunun konusunu tekeller, artan mili-tarizm ve keskinleflen s›n›f mücadelesi olufltururken, d›fl boyutu-nun konusu bu içte yaflanan geliflmelerin d›fla yans›mas› sonucuuluslararas› alanda emperyalist ülkeler aras›nda k›zg›nlaflan pay-lafl›m kavgas› ve bunun sonucu artan militarizm ve savafllard›r.

Yeni kurumculu¤un önerisinden yola ç›kacak olursak, ulusla-raras› alanda istedi¤i gibi cirit atan, bir iktidar oda¤› olan ve dev-let gibi örgütlenen tekeller aras›nda devletin hakemlik görevi gö-rebilmesi için bunlara karfl› yapt›r›m gücünün olmas› gerekir. Buyapt›r›m gücünün ahlaki olamayaca¤›n› yukar›da Luxemburg’undevlet ve ahlak kuram›ndan yola ç›karak aç›klamaya çal›flt›k. Budurumda devletin yapt›r›m gücünün sadece politik ve askeri de-¤il, ayn› zamanda di¤er tekeller karfl›s›nda tam anlam›yla ba¤›m-s›z olmas› için ekonomik yapt›r›m gücünün de olmas› gerekir. Budurumda devletin kendisi de bir tekele dönüflecektir. Bu ba¤lam-da iki olas›l›k vard›r. Devletin di¤er tekeller aras›nda söz sahibiolabilmesi için ya di¤er tekeller gibi afla¤› yukar› ayn› güce sahipolmas› veya hakim olan bir tekel durumunda olmas› gerekir. Bi-rinci durumda güçler dengesinden dolay› devletin di¤er tekellerkarfl›s›nda yapt›r›m gücünün olmas› mümkün de¤ildir. ‹kinci du-rumda, yani tekellerin içinde hakim pozisyonunda olmas› duru-munda di¤er tekellerle olan iliflkisi karfl›l›kl› iktidar iliflkisine dö-nüflecektir ki, bu durumda devletin di¤er tekellerle hakem iliflki-si kurmas› mümkün de¤ildir. Yeni kurumcular›n önerisini bir an

4 Dünya Marxist hare-ketinin bugün karfl›karfl›ya bulundu¤uen önemli görevler-den birisi emperyaliz-min 21. yüzy›lda al-m›fl oldu¤u biçiminbir analizini ve eleflti-risini sunmakt›r. Bu-nu yaparken ne bur-juva ideologlar›n›nsundu¤u mitlefltiril-mifl bir “globallefl-me”, ne de Hardt veNegri’nin önerdi¤imetafizik bir “impa-ratorluk” kavram›n-dan yola ç›kabilir. Ka-n›mca bu konuda ha-la en iyi ç›k›fl noktas›-n› Lenin, Luxemburgve Gramsci üçlüsü-nün oluflturmufl oldu-¤u gelenek sunuyor.Bu gelene¤e ba¤l›olarak son y›llardayap›lan çal›flmalariçin bkz. Holz, 2003;Martínez vd., 2000;Mészáros, 2001.

76 Do¤an Göçmen

için kabul edip devletin gerçekten hakemlik yapabilece¤ini düflü-nelim. Bu, tekeller aras›ndaki iktidar iliflkilerini ve birbirleriyleyeni nüfuz alanlar› için yürüttükleri savafllar› ortadan kald›rma-yacakt›r. Yeni kurumcular›n önerdi¤i gibi bir an için devletlerinellerini ayaklar›n› her fleyden çektiklerini ve s›rf hakemlik görevigördüklerini düflünelim. Bu durumda ulusal devletler bugünBM’in Irak savafl› ve iflgali s›ras›nda düflmüfl oldu¤u duruma dü-flecektir. Bugün ulusal devletler aras›nda süren rekabet, insanl›¤›maceradan maceraya sürüklüyücek tekeller aras› rekabete ve sa-vafllara dönüflecektir. Ve bunu, örne¤in son olarak Alman tekeliDaimler ile ABD tekeli Crysler aras›nda yaflanan flirket evlili¤in-de de yaflad›¤›m›z gibi, ne yeni kurumcular›n önerdi¤i, ne de bafl-ka bir sözleflme önleyebilir. Bu konuda, y›llarca “Alman Endüst-risinin Federal Birli¤i”nin (BDI) ve IBM’in Avrupa baflkanl›¤›n›yapm›fl olan Henkel’in yeterince deneyimi olsa gerek, yukar›dabaz› düflüncelerini tart›flt›¤›m›z kitab›n›n bir yerinde, büyük te-keller aras›nda “d›fllama mücadelesinin” genel bir yasa oldu¤unukabul ekmek zorunda kal›yor (2002: 221).

Yukar›da yeni kurumcular›n spekülatif bir önermesini spekü-latif olarak ele almak durumunda kald›k. Gerçeklikte devlet vetekeller aras› iliflkiler baflka türlü geliflmektedir. Manifaktürcükapitalist dönemin ekonomi politikas›n› yazan Smith bugün kar-fl› karfl›ya oldu¤umuz duruma 18. yüzy›l›n son çeyre¤inde bir e¤i-lim olarak iflaret ediyordu. Manifaktürcülerin devlet ve toplumkarfl›s›nda kazanm›fl olduklar› hegomonik pozisyonu Uluslar›nZenginli¤i adl› eserinin bir yerinde flöyle tasvir ediyordu: manifa-türcülerin “bu tekeli onlar›n baz›lar›n›n (hükmettikleri iflçi,-DG) say›s›n› o kadar art›rd› ki, sanki afl›r› büyümüfl bir ordu gi-bi hükümet için korku verici olmaya bafllad›lar ve bir çok du-rumda yasamay› sindiriyorlar. Bu tekeli güçlendirmek için yap›-lan önerileri destekleyen parlameto üyeleri sadece ticaret anlay›fl-lar›n›n iyi oldu¤u konusunda üne kavuflacaklar›ndan de¤il, ayn›zamanda say›lar› ve zeginliklerinin kendilerine büyük önem ka-zand›rd›¤› insanlar›n bir s›n›f› arac›l›¤›yla ra¤bet ve nüfuz eldeedecekleri konusunda da emin olabilirler. Ama e¤er onlara karfl›ç›kacak olursa ve hatta e¤er onlar› engelleyecek yeterli otoriteyesahipse, ne en çok kabul gören dürüstlük, ne en yüksek rütbe, nede en büyük kamu hizmeti onu küplere binmifl ve hayal k›r›kl›¤›-na u¤ram›fl tekelcilerin küstah zorbal›¤›ndan kaynaklanan ne en

77Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

utanç verici küfüre ve yermeye, ne kiflisel hakarete, ne de bazangerçek tehlikeye karfl› koruyacakt›r” (1981: 471).

Luxemburg 19. yüzy›l›n sonlar›nda 20. yüzy›l›n bafllar›ndahenüz yeni bir olgu olan ve kapitalizmin emperyalizm aflamas›n›nbelirtisi olan tekellere iliflkin Smith’in kapitalizmin manüfatürcüevresinde yapm›fl oldu¤u bir gözleme benzer bir gözlemde bulu-nuyor. 1899 y›l›nda yay›nlanan Tekelci Ekonominin Bir Sonucu(Ein Ergebnis der Kartelwirtschaft) bafll›kl› yaz›s›nda ilk defaABD’de gözlemlenen tekellerin toplum ve devlet karfl›s›nda ka-zanm›fl oldu¤u hegemonik durum toplumu ve devleti bunlar›nkarfl›s›nda çaresiz b›rakm›flt›r (1990: 583-586). Araflt›rma komis-yonlar›, yasal savafllar ve hatta mahkeme karar›yla yasaklamalarhiç bir fleyi de¤ifltirmemifltir. Sürekli artan bir flekilde toplumunbütün can damarlar›n› ellerine geçirip isteklerini bütün toplumadikte ederken devletin bütün organlar›n› kendi nüfuzlar› alt›naalmaktad›rlar. Bundan dolay› hükümet bu geliflmeye yar› gönül-lü, yani sadece “ka¤›t üzerinde” müdahale etmekedir. Hüküme-tin bunlar› kontrol etmesini bir tarafa b›rakal›m, uygulam›fl oldu-¤u gümrük politikas›yla teflvik etmektedir (1990: 686-189). Buolgu bugün art›k Luxemburg’un tasvir etmifl oldu¤u s›n›rlar›çoktan aflm›fl ve art›k bir insanl›k sorunu haline gelmifltir. Bugündünya çap›nda bir kaç yüz uluslarötesi tekel, yani bunlar›n yöne-timini elinde tutan bir kaç bin kifli 6 milyar insan›n kaderini elin-de tutmaktad›r.5

E¤er burada tekelleri toplumun ve insanl›¤›n karfl›s›nda du-ran bir ‘cephe’ olarak tan›ml›yorsak, bundan bu cephenin bütün-lüklü, iç iliflkileri uyumlu olan bir cephe oldu¤u sonucu ç›kar›l-mamal›d›r. Bernstein ve daha sonra Kautsky bu düflünceden yo-la ç›kt›klar› için iflçi s›n›f› hareketi ve insanl›¤›n kurtuluflu için fe-laket anlam›na gelen sonuçlara ulaflm›fllard›. Özellikle Ka-utsky’nin “ultura emperyalizm” kuram›yla uluslararas› iflçi s›n›f›hareketini pasiflefltirip etkisiz hale getirmiflti. Evrimci bir kuram-dan yola ç›kan Bernstein’a göre, kapitalizmin yeni aflamas›n›n ol-gusu olan tekeller kapitalist üretim biçimine hakim olan anarfliyigiderek ortadan kald›racak ve yerine planl› bir üretim biçiminigeçirecektir. Kautsky, farkl› bir ba¤lamda ve de¤iflik bir aç›danyaklaflarak benzer sonuçlara ulafl›yor. Kautsky, Marx ve En-gels’in “Tekel rekabeti ve rekabet de tekeli yaratmaktad›r” sap-tamas›ndan hareket etti¤ini iddia ediyor ama bu saptamayla ilifl-kisi her bak›mdan sorgulanabilecek bir sonuca ulafl›yor. 1914 y›-

5 Burada uluslarötesitekelleri bütün bo-yutlar›, sorunlar› veçeliflkileriyle ele al-mam›z mümkün de-¤il. Bu konuda yap›l-m›fl olan en iyi çal›fl-malardan birisi ola-rak gördü¤üm, Kü-bal› bilimcilerin yap-m›fl oldu¤u çal›flma-ya bkz.: Martínezvd., 1999: 87-142.

78 Do¤an Göçmen

l›nda, Birinci Dünya Savafl›’n›n gümbürtüleri alt›nda savafltansonra nihayet nihai bar›fl›n sa¤lanmas›n›n koflullar›n›n oluflaca¤›-n› duyuruyordu insanl›¤a: “Büyük teflebbüslerin, bankalar›n vemilyarderlerin k›zg›n rekabeti küçükleri yutan mali güçlerin te-kelleflmesi düflüncesini do¤urmufltur. Böylece büyük emperyalistgüçlerin flimdiki dünya savafl›ndan aralar›ndaki silahlanma reka-betini sona erdirecek en güçlülerin birleflimi ç›kabilir.” Kautskybu beklentisinden yola ç›karak “ultura emperyalizm” düflüncesi-ne ulaflm›flt›. “S›rf ekonomik aç›dan”, diyordu Kautsky “kapita-lizmin tekelci politikas›n›n d›fl politikaya tafl›nd›¤› yeni bir aflamadaha yaflamas› mümkündür: bir ultura emperyalizm aflamas›d›r.Emperyalizme karfl› enerjik mücadele etti¤imiz gibi buna karfl›da mücadele etmemiz gerekir. Ama bunun tehlikeleri silahlanmarekabetinde ve dünya bar›fl›n› tehlikeye sokmas›nda de¤il baflkabir tarafta yatmaktad›r” (Fetscher, 1964: 342).

Luxemburg da Kautsky gibi ayn› saptamadan yola ç›k›yor.Ama Luxemburg Kautsky’nin ç›karm›fl oldu¤u sonuca tam anla-m›yla z›t bir sonuç ç›kar›yor. 1899 y›l›nda Bernstein’a karfl› kale-me alm›fl oldu¤u Toplumsal Reform mu, Devrim mi? (Sozialre-form oder Revolution?) bafll›kl› çal›flmas›nda tekellerin henüzaraflt›r›lmas› gereken yeni bir olgu oldu¤u gözleminde bulunduk-tan sonra, tekellerin hem iç pazarlarda hem de dünya pazarlar›n-da kapitalist üretim biçiminin temel özelliklerinden biri olan üre-timdeki anafliyi ortadan kald›rmak flöyle dursun daha da art›raca-¤› düflüncesini ileri sürüyor (1990: 380-381). Bu durumun ulusaldevletler için sonuçsuz kalmas›n› düflünmek mümkün de¤ildir.Luxemburg’a göre tekellerin bar›flç›l bir “ultra emperyalizm” ya-ratmas› flöyle dursun, kapitalist dünya ekonomisinin enternasyo-nal karakteriyle kapitalist devletin ulusal karakteri aras›ndaki çe-liflkiyi, gümrük savafllar›nda gözlemlenebilece¤i gibi, daha da de-rinlefltiriyor (1990: 382-383). Bundan dolay› kapitalist devletle-rin, hele kapitalizmin emperyalist aflamas›nda dünyaya bar›fl ge-tirmesi mümkün de¤ildir. Aksine, “kapitalist devletlerin emper-yalist politikas›n›n en derin özü, ruhu, bütün içeri¤i ve anlam›kapitalist olmayan ülkelerin ve halklar›n kapitalizm taraf›ndanyutulup hazmedilecek flekilde parçalanmas›d›r. (….) Savafllar›n,emperyalist savafl yürütmenin baflka bir yöntemi olan, sadece oan için bu mücadele içinde karfl›l›kl› güç iliflkisini saptayan aç›kve gizli devlet sözleflmelerinin tek içeri¤i bu yabanc› ülkelerin vehalklar›n parçalar› u¤runa verilen mücadeledir (1990c: 28-29).”

79Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

Ve bu mücadele emperyalist güçlerin derinleflme ve geniflleme alan› darald›kkça da-ha da k›zg›nlaflacak ve halklar› sürekli fliddeti artan felaketten felakete sürükleyecek-tir (1990e: 391-392).

Luxemburg bu cümleleri Birici Dünya Savafl›’ndan üç y›l önce yazm›flt›. O gündenberi insanl›k iki dünya savafl› ve dünyan›n dört bir taraf›nda say›s›z irili ufakl› baflkapaylafl›m savafllar› yaflad› ve yafl›yor. Bunlar› baflkalar›n›n takip etmeyece¤ini saptama-m›z için hiç bir neden yok. Bu nedenle yine Luxemburg ile: insanl›¤› çok zor zaman-lar bekliyor, saptamas›nda bulunmaktan baflka bir perspektif sunmam›z mümkün de-¤il ne yaz›k ki. Peki insanl›¤›n tek seçene¤i emperyalist felaketler ve barbarl›k m›d›r?Luxemburg böyle düflünmüyor. Luxemburg’a göre emperyalizm derinleflirken ve ya-y›l›rken, kendi “can damarlar›n› da kesiyor” ve böylece insanl›¤a emperyalizimi aflma-n›n nesnel koflullar›n› da sunuyor. Bundan dolay› insanl›¤›n önünde: sosyalizm veyabarbarl›k içinde yok olufl seçene¤i nesnel olarak duruyor (1990d: 441).n

80 Do¤an Göçmen

Kaynakça

Bernstein, E. (1969) Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie,der. Hillmann, G., Rohwohlt, Reinbeck/Hamburg.

Fetscher, I. (1964) Der Marxismus, seine Geschichte in Dokumenten, 2, R. München: Piper & COVerlag,.

Henkel, H.-O. (2002) Die Ethik des Erfolgs, München: Econ Ullstein List Verlag GmbH & CoKG.

Hilferding, R. (1947) Das Finanzkapital: Eine Studie über die jüngste Entwicklung des Kapitalismus,Berlin: Verlag JHW Dietz Nachfolger GmbH.

Holz, H. H. (2003) “Die neue Ausgangslage”, Gesammelte Aufsätze aus 50 Jahren, c1: Der Kampfum Demokratie und Frieden, Essen: Neue Impluse Verlag,, 219-234.

Höffe, O. (2002) Demokratie im Zeitalter der Globalisierung, München: Verlag C.H.Beck oHG.

Kant, I. (1993) Zum ewigen Frieden. Ein philosophischer Entwurf, Werkausgabe, der. Wilhelm We-ischedel, c.11, Frankfurt/Main: Suhrkamp, 193-251

Kant, I. (1998) Kritik der reinen Vernunft, Hamburg: Felix Meiner Verlag.

Küng, H. (2003) “Weltpolitik und Weltethos: Zur Problemstellung”, H. Küng ve D. Senghaas(der.) Friedenspolitik, Ethische Grundlagen internationaler Beziehungen, München: Piper VerlagGmbH.

Lehmann, H. (1990e) “Vorwort”, Luxemburg, R., Gesammelte Werke, c.5, 1*-34*, Berlin: DietzVerlag.

Lenin, V. ‹. (1960) “Über die Losung der Vereinigten Staaten von Europa”, Werke, 21: 342-346,Berlin: Dietz Verlag.

Lenin, V. ‹. (1960) Der Imperialismus als höchstes Stadium des Kapitalismus, Werke, 22: 189-309,Berlin: Dietz Verlag.

Luxemburg, R. (1990) Possibilismus, Opportunsmus, Gesammelte Werke, 1/1: 228-230, Berlin: Di-etz Verlag.

Luxemburg, R. (1990) Sozialreform oder Revolution?, Mit einem Anhang: Miliz und Militarismus,Gesammelte Werke, 1/1: 367-466, Berlin: Dietz Verlag.

Luxemburg, R. (1990) Hohle Nüsse, Gesammelte Werke, 1/1: 487-492, Berlin: Dietz Verlag.

Luxemburg, Rosa (1990) Ein Ergebnis der Kartellwirtschaft, Gesammelte Werke, 1/1: 583-586,Dietz Verlag, Berlin.

Luxemburg, R. (1990) Flotenerweiterung und Handelspolitik, Gesammelte Werke, 1/1: 613-615,Dietz Verlag, Berlin.

Luxemburg, R. (1990) Brauchen wir Kolonien, Gesammelte Werke, 1/1: 642-643, Berlin: DietzVerlag.

Luxemburg, R. (1990) Kartellwirtschaft in Nordamerika, Gesammelte Werke, 1/1: 686-689, Ber-lin: Dietz Verlag.

Luxemburg, R. (1990a) Karl Marx, Gesammelte Werke, 1/2: 369-377, Berlin: Dietz Verlag.

Luxemburg, R. (1990b) Friedensutopien, Gesammelte Werke, 1/2: 491-504, Berlin: Dietz Verlag.

Luxemburg, R. (1990c) Kleinbürgerliche oder proletarische Weltpolitik?, Gesammelte Werke, 3:26-31, Berlin: Dietz Verlag.

Luxemburg, R. (1990c) Dem Weltkrieg entgegen, Gesammelte Werke, 3: 58-65, Berlin: Dietz Ver-lag.

Luxemburg, R. (1990c) Die politische Lage und die Sozialdemokratie, Gesammelte Werke, 3: 70-79,Berlin: Dietz Verlag.

81Rosa Luxemburg’un Elefltirel Gerçekçili¤i ve Uluslararas› Siyaset Kuram›n›n Temelleri

Luxemburg, R. (1990c) Die weltpolitische Lage, Gesammelte Werke, 3: 212-219, Berlin: Dietz Ver-lag.

Luxemburg, R. (1990c) Zweierlei Maß, Gesammelte Werke, 3: 430-434, Berlin: Dietz Verlag.

Luxemburg, R. (1990d) Friede und Schiedsverträge, Gesammelte Werke, 4: 228-231, Berlin: DietzVerlag.

Luxemburg, R. (1990d) An die Proletarier aller Länder, Gesammelte Werke, 4: 415-418, Berlin: Di-etz Verlag.

Luxemburg, R. (1990d) Was will der Spartakusbund, Gesammelte Werke, 4: 440-449, Berlin: Di-etz Verlag.

Luxemburg, R. (1990e) Die Akkumulation des Kapitals, Ein Beitrag zur ökonomischen Erklärungdes Imperialismus, Gesammelte Werke, 5: 4-411, Berlin: Dietz Verlag.

Martínez, R.C. vd. (2000) Imperialismus heute: Über den gegenwärtigen transnationalen Monopol-kapitalismus, Essen: Neue Impluse Verlag.

Marx, K. (1986) Das Kapital, Kapitalist Üretimin Elefltirel Bir Tahlili, c. 1, Ankara: Sol.

Marx, K. (1974) Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie (Rohentwurf) 1857-1859, Berlin:Dietz Verlag.

Mészáros, I. (2001) Socialism or Barbarism, New York: Monthly Review Press.

Rawls, J. (2000) The Law of Peoples, Cambridge: Harvard University Press.

Smith, A. (1981) An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of the Nations, Campbell, R.H. vd. (der) c. 1, Indianapolis: Liberty Fund.

Smith, A. (1982) Lectures on Jurisprudence, Meek, R.L. (der), ‹ndianapolis: Liberty Fund,.

Smith, A. (1984) The Theory of Moral Sentiments, Raphael, D.D. ve A.L. Macfie (der), Indianapo-lis: Liberty Fund.

Wesel, U. (1990) “Vertrag”, Sandkühler, H. J. (der.)Europäische Enzyklopädie zu Philosophie undWissenschaften, Hamburg: Felix Meiner Verlag içinde.

82 Do¤an Göçmen